TURKiYE`DE VOLKANizMA VE VOLKANiK

r
g­
)f
Ll'Q­
iu
TURKiYE'DE VOLKANizMA VE
VOLKANiK YER~EKiLLERi
OzdoganSUR
Magrnarnn yerkabuguna dogru yiikselmesi olayina volkanizma
denir. Sayet, magma yerkabugu icinde kahrsa "derinlik volkaniz­
masi", yeryiiziine ulasir ise "yiizey volkanizmasi adt verilir.
Volkanizmada esas rolii oynayan, erimis silikatlann gazlarla
doygun bir kansirmru olusturan "magma'l'dir. Magrnadan aynlan
gazlann ve magmanm yeryiiziine SIVl ya da kati halde ulasng; baca
veya fissur'e "volkan" denir.
Dunyarnn hareketli bir ku§agl Iizerinde yeralan Tiirkiye, once­
leri orojenik, daha sonra da epirojienik hareketlere maruz kalrrnsnr.
Bunun bir sonucu olarak, cok kmkh bir yapiya sahip olan Anado­
lu'da yank eriipsiyonlan ve merkezi eriipsiyonlar tarih ~aglanna ka­
dar devam etmislerdir, Tiirkiye tektonik, deprem ve gene volkanik
arazilerini gosteren haritalar karsilastmldigmda, olaylar ve olusum­
Ian arasmdaki ilgi acikca goriilmektedir (Haritalar 1, 2, 3).
Mesozoik'in sonuna kadar volkanizma ile olusan volkanik ara­
zi, zamanla asmarak silinrnistir. III. Zaman'm ilk yansma (Paleo­
jen'e) ait volkan topografyasi cok asmrmstir. III. Zaman'm ikinci
yansma (Neojen'e) ve IV. Zaman'a ait volkan reliefi ise Turkiye'de
belirgindir. Faaliyet ozelliklerine gore, ya Tiirkiye'nin en yiiksek
daglanm meydana getirmisler, ya da genis lav platolan olusturmus­
lardir. Zamanla, bir kisim volkanik arazinin asmmasmdan ise, I~
Anadolu'da oldugu gibi, Diinya'nm en ilginc topografyasi meydana
gelmistir. Bunlara, volkanik infilaklar He olusan patlama kraterleri­
ni, maarlan ve digerlerini de Have etmek miimkiindiir.
Tiirkiye'de Neojen ve Kuatemer volkanizmasi ile meydana ge­
len volkanik arazinin dagtll§l, Tiirkiye tektonik haritasi ile karsilas­
30
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekillert
tmldigmda, iki olay arasmdaki yakm ilgi dikkat cekmektedir. Ki­
nklann egemen oldugu Bah Anadolu, I~ Anadolu, Dogu Anadolu
ve Guneydogu Anadolu Bolgeleri ayru zamanda Neojen ve Kuater­
ner volkanizrnalanmn da yer aldigi, dolayisiyle volkanik reliefin
bulundugu yerlerdir.
Tiirkiye'de Neojen ve Kuatemer volkanizmasi ile olusan ve
gene volkanik arazi olarak adlandmlan topografya genis alanlar
kaplar. Bunlardan Neojen volkanik arazisi, genelde yipranmis,
asmrms ve baslangictaki olusum sekillenni btiyiik olcude kaybet­
mislerdir. Kuatemer volkanik arazisi ise, zamana bagh olarak fazla
yipranmarmstrr, volkanik materyalin ozelliklerine bagh halde olus­
turduklan sekilleri Hebugiin dikkat cekicidirler.
Tiirkiye'nin Neojen ve Kuatemer'e ait volkanik arazisini dort
bolgede incelemek miimkiindiir:
BATI ANO·DULU BOLGESi VOLKANiK ARAZisi
Bolgedeki volkanik §eki11er, ozellikle Neojen volkanik arazisi
tarnnmayacak kadar asmmis oimasma karsin, Kula Yoresi gibi Ku­
atemer olusumlu volkanik birimler biittin tipik ozelliklerini muha­
faza edebilmislerdir. Yrpranmis Neojen volkanik arazisi, Bah Ana­
dolu bolgesine kuzey yansmda genis bir alam orter. Riyolitlerden
bazaltlara kadar, dis piiskiiriik kayaclann hemen her tiirtine rastla­
mr. Ancak, egemen olan ve fazla yer kaplayanlar andezitler ve tiif­
lerdir.
Bah Anadolu'da volkanizmarun Neojen'de basladrgirun karnt­
lanm, volkanik materyal ile Neojen birikimleri arasmdaki kontakt
sahalannda saptamak miimkiin olmaktadir. Buralarda, her iki tiir
materyalin yanal gecis gosterdigi ya da nobetlesmeli olarak istif­
lendikleri tesbit edilmektedir. Bu bolgede, volkanizmanm sona
eris zaman 1 bakmnndan, Kula ve cevresindeki koniler ve va­
di tabanlanm izleyen bazalt akintilannm varligi, olayin cok
yeni oldugunu gostermektedir. Yorede en yeni faaliyetin Ust Kua­
temer'de, bugiinden 10.000 yil once ile milad yillan arasmda
meydana geldigi anlasilmaktadirt"). Miladdan once 63 ile Mi­
laddan sonra 21 yillan arasmda yasayan Strabon'un kitabmda Ana­
'-0
~;;'9;·"'·
_..-.._-_..­..-..,.'
(*) s. Erinc (1970) Kula ve Adala Arasmda Gene Volkanik Reliefi. ist. Univ. Cog.
Der. S: 17. istanbul.
1: 2.000
,
." ~
· .h~
1
( ..
'.
f --"-"
_.
r -:....,
'.
-
R
A
K
A
z
N
"
j
-:
\
.
,
:
~H'
~
mH
.'
.
a
mJ 4
~m~
~ f?m
m} 4
~ c:, m~4· dJ-l.
1
..m 4
m ''
'""",31
4
mH
,U
t?
~
<9':}l
•
nl}~ .
rn
mtia
.~
I
.
~"' )4
,
~
t?
...
-
:
~
4Q
r
,J"4·
~Q
'
~
t-'
Q
....
,
M
\
E
N
z
m 4· Q
.J
,,,,.m;o
~ (} ..
)-4
'"•
rr/£~
( •.
~',
'" . 1,-0
.-
ml,"..Q_ :_II _ '!' Ir (
",I,.~. /-'
.....
-'Q"'-
(:,9:;:]
t ;<.,
KUATERNER
m
tm~ .]
r,;,~x :1
1·.ffi:J···1
~
Tiirklye'nin Neojen-Kuaterner Volkanik R~lien \
m
;;-Q
m4-G'iYJ
'II'' ' r.. ~
A
~1...\
r" "--~
...,-'
~~
,p
1Tlfi. "Ii' <"...
fl.m
' .,J
o
mHo
~
_ ...
K
G:;J
'6-
.':'3;4 .i .
.... .
•
tC:i
m }<.
~ ~~
: :>.. "
~
z
<»
c;;lm}4
.: ~m~
N
o
-.
"Q,"')'4
r
~
.
': '.:
/)' m'4
~
~-m J ~
. ~~~
A
H
' .4.
..."'),
c>
'"'
"' l<.
~
(:l fl. ,
•
PL lo·KUATERNER
PL ioSEN
iO· PLl o SEN
IOSEN
EOSEN. OLI60 . ...ioS EN
~
\
o
/TI
z
~.
.(/:)
>
N
.~
J~
•
.18
;..
.~
i
g
o
0 '
·
;;
r
~
~.
...
·
·
~
a
~.
~.
.s
a
:-,
..3"
;
"
)
.. -:.
K
o
R
A
E
N
-..
'._.­
rn
G>
rn
(J
1\
{)
.,
~
tP
.
A
H AR'/T A :1..3
TURKIYE'NiN
ONEMLi
FAY
z
o
K
ZONLARI VE
OEPREM
ALANLARI
N. PINAR
.
E ILHAN
VE
EROEM iR'E
GORE
( E. iLHAN'lN TURKiYE J EOLQli s i KiTA13INOAN ALlNMI~T1R )
l-BiRiNC i
OERECEOE OEPREM
2- iKiNC i
OERECEOE
J-ONEMLi
OEPRE M
FAY HATLARI VE
BOLGELERi
13"OL GE LERi
ALANLAR I
I.i,
Ii,
~~
............
.
a.
,L·~~ """,' .
...
K
. '.
R
A
.
M
.:
. ..
:····
0;"· -;
: ..
.-1"' ,.
. _ .·~u .. ,
•
E
N
01.
•
.
~
M.D .
~/GA.
'i
1~ .>.-.
_....
j'
"·_.r
/0
~.
"....
IIIIIID'
TURKIYE'N'IN
o
K
ONEMLi
FAY
ZONLARI VE
( E. ilHAN'!N
DEPREM
TURK iYE JEOlQJ iSi
l-BiRiNCi
DERECEDE DEPREM
BOlGELER i
2-iKiNC i
DERECEDe DEPREM
B 'OLGELER i
3-ONEMl i FAY HA TLARI VE
ALANLARI
ALANlAR I
N . PINAR ,
E iLHAN
KiTABINDAN ALlNMI$T1ft )
VE
ERDEMiR'E
GORE
"-t
~ ~
/" •.
......../\./
\.
-.-'. "'"
•
.
.,,-.
)
l ·/·
"\.
~
........
/ '
o
A
-..'.......
HA
•
s!
I: ·: :'. ..: :'. .1 2
80
160
&1
3
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersektllert
dolu'daki volkanik faaliyetlerden bahsetmesi bunu karutlamaktadir
(**).
Bat! Anadolu'da volkanik arazi Kula cevresi dismda fazlaca
a§lndlglndan, kismen volkanik bir iinite ozelligine sahip olanlar ana
hatlan ile kisaca ele ahnrmslardir.
Armagan Dagl
Cesme Yanmadasi'nda yer alan ve "dag" olarak adlandmlan
volkanik iinitelerin hemen hepsi fazla yiiksek olmayan tepelerdir.
Bunlardan biri de Armagan Dagi'drr. andezitlerden olusan ve en
yiiksek tepesi 270 m. olan volkanik arazi Cesme Yanmadasi'mn ba­
tismda yer ahr. Volkanik iinitenin Alacati Limam He Zeytinli korfe­
zi arasmdaki bYI bolumu giiney smmm teskil eder. Kuzeyde ise bu
snur Ildir Koyu yakmlanna kadar Sokulur. Ildir'm kuzeyindeki Ki­
raz Bumu yanmadasi bu andezit reliefin devarmdir. Volkanik arazi­
nin batismda Alacati yakirunda Neojen formasyonlanna gecilir
(Harita: 1). Armagan Dag: volkanik arazisinin en yiiksek noktasi
olan Tarassut Tepesi 270 metredir. GUr bir bitki ortusii yalruzca
volkanik arazi iizerinde bulunmaktadir.
Kocadag
Izmir Korfezi'nin giineye sokulan bir deniz kolu olan Giilbah­
ce'nin bah kryilan, Kocadag adi verilen andezit yapidaki arazinin
sirnrlanm da teskil eder. Yaklasik 140 km 2 bir alam isgal eden vol­
kanik reliefin en yiiksek noktasi 493 metrelik Kocadag tepesidir.
Mersin Tepeleri
(~aphane Dagl)
Gtineyde Gediz Nehri, kuzeyde ise Candarh Korfezi'nin gtiney
kryilan ve doguda da Menemen Ovasi ile smirlanan volkanik arazi
ylpranml§, asli sekli bozulmus, tepelerden olusan bir gorunume sa­
hiptir. En yiiksek noktasi olan Mersinli Tepesi 379 metredir. Arazi
andezit, riyolit, dazit ve bazaltlardan meydana gelmistir. Volkanik
araziyi asmdiran, radial drenaja sahip akarsulann bir kisrm Ege De­
nizi'ne, bir kisrmda Menemen Ovasi'na dogru akarsular.
Dumanlt Dagl
Kuzeyinde Bergama, giineyinde Menemen ve Manisa Ovala­
n'mn yer aldigr Tersiyer volkanik reliefin en yiiksek birimini 1091
(**) A. Pekman (1969) Strabon (Geographika) kitap XII, ist. Univ. Ed. Fak. Yay.
No: 1437, Istanbul.
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekillert
TiirkiyE
metre yuksekligi He Dumanh Dagi olusturur. Porfrrit ve andezitler­
den olusan dagm doruk kismmda huni §eklinde _.bir ~ukur bulun­
maktadir. Kocadag ve Mersin Tepeleri'ne gore, daha az yipranrms
gorunumii He, onlardan daha sonra olustugu intibaim vermektedir.
Giineybandan kuzeydoguya dogru, sirasiyla, Karaveli Tepesi (424
m), c;ak§lr Tepesi (831 m), Nemrut Tepesi (1074 m) yer almakta­ dir, Yaptlan andezit tUfU ve bazaltlardan meydana gelmistir.
y~
32
Yamanlar Dagl
Andezit, tiif ve kismen de trakitlerden olusan Yamanlar Da­
gl'nln doruk kisrru 1076 metre yilksekliktedir. Kuzeyinde yer alan
Dumanh Dagi'ndan Gediz Nehrinin a~tIgI Menemen Bogazi He ay­
nlrmsnr. Digerleri gibi, radial drenajm asmdirdrgr volkanik relief
emles bir topografyaya sahiptir.
SeyretTepe
Candarh ile Dikili arasmda yer alan 772 metre yiikseklikteki
volkanik birimin yaprsi andezittir. Asmrms koni iizerinde radial
drenaj egemendir. Tepe'nin etek kisimlannda muntazam olmayan
planez striiktiirii dikkati cekmektedir.
Karaagaf Dagl-Emirli Tepe-Koca Tepe
Esme'nin 7 krn kadar kuzeydogusunda yer alan ve riyolit, ande­
zit, trakit ve tuflerden olusan volkanik relief 1000 metre yiikseklik­
teki Neojen platosun un iizerinde yer alrmstir. Emirli Tepe ve Koca
Tepe gibi doruklan 1255 ve 1298 metrelere ulasan yuksek noktalar
da bulunrnaktadir. Volkanik kayaclann Neojen birikimleri ile kon­
taktlanndan ya da ara katkih oldugu yerlerden, volkanizmarun Neo­
jen'de meydana geldigi anlasrlmaktadir.
Tecek Tepe
Usak'm batismda yer alan 1250 metre yiikseklikteki bir volkan
tepesidir. 1000 metre yiikseklikteki Neojen platosunun uzerinde an­
dezit ve tuflerden olusmustur,
Elmadag
Usak'in kuzeydogusunda olup, yine andezit ve tiiflerden mey­
dana gelmistir. Neojen platosunun iizerinde 1664 metre yiikseklik­
tedir. Elmadag'm kuzeyinde ise 1700 metrelik Erenler Tepesi ve
1731 metre yiikseklikte Akkiz Sivrisi bulunmaktadir.
BiJ
ii~geni
olusmu
likteki .
teyi qu
Ku
Oil
zit ve t
1063ml
~al
Bw
andezit
ise BUyl
ile Sava
sek olm
Ag,
<;ar
kaplaya
olu§mu~
(935 m)
Ku
smm e
yam et
disloka
giineyd
dir. Bu
Neojen
tadtr.B
liefinin
yer al
mnkan
Ian 15
Illeri
itler­
ilun­
nnus
iedir,
(424
akta­
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersektllert
33
Yoyu Dag,-Bey Dag,
Biga yanmadasmm giiney ucunda, Ezine-Ayvacik-Gilrpmar
icinde kalan volkanik arazi, andezit, tuf, aglomeralardan
olusmustur, Volkanik b.~rligin en yiiksek noktasi 663 metre yiiksek­
likteki Yoyu Dagi'dir. Uzerinde gelisen radial drenaj volkanik uni­
teyi asmdirrrustir.
ii~geni
Kuruluk Dag:
. Da­
alan
e ay­
relief
Dikili-Bergama hattmm kuzeyinde kalan Kuruluk Dagi, ande­
zit ve tuflerden olusmustur. En yuksek noktasi olan Geyit Tepesi
1063 metredir.
~apla
ikteki
radial
iayan
Daglan
Burhaniye-ivrindi hattmm giineyinde kalan volkanik arazryi
andezit ve tiifler teskil eder. Volkanik birligin en ytiksek tepeleri
ise Buyuk Yaran 908 metre ve Sobe 984 metredir. Aynca, Bahkesir
ile Savastepe arasmda yer yer yipranrms volkanik arazi, fazla yuk­
sek olmayan (500-700 metre) bir relief bulunmaktadir.
Ag,Dag,
ande­
eklik­
Koca
ktalar
Canakkale ilinin dogusunda yer alan ve oldukca genis bir alan
kaplayan volkanik arazi andezit, tilf ve kismen de bazaltlardan
olusmustur. Volkanik relief icindeki en yuksek tepe AgI Dagi'drr
(935 m).
: kon­
. Neo-
'olkan
de an­
mey­
:eklik­
est ve
Kula-Adala ve Cevresi Volkanik Arazisi
Kula ~evresi volkanik reliefi Batt Anadolu volkan topografya­
sirun en gene olarudir. Volkanik faaliyet milad yillanna kadar de­
vam etmistir, Buradaki volkanizmamn da sebebi yerkabugundaki
dislokasyonlardir. Volkanik arazinin kuzey suunrn Gediz Vadisi,
giineyde ise Kula ile Adala arasmda ~ekilen bir hat teskil etmekte­ dir. Bu suurlar arasmda kalan volkan topografyasmm kuzeyinde
Neojen depolan, gtineyinde kristalin sistler ve gnayslar bulunmak­ tadir. Bazalt lfiv akmtilan ve bazaltik piroklastik koniler volkan re­
liefinin egemen unsurlandir. Piroklastik konilerin bir cizgi boyunca
yer almalan, biribirine pare1e1 ve onlan katheden kinklann varhgi­ run karutlandir. Sayilan 68 tane kadar olan volkan konilerinin bazi­ Ian 150-200 metre yukseklige ulasmaktadir. Konilerin bir kismi
TIirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersektllert
yalmzca piroklastik materyal, bazilan da Hiv akintih piroklastik ko­
niler halindedir. Yorede, bu piroklastik konilere "Divlit" ya da
"Devlit" adt verilmektedir (Fotograf: 1).
TIir~
kiler
yetir
yuks
mun
P
dl§
efini
rinin
asmr
daha
birin
sen'd
sinde
volks
)
ni§ bi
reler
nal g
meyd
P,
Foto: J. Kula yakinlanndaki piroklastik konilerden biri (Foro: 6. Sur) .
Kula He Adala arasmdaki Hiv akmtilan, adeta diin olusmus gibi
ilginc gorunumleri ile dikkat cekmektedirler. Oysaki, bu Hiv akmti­
Ian Kuatemer'de cesitli donemlerde olusmuslardir ve biiytik bir kis­
rm Pliosen platolanm ortrniislerdir. Lavlar bazik karakterde olmala­
nna karsm, bir cok yerde klastolitik kanlasim gostererek, blok
lavlar olusturmuslardir. Bu durumun 90k hizh gaz kaybmdan mey­
dana geldigi dtlsilntllmektedir.
Hisarlt Dag:
Trakya'da volkanik arazmm tek temsilcisi Hisarh Dagi'dir.
Enez'in dogusunda yer alan bu tepe, andezit ve tiiflerden olusmus
olup 423 metre yiiksekliktedir.
tc
ANADOLU BOLGESi VOLKANiK ARAZisi
i9 Anadolu Bolgesinde de Neojen yash volkanik rolief asm­
rrus, orijinal sekillerini kaybetrnis gorilntimleri ile Kuaterner yasda-
topog
volka
ler 011
trakit
G
olusm
ttifleri
faaliy
A
men (
yinde
(1558
negin
yer y€
(~
icindee
~r~ekilleri
lastik ko­
It" ya da
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekfllert
35
kilerden kolayhkla ayird edilebilirler. IV. Zamanda volkanik faali­
yetin devam ettigi yorelerde, Neojen volkanik temelin tizerinde
ytikselen volkan konileri tesekkiil etmistir. Volkanik reliefin olusu­
munda, basta andezit, dasit ve volkanik kuller olmak tizere, her tiir
dis piiskiirllk kayac katkida bulunmustur. I~ Anadolu volkanik reli­
efinin farkh bir ozelligi, volkanik olusum, asunm ve tahrip sekille­
rinin en gtizel omeklerine sahip olmasidir. Nitekim, volkanik tufiin
asmrnasi sonueu meydana gelen, dtinyada bu gtizellikte bir esine
daha rastlanmayan peribacalan yoresi buna en gtizel omeklerden
birini teskil etmektedir. I~ Anadolu'da da volkanik faaliyet Mio­
sen'den milad yillanna kadar devam etmistir. Aneak, Ankara cevre­
sinde oldugu gibi, Oligosen yash ~okellerle yanal ge~i§ gosteren
volkanikler de saptanmistir.
Afyonkarahisar ve l;evresi Volkanik Arazis;r*)
Afyonkarahisar'dan gtineyde Sandikh ve Haydarh'ya kadar ge­
nis bir sahada volkan topografyasiru Neojen golsel birikimleri cev­
reler ve bir cok kesimde volkanik kayaclar Neojen tortullan ile ya­
nal gecislidir. Bu durum volkanik faaliyetin belirtilen donernde
meydana geldigini karutlamaktadir.
iiir).
usmus gibi
lavakmtl­
rtikbir kis­
'de olmala­
erek, blok
ndan rney­
1
~n
Dagl'dlr.
olusmus
i
rolief asm­
mer yasda­
Afyonkarahisar ve yakm cevresinde andezit ve trakitler volkan
topografyasmm egemen kayaclandir. Bu cevrede, fazlaea asmrms
volkanik arazide baea tikaclan goriinilmilndeki yerler orijinal tepe­
ler olustururlar, Afyon sehri icindeki 180 metre nisbi ytikseklikteki
trakit tepe de bunlardan biridir.
Gtineye, Sandikh'ya dogru volkanik tuf ve aglomeralardan
olusmus arazi dikkati ceker. Sandikh'nm giineydogusunda volkanik
tuflerin golsel Neojen tortullan ile yanal gecisli olmasi, volkanik
faaliyetin zamam hakkmda fikir verieidir.
Afyon'un kuzeyinde, Eskisehir'e kadar ise, rio lit, dasit ve kis­
men de. bazaltlardan olusan araziye girilir. Afyonkarahisar'm kuze­
yinde, Ihsaniye'nin hemen yakmmda bulunan Koeakavak Tepesi
(1558 m) riolit ve dasitlerden olusmustur. Radial drenajm tipik or­
neginin goruldtigti volkanik arazi, kuzeyindeki Neojen cokelleri ile
yer yer ara tabakalanma gostermektedir.
(*) Afyonkarahisar ve ~evresi volkanik reliefi, t~ Anadolu Bolgesi volkanik birligi
icinde ele ahnmisur.
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekilleri
36
Tiirkiye'de'
Eskisehir'in 7 Ian kadar gtlneybatismdaki Buyukduluce Tepesi
(l015 m), kuzeydogu-guneyban dogrultulu kink hattmm kuzey
ucunda bulunmaktyadir.
Bolvadin ile Emirdag arasinda bulunan ve tUf ile aglomeralar­
dan olusan Emirdaglan volkanik reliefinin en yUksek tepeleri ise,
sirayla Emirdede Tepesi (2064 m), Basyurd Tepesi (2281 m) ve
Kizdogdu'dur (2050 m),
Erenler Dagt
i~ Anadolu'da genis bir alan kaplayan diger bir volkanik arazi,
Beysehir, Konya ve Seydisehir Ovalan arasmda yer alan Erenler
Dagi'dir. Andezit lavlanmn hakim oldugu bu sahada volkanik tUf,
trakit ve dasitler de diger kayaclan teskil eder. Temelde volkanik
kayaclar, golsel Neojen birikimleri He yanal gecislidir. Volkanik
araziye adiru veren Erenler Dagr 2334 metre yUksekliktedir. Diger
belli bash doruklar ise Bumu Egri Tepesi (2229 m), Alacadag Te­
pesi'dir (2291 m).
[sparta Golciigii ve r;evresi Volkan Reliefi
Isparta'rnn batisi ve guneybatismda Kuatemer volkanik arazisi
bulunmaktadir. Bu topografya icinde dikkati ceken olusum ise Is­
parta'mn 8 Ian kadar guneybansmda yer alan "Isparta GolcUgU" adi
verilen maar'dir. Bir patlama krateri icinde bulunan gol, maann ku­
zeybatI kesiminin 1/3'UnU kaplar. Gol, caplan 1400 ve 750 metre
olan elipsvari bir sekle sahiptir. En derin yeri 41 metredir. Goliin
sulan kuzey kenanndan acilan bir tiinel ile, borular vasitasryle, su­
lama gayesiyle, ovaya ulastinhr. Goliin icinde yer aldig; maar da,
buyuk capi 2500 m, 'kU~Uk ~apI 1800 m olan e1ips seklinde bir dep­
resyondur. Maar'm icinde golden baska, volkanik faaliyetin son do­
nem mahsulu olan piroklastik koniler de bulunmaktadir (Foto: 2).
Takkeli Tepesi
Konya'nm batismda yer alan 1643 metre yUkseklikteki tepe an­
dezitlerden olusmustur, Cevresindeki golsel Miosen ~okelleri He
volkanik materyalin ara tabakalanma gosterdigi, burada da miisahe­
de edilmektedir.
Karadag
Karadag volkam, Konya He Karaman arasmda, Kararnan'm ku­
zeybatrsmdadir. Andezit, volkanik tiif ve aglomeralardan olusan
Karadag'm doruk noktasi 2288 metre yUksekliktedir. Volkanm, ba­
tismdaki ~
olustugu aJ
metre 9apI
bulunmakn
Karaa
Ic Ana
neybati-ku
2025 rnetn
sulii bazalt
Karact
patlama kn
AClgOl
Karac;
nar yolunu
tedir. Biiyi
Kraterin 9c
dik bir me
IUn suyu n
lekilleri
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekillari
37
Tepesi
kuzey
neralar­
leri ise,
m) ve
k arazi,
Erenler
nik tuf,
olkanik
olkanik
~. Diger
:lag Te-
: arazisi
lise Is­
n
19U adl
ann ku­
o metre
'. Golun
lyle, su­
naar da,
bir dep­
son do­
to: 2).
tepe an­
:lleri ile
miisahe­
m'm ku­
olusan
uun, ba-
I
Foto: 2.lsparta Gij/ciigii (Foto: i. (:iI;ek).
tismdaki Neojen cokelleri ile iliskisinden, Pliosen-Kuaterner'de
olustugu anlasilmaktadir. Volkan dagmm kuzeybatismda 200-300
metre capinda ,;e huni seklinde oldukca derin (150 m) bir krateri
bulunmaktadir. Icinde yagislarla olusan bir gol de vardir.
Karacadag
iet Anadolu'da, Karapmar'm dogusunda yer alan Karacadag gii­
neybati-kuzeydogu yonunde uzunmaktadir. En yuksek noktasi
2025 metredir. Andezit, volkanik tiif, aglomera ve son indifa mah­
sulii bazaltlar Karacadag'm yapisnu olusturur,
Karacadag'm guneybatismda volkanik infilaklarla olusmus iki
patlama krateri, Acigol ve Tuzla Gol, bulunmaktadir.
AClgOi
Karacadag'm eteginde yer alan Acigol. Konya Ereglisi-Karapr­
nar yolunun sag tarafm olup, yoldan gecenlerin dikkatini cekmek­
tedir. Buyuk capi 1500 metre olan elipsvari bir patlama krateridir.
Kraterin cevresinde piroklastik malzeme yaygmdir. Yamaclanndan
dik bir meyille, tabanmda golun bulundugu depresyona inilir. Go­
liln suyu tuzludur (Foto: 3).
38
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekflleri
Tiirkiye'd.
TulJ
Acig.
alan Tuzl
ytikseklig
den olusa
yamaclan
potas i~er
tin son dO
iki pirokh
FOIO:4.
Mele"
Nigde
boyduran
kanik bres
Dagi volk
Tuz Golil
eteklerindi
lunmaktad
nrnn yerle
lleri
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekilleri
39
Tuzla Golii (Meke Tuzlast)
Acigol'un 2 km kadar guneybansmda diger bir patlama krateri
olan Tuzla Gol bulunmaktadir. Elips seklindeki kraterin ortasmda,
yuksekligi yaklasik 40-50 metre kadar olan ve piroklastik materyal­
den olusan bir tepe yer ahr (Foto: 4). Koninin yamaclan ile maann
yamaclan arasmda fazla derin olmayan, fakat oldukca cok miktarda
potas iceren bir gol vardir. Aynca, maann icinde, volkanik faaliye­
tin son donemlerinin eseri olan ve yiikseklikleri 7-8 metreden ibaret
iki piroklastik koni mevcuttur.
Foto: 4. Tuzla Gjj[u (Meke Tuzlasi) , Karaptnar yaktntndaki bir patlama krat eri
(Foro : O. Sur).
Melendiz ve Keciboyduran Daglan
Nigde'nin kuzeybansmda yer alan Melendiz (2395 m) ve Keci­
boyduran (2727 m) daglanrun yapismda andezitler hakimdir. Vol­
kanik bres ve kiiller diger yapi unsurlanm teskil ederler. Melendiz
Dag: volkanik tiiflerinin kahverengi-mor, gri-yesil renkli manzarasi
Tuz Golii havzasmdan bile dikkati cekmektedir. Melendiz Dagi'rnn
eteklerinde ve yakm cevresinde yer yer hidrotermal kaynaklar bu­
lunmaktadir, Bir cok yerde de faaliyeti sona eren sicak su kaynakla­
nrnn yerlerini belli eden kukiirt cokellen gortilmektedir.
TUrkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekillert
40
Hasan Dagl
Bir stratovolkan olan Hasan Dagi, Tuz Golii havzasmdan 2300
metre, deniz seviyesinden ise 3268 metre yiiksekliktedir. Andezit,
volkanik kiil ve son eriipsiyon materyali bazalt lavlan volkan dagr­
mn yapl taslandir. Volkanik kiiller Hasan Dagmm kuzeybati ve gii­
neyinde genis alanlan ortmektedir, Kiillerin icinde stinger taslan ve
obsidyenlere rastlanmaktadir. Hasan Dagi'nm bah yamaclannda
Aksaray Ovasi'ndan da izlenebilen laY akmtilanrun bulunusu, vol­
kana bu yamactan cikmayi guclestirir. Hasan Dagi'run cevresinde
de SICak su kaynaklan bulunmaktadir. Yeryiiziine ulasan SICak sula­
nn beraberlerinde tasidiklan kalsiyumkarbonatlann ~okelmesiyle,
volkanik biinye iizerinde yer yer traverten olusumlanna rastlanmak­
tadir. Yaprakhisar Koytl yakmlannda bu tiir travertenden yama or­
nekleri goriilmektedir (Foto: 5).
Tiirkiye'd
Gii~
KUle
Ian arazic
rini bir a
hir-Orgill
omekleriJ
gibidir.
Nevs
§um §ekli
likteki V(J
me Koyu
kadar gill
bulunmal
icinde 6 ,
rna kratei
(1500 m)
ceken ikii
AClgl
Patla
pografyas
Nevs
dan biridi
fazlaca It
mustur (F
Acig:
da yaklas
ger maar
metre ara:
Erci)
Foro: 5. i~' Anadoluda hir strato volkan Hasan Dagl
(Foro: M. Somuncu) .
i~ AI
daha ZiYI
Yakla§lk
yes Yolk:
sazhk gil
kisrmnda
sen buzu
~ekiUeri
in
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersektlleri
41
Giilsehir-A vanos ile Aksaray Arastndaki Volkanik Arazi
2300
mdezit,
m dagi­
1 ve gii­
l§lan ve
;lannda
§U, vol­
/resinde
ak sula­
nesiyle,
lanmak­
ama or­
Kuzeyde, Gulsehir-Avanos He giineyde, Aksaray arasmda ka­
Ian arazide, volkanik tahrip ve asimm sekillerinin en giizel omekle­ rini .~ir arada gozlemek miimkiindiir. Bu haliyle, ozellikle Nevse­ hir-Urgiip ve Aksaray arasmda kalan arazi volkanik reliefin orijinal
orneklerini inceleme firsau veren, nadir rastlanan bir laboratuvar
gibidir.
Nevsehir'in yaklasik 13 km kadar batismda bir volkanik olu­
sum sekli olan "Susam Sivrisi" yer almaktadir. 1438 metre yiiksek­
likteki volkan konisinden cikan bazalt lavlan. kuzeydeki Basansar­
rue Koyil'ne kadar ulasnuslardir. Diger yandan, Nevsehir'in 16 km
kadar guneybatismda, bir volkanik patlama sekli olan Acigol Maan
bulunmaktadir, Acigol Maan cevresinde de 10 km capmda bir alan
icinde 6 adet volkan konisi yer almaktadir. Hemen hepsi de patla­
rna kraterleri icinde olusmus andezitik volkan konileridir. Korudag
(1500 m) ve Karadag (1600 m) volkan konileri bunlardan dikkati
ceken ikisidir.
AClgol
Patlama kraterleri orijinal gorunusleri ile i~ Anadolu volkan to­
pografyasina ayn bir giizellik katrmslardir.
Nevsehir'in 16 km guneybatismda yer alan, Acigol de bunlar­
dan biridir. 300 metre capmda dairevi bir sekle sahiptir. Yamaclan
fazlaca meyilli olan Maar'm icinde olusan gol daha sonra kurutul­
mustur (Foto: 6).
Acigol'un kuzeydogusunda, Tepekoy yerlesim yeri yakirunda
da yaklasik 1000 metre capmda "Colpan Cukuru" adi verilen bir di­
ger maar bulunmaktadir. Vine, Acigol cevresinde caplan 300-500
metre arasmda degisen bir kac patlama krateri vardir.
Erciyes Dagl
i~ Anadolu'nun en yiiksek volkam olan Erciyes Dagi (3917 m)
daha ziyade andezit ve dasitlerden olusmus bir stratovolkandir.
Yaklasik 18 km capmda olan ve 1000 km-Tik alan kaplayan Erci­
yes Volkam'mn cevresinde Sultan Sazhgi, Kayseri Ovasi ve Kara­
sazhk gibi tektonik depresyonlar bulunmaktadir. Erciyes'in doruk
kisrmnda buzul asmim sekillerinin varhgi, volkan dagirun Pleisto­
sen buzul donernlerinden once olustugunun kamtlandir, Erciyes'in
42
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersektllerr
Foro: 6. Nevsehir'in 16 km giineybattstndaki hir patlama krateri Actgiil (Foro: 6. SI/r) .
cevresinde bUylik parazit konileri bulunmaktadir. Yilanh Dagt
(1639 m), Ali Dagl (1870 m) ve Lifos Tepesi (2509 m) bunlardan
birkacidir. Aynca, Erciyes Volkaru'nm govdesinde, sonradan olu­
san ismsal kmklar iizerinde merkezi erupsiyonlarla meydana gelen,
diziler halinde parazit konileri mevcuttur. Ornegin, Uctepeler­
Goktepe-Besparmak Daglan-Kurttasi Tepesi volkarun gUney ya­
maclannda, ayru kink iizerinde olusmus bir dizi parazit konileridir.
Digerleri ise, giineybati yarnacmda, Egrikuzey-Kuzey Tepe-Kalanh
Dagl-Gog Dag; parazit konileri dizisi; kuzey yamacmda ise, Slit
Donduran-Beyyurdu Tepesi-Kefreli parazit konileri dizileri gibi
(Harita: 4) (Foto: 7).
Volkanik Astntm ~ekilleri
Ktzrhrrnagm kollanndan Nevsehir cayi He Damsa ~aYl arasm­
da kalan ve icinde Nevsehir, Urgup, Goreme gibi yerlesirn yerleri­
nin bulundugu ve tlifiin egemen kayac oldugu genis volkanik arazi
ile, giineyde Melendiz Cayi ve kollanrun yer aldigr ignimbrit ve
tiiflerin hakim oldugu alanda selektif asmmanm eseri olan ve diin­
yada esine rastlanmayan tipteki peribacalan, asmrm sekillerinin en
ilginc ornekleridir (Blokdiyagram 1 ve 2).
Tiirki
llleri
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersektlleri
•
...
• •
Siir).
Dag:
irdan
olu­
.e len,
eler­
/ ya­
ridir.
ilanh
[)~~.vY
_ _ .__ - 0. ; -.
, Silt
gibi
asm­
rleri­
arazi
it ve
dun­
n en
"' " " If
, .
..
...
~~~1bP·..,·....;~tSI3tlf9
••
••
• • •• • •
~-~
t-lOL'OSEN
43
44
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekitlert
Tiirkiye'de Voll
Foto : 7. Erciyes Volkant (Foto
6. Sur ).
Foro: 8. VO/ko l
Urgiip-Uohisar ve Cevresi Peribacalan
Kizihrmagm kollan olan Damsa Cayi ile Nevsehir Cayi arasm­
da kalan arazide, bazi yerlerde kalmhgi 100 metreye ulasan volka­
nik tuf iizerinde gelisen erozyonla bugiinkii ilginc ve orijinal topog­
rafya meydana gelmistir, Fiziksel yolla serbest kalan materyal daha
soma erozyonla Kizihrmaga tasmarak, yamaclarda peribacasi adi
verilen sekillerin olusmasma yolacrmstir (Foto: 8).
Selime ve Yaprakhisar Peribacalan
Giineyde, Aksaray'm dogusunda Melendiz Daglan'ndan do­
gan Melendiz Cayi once kuzeye, soma batiya dogru akar ve
Aksaray'dan gecerek Tuz Golii havzasma ulasir, Kathettigi yolun
biiyiik bir kisrrnm volkanik arazide a'rtIgl vadi icinde siirdiiriir. Seli­
me ve Yaprakhisar yerlesim yerleri kesiminde, ignimbrit platoIan
icine gomulen Melendiz Cayi'run vadi yamaclannda, en giizel or­
nekleri ile, peribacalan olusmustur (Foto: 9). Derin vadilerin bu­
lundugu kesimlerde tufun kalmhgi 70 metre olarak saptanrrnstir.
Kizilkaya Koyu yakmlannda ise bu deger 5 metreye kadar inrnis­
tiro
(er~ekilleri
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekillert
Foto : 8. Volkanik reliefte astntm topografyasi , peribacalart (Foto : M. Somuncu).
;ayl arasm­
a§an volka­
jinal topog­
steryal daha
ribacasi adi
an'ndan do­
igru akar ve
Jettigi yolun
rdurur. Seli­
~rit platoIan
en guzel or­
radilerin bu­
raptanrrustrr.
Kadar inmisFoto : 9. Selime periba calart (Foto : 6. Sur).
45
46
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekillert
Ankara ve Kuzeyindeki Volkanik Arazi
Ankara ve kuzeyinde yaklasik 6000 km-Iik bir alan kaplayan
Neojen volkanik reliefi, genelde andezit, dasit ve kismen de bazalt­
lardan olusmustur. Koroglu Dagr (2378 m), Mahya Tepesi (2006
m) ve gtineyde Htiseyingazi Tepesi (1415 m) bu volkanik arazi
icinde dikkati ceken doruklardir. Bu yorede de volkanik kayaclarla
Neojen ~okelleri arasmda yanal gecislerin varhgi, volkanik faaliye­
tin Neojen'de gerceklestiginin kamtlandir. Ancak, bazi kesimlerde
Neojen oncesi volkanik faaliyetin delillerine de rastlanmaktadir.
Ornegin, Ankara yakimndaki Elma Dagi 'run doruk kisrmru orten
volkanik kayaclar, yamaclarda incelmekte, ovada ise Neojen biri­
kimlerinin altmda kalmaktadir,
Hiiseyingazi Dagi (1415 m) Ankara sehrine kadar uzanan vol­
kanik arazinin giineydogu kanadiru teskil eder ve Ankara ile Cubuk
Ovalan'ru biribirinden ayiran andezitik, kismen de dasitik yapida
bir kiitledir. Ankara sehrinin ortasmda yiikselen ve bir siirempoze
yarrna vadinin yamaclanru olusturan Timurlenk Tepe (1003 m) ve
Kale Tepesi de (1020 m), bu volkanik butunun giineye uzanrms
parcalandir. Aym sekilde. I. Cubuk Baraji ve cevresi ile Etlik sirtla­
n da andezitlerden ibarettir.
Hiiseyingazi Dag: gibi ovalar arasmda yer alan diger bir ande­
zit yapidaki esik de, Zir volkanik arazisi ve yanna vadisidir ki, bu
esik Miirted ve Ankara Ovasi'nm batt bolumilnu biribirinden aymr.
Miirted OVa81'nl katheden Ova Cayi, Zir (Yenikent) kasabasi yaki­
mnda andezit kiitle icinde olusturdugu siirempoze yanna vadiden
gecerek, giineyde Ankara Cayi He birlesir.
Beypazan-Kizilcahaman hattmm kuzeyinde Koroglu ve Isik
Daglan volkanik kiitlesi bulunmaktadir. Andezit, dasit ve kismen
de bazaltlardan olusan volkanik iinitenin iizerinde merkezi eriipsi­
yon yerleri saptanrrustir. Bunlardan biri, Camkoru'nun 10 km kadar
batismdadir. Kraterin capt yaklasik 2500 metredir. Diger krater ise,
Koroglu Dagi'nm ikinci yiiksek tepesi olan Mahya Tepesi'nin (2040
m) kuzeyindedir. Capi 3000 metre olan yrpranrms kraterin ice ba­
kan yamaclan dik, cevreye dogru ise daha az egimlidir. Kraterin
cevresindeki volkanik tepeler aglomera, kraterin tabamndaki kayac­
lar ise andezittir. Her ikisi de volkanik bunye icinde olusmus patla­
rna kraterleridir ve fazlaca asmrmslardir. Aynca, Isik Dagi'run gil­
ney yamaclannda. Giiven Nahiyesi'nin kuzeyinde yer alan
Beskonaklar Koyu cevresindeki fosilli golsel Neojen cokelleri ile,
burada
sahahu
dire Btl
ojen, I
asmma
DC
Dc
lar ve c
nndmr
larla te
olusum
gibi a§:
getirdik
lardir,
Do
dezitler
kil edei
kez yan
Do
YamaI
Golii'ne
Bel
Dagl, I
Daglan
de Bing
kuzeyin
n Dagl4
kuzeydc
i
Buyuk ,
stratovo
asnumx
fan
smda ye
dag bir
temel k
Yamada
~Ilekilleri
kaplayan
de bazalt­
esi (2006
mik arazi
cayaclarla
.k faaliye­
:esimlerde
irnaktadrr.
rum orten
~ojen
biri­
zanan vol­
ile <;ubuk
tik yapida
iiirempoze
003 m) ve
e uzanml§
~tlik sirtla­
r bir ande­
sidir ki, bu
iden aymr.
abasi yaki­
na vadiden
~lu ve Isik
ve kismen
~ezi eriipsi­
Pkm kadar
r krater
ise,
li'nin (2040
~rin ice ba­
ir. Kraterin
~aki kayac­
~mu§ patla­
,agl'mn gii­
~ yer alan
bkelleri ile,
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekillert
47
buradaki bazalt ve diger volkanik materyaller arasmdaki kontakt
sahalan, volkanik kayaclann Niosen'de olustuklanru gostermekte­
dire Bugiin, I~ Anadolu'da gorulen asmrms volkan topografyasr Ne­
ojen, kismen de Paleojen'de meydana gelmis volkanik arazinin
asmmasmdan arta kalan relieftir.
DOGU ANADOLU
Dogu Anadolu'da volkan topografyasi cok genis bir alam kap­
lar ve cesitli volkanik olusum ve asimm sekillenni biinyesinde ba­
nndmr, Lav platolan, ayrn kink hath uzerinde merkezi erupsiyon­
larla tesekkul etmis yiiksek stratovolkanlar, kalkan volkanlar gibi
olusum sekilleri; volkanik arazide kanyon vadiler, terselmis relief
gibi asirum sekilleri: lay akmtilannm vadileri tikayarak meydana
getirdikleri lay seddi golleri, volkan reliefindeki belli bash olusurn­
lardrr.
Dogu Anadolu'da volkanik arazinin yapl materyalini, basta an­
dezitler olmak uzere, bazaltlar, trakit, riolit, aglomera ve tiifler tes­
kil eder. Temelde ise volkanik kayaclar ile Miosen cokelleri ~ogu
kez yanal gecisli ya da ara tabakahdir.
Dogu Anadolu volkan reliefi, banda Malatya'nm kuzeyinde
Yama Dagi'ndan kuzeydoguda Kars'a kadar, Kars'dan guneyde Van
Golu'ne kadar genis bir alana yayilrmsnr.
Belli bash volkanik uniteler ise, Malatya'run kuzeyinde Yama
Dagi, Bingol'un batismda Karaomer Dagi, kuzeyinde Karaboga
Daglan, Solhan'in kuzeyinde Serafettin Daglan, Varto'nun kuzeyin­
de Bingel Daglan, Erzurum'un guneybatismda Palandoken Daglan,
kuzeyinde Gavur Daglan, Pasinler Ovasi'mn kuzeyinde Kargapaza­
n Daglan, Van Golu'nun kuzeyinde bir hat uzerinde guneybati­
kuzeydogu yoniinde yer alan Nemrut, Siiphan, Aladag, Tenduruk,
Buyuk Agn, Kucuk Agn Daglan bu genis volkanik arazi icindeki
stratovolkanlar, lay platolan, kraterler ve kalderalar gibi olusum,
asirum ve tahrip §ekilleridir.
Yama Dagi: Malatya'run kuzeyinde, Arapkir ile Cetinkaya ara­
smda yer alan ve yaklasik 2000 krrr'Tik bir araziye yayilan Yama­
dag bir kalkan volkan gorunusundedir. Volkanik yapiyi olusturan
temel kayac andezittir. Son eriipsiyon materyali ise bazaltlardir.
Yamadag volkanitleri, giineyde Neojen cokelleri ile ara tabakahdir.
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekillert
Tiirldye'c
BaZI yerlerde de, ornegin guneybatida, Neojen'i ortmustur, Burada­
ki volkanik reliefin 2675 metre ve 2631 metre yukseklikteki Geyik­
pmar Tepeleri en ytiksek noktalandir.
gol, 32 J
en btiyiiJ
nunde bi
cap; 60C
bat! yan
metre, d4
niz sevij
metre ka
yansi i~i
yen konil
si de bun
48
Bingol Dagt: Varto'nun kuzeyinde bulunan Bingel Dagr 3250
metre yiikseklikte tipik bir kalkan volkandir. Yapismda bazalt ege­
men kayactir.
Erzincan Ovasi'mn kuzey yansmda bir hat boyunca yer alan pi­
roklastik koniler ve andezit konileri, bu kink cizgisi iizerindeki
merkezi erupsiyonlardir. Vine, Erzincan'm guneyindeki Mollakoy
Tepesi (1274 m) de fay hath ilzerinde olusrnus piroklastik bir koni­
dir.
Tercan-Erzurum arasmda bulunan Dumanh Dagr (3071 m),
Goller Dag; (2550 m) ve Erzurum Ovasi'run guneyindeki Karagol
Dagr (3000 m) volkanik unitelerini icine alan genis volkanik arazi­
nin yapIslnl andezit, bazalt ve tiifler olusturmaktadir. Aynca, Erzu­
rum Ovasi'mn kuzeyinde, icinde Dumlu (3200 m) ve Mescit (3255
m) doruklanrun bulundugu Gavur Daglan ve Pasinler Ovasi'nm ku­
zeyinde Kargapazan Daglan (3288 m) linear erupsiyonlann sonu­
cunda olusmus, yapilanm andezit, bazalt, volkanik tiif ve aglomera­
lann teskil ettigi relieftir.
kiictlk biJ
500 metn
ligindedii
Van Gohi'nun kuzeyinde ise, guneybati-kuzeydogu yonlu ki­
nklardan cikan andezit, bazalt ve piroklastik materyallerin cok ge­
nis bir sahayi ortrnesi ile buradaki volkanik arazi olusmustur. Fay
hath uzerinde Pliosen ve Kuaterner'deki merkezi eriipsiyonlarla da
bir dizi stratovolkan daglan meydana gelmistir. Tatvan ve Bitlis ile
daha gtineydeki volkanik arazide ignimbrit ve bazaltlar hakim ka­
ya~ tilrtinu teskil ederler.
Nemrut Volkant
Van Golu'nun kuzeyinde, kuzeybati-guneydogu yonlil fay hath
ilzerinde merkezi ertipsiyonlarla olusan, en batidaki volkan dagidir.
Nemrut yanardagi, dogu-bati yonlu uzun bir cukura arazinin iki
ucunda yer alan, banda Mus Ovasi ile, doguda Van canagmm orta­
smda ytikselmektedir. Yaklasik 1300 metre nisbi ytikseltideki
Nemrut Volkam andezit, bazalt ve kiillerin biribiri ardisrra istiflen­
mesi ile olusmus bir stratovolkandir. En ytiksek noktasi, kalderasi­
run kuzeyinde 2935 metre Sivri Tepedir. Nemrut Dagi'nm etek ki­
simlannda lay ve tuf platolan genis yer kaplarlar. Nemrut
Volkanmm kuzeyindeki volkanik relief icinde, lay akmtilannm set
yaparak olusturdugu Nazik Galli bulunur. 1870 metre ytikseklikteki
Siiph4
Van (
han'dir (4­
mera, baz,
rinde, me
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekflleri
49
~ekilleri
Burada­
Geyik­
181
~al t
3250
ege­
alan pi­
erindeki
Iollakoy
oir koni­
071 m),
gol, 32 km/'dir. Nemrut Volkaru'rnn kalderasi Ttirkiye'deki bu tip
en btiytik depresyondur. Kaldera elips seklinde olup, dogu-bati yo­
ntinde btiytik capr 7500 metre, kuzey-gtiney istikametindeki kti~tik
~apl 6000 metredir. Kalderamn icinde bulunan gol, depresyonun
bah yansmdadir. Goliin kuzey-giiney yonundeki uzunlugu 4800
metre, dogu-bati yonunde ise 2700 metredir (Foto: 10). Goliin de­
niz seviyesinden yuksekligi 2250 metredir. Derinligi ise 150-200
metre kadar tahmin edilmektedir ve sulan tathdir. Kalderanm dogu
yansi icinde, son ertipsiyon mahsulti piroklastik koniler ve obsid­
yen konileri bulunrnaktadir ki, 2500 metre ytikseklikteki GO! Tepe­
si de bunlardan biridir. Kalderanm kuzey kenanna yakm bir yerde
kti~tik bir gol daha bulunmaktadir. Ih GO! adi verilen gol, yaklasik
500 metre uzunlugunda, 450 metre genisliginde ve 10 metre derin­
ligmdedir.
Karagol
ik arazi­
ca, Erzu­
cit (3255
n'rnn ku­
nn sonu­
glomera­
(onlti ki­
cok ge­
stur. Fay
mlarla da
Bitlis ile
1
iakim ka­
\ fay hath
p dagidir.
~zinin iki
unn orta­
~seltideki
a istiflen­
~alderasl­
~ etek ki­
Nemrut
annm set
leklikteki
f
Foto : /0 . Nemrut Kalderast (Foto : Y. Giiner) ,
Siiphan Volkan Dagl
Van Golu'niln kuzeyinde yer alan bir diger stratovolkan Sup­
han'dir (4434 m). Yapismda andezitler egemendir. Digerleri, aglo­
mera, bazalt ve volkanik tilflerdir. Neojen yash volkanik temel uze­
rinde, merkezi ptisktirmelerle olusan stratovolkamn eteklerinde
•
50
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersektlleri
1
bazaltik lAv akmtih piroklastik koniler bulunmaktadir, Siiphan'm,
yaklasik 400 metre capmda bir krateri vardir. Dagm en yiiksek nok­
tasi, bu kraterin kuzeydogusundadir, Siiphan Volkaru'nm giiney
eteklerinde, yaklasik 1950 metre yiikseklikte, tilfler icinde 3-4
km 2'lik bir alam kaplayan Aygir Golu yer ahr (Foto: 11).
l:
k
n
Foro: 11. Ayglr Golimden Siiphan Dagl (Foto : M. Somuncu).
Tendilriik Volkant
3452 metre yiikseklikte bir volkan dagidir. Andezit, yapismm
eegemen elemarudir. Bazaltlar son eriipsiyon ilrilniidiir. Oval sek­
lindeki kraterinden buhar ve kiikurtlti hidrojen iceren gazlar 9lkar.
Bu durumuyla solfatar safhasmda olan bir volkandir. Dagin gevre­
sindeki steak su kaynaklan, Diyadin'de oldugu gibi, volkanizmayla
ilgilidir.
Biiyiik Agn Volkant
Stratovolkan daglan dizisinin kuzeydogu ucundaki Tiirkiye'nin
en yiiksek dagrdir (5165 m). Dogu Beyazit Ovasi'ndan 3100 metre,
Aras Akarsuyu Vadisi'nden 4400 metre yilksekliktedir. Krateri
asmrrus oldugundan ve kismen de Hiv ve kullerle dolmus oldugun­
dan, belirgin degildir. Govde uzerindeki radial yanklardan cikan
yu
Aj
Y:
A
ill
g(
m
de
n
rsekilleri
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekfllert
Uphan'm,
:sek nok­
m gUney
inde 3-4
lavlar yer yer parazit konileri olusturmuslardir. Genelde andezit,
kismen de aglomera ve son erupsiyon mahsulU bazaltlardan meyda­
na gelrnistir (Foto: 12).
51
Foto: 12. Agn volkant (Foto: M. Somun cu ).
Kiifiik Agn Volkant
t, yapismm
Oval §ek­
I
azlar
~lkar.
agm
~evre­
kanizmayla
TUrkiye'nin
1100 metre,
lir. Krateri
l§ oldugun­
irdan cikan
BiiyUk Agn'mn gilneydogusunda, Serdarbulak Gecidi ile Bii­
yUk Agn'dan aynhr. Bireysel boyutlan oldukca biiyiik olan Kiicuk
Agn (3925 m) bu ozelligi ile parazit bir koni gibi diisilntilrnemistir.
Yapisuu andezit, aglomera, volkan kiilU ve bazaltlar teskil eder.
GUNEYDOGU ANADOLU BOLGESi VOLKANiK
ARAzisi
Guneydogu Anadolu volkanik reliefi, volkanizmanm son fazin­
da cikan bazalt Iavlannm egemen oldugu ve onlann olusturdugu
genis laY platolanndan meydana gelmistir, Anadolu'nun bu bolu­
miinde dort ayn yorede, Diyarbakir, Gaziantep, Cizre ve Ceyhan'm
dogusunda, volkanik arazi oldukca yaygmdir.
Giineydogu Anadolu Bolgesi'nde, Arap Platfonnu'nun kenarla­
nnda bulunan faylar, soz konusu masifi adeta simrlarrnsnr. Bu ki­
52
Tiirkiye'de Volkanizma ve Volkanik Yersekillert
nklardan, bazen de bir bacadan cikan lavlar, platform iizerindeki
bazalt platoIanni ya da Diyarbakir'm giineybatismda oldugu gibi,
yaklasik 8000 km 2'lik bir araziyi orten kalkan tipli bir volkaru, Ka­
racadag'i, meydana getirmislerdir, Karacadag, fazla yiiksek olma­
yan (1952 m) bazaltlardan olusmus bir volkandir. Kismen asmrms
olan Karacadag'm iizerinde, yazin kuruyan derelerin meydana getir­
dikleri radial bir drenaj vardir.
TU
Vine, -Maras ve Gaziantep'in giineyinde bazalt Iavlanrun olus­
turdugu araziyi kateden kmklardan cikarak volkanik reliefi meyda­
na getirmislerdir, Aynca, Ceyhan'in dogusunda ve Antakya-Maras
olugunda da volkanik kayaclann olusturdugu relief bulunmaktadir.
BiBLiYOGRAFYA
Ardos, M. 1987 Volkan Cografyast. istanbul Oniv. Yay. No: 3478, istanbul.
Erin~, S. 1970 K~la-Adala Arasinda Gene Volkanik Relief Ist, Oniv. Cog. Enst. Der. S:
17, s: 7-33, Istanbul.
Erin~, S. 1982 Jeomorfoloji I ve II. ist. Oniv. Ed. Fak. Yay. No: 2931, istanbul.
Erol, O. 1955 Koroglu-Istk Daglart Yolkanik Kutlesinde iki Krater Hakktnda. IX. Cog­
rafya Meslek Haftas! Tebligler ve Konferanslar. TUrk Cografya Kurumu Yay. No: 2,
istanbul.
iIhan, E. 1976 Tiirkiye Jeolojisi. O.D.T.O. Mtih. Fak. Yay. No: 51, Ankara.
Sur, O. 1972 Tiirkiye'nin, Ozellikle i~ Anadolu'nun Gene Volkanik Alanlannin Jeomorfo­
lojisi (Geomorphological Research in The Volcanic Area of Turkey, Especially In
Central Anatolia). Ank. Univ. D.T.C.Fak., Yay. No: 223, Ankara.
Sur,
O.
1976 Yanardaglar, Olusumlart ve Faaliyetleri. Ank.Univ. D.T.C.Fak., Yay. No:
262, Ankara.
Yalemlar, i. 1958-1959 Tiirkiye'deki Yeni Volkanik Arazinin BaZI Morfolojik Hususiyetle­
ri (Carac teres Morphologique de la Turquie Volcanic de la Turquie). TUrk Cog.
Derg., S: 18-19, Ankara.
Yalemlar, i. 1973 Nemrut Sonmu~ Volkant ve Kalderast (Dogu Anadolu). Ist. Oniv. Cog.
Enst. Derg. S: 18-19, s: 253-273, istanbul.
- 1/100.000 61~kli Topografya Haritalan. Harita Genel MtidUrltigtl.
- 1/500.000 61~ekli TUrkiye Jeoloji Haritalan. Maden Tetkik Arama Enstittisti Yaymlan.
Giinu:
dir. Gelisn
kelerde de
enerji tale
kanlannda
dirlar, <;01
reI yapiya
temini hus
Refah
dir, Sanay
basma tiik
fah ve ge
kriterdir.
Glinlh
kalkmrms
m disandr
tiirIii iilkel
ramalanm
bagh olma
Enerji
kolayhgi ,
sekilde gi
de diinya
kill birakn
liigiidiir. <;
lar sirasuu
Ie termil