din kültürü ve ahlak bilgisi öğretimi

TC. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 1796
AÇIKÖĞRETIM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 931
D İN K Ü L T Ü R Ü V E A H L A K B İL G İS İ
Ö Ğ R E T İM İ
Yazarlar
Prof.Dr. Ahmet Hikmet EROĞLU (Ünite 1, 3, 6)
Prof.Dr. Recep KILIÇ (Ünite 2, 4, 5)
Prof.Dr. Cemal TOSUN (Ünite 7-9)
Prof.Dr. Recai DOĞAN (Ünite 10-12)
Editörler
Prof.Dr. Esmahan AĞAOĞLU
Doç.Dr. Kıymet SELVÎ
ANADOLU ÜN İVERSİTESİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2008 by Anadolu University
Ali rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
U Z A K T A N Ö Ğ R E T İ M T A S A R I M B İR İM İ
G enel K o o rd in a tö r
Prof.Dr. Levend Kılıç
Genel K o o rd in a tö r Y a rd ım cısı
Yard.Doç.Dr. Müjgan B ozkaya
Ö ğ re tim T a sarım cısı
Prof.Dr. Esm ahan Ağaoğlu
G rafik T a sa rım Y ö n e tm e n le ri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Öğr.Gör. Nilgün Salur
Televizyon P ro g r a m la n Yöneticisi
Prof. Yalçın Demir
D il ve Y a z ım D a n ışm a n la rı
Yard.Doç. Dr. Hülya Pilancı
Ö lç m e D e ğe rle n d irm e S o ru m lu la rı
Öğr. Gör. Zeliha Şenel
K itap K o ord in asyon Birim i
Yard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nerrnin Özgür
K ap ak D üzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
D izgi
Açıkögretim Fakültesi Dizgi Ekibi
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
ISBN
978-975-06-0495-9
1. Baskı
Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 3.000 adet basılmıştır.
ESKİŞEHİR, Şubat 2008
içindekiler
İçindekiler
Ö n s ö z ..............................................................................................
x
K u llan ım K ıla v u z u ............................................................................
xii
D in ve D in le r ...............................
Ü N İT E
DİN KAVRAMI........................................................
3
DÎN-lNSAN İLİŞKİSİ.............................................
3
5
YAŞAYAN DİNLER...............................................
İlahî Dinler..............................................................
Yahudilik..........................................................
Hristiyanlık.......................................................
İslam...................................................................
Diğer Dinler............................................................
Hint Dinleri.....................................................
Çin D inleri......................................................
Ö z e t.........................................................................
Kendimizi Sınayalım ...........................................
Yaşamın iç in d e n ..................................................
5
6
8
12
13
13
17
19
20
21
Kendimizi Sınayalım Yanıt A nahtarı..............
21
Sıra Sizde Yanıt Anahtan .................................
22
22
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar
Ü N İT E 2
İnanç A la n ı....................................
İNANÇ İLE İLGİLİ KAVRAMLAR........................
İman ...........................................................•..............
inanç, iman ve Bilgi ............................................
iman ve Delil ........................................................
İSLAM İNANÇ ESASLARI......................................
Allah inancı ...........................................................
Zâti Sıfatlar .....................................................
Subutî Sıfatlar .................................................
25
25
25
27
28
Melek in an cı...........................................................
31
32
Kitap in a n cı............................................................
Zebur..................................................................
Tevrat.................................................................
İn cil....................................................................
Kur’an.................................................................
Peygamber inancı..................................................
Ahiret inancı ..........................................................
Kader inancı ..........................................................
Ö z e t.........................................................................
Kendimizi Sınayalım ...........................................
Yaşamın iç in d e n ..................................................
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ..............
Sıra Sizde Yanıt A nahtarı.................................
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar
I
29
29
30
33
33
33
34
34
35
36
39
40
41
41
42
42
içindekiler
İbadet ve İslam İb a d e tle ri............................................
İBADET İLE İLGİLİ KAVRAMLAR: İBADET, İBADETHANE.......................
ÎNANÇ-İBADET İLİŞKİSİ........................................................................................
İSLAM’DA İBADETİN ŞARTLARI.........................................................................
TEMİZLİK..................................................................................................................
Abdest........................................................................................................................
Mesh............................................................................................................................
Boy Abdesti (G u sü l)..............................................................................................
Teyemmüm...............................................................................................................
NAMAZ İBADETİ...................................................................................................
Namazın Farzları......................................................................................................
Namazın Vacipleri..................................................................................................
Namaza Çağrı: Ezan ve Kam et...........................................................................
Cemaatle Namaz......................................................................................................
Vakit Namazları.......................................................................................................
Cuma Namazı .........................................................................................................
Teravih Namazı.......................................................................................................
Bayram Namazı.......................................................................................................
Cenaze Namazı.......................................................................................................
Nafile Namazlar......................................................................................................
ORUÇ İBADETİ......................................................................................................
Ramazan Ayı ve Ö nem i.......................................................................................
Oruç Tutmanın Yararları......................................................................................
ZEKAT İBADETİ.....................................................................................................
insanın Yardımlaşmaya Olan ihtiyacı ve Toplumsal Bir ibadet Olarak
Z ekat.........................................................................................................................
Zekat Verecek Kimseler.......................................................................................
Zekatın Verileceği Kimseler................................................................................
HAC İBADETİ VE ÖNEMİ..................................................................................
Haccm Şartları........................................................................................................
Haccın Farzları ve Hac ile ilgili Kavramlar....................................................
U m re.........................................................................................................................
KURBAN İBADETİ................................................................................................
Özet..........................................................................................................................
Kendimizi Sınayalım............................................................................................
Yaşamın içinden...................................................................................................
Kendimize Sınayalım Yanıt Anahtarı..............................................................
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı...................................................................................
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar...............................................
H z. M u h a m m e d ve K u r ’an A l a n ı ................................
HZ. MUHAMMED.................................................................................................
Hayatı.......................................................................................................................
Mekke Dönemi......................................................................................................
Vahiy Almaya Başlaması.............................................................................
Peygamberliğini ila n ı...................................................................................
H icreti...............................................................................................................
Medine Dönemi....................................................................................................
Hz. Muhammed’in Mescidi ve Sosyal işlevi........................................
Eğitim ve Öğretim Etkinlikleri..................................................................
43
45
46
46
47
48
48
48
49
49
50
51
51
52
52
52
52
52
53
53
53
54
55
56
56
57
57
57
58
58
58
59
60
61
62
62
63
63
65
67
67
67
68
69
70
71
72
73
Vefatı.......................................................................................................................
İnsanî Y ö n ü .................................................................................................................
Peygamberlik Yönü...................................................................................................
KUR’AN ........................................................................................................................
Kur’an’a Olan İhtiyaç................................................................................................
Kur’an’m Muhtevası...................................................................................................
Kur’an’da Vahyedilen Konular..............................................................................
Ayetlerin Bir Araya Toplanıp Kitap Haline Getirilmesi..................................
Ö z e t...............................................................................................................................
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................
Yaşamın İçin d en ........................................................................................................
Kendimizi Sınayalım Yanıt A nahtarı....................................................................
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .........................................................................................
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar.....................................................
74
75
76
76
77
78
79
80
82
83
84
84
85
85
A h la k A la n ı.................................................................... 87
KAVRAM OLARAK AHLAK........................................................................................
AHLAKA OLAN İHTİYAÇ...........................................................................................
AHLAK ALANININ MAHİYETİ...................................................................................
AHLAKIN TEMELLENDİRTMESİ .............................................................................
DlN VE AHLAK İLİŞKİSİ ...........................................................................................
BİREYSEL AHLAK.........................................................................................................
Bireyin Ahlak Eğitimi ..................................................................................................
Bireysel İlişkileri Düzenleyen Temel Ahlakî Değerler.......................................
Doğruluk .................................................................................................................
Güvenilirlik (Emanet)............................................................................................
Cömertlik .................................................................................................................
Ölçülülük (İtidal)....................................................................................................
Hoşgörü ...................................................................................................................
Utanma Duygusu (H ayâ).....................................................................................
Yumuşak Huyluluk...............................................................................................
Kanaat ve Tevekkül..............................................................................................
Sabır ..........................................................................................................................
TOPLUMSAL AHLAK....................................................................................................
Aile Bireyi Olarak İnsan .........................................................................................
Anne ve Baba Olarak İnsan.....................................................................................
Sosyal Çevresi İçinde İnsan .....................................................................................
Ö zet................................................................................................................................
Kendimizi Sınayalım....................................................................................................
Yaşamın İçinden.........................................................................................................
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.........................................................................................
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar.......................................................
Ü N İT E 5
89
91
92
92
95
96
97
97
97
98
98
98
99
99
99
99
99
99
100
101
102
104
106
107
107
108
108
D in ve K ü l t ü r ................................................................ 109
DİN VE KÜLTÜR İLİŞKİSİ........................................................................................ 111
KÜLTÜRÜMÜZDE DİNSEL MOTİFLER................................................................ 111
AİLE VE VATAN......................................................................................................... 112
TÜRKLERİN DİNSEL - KÜLTÜREL TARİHÇESİ................................................ 114
TÜRKLER VE MÜSLÜMANLIK................................................................................ 115
- t
Ü N İT E 6
-+
içindekiler
VI
İSLAM DİNÎNİN YAYILMASINA VE YÜCELTÎLMESÎNE KATKI
SAĞLAYAN ÜNLÜ BİLGİN VE DÜŞÜNÜRLER..................................................
Ebu Hanife (699-767)................................................................................................
İmam Maturidî (öl. 944)...........................................................................................
Ahmet Yesevi (öl. 1194)..........................................................................................
Ahi Evran (1171-1261)..............................................................................................
Hacı Bektaş-ı Veli (1209-1270)...............................................................................
Mevlana Celaleddin-i Rumi (1207-1273).............................................................
Yunus Emre (1240-1320).........................................................................................
İSLAM’IN DÎN VE VİCDAN ÖZGÜRLÜĞÜNE VERDİĞİ ÖNEM...................
116
116
117
117
117
118
118
119
119
DÜNYA BARIŞI VE DİNLER ARASI İLİŞKİLER..................................................
Ö z e t...............................................................................................................................
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................
Yaşamın İçinden ........................................................................................................
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.........................................................................................
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar.....................................................
120
123
124
125
125
126
126
D in ve A h la k Ö ğ re tim in in T e m e lle r i..............................127
DİN ÖĞRETİMİNİN TEMELLENDÎRÎLMESİ........................................................
Din ve Ahlak Öğretiminin Tarihsel Tem elleri...................................................
İlköğretim Kurumlarında Din Kültüm ve Ahlâk Bilgisi Dersi...............
Din ve Ahlak Öğretiminin Felsefi Temelleri......................................................
Din ve Ahlak Öğretiminin Bireysel-Insanî Temelleri......................................
Din ve Ahlak Öğretiminin Toplumsal Temelleri..............................................
Din ve Ahlak Öğretiminin Kültürel Temelleri...................................................
Din ve Ahlak Öğretiminin Evrensel Tem elleri..................................................
Din ve Ahlak Öğretiminin Hukuksal Tem elleri...............................................
LAİKLİK TEMELLERİ: LAİKLİK DİN ÖĞRETİMİ İLİŞKİSİ...............................
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERSİNİN DİNSEL VE
EĞİTSEL TEMELLERİ.................................................................................................
Dinsel Yaklaşım..........................................................................................................
Eğitimsel Yaklaşım: Din Öğretiminde Yeni Yönelişler...................................
AVRUPA ÜLKELERİNDE DİN ÖĞRETİMİ VE
OKULLARDA DİN DERSLERİ..................................................................................
Avmpa Birliği Ülkelerinde Din Öğretimi............................................................
Avmpa Birliğinin Ortak Din Öğretimi Standartları Var Mıdır?
Nelerdir?........................................................................................................................
Ö z e t...............................................................................................................................
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................
Yaşamın içinden ........................................................................................................
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı....................................................................
Sıra Sizde Yanıt A nahtarı.........................................................................................
Yararlanılan ve Başvumlabilecek Kaynaklar.....................................................
Ü N İT E 8
ı
İlk ö ğre tim D in K ü ltü rü ve A h la k Bilgisi Ö ğ re tim
P ro g ra m ın ın İncelenm esi: P ro g ra m ın T em elleri,
Y ap ısı ve U n su rla rı...............................................
TÜRK MİLLÎ EĞİTİMİNİN GENEL AMAÇLARI VE DİN KÜLTÜRÜ
VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİM PROGRAMI..........................................
129
129
131
131
132
133
133
134
135
136
137
137
139
140
140
141
142
143
144
145
146
146
149
151
içindekiler
İLKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERSİ
ÖĞRETİM PROGRAMI..............................................................................................
151
Programın İncelenm esi............................................................................................
Programın Vizyonu...................................................................................................
151
152
vii
İLKÖĞRETİM DÎN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGiS DERSİ ÖĞRETİM
PROGRAMININ ÖZELLİKLERİ VE GELİŞTİRİLMESİNDE
TEMEL ALINAN İLKELER.........................................................................................
153
Programın Yapısı........................................................................................................
Genel Amaçlar......................................................................................................
154
154
Öğrenme Alanları................................................................................................
Kazanımlar.............................................................................................................
155
158
Etkinlikler............................................................................................................... 159
Açıklamalar............................................................................................................ 159
Öğrencilere Kazandırılacak Temel B eceriler..................................................... 160
Kavramlar...................................................................................................................... l 6 l
D eğerler........................................................................................................................
Ö zet................................................................................................................................
162
164
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................
Yaşamın içinden.........................................................................................................
165
166
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı....................................................................
168
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.........................................................................................
168
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar.....................................................
168
D in K ü ltü rü ve A h la k Bilgisi Ö ze l Ö ğ re tim
Y ö n te m ve T e k n ik le r i.................................................... 169
DEĞER ÖĞRETİMİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR.................................................. 171
Değer Açıklamak........................................................................................................ 171
Ahlaki M uhakem e...................................................................................................... 173
Değer Analizi............................................................................................................... 174
KAVRAM ÖĞRETİMİ VE DÎN ÖĞRETİMİNDE KAVRAM HARİTALARI..... 174
Kavram Öğrenme ve Öğretm e...............................................................................
174
Kavram Öğrenm e................................................................................................
175
Kavram Öğretimi.................................................................................................
175
Kavram Öğretiminde Uygulanan Teknikler.......................................................
175
Anlam Çözümleme Tabloları (AÇT)..............................................................
Kavram Ağları (KA)............................................................................................
Kavram Haritaları (KH)......................................................................................
DİN DİLİ ÇALIŞMALARI...........................................................................................
DÎN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERSİNDE AYETLERİN
175
176
177
178
KULLANIMI..................................................................................................................
Ayet ve Hadislerle Çalışma Teknikleri.................................................................
179
180
Ö zet................................................................................................................................
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................
Yaşamın içinden.........................................................................................................
184
185
186
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı....................................................................
187
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.........................................................................................
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar.......................................................
187
187
Ü N İT E 9
İçindekiler
İlk ö ğre tim D in K ü ltü rü ve A h la k Bilgisi D e rsin d e
P lan lam a ve Ö lc m e - D e ğ e r le n d ir m e ................................ 189
İLKÖĞRETİM DÎN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ
DERSİNDE PLANLAMA.............................................................................................
191
Planlama ve Amacı.....................................................................................................
Planlı Çalışmanın Faydaları......................................................................................
191
191
Planlama ilkeleri.........................................................................................................
PLAN ÇEŞİTLERİ .......................................................................................................
Yıllık P lan .....................................................................................................................
191
192
192
Ders P lan ı.....................................................................................................................
Plan Hazırlama ve Öğretim Programı ilişkisi....................................................
192
195
DlN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE
ÖLÇME DEĞERLENDİRME......................................................................................
195
Öz Değerlendirme (Kendini Değerlendirme)....................................................
196
Gözlem Form ları........................................................................................................
196
Kavram Haritaları....................................................................................................... 197
Performans Değerleme Ö lçeğ i............................................................................... 198
Dereceleme Ölçekleri Kullanmanın Nedenleri ......................................... 198
Dereceleme Ölçekleri Geliştirme Aşamaları...............................................
Tutum Ölçeği...............................................................................................................
Öğrenci Ürün Dosyaları (Portfolyolar)................................................................
Ö z e t...............................................................................................................................
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................
Yaşamın iç in d e n ........................................................................................................
Kendimizi Sınayalım Yanıt A nahtarı....................................................................
199
199
201
204
225
206
206
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı......................................................................................... 207
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar.....................................................
207
T e m e l E ğ itim Ç a ğ ın d a D in î ve A h la k i G e lişim ve
İnanç, İbadet D u a ve A h la k Ö ğ r e t i m i ............................ 209
TEMEL EĞİTİM ÇAĞINDA DİNÎ GELİŞİM v e e ğ it im ................................ 211
t e m e l e ğ it im ç a ğ in d a a h l a k i g e l iş im v e e ğ i t i m i ........................... 212
Piaget’e Göre Ahlaki G elişim .................................................................................
Kohlberg’e Göre Ahlaki Gelişim ...........................................................................
t e m e l e ğ it im ç a ğ in d a in a n ç ö ğ r e t i m i .................................................
TEMEL EĞİTİM ÇAĞINDA İBADET ÖĞRETİMİ..............................................
TEMEL EĞİTİM ÇAĞINDA DUA VE SURE ÖĞRETlMÎ...................................
Dua ve Sure Öğretim Teknikleri...........................................................................
213
214
215
216
218
218
t e m e l e ğ it im ç a ğ in d a a h l a k ö ğ r e t i m i .................................................
220
Ahlak Öğretimi ile ilgili Temel İlkeler.................................................................
223
Ö z e t...............................................................................................................................
224
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................
Yaşamın iç in d e n ........................................................................................................
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı....................................................................
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.........................................................................................
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar.....................................................
225
226
227
227
228
içindekiler
İlk ö ğ re tim D in K ü ltü rü ve A h la k Bilgisi D e rsin in
Ü n ite leri İle İlgili Ö r n e k İş le n iş le r ................................... 229
BİR DERSİN İŞLENİŞ AŞAMALARI.........................................................................
ETKİNLİK (ÖĞRETİMSEL İŞLER) HAZIRLAMA................................................
4. VE 5. SINIF ÜNİTELERİYLE İLGÎLİ ÖRNEK İŞLENİŞLER........................
Örnek işleniş 1 ............................................................................................................
231
235
236
236
Örnek İşleniş 2 (Çoklu Zekâ Kuramına Göre)..................................................
Ö z e t...............................................................................................................................
239
244
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................
245
Yaşamın iç in d e n ........................................................................................................
246
Kendimizi Sınayalım Yanıt A nahtarı.................................................................... 246
Sıra Sizde Yanıt A nahtarı......................................................................................... 247
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar..................................................... 247
S ö z l ü k ...................................................................... 249
D i z i n ......................................................................... 251
X
Önsöz
Önsöz
Sevgili Öğrencilerimiz,
“İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi” adını taşıyan bu kitap, bir­
birini tamamlayan on iki üniteden oluşmaktadır. Yalın bir anlatımla sunulmasına
özen gösterilen üniteler, size öğrencilik ve öğretmenlik yaşantınızda yararlı olabi­
leceği düşünülerek hazırlanmıştır.
Din ve Dinler başlıklı ilk ünitede, din kavramı, din-insan ilişkisi açıklanmakta;
yaşayan dinler daha sonra, ilahi dinler ve diğer dinler olmak üzere iki başlık altın­
da İncelenmektedir. İlahi dinler başlığı altında Yahudilik, Hristivanlık ve İslam din­
leri ile ilgili açıklamalara yer verilmektedir. Diğer dinler başlığı altında ise Hinduizm,
Budizm, Taoizm ve Konfüçyanizm ile ilgili genel açıklamalar yer almaktadır.
İnanç ile ilgili kavramlar ile İslam inanç esasları kitabın ikinci ünitesini oluştur­
maktadır. Ünitede iman, inanç, iman ve bilgi ilişkisi ile iman ve delil ilişkisi ele
alınmakta; İslam inanç esasları ise Allah, Melek, Kitap, Peygamber, Ahiret ve Ka­
der inançları alt başlıkları altında İncelenmektedir.
ibadet ve ibadethane kavramlarının açıklandığı ibadet ve İslam ibaretleri baş­
lıklı üçüncü ünitede daha sonra, inanç-ibadet ilişkisi ve islamda ibadetin şartları­
na yer verilmektedir. Temizlik, namaz ibadetleri, oruç, zekât ve kurban ibadetleri
ile hac ibadeti ve önemi ise Ünitede ele alman diğer konuları oluşturmaktadır.
Hz. Muhammed ve Kur’an Alanı başlıklı dördüncü ünitede, öncelikle Hz. Muhammed’in hayatı ayrıntılı olarak Mekke dönemi, Medine dönemi, vahiy almaya
başlaması ve Peygamberliğini ilan etmesi, vb. başlıkları ile ele alınmaktadır. Üni­
tede daha sonra, Kur’an başlığı altında Kur’an’a olan ihtiyaç, Kur’an’ın Muhtevası,
Kur’an’da vahyedilen konular ile Ayetlerin bir araya getirilerek kitap hâline geti­
rilmesine ilişkin açıklamalara yer verilmektedir.
Kavram olarak ahlak, ahlaka duyulan ihtiyaç, ahlak alanının muhtevası, ahla­
kın temellendirilmesi, din ve ahlak ilişkisi, bireysel ve toplumsal ahlak konuları
ise kitabın ‘Ahlak Alanı’ başlıklı beşinci ünitesinin konularını oluşturmaktadır.
Din ve kültür alanı başlıklı altıncı ünite, din ve kültür ilişkisi açıklanarak baş­
lamakta; kültürümüzde dinsel motifler ile Türklerin dinsel-kültürel tarihçesi ile de­
vam edilmektedir. Türkler ve Müslümanlık konusu açıklandıktan sonra ise İslam
dininin yayılmasına ve yüceltilmesine katkı sağlayan Ahmet Yesevi, Mevlana Celaleddin-i Rumi, Yunus Emre, vb. ünlü bilgin ve düşünürlere ilişkin bilgilere yer
verilmektedir. Ünitede ayrıca, İslam dininin din ve vicdan özgürlüğüne verdiği
önem ile dünya barışı ve dinler arası ilişkilere de değinilmektedir.
Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri başlıklı yedinci ünite, din ve ahlak öğre­
timinin temelleri başlığı altında, din ve ahlak öğretiminin tarihsel, felsefi, bireysel,
toplumsal, kültürel, evrensel ve hukuksal temelleri tartışılmaktadır. Laiklik ve din
öğretimi ilişkisi, din ve ahlak öğretiminin eğitsel temelleri ve Avrupa ülkelerinde
din öğretimi konuları açıklanmaktadır. Bu ünitede genel olarak nasıl bir din öğre­
timi sorusunun yanıtı aranmaktadır.
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının incelenmesi baş­
lıklı sekizinci ünitede, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının temelleri,
yapısı ve unsurları tartışılmaktadır. Bu bağlamda, Türk Milli Eğitimi ve Din Kültü­
rü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı; programın amaçları, vizyonu, öğrencilere ka­
zandırılacak temel beceriler, kavramlar ve değerler açısından incelenmiştir.
Önsöz
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Özel Öğretim Yöntem ve Teknikleri
başlıklı dokuzuncu ünite, değer öğretimi için uygun yaklaşımlar, kavram öğreti­
minde uygulanan yaklaşımlar, din dili öğretimi, ayet ve hadislerin öğretiminde et­
kili olan teknikler gibi konular açıklanmıştır. Bu ünitede, din kültürü ve ahlak bil­
gisi öğretim ile ilgili örnek etkinliklere yer verilmiştir.
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Planlama ve Ölçme-Değerlendirme başlıklı onuncu ünite, ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde
planlama, plan çeşitleri, ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersine yönelik
ölçme değerlendirme konuları açıklanmıştır. Öğretimin planlanması ile ilgili ilke­
ler, plan örnekleri, öğrenci bilgi, beceri ve tutumlarını ölçülmesinde kullanılabile­
cek yaklaşımlar örnekler üzerinden tartışılmıştır.
Temel Eğitim Çağında Dini ve Ahlaki Gelişim ve inanç, ibadet, Dua ve Ahlak
Öğretimi başlıklı on birinci ünite, temel eğitim öğrencilerinde din ve ahlak gelişi­
mi ile ilgili ilkeler açıklanarak bu ilkelere dayalı olarak verilecek eğitim açıklan­
mıştır. Bu dönemde, inanç öğretimi, ibadet öğretimi, dua ve sure öğretimi, ahlak
öğretimi konuları ile ilgili olarak açıklayıcı örneklere yer verilmiştir.
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Üniteleri ile ilgili Örnek işle­
nişler başlıklı on ikinci ve son ünite ise hazırlanacak ders planları doğrultusunda
bir dersin işlenişi, öğrenci kazanmalarının gerçekleştirilmesi için etkinliklerin ha­
zırlanması, çoklu zekâ kuramına dayalı olarak bir dersin işlenişini gösteren örnek
sınıf ortamı dikkate alınarak açıklanmıştır.
Kitap, öğretmen adaylarını din kültürü ve ahlak bilgisi öğretimi konusunda bil­
gilendirmeyi amaçlamaktadır. Öğretmen adaylarının, her ünitede amaçları ve
örnekleri dikkatle inceleyerek ünite içinde ve sonunda yer alan sorularla kendile­
rini değerlendirmeleri, kitaptan beklenen yararın artmasına katkı sağlayabilecektir.
Emeği geçenlere teşekkürler, öğretmen adaylarına ve kendini mesleğine ada­
mış öğretmenlere başarı dileğiyle...
Editörler
Prof.Dr. Esmahan Ağaoğlu
Doç.Dr. Kıymet Selvi
XI
Kullanım Kılavuzu
XII
Giriş: Ünitede işlenen
endi kendine öğrenme
ilkelerine göre
hazırlanmış olan bu kitabın
işlevlerini öğrenmek için
hazırlanan “Kullanım
Kılavuzu”, konulan
anlam anızda ve sınavlara
hazırlanmanızda sizlere
fay d a sağlayacaktır.
K
konulara ilişkin bilgi ve­
ren, konuya başlama­
dan önce sızı düşünme­
ye iten, gerektiğinde ko­
nuları daha iyi kavraya­
b ilirin iz için yapmanız
gerekenleri belirten kı­
sa açıklamalardır.
< jg > A m aç l a r ı m ı z :
üniteyi tamamla­
dığınızda kazanacağınız
bilgi ve becerilerdir
rtdtudfi^CH rtm f d6e{Riltıt*/utja.t1ldck,
f/rtttfmtStŞfH« * « tmutama rai uditk a frümttb/Mk a/cjA ü a
ptteeob,
Zcrtdia c-dnatnuaifa.mdtaim ktJatadrtdtğ Ota«8fr*r/AçAtayMetti,
H fardlatr toto emi &* :eg/
fmaam w bu. Al imaç
*#*<ndaki K^i/yfaçıifayrideak
frçt torkUalM &>btp
_
Örnek Olay: ünitede işlenen konuların günlük yaşama
yansımalarını içeren, kuramsal açıklamalarla çevre­
nizde yaşanan olaylar arasında bağ kurmanıza yar­
dımcı olmayı hedefleyen örnek olaylar, anekdotlar, alın­
tılar ya da gazete haberleridir.
ö rtnr* 0!»y
1
DİN KAVRAMI
I/ıq{
cüjfl yr(tot Urbatnaırtiot./lucdttûk içldadwdmayaa
ff'fr*
C*
bej*?, biçil
d rtm n , torjamrda. f*$if*M*
UiiUCtAr hattı*f f l lrfremrjliiirfbt*mvde<tûf*«)r.Jk/öxtec*gdzı<to*aç*
/matta (*?jt t*fgtM «. om ytaryacOmı/it.
n cnr.jc
etrdrıf d&Gfidfflar dkkttt pil/tm ir, Itma*tf*b/pe*leQ.u b etay a , ısı <ft^ntK bfttotte*u etinin Çadt tdi(mbıd(t. Bu.
tad&HbfiıAtc* ra boa ıjadts 'rt a*gi 'tnvneb'rtrd/yUstrii.
Stt^ttngıHri
t mz crpjdlr; ç2nkd onrvV f, fidebertk tm.Y.atyuCr.
itCx?.a\trta bfritt/9 fhtİ tt J d fl lİKta ItlUff «ÇÛtd UtlHşOtliAiast drjjf /t/t
AW*K* W tün* Utfifre Itrt/d* ptfföffHtttffdfr’. •jtodl&İH.Hftft/K (H&îilMcl*p». fhlakiya<*<A*a. bmttm
u / e y m m a *.* frv s**. 2/177;
y% >.
y.u/v.tt'dr ittgf, ra yCrt drff ıtrin htjtod*. yraimıbv:.
im a m ta
g i a im a d a i*iQt a mİ/at aurrUirv.tv.der . i t .
m d ty Hrialça Im.adn otmn. «i. ^ ı m » rfcjİ<i<wb# ^ {&cJf tm tktdi>. 'Biti*tinint* tmrdlbçr tmaartm^ arKxHK2;.'Çt<dsü*t,fmJ(x Ut}/
rû9 Hrdtıyjy oba st*3( nönrrf$*A'rtw*f y*n.xms<'if*\ra Mattın* Ut
dffrf&Ufl b*p.ttHiataK*ktıdamukajftmır.<dtr.Q, <tmtytfaiıty;ma dutv.tVenma.iht*t Wa gtrln’jrrit mİ a b*y,n yfadrttdtrtsk Ur cicbndlr. Zira YCtv
r*#utn*rt$<cu£t<*y.ıvnrrç. Xt<rVr«*f«'.iSfİYK*r, Ht.Pt&>.nbi-ftdruı&Uf.
ğ fıd ir^ tit rXozV«, 2///Qtf.
<4/ »
A&.U* y i ta
<Aüxk ta o a a ffffi r n -Hami dr a m ai tam oarUğa ;tt-£l ivbv.a
ma trion dr.KUr.
Anahtar Kavram­
lar: Ünitede açım­
lanan temel kav­
ramlardır. Ünite­
deki önemli nokta­
lara ilişkin ipuçla­
rı verir
1
l
Zakadttk
HtMyfnUi
ilim
Sıra Sizde: İşlenen
« ■ k o n u la rı kavrayıp
kavramadığınızı kendi kendi­
nize ölçmenize yardımcı ol­
•BcdUm
* R»0*C
/M v /v rofrifid
a ıbı cm*t
oq/H otttn-
İçindekiler: ünite içinde hangi konu­
ların işleneceğim gösterir Ana konu­
ların başlıklarını içerir
mayı amaçlayan, düşünmeye
On
Wdâf4MO*^<W*UlWi4rtn*««V«<i^.ew«WV
W v*«»tı *aya \ üfBiiuoaa sm » » » oencf»
ttula<MıW«Mtwd»'. Tifidıin, 4ıiwopoto^i«r, <Mû-loa.V:<;
rm itede u tloâtrtn jf« Qrıİ4t)*r,4 {,r-wkr. aunt ıh d «ö ^r’ilı
öv. Vö«3/ö
»ud ,opTuTylVr>jfcj miöç W4«iWrıoVltf^tMu t
d-far. Oo'a/i~ry
*&*a ik t*p
6/ dUatfü
e«l i*-tu-»ın öîı/d\
eu ûMİÎft«dfö dcVt .Wfı>plo«a«‘dw* \r»ma»3nS»d<'*d*o <ı
W- oUıiff u*. T>--A»« rj-rİlı dc-aı ofartsdu TSri W, dıö \a evnaı itfa «N».,,
'detti’, 'da*f, '<acraf,'â*tf
U1mmVwiuiWö«^Vrdr. öusWd«J 'fac’
\thy.yu^DöûıMÎldj di ıVlU aoiiiKii {dj«athd-ı«.B> İ oiUoıUsıİjed»: Ç^ndıtV»fxxfa dil }<■»<»tfiM iifal 4fûWİ ru
«öVctkidt i.<ruc*
U'lv
ta*t«ö Vt>5fc«w]av« ıçiiçbvdıruc oV/r) oaryi (ücrelndto. Çtült)
♦o ya
d« c*Vo H.Ts-f,raöW, Wb«ditttMö<ftMf' 'MOoc4W) rnuMAi \oa if*Vo te^«UrtJ» yryılordiuf ı
faa UVmh Yimcz * n j» V*bı/dı2«A3 \oov}~
ve uygulamaya yönlendiren
sorulardır.
f6\. t «a'», *ııt>wt<faaWn/»
Ou oV«u<
by<yn1k44J
b«*î etiddıİn <nd* uma**i
y£öd«ıilif«ı4»çwdis b^lı/rA»
i « o i ı ı 5 t >g^dBi Mm uinafkfâr. Dwı/nVv»1
ek *\xa T*yVx. 'D m zob
«Vr4 bai{*jurl«3 oök to^ıİ4U*<l«C*i*ö «ab *3cd OuzUm(ö\’ Oi3.1»r
a yatra ınrfdiû*
'^r*y«ö * fu ->4 bcö(V<- >v«4i %5r. ’ di tay r.
IiV*ı bıtgiskA
^;ılV<rtç.Wdr. Ouö^ iîjö
lidtr UbuigiViiTfiptı-.
‘Db , jlıHrtibt ix-»öVa Uödı m»d« »« ma\ırrfa Vam cchrıçu Vyrt^yı
Vr» s«ı> «d4*î ıVV»Vırîaövoİ ır.»
•
“ İfu)-ı Mrnriii flfifa a *İ WJ^aMRüi*-u îıMilV»W öi«Jid» ol riıâUrrbrdu KIkh d-end* ât: \itnew\ a b « ı« 4 l <ö \a% İ m *ı6tUt
ı»«fotvİNdr Cır ds»ı fCf'tidr-.
r. bat budüaytfa d< ffOrl
<Ww« öt rfM (m rM d)
(fsAtn, 3^Ç1>.
yuUedJÎ ı *yiflr«a 1»r4İ4rU X udia-ı X*cha tt,tıodru âu lımin«»JT>dyİ4 teöi trikytbüm:
•Dtı, wwüb y#p<j «ffılVu(4ölitnliödr44 «biti. iW\Jj ;
zt34 C«4ö gfr^ırcdç>öd4 BWOidtiöfid» d# attfrlrtö » a n d» iiurMu^ l*»vf
mu iMAUyMİtıbıriMUç mtimi 'çeyta lı\r«utıw}«r.'
DİN-İNS AN İLİŞKİSİ
\<z40. Wdtö M fnbtta <A\ç*a br **Mrr. Ia m u , btâttua\ ■ı-ynlf* «w#W«4İ
»;w ıbrt(*Çiru111?( fatmu 44%«14WİNdt. Afa >j-ılt\Î4 uutau rubwl ıb^ V ın
de Valu}iMWdr. gımbfM lar}iWymı d i t&tou uu a
ypgygbiUttii
Yana Çıkma: Metin içinde yer alan önemli kavram ve
ifadelere ilişkin tanım ya da açıklamalardır Önemse­
meniz gereken noktaları gösterir Metin içinde yapılan
açıklamaların bir tur çok kısa özeti gibi düşünülebilir
Kullanım Kılavuzu
/■s
"N
0U>'« imim* I
- «
(ona, f*4t *«• U l » ı « n^Msir<(Nİ W<»'-
ar mi /mmh « * *« * /* ►»>»*
fcr*»'rf4ı«W»a^U*r*«.'ry*ı1«**<ı*M
fcı ^«ılıVl *- tonsa 4ıı.o»k. o.4'«
tel (M Mil IMİkt
*HW cfc. 4ı !« * « , »*th» M « a t ı l l a .
61 4s«ı«»»fcıiMfa-*»l«Malurfı.D'4 Van.
«ul.^re«lı<mı>t»tlıb|«rt«ak. muc
4ıİMkı*HWMM«»n|»s*bı4«-
• tfc fcVMl. t»f«* <«**•> »M»** 4 { .
'AV.4'«W4aa>Y»fc'* *«»4 m Mm.HCmV
«*m«»t tlivjri I mi
İkininim
£m*\4«fcai )«»•
m U İ i Bö.W m Hi 4*,*» iMMtH Y*k«
İM . Hı .e.* o * >ı lik «t M u 4y» 4mI*.
i«<« hıllı
ttj ramı m v«VıV*W«V/k
l«>«ıVk.ıırt
ulm/aimalhm -a
UmtOar'am VfcVHı U t l a r a otto’ca »y.
«M
im».* v««4i . Yıfctrtto.MıV'.
ynUH
İm M 1*4». fnth *4* 4ı
•6fctf -* i«ıı) U>t iM ka+^ıri,. h a lli
4t.fcy.ki ıcia'irı4'afc,İ.MWB<M4ıt'
lo tu 4» 4>. l 'r t atakamıedm fcıitMl
h l n m f n Hl. Hı taataıM 4a ıfc* f*7S* —
fc#ı4>. 4 »»ıMa* 11 fc• 446 f«wwı>a>t.’ıfc1o1«4ı«aayıl* 4-4i.»« r*/4*a lıHıl fcıfcr
Xr ı»ıK«ı«l ktuı Um4*« j mmoMM V>4«
ta(«»V*. Atbfc*ık’ıfc* ı a l* a *«fca ‘»»«h'ı*
}
I
Xİİİ
" 3
ı
Sıfc*. C^ıKaKıtıı IK«fc»laat im a «nfc«.
hm MM4ıM
.
8
ttdl4.'*’»**<i artAhtimi v ı ı I M
v- ■r*k«4‘,M.M »4aJ.
* . itası» ..J«a»
t . fc. I .a d'ıWaık4fcYea
>*•
JM/ot*» «ut 4*^<bri»fcahı«lH
lı<lı^ı«aOB*w-ı, YıtOteMtafMİ Yuk
r.-anlı I ^ « l ı 4 ı . Om* w W U f w * a
A/rrt dhhtlmim MMi aAtftlf! ita« la imait m tîâ \mmmat in AZV*»»* #/T»rMa4/iM**
«t>#0ı*if<w4
MY»ı Mıı'cte («Mİ *ı*#4'< lı, m -im» m V
arMtl<.Xjıa»,k'> ıslıeb >4 «^ı«n ıftlt*üV. 8* 4ofcr • «*®Uir efekttt*«>*cıt b*»‘
tik* M ır t yMM*v4ıayıyı p tıfc/. Df«fi•
yi 'amam«t tay■o* micIhi» fkmk't 44 r»>»4 i (WT*«ı fc*iM*•W> I» T* Ha*»* * *»*»
ll'o'o iamott 4*k Vıtı taaiMtı. İM* >
Tl f* mmit 4>WIMık'ı İm» «tıpaya fct h»y^«»fcll 1 («taoliaa «Mail*.
HL
■ ‘V»J;«4»l'ıW4an W(«m 4m
M yit fcjıaoV Mü.oriı t
HM 4otuV
k. C « 1 M
•
Hıkfyı* iıa ı'n K « '/l•
’ A*} 4btY#ı4*%*«£** t»o*«•Yıfcı47f£a iıfıMıv/
X«iMM44ta4i.
. FvUtht 4caU.
l-.ra .loW ıa »i«M atW,m*«'l»»r»
. X«Tltcıt*tk«av*j W. 4b4 i ,
' ‘f a * mV »>lj4ı tıknUa la^’ı y*f^ ı4«ı T«<*
A«14*IVW4m kna(«'ı4 UuJim
V
özet: Ünitede ayrıntılı işle­
nen konuların önemli nok­
taları tekrar vurgulanır
J
Kendimizi Sınayalım: Ünite­
de işlenen konuları öğrenip
öğrenmediğinizi kendi ken­
dinize ölçmenizi sağlayacak,
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı: "Kendi­
mizi Sınayalım” bölümündeki soruların ce­
bir tür sınava hazırlık testi­
dir Sınavlarda çıkabilecek
vaplarını ve ilgili oldukları konuları içerir Yan­
lış cevapladığınız sorularla ilgili konuları tek­
rar etmeniz sınavdaki başarınızı artırabilir
türde soruları içerir.
Yararlanılan ve Başvurulabi­
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı:
“ Sıra Sizde” lerde yer alan
soruların cevaplarını içe­
rir. Her hangi bir Sıra Siz­
de sorusuna verdiğiniz ce­
Yaşamın içinden: Üni­
6 6 tede aktarılan kuram­
sal açıklamalar ile günlük ya­
şamımızda karşılaştığımız
vap ile bu bölümdeki ce­
vabı karşılaştırarak, ilgili
konuyu ne ölçüde öğren­
olaylar arasında ilişki kurma­
nızı sağlamak için verilmiş
haber ve alıntılardır. ;
diğinizi belirleyebilirsiniz.
J
lecek Kaynaklar: İşlenen ko­
nulara ilişkin daha geniş bilgi
edinmek isterseniz bu bölüm­
de yer alan kaynakları incele­
yebilirsiniz.
D in ve D in le r
D ünyadaki nüfus hareketleri ve iletişim araçlarının gelişmesi din konusunda yeni
yaklaşım ların gerekliliğini iyice hissettirmeye başladı. Günüm üzde farklı inançta­
ki in san lar aynı şehri, aynı kasabayı, aynı m ahalleyi, sokağı p ay laşm ak duru­
m unda. Uluslararası şirketler, bünyelerinde farklı inançlara sahip insanları çalış­
tırıyorlar. Aynı şekilde, ürünlerini satm a konu su nda in san lar arasın d a ayrım
yapm ıyorlar. D ünyamızın geldiği bu noktada, insanların sadece bulunduğu böl­
gedeki inançları bilmesi yeterli olmuyor. Farklılıklar içinde uyumla yaşayabilm ek
için diğer inan çlarla ilgili de asgari bilgi gerekiyor. Bu ünitede; İslam dininden
başka dinler ile ilgili bilgiler de ele alınm aktadır.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
<2g> Dinin insanın yaşam ın a katmış olduğu anlam ı açıklayabilecek,
<jgj> İlahi dinler ve diğer dinler nitelemesinin anlam ını açıklayabilecek,
<5g> Yahudiliğin temel özelliklerini sayabilecek,
<îg> Hristiyanlığın tann inancının Yahudilik ve İslam ’ınkinden farkların ı tartı­
şabilecek,
<Jg> Son din olm asının İslam dinine kazandırdığı özellikleri açıklayabilecek,
<3S> Hint dinlerinin oriak özelliği olan karm a-tenasüh inancını ve bu iki inanç
arasın daki ilişkiyi açıklayabilecek
bilgi birikim ine sahip olabileceksiniz.
2
Din Kültürü ve Ahlak B ilg is i Öğretimi
Örnek Olay
Sevgi
Sevgi; sihirli bir sözcük olup, çerçeve bir kavram dır. Bu sözcük, içi doldunılm ayan
çerçeve bir kavram dan öte gitmezse, kulağa hoş gelm ekten başka hiçbir an lam ifa­
de etmez, bir y a ra r d a sağlam az.
Sevgi sözde kalmayıp, bir enerji gibi hizm ete dönüşerek, fa y d alı ve güzel sonuç­
lar vermelidir. K ur’a n ’d a A llah’ın insana olan sevgisinin, on a yansıyan son u çla­
rı ortaya konularak, sevginin somut verilere dönüştüğüne dikkat çekilmekte, insa­
nın sahip olduğu her şeyin, bu sevginin bir sonucu olduğu ifade edilmektedir. B u­
radan hareketle en kısa ifadesiyle sevgi, “verm ek”tir diyebiliriz.
Sevgi en güzel, a m a en zor şeydir; çünkü o em ek ister, fed a k a rlık ister. K u r’a n ’a
göre insanlann birbirlerini sevmelerinin temel ölçütü, sahip oldukları değerleri,
im kan ve nimetleri araların da paylaşm alarıdır. “Sevdiğiniz şeyleri paylaşm adık­
ça, a h la k i yüceliklere, im an ın gü zelliklerin e u laşam azsın ız. ” (K u r’an, 2/177;
3/92).
K u r’a n ’d a sevgi, en yü ce değerlerin başın da y er alm akta. A llah’a in an m a ve
bağlanm a an lam ın a gelen im an d a sevgi tem eline oturtulmaktadır. Sevginin ol­
madığı bir kalpte im an d a olm az. Hz. Peygam ber bu durum u şöyle ifade etmekte­
dir: “Birbirinizi sevm edikçe im an etmiş olm azsınız. ” (Müslim, İman, 93)■
Yüce bir duygu olan sevgi, tüm ilişkilerimize yansım ası gereken bölünm ez bir
değer olup, hayatın bütün alan ların ı kuşatmalıdır. O, cemiyetin hayatına d am ar­
larım ızdaki kan gibi y ay ılacak ve hayatı yön lendirecek bir cevherdir Zira Yüce
Yaratıcı varlığı sevgi ile yaratmış, K ur’a n ’ı sevgi kitabı, Hz. P eygam beri d e sevgi el­
çisi olarak göndermiştir (K ur’a n , 21/107). Varlığı sevgi ile y aratan A llah’a yakın
olm ak ve onu gerçekten sevmek de an ca k tüm varlığa sevgi ile bakan bir gönülle
m üm kün olabilir.
Kaynak: Elik, H. (2004). Dini Özünden Okumak. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakül­
tesi Yayınlan, s. 74-75.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Din
Yahudilik
Hıristiyanlık
İslâm
İçindekiler
• DİN KAVRAMI
. DİN-İNSAN İLİŞKİSİ
. YAŞAYAN DİNLER
• İlahı Dinler
• Diğer Dinler
•
•
•
•
Hinduizm
Budizm
Taoizm
Konfüçyanizm
Ünite 1 - Din ve Dinler
3
DİN KAVRAMI
Din, insan hayatının maddi manevi her alanını etkilemektedir. Bununla birlikte din
kavramının veya kurumunun ne zaman ortaya çıktığı konusunda ise yeterli bilgi
bulunmamaktadır. Tarihçiler, antropologlar, etnologlar, arkeologlar yaptıkları araş­
tırmalarda ne kadar geriye giderlerse gitsinler, insan ile dinin birlikte bulunduğu­
nu, bilinen en eski insan topluluklarının inanç sistemleri olduğunu tespit etmekte­
dirler. Dolayısıyla din, insan ile hep var olmuş ve gelecekte de olmaya devam ede­
cek bir kurum olarak görünmektedir.
Bu özelliğinden dolayı, her toplumda “din” kavramını ifade eden çeşitli kelime­
ler olmuştur. Tarihin farklı dönemlerinde Türkler, din kavramını ifade etmek için
“drm”, “dam”, “nom”, “den” gibi çeşitli kelimeler kullanmışlardır. Bunlardan “den”
kelimesi günümüzde de farklı anlamda (denli-densiz) kullanılmaktadır. Batı dille­
rinde din kavramını ifade etmek için bağlanmak anlamında Latince “religion” keli­
mesinin kullanılması ilginç bir durum olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü Avrupa’da
en yaygın din olan Hristiyanlık, Yahudilikten çıkmış ve önceleri Yunanca konuşu­
lan bölgelerde yayılmasına rağmen din kelimesi Yunanca veya Yahudilerin konuş­
tuğu lisan olan îbranice ifade edilmemektedir.
Türkçede bulunan din kelimesi, her ne kadar kaynağı Orta İran olarak göste­
rilse de Arapçadan geçmiştir. Arap dilinde din; ceza, mükafat, hesap, itaat, teslimi­
yet, ibadet, hakimiyet, âdet, yol, kanun, millet anlamlarına gelmektedir.
Din olgusu, insanı hem bireysel hem toplumsal hem maddi hem de manevi
yönden kuşattığı için din bilimleri ile ilgilenenler kendi ilgi alanlarına göre dini ta­
nımlamışlardır. Dini ruhsal temelde ele alan Taylor, “Din ruhi varlıklara inançtır,”
şeklinde izahta bulunurken onu toplumsal açıdan izah eden Durkheim, “Din, bir
cemaatin meydana gelmesini sağlayan ayin ve inançlar sistemidir.” demiştir.
İslam bilginleri de din kavramını çeşitli şekillerde açıklamışlardır. Bunlardan
aşağıdaki tanım geniş kabul görmüştür:
“Din, akıl sahibi insanları kendi irade ve arzularıyla bizzat onlar için hayırlı şey­
lere sevk eden İlahî bir kanundur.”
Kur’an-ı Kerim’de yer alan ve Müslümanların kıldıkları her namazda okudukla­
rı bir dua İslam dininde din kavramını izah etmek için bize kısa ve özlü bilgi ver­
mektedir. Bu dua şöyledir:
“...Rabbimiz, bize bu dünyada da iyilik (mutluluk), ahirette de iyilik (mutluluk)
ver...” (Bakara, 2/201).
Yukarıdaki ayetten hareketle Kur’an-ı Kerim açısından din kavramını şöyle ta­
nımlayabiliriz:
“Din, insanın yapıp ettiklerini anlamlandıran, ahlak, ibadet ve davranış kuralla­
rına özen gösterdiğinde insanı dünyada da öldükten sonra da mutluluğa kavuştu­
ran ilahı kaynaklı bir inanç sistemi, yaşam kılavuzudur.”
D İN-İN SAN İLİŞKİSİ
İnsan, beden ve ruhtan oluşan bir varlıktır. İnsanın, bedenini ayakta tutabilmek
için ihtiyaçlarını karşılaması gerekmektedir. Aynı şekilde insanın ruhsal ihtiyaçları
da bulunmaktadır. Bunların karşılanması da insanın insan olarak yaşayabilmesi
için zaruridir. İnsanın ruhsal ihtiyacını karşılaması demek, onun yaşamını anlamlandırabilmesi demektir. İnsan, yaşamını anlamlandırabilmek için büyük ölçüde
dine müracaat etmektedir.
Din, insanın dünyada var
olmasını anlamlandıran,
onu geçmişe ve geleceğe
bağlayan inanç sistemidir.
4
Din Kültürü ve Ahlak B ilg is i Öğretimi
İnsan, ancak belirli bir yaşa ve olgunluğa geldikten sonra varlığının bilincine
ulaşabilen bir varlıktır. Böyle olmasına karşın insanın, dünyaya gelişi ile ilgili hiç­
bir tasarrufu yoktur. Bu nedenle insanın hangi ailede, nerede, hangi cinsiyette,
boyda, renkte olacağı ile ilgili de bir müdahalesi olmamaktadır. O, kendisini şekil­
lendiren kültürel, sosyal bir ortamda bulmaktadır. Ona, toplum içinde yapacağı
roller öğretilmektedir. Bu şekilde kendi bilincinin ve tasarrufunun dışında dünya­
ya gelen insan, varlığının bilincine ulaştığında bazı soruların cevabını aramaya baş­
lamaktadır: Niçin dünyaya geldim? Niçin yaşıyorum? Öldükten sonra ne olacağım?
İnsanlığın başlangıcı ile ilgili doyurucu bilgi bulunamadığı gibi, ölümünden
sonrası ile ilgili de bilimsel açıdan beklenen cevap bulunamamaktadır. Çünkü bi­
lim, ölüm sonrası ile ilgili olarak insanın bedeninin toprak altında çürümesi esna­
sında uğradığı fiziksel ve kimyasal değişiklikleri, mumyalanırsa cesedin ne kadar
ve ne şekilde muhafaza edilebileceği ile ilgili bilgiler sunmaktadır. Halbuki insanın
esas merak ettiği bu değildir. Her ne kadar felsefe, insanın varlığı ile ilgili düşün­
me ilkeleri ortaya koysa da ölüm sonrası ile ilgili felsefenin de bir cevabı yoktur.
İnsanın başlangıcı, dünyaya geliş amacı, yaşamının anlamı ve öldükten sonra
ne olacağı ile ilgili bilgileri net olarak sadece dinler vermektedir. Bu yüzden din in­
sanla beraber var olmuş ve olmaya devam etmektedir, insanın yaşamını anlamlan­
dırmada etkili olduğu için de din, insan hayatının her alanına nüfuz etmektedir.
İnsanın din ile ilişkilerini belirleyen bir özelliği, istek ve arzularının sınırsız ol­
masına rağmen gücünün sınırlı olmasıdır. Şöyle etrafımıza bir baktığımızda hayal
bile edemeyeceği imkanlara sahip olduğu halde çok daha fazla şey isteyen bazı in­
sanlar görürüz. Hatta, her şeye sahip olduğu halde, elinde çok az şeyi olanların el­
lerindekini de almaya çalışan insanlara rastlarız. Bu da insanın isteklerinin ihtiyaç­
larından çok daha fazla olduğunu göstermektedir.
İnsanın çok şeye sahip olma arzusu yanında bir de elinde bulunanları kaybet­
me, sevdiklerinden ayrılma korkusu vardır. Ne kendisinin ne de yakınlarının bir
saat sonrası ile ilgili garantileri bile yoktur. Bu korku, insanı farkında olarak veya
olmayarak huzursuz etmekte, bunu gidermenin yollarını aramaya itmektedir.
Çok şeyi arzulayan bunun
insanın din ile ilişkilerinde belirleyici olan bir özelliği de vicdan denilen ve
yanında gücü sınırlı olan ve
kendi davranışlarını yargılayan bir duyguya sahip olmasıdır. Yaptığı işler, insanın
içinde doğuştan vicdan
vicdanı tarafından sorgulanmaktadır. Vicdan, insanın doğuştan sahip olduğu duy­
duygusu taşıyan insanın
davranışlarını din
gudur. Vicdan, insanın davranışlarını yargılarken değerleri ahlak ve ahlakı da içe­
dengelemektedir. İnsan her
ren dinden almaktadır.
ne kadar sınırlı bir varlık
olsa da sınırsız, mutlak bir
Din, insanın.içgüdüsel olarak yapmak istediği davranışlara da bir anlam ver­
güce bağlanarak
mektedir.
İnsan, zor durumda kalan bir canlıya yardım etmek isteği duyduğunda
davranışlarını kontrol
din, bunu anlamlı hale getirmektedir. Din, bu davrâhışmln san in bağlandığı varlık
etmektedir. Eksik
olmasından dolayı hissettiği
tarafından istenen bir davranış olduğunu belirtmektedir. Ayrıca insana, bu davra­
kaygılardan, korkulardan
nışından dolayı hem bu dünyada hem de öldükten sonra ödülünün verileceğini
kurtulmaktadır.
bildirmektedir, ister öfkesi, ister hırsı isterse başka olumsuz duyguları yüzünden
insan bir başkasına zarar vermeye veya hakkı olmayan bir şeyi elde etmeye kalkış­
tığında da din, bunun insanın bağlandığı yüce varlık tarafından istenmediğini ha­
tırlatmaktadır. Böylece insan, davranışlarını dini buyruklarla ve öğütlerle kontrol
etmekte, dengelemekte ve duygularını iyiye yönlendirmektedir.
Sonuç olarak din, birlikteliği insandan İnsana değişse de insandan ayrı bir olgu
değildir. Zaten, antropologların yaptığı araştırmalarda da din duygusunun insanda
doğuştan bulunduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Bu yüzden ünlü din bilimleri araş­
tırıcısı Eliade, insan için “homo religieus” (dini insan) tanımını yapmıştır. Yani din­
dar olmak insanın doğasında bulunmaktadır. İnsan ve yaşadığı ortam, onun bu
özelliğini geliştirmekte veya köreltmektedir.
Ünite 1 - Din ve Dinler
5
Y A Ş A Y A N DİNLER
İnsanlar, tarih boyunca bir çok inanışa sahip olmuşlar, inanışları çerçevesinde çe­
şitli ibadet uygulamalarında bulunmuşlardır. Bu inanç ve ibadet sistemleri din ola­
rak adlandırılmıştır. Bu dinlerden bazıları, günümüze kadar varlıklarını koruyabil­
mişler, bazı dinlerin ise mensupları kalmamıştır. Günümüzde mensupları bulunan
dinler, “yaşayan dinler” olarak da adlandırılmaktadır. İletişim araçlarının gelişmesi
ile bütün insanlar artık birbirlerinin yaşayışları hakkında daha çok bilgi sahibi ol­
maktadırlar. Ayrıca farklı dinlere ve inanışlara sahip insanlar, göçler veya başka se­
beplerden dolayı aynı ülkeyi, aynı şehri, aynı mahalleyi, aynı sokağı hatta karışık
evlilikler aracılığı ile aynı evi paylaşmaktadırlar. Bu yüzden, günümüzde mensubu
kalmayan dinler, büyük ölçüde Dinler Tarihi biliminin bir konusu olarak kalmak­
tadır. Ancak, yaşayan dinler hakkında bilgi sahibi olmak günümüz insanı açısından
son derece önemli hale gelmiştir.
Dinlerin sınıflandırmalarında kimi zaman inanç temel alınmıştır. Örneğin böyle
bir sınıflandırma İslam bilginleri tarafından yapılmıştır. Dinler; “hak dinler” “batıl
dinler” olarak sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmaya göre İslam, Yahudilik ve Hristiyanlık “hak dinler” olarak nitelenirken diğer dinler “batıl dinler” sınıfına dahil
edilmiştir. İslam bilginleri, Yahudiliği ve Hristiyanlığı ilk halleri ile “hak din” olarak
nitelemektedir. Ancak sonradan bozulduklarını ifade etmek için de Yahudilik ve
Hristiyanlık için “muharref dinler” (bozulmuş dinler) tanımını yapmaktadırlar.
Din tasniflerinden birisi de dinlerin ortaya çıktıkları ve yayıldıkları coğrafya te­
mel alınarak yapılmıştır. Bu tasnife göre İslam, Hristiyanlık ve Yahudilik Orta Do­
ğu Dinleri, Konfüçyanizm ve Taoizm Çin Dinleri, Hinduizm ve Budizm Hint Din­
leri şeklinde adlandırılmıştır.
Biz, bu sınıflandırmaların birisini tercih etmek yerine dinleri, değer yargısında
bulunmadan ele almayı uygun gördük. Kendilerini İlahî kaynağa dayandırdıkları
için Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam dinini “İlahî dinler”, geri kalan dinleri de “diğer
dinler” başlığı altında ortay a çıktıkları bölgeye bağlı olarak sınıflandırarak inceledik.
Yaşayan dinler; günümüzde
mensupları bulunan
dinlerdir.
İnsanlığın tarihi boyunca
ortaya çıkan dini sistemler
farklı farklı olmuştur. Bu
yüzden dinler tasnif
edilirken bu özellikler göz
önüne alınarak
isimlendirmelere gidilmiştir.
Yani dinler, özelliklerine göre
sınıflandırılmıştır.
İlahî Dinler
İlahî dinler kavramından yukarıda da belirtildiği gibi, diğer dinleri dışlamak anla­
mı çıkarılmamalıdır. Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam, diğer dinlere göre farklı özel­
likler taşırken birbirleriyle de köken itibarıyla ortaklıklara sahiptir. Her ne kadar
anlamlandmlmaları örtüşmese de bu üç dinde ortak kavramlar, şahıslar ve olaylar
vardır. Yahudilikte, Hristiyanlıkta ve İslam’da her ne kadar farklı olsa da vahiy ve
kutsal kitap geleneği vardır. Hatta İslam açısından bakılınca kutsal kitapların bir
devamlılığı, düzeltilmesi, ikmal edilmesi, tamamlanması söz konusudur. Bununla
beraber bu tanımlama, diğer dinlerde İlahî kaynaklı öğelerin bulunmadığı anlamı­
na gelmemelidir. Özellikle İslam açısından düşündüğümüzde diğer dinlerde de
İlahî kaynaklı öğelerin bulunduğunu kolayca söylevebiliriz. Çünkü bunu bizzat
Kur’an-ı Kerim bize haber vermektedir. Kur’an-ı Kerim’de insanlığın ortak atası
olarak Hz. Adem ve Havva gösterilirken, her kavme peygamber gönderildiği, peygamber gönderilmedikçe azap edilmeyeceği de bildirilmektedir.
ilk insan, ilk peygamberdir. Bundan dolayı, Hz. Adem’den Hz. Muhammed
(s.a .s)’e kadar bütün din ve inançlar orijinal halleri ile “İslam ” sayılmaktadır.
Çünkü Kur’an-ı Kerim, geçmiş her millete uyarıcı, elçi ve yol gösterici gönderil­
diğini bildirir (Fatır, 35/24; Nahl, 16/36; Rad, 13/7).
Kur’a-ı Kerim’e dayanarak
şunları söylemek
mümkündür: Allah, her
kavme, kendi diliyle
peygamber göndermiştir.
6
Din Kültürü ve Ahlak B ilg is i Ö ğretimi
Allah’ın gönderdiği peygamberler, sadece Kur’an’da adı geçen peygamberler
değildir. Bu hususu, bizzat Kur’an-ı Kerim vurgulamaktadır. Kur’an’da, Hz. Muhammed (s.a.s)’e hitaben Allah; “Bir kısım peygamberleri sana daha önce anlattık,
bir kısmını da sana anlatmadık...” (Nisa, 4/164) buyurmaktadır. Dolayısıyla
Kur’an’da adı geçmeyen peygamberler vardır ancak kim oldukları belli değildir.
Bir hadiste de 124 bin peygamber gönderildiğinden bahsedilmektedir.
Yahudilik
Yahudilik, evrensel bir din olmasına ve Hristiyanlık gibi evrensel bir dine kay­
naklık etmesine rağmen milli bir din haline gelmiştir. Yahudi kavramı hem bir
milleti hem de bir dini ifade etmek için kullanılmaktadır. Hatta Türkiye’de, Yahudilerin dinini ifade etmek için “Musa’ya bağlıların dini” anlamında “Musevilik”
denilmektedir.
Yahudilik, Hristiyanlığa ve İslam’a göre çok eski bir din olmasına rağmen fazla
mensubu olmayan bir dindir. Dünyada 20 milyon civarında Yahudi’nin yaşadığı
sanılmaktadır. Bunların çoğunluğu da ABD’de ve İsrail’de yaşamaktadır. Türki­
ye’de de 24-25 bin civarında Türk vatandaşı Yahudi bulunmaktadır.
Yahudiliği diğer dinlerden ayıran kendine has özellikleri nelerdir?
Yahudilikte İnanç
Yahudiliğin inanç esaslarını ve uygulamalarını genellikle İbranilerin yaşadığı tarih
belirlemiştir. Zaten onların kutsal kitapları büyük ölçüde onların tarihte yaşadıkla­
rı olayları, diğer milletlerle ve Tanrı ile ilişkilerini içermektedir.
Yahudilikte Tanrı inancı, Yahudiler ile Tanrı arasındaki karşılıklı ilişkiyi belirt­
mektedir. Tanrı vardır ve birdir. O, görülemez, resim ve heykeli yapılamaz. Evre­
nin yaratıcısıdır. Yahudiler, Tanrı’mn seçilmiş milletidir. Yahudilik seçilmişliğe da­
yanan bir dindir. Tanrı, îsrailoğulları ile çeşitli zamanlarda ahitleşmiştir. Hz. İbra­
him ile yaptığı antlaşmayı Sina’da Hz. Musa ile tasdik etmiştir. Bu antlaşmaya göre
Îsrailoğulları Tanrı’nın buyruklarını yerine getireceklerdir. Tanrı da bunun karşılığı
olarak vaat edilmiş topraklar anlamına gelen Arz-ı Mev’ud’u onlara verecektir. Tanrı’nın buyruklarını yerine getirmedikleri taktirde Tanrı Israiloğullarını cezalandıra­
caktır. Tanrı ile Israiloğullarının antlaşmasının sembolü yeni doğan erkek çocuk­
larının sünnet edilmesidir. Gökkuşağı da bu antlaşmanın sembolü olarak kabul
edilmektedir.
Tanrı’nın kendisini İsrail oğullarına tanıtma biçimi ve temel buyrukları öz bi­
çimde On Emir’de bulunmaktadır. Tanrı’nm Musa’ya Sina dağında verdiğine inanı­
lan On Emir şu şekildedir:
1. Ben seni Mısır esaretinden kurtaran Tanrı’nım.
2. Benden başka tanrın olmayacak. Kendin için onların oyma putunu, yukarı­
da göklerde olanın yahut aşağıda yerde olanın veya yerin altında sularda
olanın hiçbir suretini yapmayacaksın; onlar için eğilmeyecek, onlara hizmet
etmeyeceksin.
3. Tanrı’nm adını boş yere kullanmayacaksın. Çünkü Tanrı, kendi adını boş
yere ağza alanı suçsuz addetmeyecektir.
4. Şabat gününü hatırla ve onu kutsal kıl! Altı gün boyunca çalışacak ve tüm
işini yapacaksın; ama yedinci gün Tanrın için Şabat’tır. Ne sen, ne oğlun, ne
kızın, ne erkek hizmetkârın, ne hayvanların, ne kapılarındaki gariban, hiç­
bir türden iş yapmayacaksınız; çünkü Tanrı, gökyüzünü ve yeryüzünü, de­
Ünite 1 - Din ve Dinler
nizi ve onlarda olan bütün şeyleri altı günde yarattı ve yedinci gün dinlen­
di; bunun için Tanrı Şabat’ı mukaddes kıldı ve kutsadı.
5. Babana ve anana saygı göster ki Tanrı’nm sana verdiği topraklarda ömrün
uzun olsun.
6. Öldürmeyeceksin.
7. Zina yapmayacaksın.
8. Çalmayacaksın.
9. Komşuna karşı yalancı şahitlik yapmayacaksın.
10. Komşunun evine göz dikmeyeceksin; komşunun karısına, erkek hizmetkârı­
na, kadın hizmetkârına, öküzüne, eşeğine, komşunun hiçbir şeyine tamah
etmeyeceksin (Çıkış, XX/1/17; Tensiye, V/6-21).
Yahudilerin tarihinde belirleyici etkide bulunan inançlardan birisi de Mesih
inancıdır. Yahudilere göre Davut soyundan birisi gelecek, dünyada tam bir barış
ortamı sağlanacaktır. Yahudilerin sürgünde ve sıkıntılı oldukları dönemlerinde da­
ha çok canlı olan bu inanca göre Mesih, Yahudileri Tanrı’nın vaat ettiği topraklara
döndürecektir. Bu inanç, büyük Yahudi bilgini Maimonides tarafından hazırlanan
13 maddelik Yahudi inanç esaslarında da bulunmaktadır.
Yahudilikte İbadet
Yahudilikte ibadet hem bireysel hem de toplu halde yapılmaktadır. Yahudilerin
topluca ibadet yaptıkları mabetlere “sinagog” denilmektedir. Yahudi mabetleri,
Türkiye’de “havra” olarak da adlandırılmaktadır.
Yahudilerde hem toplu ibadetlerde hem de bireysel ibadetlerde duanın önem­
li bir yeri vardır. Onlar özellikle Tanrı’ya olan bağlılıklarını ifade ettikleri “Şema Israel” (Dinle İsrail) duasını çok sık tekrarlamaktadırlar. Yahudiler, günlük ibadetle­
rini yerine getirirken özel dua giysileri giyerler. Dua esnasında üzerlerine aldıkları
atkıya (tallit), alınlarma ve bileklerine bağladıkları, içinde Tora’dan yazılar bulunan
kutucuklara (tefilin) büyük önem verirler.
Yahudiler haftalık ibadetlerini ve önemli törenlerini sinagoglarda yaparlar. Sina­
goglarda, Tanrı’nın buyruklarına uyarak resim ve heykele yer vermezler. Erkekler
ve kadınlar sinagoga başları örtülü olarak giderler. Erkeklerin başlarını örtmek için
kullandıkları küçük takke şeklindeki örtüye “kipa” denir. Sinagoglarda, Yahudile­
rin çok önem verdikleri bazı simgeler bulunur. Bunlarâan birisi Magen David’dir.
Davut Yıldızı anlamına gelen bu simge, Davut’u koruyan kalkanı ifade eden üst üs­
te iki üçgenden meydana gelen altıgen yıldızdır. Bu simge İsrail bayrağında da bu­
lunmaktadır. Simgelerden birisi de Menora denilen 7 kollu şamdandır. Işığı temsil
eden Menora, İsrail Devleti tarafından resmi simge olarak kabul edilmektedir.
Sinagoglarda yapılan ibadetlerde Tevrat’tan bölümler okunur, Ibranice İlahîler
söylenir. Hahamlar tarafından konuşma yapılır. Yahudiler için ibadet açısından cu­
martesi çok önemlidir. Bu güne Sebt günü veya Şabat denir. Cumartesi sadece
Tanrı’ya ayrılmalıdır. Bu günde Yahudiler hiç bir iş yapmazlar. Onların cumartesi
günü yapmamaları gereken şeyler belirlenmiştir. Ateş yakmazlar, çalışmazlar hatta
dinsel kurallara uymaya özen gösteren Yahudiler taşıt dahi kullanmazlar.
Yahudi Kutsal Kitapları
Yahudi kutsal kitaplarını iki kısımda ele almak mümkündür. Bunlardan birisine
Tanah, diğerine de Talmut denilmektedir. Tanah yazılı kanun, Talmut ise sözlü ka­
nun olarak nitelenmektedir.
7
Yahudiliğin temel ilkelerini
On Emir oluşturmakla
birlikte Yahudiler, kutsal
kitapları Tora’dan 610 emir
çıkarmışlardır. Bu 610 emir,
Yahudilerin hayatının tüm
eylemlerini kapsayıcı
niteliktedir.
Din Kültürü ve Ahlak B ilg is i Ö ğretimi
Tanah, üç bölümden oluşmaktadır: Tora (Tevrat), Neviim (Peygamberler) ve
Ketuviim (Kitaplar). Tanah kelimesi, bu üç bölümün adlarının İbranice baş harfle­
rinden oluşmaktadır. Bazen Tora, Tanah’ın tamamını kastedecek şekilde kullanıl­
maktadır. Müslümanlar genellikle Tora’nın Arapça söylenişi olan ve Kur’an-ı Kerim’de de geçen Tevrat’ı kullandıklarında Tanah’ı kastetmektedirler. Hristiyanlar,
Tanah’ı Eski Ahit olarak adlandırırlar ve onu kendi kutsal kitaplarından sayarlar.
Yahudi kutsal kitaplarının sözlü kanun olarak niteleneni Talmut’tur. Yahudi ha­
hamları ve din bilginlerince oluşturulan Talmut, Ortodoks Yahudilerce Tanah ka­
dar kutsal ve geçerli kabul edilmektedir. Ancak Karailer gibi bazı Yahudi mezhep­
leri Talmut’u kutsal kitap olarak kabul etmemektedirler.
Yahudilikte Yiyecek İçecek Kuralları
Yahudilikte yiyecek içecek kuralları çok önemlidir. Bu, onların kendilerini Tan-,
rı’nın seçilmiş kavmi olarak kabul etmelerinden ve bunu Tanrı’ya bağlılıklarının
göstergesi olarak değerlendirmelerinden gelmektedir. Yahudiler, kendilerini kutsal
kişiler ve kutsal millet olarak görmektedirler.
Yahudiler, Tevrat’ta bulunan
"...Oğlağı anasının sütünde
pişirmeyeceksin” (Çıkış,
XXIII/19) ifadesini
genişleterek etli ve sütlü
yiyecekleri bir arada
yememektedirler. Hatta
dinsel kurallara özen
gösteren Yahudiler, etli ve
sütlü yiyecekler için farklı
kaplar kullanmaktadırlar.
Yahudiler, yenilebilir gıdalara koşerv e ya kaşer demektedirler. Yenilemez olan­
lara da tarefve .ya turfa denilmektedir. Yahudi kurallarına göre domuz, tavşan,
midye, salyangoz, İstakoz, karides yenilmemektedir. Sebze ve meyvelerin iyice in­
celenmesi ve kurtluların yenilmemesi gerekmektedir. Eti yenilen hayvanlar, Yahu­
di din kumrularının görevlendirdiği din adamlarının gözetimi altında ve belirlenen
şekle göre boğazlanmaktadır. Bu kurallara uygun olarak kesilen hayvanların iç or­
ganlarında bir bozukluk görüldüğü taktirde onların etleri de yenilememektedir.
Yahudilikteki bu kurallar nedeniyle Yahudilerin bulunduğu ülkelerdeki din ku­
rumlan, Yahudiliğe uygun gıdalara “koşer” damgası basmaktadırlar.
Yahudiler, kanı can saydıkları için eti yemeden önce bir takım işlemlerden ge­
çirmektedirler. îlk önce eti sıkıştırıp kanını akıttıktan sonra tuzlayarak kanının ta­
mamen çıkarılmasını sağlamaktadırlar.
Hristiyanlık
Hristiyanlar, kendilerini tek
tanrılı dine sahip olarak
takdim etmelerine rağmen
bunu teslis (üçleme, tirinite)
şeklinde ifade etmektedirler.
Hristiyanlık, büyük bir
nüfusa ve yaygınlığa
sahiptir. Hristiyanların
yarısına yakını merkezi
Roma ve en yüksek otoritesi
Papa olan Katolik mezhebine
mensuptur. Geri kalan yarısı
da Ortodoks ve Protestan
mezheplerine mensuptur.
Hristiyanlık, mezhepler
arasındaki derin ayrılıktan
dolayı farklı anlatım
biçimlerinin konusu
olmaktadır.
Filistin bölgesinde ortaya çıkmış olmasına rağmen misyonerlik aracılığıyla hemen
hemen dünyanın her tarafında mensuplar edinmiş olan Hristiyanlık, İlahî dinler­
den İkincisidir. Bu din, İlahî kaynaklı olmasına rağmen vahiy anlayışındaki farklı­
lık yüzünden Yahudilik ve İslam’ın tek tanrı anlayışından farklı bir inanca sahiptir.
Hz. İsa’dan 20-30 yıl sonra ilk defa Antakya’da kullanıldığı tahmin edilen Hristiyan sözü; “Mesih’e bağlı”, “Mesih taraftarı” demektir. Mesih, İbranice “meşiah”
kelimesinden gelmekte ve “yağlanmış”, “kutsanmış” anlamını ifade etmektedir.
Mesih sözünün Yunancası da “hıristos”tur. Yani Hristiyan sözü Hristos’a bağlı olan­
ları ifade etmektedir. Isa-Mesih sözü, Arapça ve Türkçede de kullanılmaktadır. Hz.
İsa’ya verilmiş olan Mesih lakabı Kur’an-ı Kerim’de de kullanılmaktadır. Batı dille­
rinde ise Îsa-Mesih sözü, Yunancadan geçmiş hali olan Jesus-Christ şeklinde kulla­
nılmaktadır.
Tarihçe
Hristiyanlık, Hz. İsa ile ortaya çıkmış bir dindir. Hz. İsa dünyaya geldiğinde Filis­
tin, Roma egemenliğinde idi. Yahudiler, baskı altında ve çeşitli mezheplere bölün­
müş olarak yaşıyorlardı. Onlar, Davut soyundan gelecek Mesih’in kendilerini Ro­
ma boyunduruğundan kurtaracağı beklentisi içinde idiler. O dönemde İncillerin
anlatımıyla Yahudiler arasında bulunan Hz. Meıyem’den Hz. İsa babasız olarak
Ünite 1 - Din ve Dinler
9
dünyaya geldi. Onu, 8. günde Yahudi dini kuralları gereği sünnet ettiler. İncillere
göre Hz. Isa Mesih olduğunu söyledi. Ancak Yahudiler ona inanmadılar. Bir çok
mucize göstermesine rağmen Hz. Isa’ya on iki havarisi ve az sayıda insan inandı.
İncillere göre Yahudiler, Roma yöneticileri ile işbirliği yaparak onun haça gerilerek
öldürülmesini sağladılar (Kur’an-ı Kerim’e göre Hz. Isa haçta öldürülmemiştir.
Onun yerine onu ihbar eden kişi o zannedilerek öldürülmüştür (Nisa,4/157). İncil­
lere göre haçta ölen Hz. Isa, üç gün sonra dirildi ve kırk gün havarilerine göründü
ve daha sonra göğe yükselerek Baha’sının sağına oturdu.
Hz. Isa’dan sonra, Hristiyanlarca kanonik yani sahih kabul edilen dört Incil’de
de bahsedilmeyen ancak Hristiyanlarca havari sayılan Pavlus, Hristiyanlığa kendine
özgü bir yorum getirmiştir. Günümüzdeki Hristiyanlık anlayışları da büyük ölçüde
Pavlus’un yorumlarına dayanmaktadır. Zaten, onun tarafından kaleme alındığı ka­
bul edilen bazı mektuplar da Hristiyan kutsal kitaplarının bir bölümünü oluştur­
maktadır. Pavlus, daha önce Hz. Isa’nın taraftarlarma düşman iken Şam yolunda bir
vizyon görür. Hz. Isa kendisine görünür ve ona düşmanlıktan vazgeçmesini söyler.
Bunun üzerine Pavlus dönüşüm geçirerek koyu bir Hz. Isa taraftarı olur.
Pavlus, Hristiyan öğretisini Hz. Adem ve Havva’nın işlediği günaha nispetle “as­
li günah”, Isa’nın haça gerilmesi, ölmesi ve dirilmesi inancı üzerine bina etmiştir.
Ona göre insanların ölmelerinin sebebi Hz. Adem ve Havva’nın işlediği günahtır,
insanlar, bu günahı nesiller boyunca birbirlerinden miras olarak alırlar. Yani her
doğan çocuk “asli günah” ile doğar. Ona göre bu günahtan kurtulmak için kiliseye
bağlanmak gereklidir. Pavlus’un yorumları ile şekillenen Hristiyanlık, Roma impa­
ratorluğunun topraklarında yayılmaya başladı. Zamanla imparatorluğun büyük bir
kesimi Hristiyan oldu. Halkının çoğunun Hristiyan olması karşısında imparator
Konstantin 313 yılında Milan Fermanını yayınlayarak Hristiyanlara din özgürlüğü
getirdi.
Hristiyanlık devlet tarafından da din olarak kabul edildikten sonra bu din men­
supları, teolojik tartışmaları daha yoğun ve şiddetli bir biçimde yapmaya başladılar.
İncillerdeki ifadeler onları çelişkiye düşürüyordu. İncillerde Hz. Isa için hem “insa­
noğlu” hem de “Allah’ın oğlu” gibi ifadeler kullanılıyordu. Ayrıca onun için “Mesih”,
“Rab”, “Adem oğlu”, “Yusuf oğlu” gibi hitaplar da bulunuyordu. Yapılan tartışmalar
arasında Hz. Isa’nın tanrı olup olmadığı konusu da bulunuyordu. Ancak eğer Hz.
Isa da tanrı ise Allah gibi ezeli (önsüz) olmadığına göre nasıl tanrı olacaktı. Eğer
tanrı ise tanrı ölür mü? Tanrı değilse insan dirilir mi? Bu tartışmalara son verebilmek
için imparator Konstantin, 325 yılında İznik’te bir toplantı yaptı. İznik Konsili ola­
rak anılan bu toplantıda Oğul Hz. Isa’nın da Baba Tanrı ile aynı öz (cevher) den ve
aynı şekilde tanrı olduğu kabul edildi. Bu görüşü kabul etmeyenler, yani Hz. Isa’nın
da Baba gibi tanrı olmadığını savunanlar aforoz edildi (Hristiyanlıktan çıkarıldı).
Konsil kararlarına rağmen Hristiyanlar arasındaki tartışmalar sona ermedi. Bu
defa da Kutsal Ruh’un tanrı olup olmadığı konusunda tartışma çıktı. 381 yılında İs­
tanbul’da toplanan bir konsil, Kutsal Ruh’un da Baba ve Oğul gibi tanrı olduğuna
karar verdi. Böylece Hristiyanlıkta üçlü bir tanrı inancı oluştu.
Hristiyanlar arasında ortaya çıkan inanç tartışmalarını çözmek için yapılan
önemli konsillerden birisi de Kadıköy Konsili’dir. 451 yılında yapılan konsilde, Hz.
Isa’nın tabiatı (doğası) tartışıldı. Hz. Isa Tanrı Oğlu ve Tanrı olarak kabul edilme­
sine rağmen o, yiyip içmiş, konuşmuş, gezmiş normal bir insan gibi yaşamıştı. Bu
problemi çözmek gerekiyordu. Bunun için Hz. Isa’nın biri İlahî, diğeri insani ol­
mak üzere iki doğası olduğu kabul edildi. Bu konsilde; Hz. Isa’da sadece ilahı ta­
biat bulunduğunu savunanlar aforoz edildiler. Hz. Isa’da tek tabiat olduğuna ina-
Hz. İsa’yı peygamber olarak
kabul eden ve Ebiyonitler
olarak anılan YahudiHristiyanlar IV. Yüzyıla kadar
varlıklarını devam
ettirmişlerdir. Onların
ayrılmaları Hristiyanlık'ta ilk
bölünme anlamına
gelmektedir.
Hristiyan ruhbanlarının dini
konulara çözüm bulmak
amacıyla yaptıkları geniş
toplantılara konsil
denilmektedir.
Hristiyanlığın temel
inançlarının tartışıldığı
konsillerin en önemlileri
Türkiye Cumhuriyeti’nin
sahip olduğu coğrafyada
yapılmıştır.
Din Kültürü ve Ahlak B ilg is i Öğretimi
10
nanlar Monofizit olarak adlandırıldılar. Bunlar, Süryaniler, Ermeniler ve Mısır’da
yaşayan Kıptilerdir.
Hristiyanlar arasındaki dini tartışmalar sadece ilahiyat konularında olmamıştır.
İstanbul, Roma İmparatorluğunun başkenti olduktan sonra bu şehir ile Roma ara­
sında dinî açıdan üstünlük mücadelesi başlamıştır. Bu mücadeleler, 1054 yılında
Doğu ile Batı kilisesinin ayrılmasına neden oldu. Batı kilisesine Katolik (evrensel),
Doğu kilisesine de Ortodoks (doğru iman, doğru görüş) denilmeye başlandı. Batı
kilisesi XVI. Yüzyılda büyük bir bölünme daha yaşadı. 1517 yılında Luther tarafın­
dan başlatılan Reform hareketi Avrupa’da yayıldı ve Reform’dan doğan kiliselere
Protestan adı verildi.
Hristiyanlığın tanrı anlayışının özellikleri nelerdir?
Tanrı İnancı
Hristiyanlar, dinlerini monoteist (tek tanrıcı) bir din olarak tanımlamaktadırlar. An­
cak onların tanrı anlayışı, bir önceki konuda da gördüğümüz gibi tek şahıstan olu­
şan bir tanrı değildir. Zaten onlar da tanrı anlayışlarını teslis (üçleme, trinite) kav­
ramı ile izah etmektedirler. Teslis kavramında üç şahıs bir öz (cevher) vardır. Öz
olarak bir olan tanrı, Baba, Oğul ve Kutsal Ruh’tan ibaret olmak üzere üc şahıstan
meydana gelmektedir. Şimdi bunları kısaca anlatmaya çalışacağız.
Baba: Teslis inancının birinci şahsı Baba’dır. Hristiyanlıkta Baba olarak nitele­
nen Tanrı, her şeyin yaratıcısıdır. Ezeli (önsüz) dir ve ebedi (sonsuz) dir. Tanrı’nın
özü sevgidir, insanları “asli günah”tan kurtarmak için Oğul Isa’yı bedenleştirerek
insanlar arasında yaşatmıştır, insanların günahına kefaret olmak üzere haça geril­
mesini ve acı çekmesini sağlamıştır.
Oğul: Teslis inancının ikinci şahsı Oğul Isa’dır. Tanrı, Oğul şeklinde bedenlenerek dünyada kendini göstermiştir, insanların günahına kefaret olmak üzere ha­
ça gerilmiş, işkenceye uğramış ve acı çekmiştir. Hristiyanlara göre insanlar, Isa’ya
bağlanarak Asli Günah’tan kurtulabilir. Isa gerçek tanrı ve gerçek insandır. Baba ile
aynı öz (cevher) dendir, Isa’ya tapınmak Baha’ya tapınmak demektir.
Kutsal Ruh: Teslis’i oluşturan üçüncü şahıs Kutsal Ruh’tur. Baba ve Oğul ile
aynı özden olduğu kabul edilir. Kutsal Ruh, Kilise tarafından 381 yılında İstanbul
konsilinde tanrı olarak kabul edilmiştir. İncillere göre Kutsal Ruh, vaftizi esnasında
güvercin şeklinde Isa’nın başına konmuştur. Bu, Isa’nın tanrılığının da simgesi ola­
rak kabul edilmiştir. Baba göklerde, Oğul, onun sağındadır. Faal ve etkin olan Kut­
sal Ruh’tur. Baba, yapmak istediklerini Kutsal Ruh aracılığı ile gerçekleştirir.
Sonuç olarak Hristiyanlar; üç şahıs olarak görünse de özde bir olan ve bölün­
meyen tanrı anlayışına sahiptir.
Kutsal Kitap İnancı
Hristiyanlar, Yahudilerin
kutsal kitaplarının temelini
oluşturan Tanah’ ı "Eski
Ahit" olarak niteleyerek
kendi kutsal kitapları
arasında sayarlar. Başka bir
dinin kutsal kitabını da
kendi kutsal kitabı olarak
kabul etmek Hristiyanlığa
özgü bir durumdur ve Dinler
Tarihi açısından ilgi
çekicidir.
Hristiyan kutsal kitapları Eski Ahit (Eski Antlaşma) ve Yeni Ahit (Yeni Antlaşma)
olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. Bu kitap, Kitab-ı Mukaddes veya
Kutsal Kitap olarak adlandırılmaktadır.
Eski Ahit: Hristiyanların Eski Ahit olarak adlandırdıkları kitap, Yahudilerin Tanah adım verdikleri kitaptır. Hristiyanlar, Hz. Isa Yahudiler arasından çıktığı ve İn­
cillerde çok atıf olduğu için Tanah’ı da kendi kutsal kitapları olarak görürler. An­
cak onu Tanrı’nın Israiloğulları ile yaptığı “ahit”i içerdiği için Eski Ahit olarak nite­
lerler.
Ünite 1 - Din ve Dinler
Y en i Ahit: Hristiyan kutsal kitabının Yeni Ahit kısmı 4 İncil, Elçilerin İşleri, 21
Mektup ve Esinleme (Vahiy) olmak üzere 27 kitapçıktan oluşmaktadır.
Dört İncil Matta, Markos, Luka ve Yuhanna İncilleridir. İncil, “iyi haber”, “müj­
de anlamlarına gelir. İnciller, Hz. İsa’nın hayat hikayesini ve o dönemde olup bi­
tenleri anlatmaktadır. Matta, Markos ve Luka İncilleri aralarında farklılıklar olması­
na rağmen, olayları birbirleriyle aynı açıdan anlatmaktadır. Bu yüzden bu İncillere
“Snoptik İnciller” (aynı bakan İnciller) denilmektedir. Yuhanna Incili’nde ise olay­
lar daha gizemli bir şekilde anlatılmaktadır, ilk üç Incil’in 60-85 yılları arasında ya­
zıldığı düşünülmektedir. Dördüncü İncil olan Yuhanna İncili ise 100 yılından son­
ra yazılmıştır.
11
Hz. İsa’nın Yahudi olmasına
rağmen ibraniceye çok yakın
bir dil olan Aramca
konuştuğu sanılmaktadır.
Bununla birlikte, en eski
İncil nüshaları Grekçedir. Bu
İncillerin Hz. İsa’dan en az
otuz yıl sonra yazıldığı
tahmin edilmektedir.
Hristiyan Ayinleri (Sakramentleri)
Hristiyanlar, bazı kutsal saydıkları şeyleri, ayinleri (sakrament) yapmak zorunda
olduklarına inanırlar. Bunları Hristiyan olmalarının bir gereği sayarlar. Ancak bun­
ların sayısı ve anlamı konusunda Hırstiyan mezhepleri birbiriyle aynı görüşte de­
ğillerdir. Katolik mezhebi ve Ortodoks mezhebi 7 sakrament kabul etmektedir.
Protestan mezhebi ise sadece Vaftiz ve Evharistiya ayinini sakrament saymaktadır.
Bu 7 sakrament şunlardır:
Vaftiz (Bapteme): Grekçe suya batırmak demektir. Vaftiz olmak, bütün Hristi­
yan mezheplerince Hristiyan olmanın ilk şartı sayılır. Bu uygulamanın Hz. İsa tara­
fından başlatıldığına inanılır. Hristiyan olmak veya başka bir Hristiyan mezhebine
geçmek için vaftiz yapılır. Vaftizin yapılış şekli ve yaşı da Hristiyan mezheplerine
göre farklılık göstermektedir. Suya tamamen daldırmak, başını yıkamak, başına su
serpmek gibi çeşitli şekillerde vaftiz yapılmaktadır.
Evh aristiya: Türkçede Ekmek-Şarap Ayini olarak da nitelenen bu ayin, Hz.
Isa’nın havarileri ile yediğine inanılan son akşam yemeğinin anısına yapılır. İncil­
lere göre Hz. İsa ekmeği alarak havarilerine sunmuş ve “Alın bu benim bedenim­
dir.” demiştir. Sonra kaseyi almış, şükran duası etmiş, öğrencilerine vermiş ve on­
lar da içmiştir. O, “Bu benim kanım”, demiştir. (Matta, 14/20-24). Tüm Hristiyan
mezhepleri İncillerde geçen bu olayın anısına bayram yaparlar. Ancak anlamı üze­
rinde anlaşamazlar. Katolikler ve Ortodokslar ayinde ekmek ve şarabın Isa’nın ka­
nma ve bedenine dönüştüğünü kabul ederler. Hatta Katolikler her ayinde Hz.
Isa’nın kurbanlığının tekrar edildiğine inanmaktadırlar.
K uvvetlendirm e: Daha önce vaftiz edilmiş çocuğun sonradan kutsal yağla be­
deninin çeşitli yerlerinin yağlanmasıdır. Bu tören, kiliseye üyeliğin bir anlamda pekiştirilmesidir.
Günah İtirafı: Günahtan dolayı kaybolan vaftiz inayetini yeniden kazanmak
için yapılır. Günah işleyen, papaza giderek günahını itiraf eder. Rahip, bir ceza
takdir eder, onu yerine getirmesini ister veya hemen günahını affeder. Katolik
mezhebine göre; her Hristiyanın yılda en az bir defa günah çıkarması zorunludur.
Ruhbanlık: Bu, Hristiyanlıkta temel sakramentlerden biridir. Çünkü kilisedeki
çoğu şey ruhbanlığa bağlıdır. Kilisede görev yapacak ruhban sınıfı, tanrısal yetki­
lere sahiptir. Bu bakımdan özel törenlerle takdis edilmektedirler. Kutsanarak rahip
olanlar, Evharistiya Ayini yönetebilirler ve günah affedebilirler. Katolik rahipler evlenemezler, Ortodoks mezhebine mensup olanlar ise evlendiklerinde papaz olabi­
lirler ancak daha üst makamlara gelemezler. Protestan mezhebinde ise din adam­
ları (pastör) evlenebilirler.
Son Y ağlam a: Bu sakrament de; kutsal yağ ile insanların hem şifa bulmaları
için hem de ölüm anında yağlanmasıdır.
Vaftiz, Hristiyan teslis
inancını oluşturan Baba
Oğul ve Kutsal Ruh adına
yapılır.
12
Din Kültürü ve Ahlak B ilg is i Ö ğretimi
Evlilik: Nikâh, çözülemeyen bir bağdır. Evlilik, Tanrinın adına yapıldığı için
kutsal sayılmakta ve bozulamaz bir bağ olarak kabul edilmektedir. Bu yüzden Ka­
tolik mezhebinde boşanma yoktur. Ortodoks mezhebinde ve Protestan mezheple­
rinde boşanmaya belirli şartlarda izin verilmektedir.
İslam
İslam, vahyedildiği şekliyle
korunan ve adını kutsal
kitabından alan evrensel bir
dindir.
İslam dini, son din olduğu için diğer dinlere göre farklı özelliklere sahiptir. Çün­
kü, İslam dininin kutsal kitabı olan Kur’an-ı Kerim bozulmadan, tahrif olmadan,
orijinal diliyle günümüze kadar gelebilmiştir. Bu bakımdan bu din çok açık ve sis­
tematik bir dindir.
İslam'ın Genel Özellikleri
İslam, İlahî dinlerin sonuncusudur. Barış anlamını içeren “silm” kökünden gelen
İslam; teslim olmak, boyun eğmek, itaat etmek gibi anlamlara gelmektedir. İslam
dininin temel ilkeleri kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim’de belirtilmiştir. İslam, Kur’an-ı
Kerim’in ifadesiyle Allah tarafından gönderilen en son ve en mükemmel dindir. Bu
husus Kur’an’da şöyle belirtilmektedir: “...Bugün sizin dininizi mükemmelleştir­
dim, üzerinize olan nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslam’ı beğen­
dim...” (Maide, 5/3).
İslam dini vahye dayanan bir dindir. Bu din, Allah tarafından Hz. Muhammed
(s.a.s) aracılığı ile insanlara bildirilmiştir. Hz. Muhammed (s.a.s), Hz. Adem’den
başlayan peygamberler silsilesinin son halkasıdır. Hz. Muhammed’den sonra pey­
Kur'an-ı Kerim'de İslam'ın
son din olduğu belirtildiği
gamber gelmeyecektir. Kur’an-ı Kerim’de “...O Allah’ın Resulü ve peygamberlerin
gibi İslam'dan başka din
sonuncusudur.” (Ahzab, 33/40) buyrularak bu hususa işaret edilmiştir.
güdenlerinkinin kabul
edilmeyeceği de şöyle
İslam, evrensel bir dindir. Kur’an-ı Kerim’in mesajı tüm insanlığadır. İslam, ilk in­
bildirilmiştir: “ Kim,
san
olan Hz. Adem’in peygamber olduğunu bildirerek Hz. Muhammed (s.a.s)’den
İslam'dan başka bir din
ararsa, bilsin ki kendisinden
öncesini tamamen kapsamaktadır. Hz. Muhammed (s.a.s)’e “Biz seni bütün insanla­
(böyle bir din) asla kabul
ra ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik...” (Sebe, 34/28) ayeti ile hitap edil­
edilmeyecek ve o, ahirette
ziyan edenlerden olacaktır.”
mesi de İslam dininin tüm insanları ve zamanları kapsadığını göstermektedir. Son
( Al-i imran, 3/85).
din olmasından dolayı İslam dininin hükümleri kıyamete kadar devam edecektir.
Hz. Muhammed’den önceki peygamberlerin hepsi tevhit inancını tebliğ ettikle­
ri ve tevhit mücadelesi verdikleri için bir anlamda bütün dinlerin orijinal halleri “İs­
lam” olarak nitelenebilir. Hz. Adem’den itibaren bütün peygamberlere tebliğ edi­
len dinin özü aynıdır. İnsanlar, peygamberlerini unuttukları dönemlerde Allah ta­
rafından onlara tekrar peygamberler gönderilmiştir. İnsanlar, kutsal kitaplarını
bozdukları, değiştirdikleri, tahrif ettikleri dönemlerde de Yüce Allah, tekrar kitap
göndermiştir.
İslam dininin temel inancı tevhittir. İslam inancına göre Allah vardır, birdir, eşi,
benzeri, ortağı yoktur. O, ezeli (önsüz) ve ebedi (sonsuz) dir. O ne dilerse o şey
oluverir. O ’nun her şeye gücü yeter. O ’nun insanlar gibi oğlu, kızı yoktur. O, doğ­
mamıştır, doğurulmamıştır. Tüm ibadetler, dualar, yakarmalar Allah’a yapılır. O’nunla insan arasında hiç kimse aracılık yapamaz. İnsanlar arasında imtiyazlı bir sınıf
yoktur. Kimse Allah adına bir hükümde bulunamaz. İslam dinine göre gerçek oto­
İslam dininin bütün inanç ve
rite Kur’an-ı Kerim ve Hz. Muhammed (s.a.s)’in söz ve uygulamalarıdır.
uygulamaları tevhit
inancına dayanır. Allah'ı
İslam dinine göre kimse bu dine girmek için zorlanamaz. Herkes dilediği dini
birlemek; ona eş, oğul, kız
seçmekte
özgürdür. İslam dinine göre insanlar apaçık bir şekilde dini anlatmaktan
isnat etmemek, ortak
koşmamak tevhit inancını
ileri gitmemelidirler. Bazı misyonerlerin yaptıkları gibi insanların zaaflarını, yok­
oluşturur. Diğer bütün inanç
luklarını, hastalıklarını, bilgisizliklerini istismar ederek onlara dinî telkinde bulun­
ilkeleri de bu ilkeye bağlıdır.
mak, İslam dininin “tebliğ” (bildirme, ilan, davet) anlayışına uygun değildir. Kur’anı
Ünite 1 - Din ve Dinler
13
Kerim’e göre İslam dini, insanlara güzel bir biçimde bildirilir, “dileyen inanır, dile­
yen inanmaz”.
İslam dininde kimse din adına, Allah adına konuşmaya yetkili değildir. Ancak,
herkes, kendi başına İslam’ın bütün kurallarını ana kaynaklarından öğrenme ve
buna göre ibadet etme imkanına sahip değildir, olması da gerekmez. Bu yüzden
insanlar, bazı din bilginlerinin tespit ettiği şekilde inanıp, ibadetlerini de ona göre
yapabilir. Bir ekolün, bir mezhebin görüşlerini benimseyebilirler. Aynı şekilde baş­
kalarının da başka şekilde düşünüp başka mezheplerin görüşlerini kabul edecek­
lerine saygı göstermek de İslam dininin din özgürlüğüne verdiği önemin gereğidir.
İslam dininin inanç esasları ve kuralları ile ilgili din bilginleri görüşlerini açık­
larlar. Bunlar, onların görüşleridir. En isabetli görüşü, bu dini hakkıyla öğrenen ve
yaşayanların ortaya koyacağı kuşkusuzdur. İnsanlar, İslam’ın inanç esaslarını, ah­
lak ve ibadet uygulamalarını başkalarından öğrense de İslam’da kişisel sorumluluk
önemlidir. Herkes, yapıp ettiklerinden bireysel olarak da sorumludur. Bu yüzden
insanlar, körü körüne birilerini takip etmemelidirler. Yüce Allah insana iyi ve kö­
tüyü ayırt edebilmesi için akıl vermiştir. Bu bakımdan mümin kişi, din konusunda
da aklını kullanmalıdır. Çünkü İslam’da; “Kim zerre kadar iyilik yapmışsa bunun
karşılığını görecektir. Kim de zerre kadar kötülük yapmışsa o da karşılığını göre­
cektir.” (Zilzal, 99/7-8) ilkesi vardır.
İslam dinine göre aklı olmayanın dinî sorumluluğu yoktur. Kimse başkasının gü­ İslam’a göre insanlar
nahından sorumlu tutulamayacağı gibi, kimsenin günahını da başka bir kimse affe- günahsız olarak dünyaya
gelirler. Doğan çocuk,
demez. İslam dinine göre kişi tövbe ederek günahlarından kurtulur. Hakkıyla tövbe tertemizdir. Allah katında
eden (günahından pişman olan ve bir daha yapmamak üzere tam anlamıyla karar kimsenin günahından
sorumlu değildir, insanlar,
vermiş olan) kimse, hiç günah işlememiş sayılır. Ancak, “kul hakkı” denilen hakları akil baliğ olduktan sonra
ancak dini açıdan sorumlu
Allah da affetmez. Hakkı yenen kimse affetmezse, onun hakkını kimse affedemez.
olurlar.
İslam’da dünya için ahireti ihmal etmek ahiret için de dünyayı ihmal etmek uy­
gun değildir. Aşırı züht hayatı (dünya işlerinden tamamen yüz çevirme) da dünya­ İslam dünya ve ahiret
dengesini gözeten bir dindir.
ya aşırı bağlanma da İslam dininin ruhuna uygun değildir. Çalışıp alın teri ile helal
kazanmak önemlidir. Hiç ölmeyecekmiş gibi bu dünya için yarın ölecekmiş gibi de
Öbür dünya için hazırlıklı olmak gerekir.
İslam, ibadet açısından da diğer dinlerden farklıdır, ibadetleri kutsal kitabında
belirtilmiş, Hz. Muhammed (s.a.s) tarafından da uygulanmıştır. İslam ibadetlerinin
zamanı, sınırı, şekli, mekanı tam olarak belirlenmiştir. İslam dininde olduğu gibi
hiçbir dinde ibadetler açık ve çerçevesi tam belirli değildir. Çoğu dindeki ibadet­
ler, sonradan oluşturulmuştur.
Sonuç olarak İslam dini diğer dinlere göre çok yeni bir dindir. Bu yüzden de
bu din ile ilgili bilgiler sağlıklı ve sağlamdır. Kur’an-ı Kerim’in vahyolunuş, ezberleniş ve yazılış süreci bellidir. Diğer insanlar gibi yaşayan ve ölen peygamberi Hz.
Muhammed (s.a.s) ile ilgili bilgiler de açıktır.
Diğer Dinler
Günümüzde Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’dan oluşan “İlahî dinler”den başka,
varlığını sürdüren bir çok din bulunmaktadır. Bunlardan Hinduizm ve Budizm’i
Hint dinleri, Konfüçyanizm ve Taoizm’i Çin dinleri başlığı altında inceleyeceğiz.
Hint Dinleri
Hindistan’da Hinduizm, Budizm, Caynizm, Sihizm ve Parsilik (Zerdüştiliğin bakiye­
si) gibi dinler bulunmaktadır. Caynizm, Sihizm ve Parsilik gibi dinlerin de mensubu
çok azdır. Bu yüzden bu başlık altında sadece Hinduizm ve Budizm’e yer vereceğiz.
Din Kültürü ve Ahlak B ilg is i Öğretimi
14
Hinduizm
ı
I:
Hinduizm’in kutsal kitap
koleksiyonuna dahil olan ve
240 000 cümleden oluşan
Mahabharata destanı,
dünyanın en uzun destanı
sayılır.
Hinduizm, millî bir dindir. Hindistan’ın geleneksel dinini temsil eder. Bu dinin baş­
langıcı, kurucusu bilinmemektedir. Hindistan’da yaşayan insanların çoğunluğunun
mensup olduğu din Hinduizm’dir. Hinduizm, sınırları çok belirgin inanç ilkelerine
ve ibadet uygulamalarına sahip değildir. Hinduizm’de çok değişik mezhepler ve
eğilimler vardır. Bununla beraber Hinduizm’in temel esasları da belirgindir. Bu din
kendine özgü bir evren anlayışına sahip, çok tanrılı (politeist), kutsal kitapları
olan, kast sistemine, karma-tenasüh inancına dayalı bir dindir.
Hinduizm, îndus nehrinin etrafında oturan anlamına gelen Farsça bir kelime­
den yararlanılarak Batıklar tarafından verilen bir isimdir. Onlar kendi dinleri için
Sanatana Dharma (ezeli-ebedi kanun) ifadesini kullanırlar,
Kutsal Kitap İnancı: Hinduizm’in temel kutsal kitaplarını Vedalar oluşturmak­
tadır. Hindistan’ın en eski metinlerini oluşturan Vedalar Sanskritçedir ve Rigveda,
Samaveda, Yajurveda, Atharvaveda olmak üzere dört bölüme ayrılır. Vedalar, İlahî­
ler, yaşayış kanunları, tılsım ve büyüler, dualar, niyazlardan oluşan kitaplardır.
Hinduların Vedalar, tamamlayıcı durumda olan kitapları da vardır. Bunlardan Ramayana ve Mahabharata destanları çok ünlüdür.
■*
T anrı İnancı: Hinduizm, çok tanrılı bir dindir. Hatta bu dinde milyonlarca tan­
rı söz konusudur. Bazı tanrılar, Hinduların hepsi tarafından tanınmakta bazıları da
yerel düzeyde, belli bir bölgenin tanrısı olarak kalmaktadır. Hinduizm’de her kas­
tın her mezhebin kendine özgü tanrıları bulunmakta her topluluk, kendi anlayışı­
na göre Tanrı’ya yönelmektedir.
Hinduizm’de ateş tanrısı Agni, fırtına tanrısı îndra gibi bütün Hindularca bilinen
tanrılar olmasına rağmen öne çıkan üç tanrı bulunmaktadır. Bunlar Brahma, Vişnu
ve Şiva’dır. Brahma yaratıcı tanrıdır. Vişnu koruyucu, aydınlık ve lütuf tanrısıdır.
Dünya tehlikeye düştüğünde çeşitli şekillerde bedenlenmektedir. Örneğin; Tufan
olayında tanrı Vişnu balık şeklinde bedenlenmiş ve gemidekilere yol göstermiştir.
Şiva yok edici tanrıdır. Boynunda insan kafataslarmdan oluşan kolye ile resmedil­
mektedir. Ancak tanrıları bu şekilde sınıflandırmak da tam doğru değildir. Çünkü
Şiva, yok edici tanrı olarak bilinse de Ganj nehrinin onun saçlarının üzerinden ak­
tığı için yavaşladığına ve etrafa zarar vermediğine inanmak, onu aynı zamanda ko­
ruyucu tanrı konumuna da getirmektedir.
K ast Sistem i: Hinduizm’de insanlar “kast” denilen çeşitli toplumsal sınıflara
ayrılırlar. Kast, insanın seçimi ile veya çalışarak elde edilen bir şey değildir. İnsan­
lar, hangi ailede dünyaya geldilerse o ailenin kastından olurlar. Hinduizm’de baş­
lıca 4 kast vardır. En yüksek kast Brahmanlar kastıdır ve din adamlarından oluşur.
Onun altındaki kast, hükümdar sülalesini ve savaşçıları içine alan Kşatriya kastıdır.
Üçüncü kast Vaisya olarak adlandırılan tüccar, esnaf ve çiftçilerin kastıdır. Dördün­
cü kast ise Sudra olarak adlandırılır. Bu kastı oluşturanlar da işçilerdir.
K arm a-T enasüh İn an cı: Karma, Hinduizm’in temel felsefesidir. Bu, bir sebep-sonuç kanunudur. Bir bakıma “ne ekersen onu biçersin” anlamındadır, insa­
nın şu andaki bulunduğu konum, bir önceki hayatında yaptıklarının sonucudur.
Gelecekte yaşayacağı hayat da şu andaki yaşadığı hayatın sonucu olacaktır. Tena­
süh ise ruh göçü demektir. Hindu inancına göre insanın ruhu, yapıp ettiklerine gö­
re öldükten sonra yeni bir bedenle doğar. O, iyi işler yaparak, bulunduğu kastın
ödevlerini yerine getirerek gelecek hayatında daha yüksek bir kastta dünyaya ge­
lir. Kastının görevlerini yerine getirmeyen ve zararlı işler yapan insanlar da daha
aşağı kastlarda veya herhangi bir hayvan olarak yeniden bedenlenir. Hinduizm’e
Ünite 1 - Din ve Dinler
göre ölüm, bir sonraki yaşamın başlangıcıdır. İnsan, yeniden doğarak bu dünyada
elde edemediklerini gelecek yaşamında elde edebilir. Hinduizm’deki bu inanç,
sosyal sınıfları ifade eden “kast sistem inin de gerekçesini oluşturur. Çünkü, Hinduizm’e göre insamn gelecek hayatta daha yüksek bir kastta dünyaya gelebilmesi,
şu anda bulunduğu kastın görevlerini yerine getirmesine bağlıdır.
H induizm ’de ibadet: Hinduizm’de dünyaya gelen kişi, ailesinin kastına men­
sup olduğu için ibadet hayatı da buna göre şekillenmektedir. Kastının kendisinden
beklediği görevleri yapmak, kişinin temel ibadetidir. Hinduizm’de çocuk buluğ ça­
ğına erdikten sonra yetişkin sınıfına girer ve dini merasimlere katılmakla mükellef
olur. Hinduizm’de ibadet, tapınaklar olmasına rağmen genelde bireyseldir. Toplu­
ca yapılan ibadetler, tören niteliğindedir.
Hindularm ibadetlerinde tanrı tasvirleri ve heykelleri önemli bir yer tutar. Bun­
lara odaklanarak ibadet yapılır. Hindular, işe ve ibadete başlarken tanrıları Brah­
ma, Vişnu ve Şiva’yı ifade eden “Om” sözünü söylerler. Ailede yapılan ibadet
önemlidir. Her evde tanrılar için hazırlanmış bir oda veya köşe bulunur. Aile tanrı­
sı Puja’nın resimleri ve heykelleri sabah akşam yüceltilir. Onlara yiyecekler sunulur,
onlardan tanrıların yediği kabul edildikten sonra alınarak ailece yenilir, ibadet ama­
cıyla tanrı heykelleri, yıkanır, yağ sürülür, tütsülenir.
Hinduizm’de inek dokunulmazlığa sahiptir, inek, yer, gök ve hava aleminin ana­
sı olarak görülür ve kutsal sayılır, inekler Hindistan’da her yerde dolaşırlar. Onlara
kimse müdahale etmez. Hindistan’ın bir çok eyaletinde inek kesimine izin verilmez.
Hinduizm’de Ganj nehri kutsal kabul edilir. Özellikle Ganj’ın etrafındaki şehir­
ler ve tapınaklar önemlidir. Buralara hac ziyareti yapılır, ibadet amacıyla Ganj neh­
rinde banyo yapılır. Ganj’ın akışı seyredilerek dinî bir haz alınır. Ganj nehrinin et­
rafındaki tapmaklarda ölüleri yakma yerleri vardır. Doğrudan cennete götürmesi
için ölüler yakılarak külleri Ganj nehrine serpilir.
15
Hinduizm’de yoga, yaygın bir
pratik olarak göze
çarpmaktadır. Sanskritçe
"bağlamak” kökünden gelen
yoga, evrenin özü ile
birleşmek için yapılan
zihinsel ve bedensel bir
pratiktir. Hinduizm’de yoga
insanı kurtuluşa götüren yol
olarak da nitelenir.
Çoğu zaman bir spor veya
egzersiz gibi sunulan yoga
aslında Hint dinlerinin temel
ibadetini teşkil etmektedir.
Hint dinlerinin ortak özellikleri nelerdir?
Budizm
Budizm, Hindistan’da çıkmasına rağmen Hindistan dışında daha çok yayılma im­
kanı bulan bir dindir. MÖ V I . yüzyılda Buda tarafından kurulan bu dinin Hindis­
tan, Çin, Tibet, Tayland, Moğolistan, Kore, Japonya gibi ülkelerde yoğun olarak
mensupları bulunmaktadır.
Kurucusu Buda’ya nispetle anılan Budizm, kendine özgü yapısıyla diğer dinler­
den ayrılmaktadır. Özellikle tanrı konusundaki görüşleri tartışmalıdır. Buda’nın
tanrı konusundaki sözleri açık olarak günümüze intikal etmemiştir. Onun tanrı
hakkında konuşmamayı salık verdiği rivayet edilse de hiç konuşmadığını düşün­
mek de imkansızdır. Çünkü, onun yaşadığı ortam, Hinduizm’in yaygın olduğu bir
ortamdır ve Hinduizm’de de çok sayıda tanrı vardır. Budizm’in öğretisi, Buda’nın
yaşadığı hayat ile doğrudan bağlantılıdır.
Buda’n ın Hayatı: Buda, “aydınlanmış” anlamına gelir. Buda’nm asıl adı Siddhartha’dır. Siddhartha’nın babası, Hindistan’da küçük bir krallığın başıdır. Annesi
Maya, Buda’nın karnına beyaz bir fil gibi girdiğini, bir çocuğu olacağını rüyasında
görmüş ve kendisine oğlunun ilerde büyük bir bilge olacağı bildirilmiştir. Babası,
zamanın adetine uyarak çocuğunun geleceğini falcılara sormuş, onlar da bu çocu­
ğun Buda olacağını söylemişlerdir. Çocuğunun Buda olmasını istemeyen babası,
onu dünyanın gerçeklerinden uzakta tutmaya çalışmıştır. Siddhartha’yı saray zevk­
leri içinde yaşatmış, yaşı gelince de evlendirmiştir.
Budizm’in öğretisi, Buda'nın
yaşadığı hayat ve
deneyimlerinin sonucudur.
Buda’nın hayatını öğrenmek,
Budizm'i öğrenmenin
anahtarıdır.
Din Kültürü ve Ahlak B ilg is i Ö ğretim i
16
Siddhartha, sarayda bu şekilde yaşarken bir gün, babasının yasağına uymaya­
rak dışarı çıkar ve iki büklüm yürümeye çalışan bir ihtiyara rastlar. İkinci gün çık­
tığında bir hastayı, üçüncü gün çıktığında ise bir cenazeyi görür. Dördüncü gün ise
bir keşişe rastlar, onun yüzünde bir sükunet ve dinginlik fark eder. Gördükleri
Siddhartha’yı müthiş etkiler. Hayatın sadece zevklerden ibaret olmadığım, bunla­
rın boş olduğunu anlar ve gizlice saraydan çıkar. Üzerinde bulunan kıymetli elbi­
seleri ve eşyaları bırakarak bir ormanda çile ve riyazete başlar. Ünlü bilgeleri ve
düşünce adamlarını arar, onlardan meditasyon tekniklerini öğrenir. Ancak belirli
bir zaman sonra bunun bir sonuç vermeyeceğini anlar ve kendisine sunulan pila­
vın tamamını yer. Onun riyazeti bırakması üzerine onunla birlikte riyazet yapan
Nirvana, istek ve tutkuların
yok olarak kişinin yeniden
bedenlenme çemberinden
kurtulmasıdır.
Keşişler, vihara denilen
manastırlarda yaşarlar.
y;>;
«o
j'
beş arkadaşı da onu terk eder. Siddhartha, bir incir ağacının altına oturarak aydın­
lanıncaya kadar burada kalmaya karar verir. Ölümün, yaşamın, evrenin sırları üze­
rine düşünceye dalar. Kötü güçler, onu kandırmak isterler. Ancak o, kararlılıkla
düşünmeye devam eder ve sonunda aydınlanır, yani Buda (aydınlanmış) olur. Bu­
da, bulduğu “Dört Kutsal Gerçek”i açıklamaya başlar.
D ört Kutsal Gerçek: Buda’ya göre Dört Kutsal Gerçek vardır.
Birinci gerçek: Doğum ızdıraptır, hastalık ve yaşlılık ızdıraptır, geçici olan her
şey ızdıraptır, nefret edilenle birlikte olmak, sevdiğinden ayrı olmak ızdıraptır.
Kısacası “Hayat ızdıraptır”.
İkinci gerçek: Izdırabın kaynağı arzulardır. Her şey geçicidir, geçici olan ızdırap
verir. İnsan, ızdıraptan bunalsa da yine de arzularının peşinden gitmekten vazgeç­
mez. İnsandaki arzu, insanın yeniden bedenlenmesine neden olmaktadır.
Üçüncü gerçek: Izdırabın sebebi olan arzu etmekten kurtulmaktır. Bunun için
hiçbir şey istememek gerekir. Izdırap veren sürekli bedenlenmeden kurtulmak
Nirvana’ya ulaşmakla mümkün olacaktır.
Dördüncü gerçek: “Sekiz Dilimli YoP’u izlemektir. Bu yol şöyledir: Doğru Gö­
rüş, Doğru Düşünme, Doğru Konuşma, Doğru Edim, Doğru Geçim Aracı, Doğru
Gayret, Doğru Dikkat ve Doğru Yoğunlaşma. Buda’ya göre insan ancak bunlara
dikkat ederek bir daha bedenlenmemek olan Nirvana’ya ulaşır. Nirvana, dinginlik,
sükunet, arınmışlık, ölümsüzlük demektir. Buda, insanın duygularını bir ateşe ben­
zetmiş ve Nirvana’yı da bu ateşin sönmesi şeklinde açıklamıştır.
Kutsal Kitaplar: Buda, öğretisini anlatmak için hem gezmiş hem de vaaz et­
miştir. Onun yaptığı vaazların yaklaşık dört yüz yıl sözlü olarak aktarıldığı daha
sonra yazıya geçirildiği düşünülür. En eski Budist kutsal kitabı olarak Tıpitaka ka­
bul edilir. Tıpitaka, Vinaya-Pitaka (disiplin sepeti), Sutta-Pitaka (vaazlar sepeti) ve
Abhidhamma-Pitaka (genişletilmiş doktrin sepeti) olmak üzere üç bölüme ayrılır.
Bu kitaplarda, adlarından da anlaşılacağı gibi Sangha denilen keşişler teşkilatında
uygulanan kurallar, rahiplikle ilgili hususlar, vaazlar, hitabeler, bazı olaylar yer alır.
Budizm’in Tem el Esasları: Budizm üç temel üzerine bina edilir: “Buda’ya sı­
ğınırım, Dhamma’ya sığınırım, Sangha’ya sığınırım”. Bu tanımdan da anlaşılacağı
gibi Buda, Budizm’in temelidir. O 25. Buda’dır, daha önce de Buda’lar gelmiştir.
Dhamma ise Buda’nın doktrininin temelini teşkil eder. Sangha keşişler teşkilatıdır.
Bizzat Buda tarafından kurulan bu teşkilata girmenin ve orada bulunmanın kural­
ları vardır. Sangha, dünyanın en eski bekar keşişler topluluğu olarak bilinir.
K arm a-T enasüh inancı: Hinduizm’de ayrıntılı olarak anlattığımız bu inanç,
Budizm’in de temel inancını oluşturmaktadır. Ancak Budizm’de ruh kabul edilme­
diği için ölen kişinin yeniden dirildiğinde bir önceki hayatında oluşan karmasının
yani iyi veya kötü, olumlu veya olumsuz kazammlarmın diğer bedene nasıl geçti­
ği izah edilememektedir.
Ünite 1 - Din ve Dinler
17
İbadet ve Ahlak: Budizm ile ilgili bazı görüşler, tanrı konusunda net bir anla­
yış olmadığı için bu dinde ibadetin bulunmadığını savunmaktadırlar. Ancak Bu­
dizm’deki riyazet, meditasyon, tapınaklarda yaptıkları uygulamalar hepsi ibadet­
tir. Bu dinde, Stupa denilen Buda’nın hatıralarının saklandığı yerlere gidip tazim­
de bulunulmaktadır. Buda’nın heykellerine saygı gösterilmektedir. Ayrıca, Bu­
dizm’e ait tapınaklar vardır. Pagoda denilen bu tapınaklara gidilerek, tütsü sunul­
makta, ateş yakılmakta, Buda heykelinin karşısında tazimde bulunulmaktadır. Buda’nın Nepal’deki doğum yeri olan Lumbini, Bihar’daki aydınlanma yeri, ilk vaazı­
nı verdiği Benares’teki Geyik Parkı ve öldüğü yer kutsal sayılmakta ve ziyaret
edilmektedir.
Budizm, ahlaka önem veren bir dindir. Buda’nm öngördüğü Sekiz Dilimli
Yol’un her biri bir ahlaki davranışı içermektedir. Ayrıca her Budist, öldürmemek ve
hiçbir canlıya zarar vermemek emrine büyük özen göstermelidir. Çünkü onlar, te­
nasüh inancına sahiptir. Bu yüzden tüm canlıları birbirlerinin akrabaları sayarlar.
Çin Dinleri
Çin dinleri ifadesinden, Çin’de ortaya çıkan Konfüçyanizm ve Taoizm anlaşılmalı­
dır. Çin’de eskiden beri öne çıkan en temel inanç atalar ile ilgilidir. Çinlilerin dinî
uygulamalarında atalar kültü daima merkezi bir rol oynamaktadır. Hatta bir Çin ata­
sözü şöyledir: “Her şeyin kökü göklerdedir; insanın kökü ise atalarındadır.” Eski
zamanlardan beri Çin’de evlenmeden ölmek veya bir erkek çocuk sahibi olmadan
ölmek kadar kötü bir şey görülmemiştir. Çünkü insan için öldükten sonra ona, ya­
ni ata ruhlarına ibadeti gerçekleştirecek olan erkek çocuktur. Erkek çocuğu olma­
dan ölen birinin ruhu, başıboş dolaşan kötü bir varlık gibi kalacaktır. Çin’de, “Gö­
ğün Oğlu” olarak kabul edilen imparatora ve aile reisi olan babaya saygı esastır.
Çin düşüncesinde tabiat güçlerine tazim de belirgin özellik olarak göze çarp­
maktadır. Gök ve yeryüzünde gerçekleşen olaylarda Yang ve Yin olmak üzere iki
prensibin ilişkisinin önemli olduğu inancı bulunmaktadır. Yang, yüksek, aydın, er­
kek prensip; Yin ise derin, karanlık ve dişi prensiptir. Bu ikisi arasında düşmanlık
değil uyum vardır. Her ikisi de evrendeki düzen için gereklidir. Bu iki tezat gibi
görünen prensibin aralarındaki uyumu sağlayan, onlardan fayda çıkaran, tezadı gi­
deren prensip ise Tao’dur.
Çin dinlerinin ortak özelliklerini hangi inançlar oluşturur?
Yol, nizam, evrenin değişmez
kanunlara tabi olması
anlamına gelen Tao,
evrendeki düzeni sağlar.
D
SIRA SİZDE
Taoizm
Çin dinlerinden birisi Taoizm’dir. Taoizm’in kurucusu Lao-Tzu’dur. MÖ 604 yılla­
rında doğduğu tahmin edilen Lao-Tzu’nun hayatı hakkında efsanevi bilgiler bulun­
maktadır. Asıl adı Li Tan olmasına rağmen o, “ihtiyar bilgin” anlamına gelen LaoTzu lakabı ile tanınmıştır. Konfüçyüs ile aynı dönemde yaşadığı ve Çu sarayında
arşiv memurluğu yaptığı rivayet edilmektedir. Daha sonra fikirlerini yaymak üzere
Çin’in batısına doğru gittiği ve 80 yaşında öldüğü sanılmaktadır.
Lao-Tzu, kendisini İlahî kaynaktan beslenen birisi gibi sunmamıştır. insanların
huzurlu yaşamaları için çalışan birisi olmuştur. Lao-Tzu’nun yazdığı Tao Te King
adlı kitap, Taoizm açısından son derece önemlidir. Tao; yaratıcı prensip, te; fazilet,
king ise kitap demektir. Tao prensibini konu edinen bu kitabın anlaşılması çok
güçtür. Kitabın ismine bile her çeviren farklı bir anlam vermiştir.
Tao, evreni yöneten nedendir, yaratıcı prensiptir, görülemez, kavranamaz. Her
şeyin temelinde o vardır, evrenin varlığı ve devamı onun sayesindedir. Tao’nun
Tao'yu anlatmak için çeşitli
benzetmeler yapılmaktadır.
Su, Tao’ nun suretinde
olması açısından önemlidir.
0, hep en aşağıdadır ancak
her şeyden önemlidir. Suya
kılıç vurulsa bile su,
özelliğinden hiçbir şey
kaybetmez.
18
Din Kültürü ve Ahlak B ilg is i Öğretimi
hiçbir şeye ihtiyacı yoktur, rekabet etmez. Ancak o, zafer kazanır, insanlar da re­
kabet ve hırstan uzaklaşırlarsa başarılı olurlar.
Taoizm’de sükunet önemlidir. Wu-wei olarak adlandırılan hiçbir şey yapmama
(eylemsizlik) Taoculuğun temel kavramlarındandır. “Akıntıya karşı koymamak” ola­
rak da açıklanan Wu-wei bazı yorumculara göre pasifist bir yaklaşım değildir. Aksi­
ne davranışların, hırs, açgözlülük ve bencillikle yönlendirilmemesi anlamına gelir.
Taoizm’de savaş iyi görülmez. Yüksek ahlaklı insanların barışa ve huzura önem
vermeleri gerektiği ve savaş aleti kullanmamaları öğütlenir. Taoizm’e göre devlet,
akışı içinde yönetilmelidir, halkın işine fazla karışmamak gerekir. Şeref ve zengin­
likten dolayı gururlanmak aşağı bir davranıştır. Kendileri ile gururlananlar hiç bir
başarı elde edemezler. Maddi hayata değer verilmemelidir. Sonuç olarak Taoizm,
daha çok ahlak ilkeleri ön planda olan bir dindir.
Konfüçyanizm
Çin dinlerinden birisi de Konfüçyanizm’dir. Kurucusunun adına nispet edilen bu
dinin ahlaki yönü ağır basmaktadır. Çin’de dünyaya gelen Konfüçyüs, çok genç
yaşlarda öğrenmeye ve öğretmeye başlamıştır. Onun temel metodu geçmişlerin
hikmetini yorumlamaktı. Bir süre memuriyette bulundu. Konfüçyüs, insanların hu­
zur ve mutluluğu için devlet olarak eskilerin hikmetlerinden yararlanılmasını isti­
yordu. Ancak devlet yöneticilerinden destek göremedi. Hem öğrenci yetiştirdi hem
de meşhur kitaplarını yazdı. Onun şöhreti ancak öldükten sonra yaygınlık kazan­
dı. Hatta mezarı ziyaret yeri haline geldi, adına tapmaklar inşa edildi.
Konfüçyanizm’in ilke ve uygulamaları, kutsal metinlerine dayanmaktadır. Kon­
füçyüs’ün eski Çın metinlerini gözden geçirerek yazdıklarını daha sonra bağlıları
bir araya getirmişler, yorumlamışlardır. Bunun sonucunda Beş Klasik ve Dört Ki­
tap olarak adlandırılan geniş bir koleksiyon ortaya çıkmış ve bunlar, Konfüçya­
nizm’in kutsal metinleri sayılmıştır.
Konfüçyüs’ün öğretisi daha çok ahlak kuralları üzerine bina edilmektedir. Ah­
Konfüçyüs’ün öğretisinde
günah, sevap, ceza,
lakın temeli de kendini, ev halkım, milletini yönlendirme, barışı sağlamanın yolu­
mükafat, vahiy gibi unsurlar
nu bulmadır. Bunun için beş erdeme sahip olmak gerekir. Beş erdem şunlardan
açıkça yer almamaktadır.
Ancak Konfüçyüs, kendisine
oluşmaktadır: Ağırbaşlılık, cömertlik, samimiyet, doğruluk ve nezaket. Onun yoru­
güven duygusu veren göğe
muna göre ağırbaşlı olan saygısızlık görmez, cömert olan her şeyi elde eder, sami­
ve ruhlara inanıyordu. 0,
öbür dünyanın varlığını
mi olana halk güvenir, doğru olan çok şeyi başarır, nazik olan da başkalarını hiz­
inkar etmemekle birlikte
mette kullanabilir.
işlenen günahların cezasının
Konfüçyüs, ahlaki ilkelerini açıklarken beş temel insan ilişkisinden bahsetmek­
daha çok bu dünyada
görüleceğine inanıyordu.
tedir. Bunlar, amir-memur, ana-baba-çocuklar, karı-koca, kardeşler ve arkadaşlar
Onun ahlaki teklifleri bu
arasındaki ilişkilerdir. Konfüçyüs, bu insani ilişkilerin nasıl olması gerektiğini açık­
inançlarına dayanmaktadır.
lamıştır. Ayrıca o, atalar kültünün temel niteliği olan atalara ve aileye bağlılığa, ana
babaya saygı göstermeye ve evlat sevgisine önemli vurguda bulunur. Amir, yönet­
tiklerinin güvenini kazanmalıdır, baskı kurmaya çalışırsa işler yolunda gitmez, za­
af ortaya çıkar. Genç, ana babaya saygılı olmalıdır. Saygı da bağlılık demektir. Kar­
deşler birbirine yardımcı olmalıdır. Arkadaşlık konusunda ise “kendine uygun ol­
mayan kimselerle arkadaşlık etmemek” ilkesi ile hareket edilmelidir.
Ünite 1 - Din ve Dinler
19
Özet
Dinin insanın yaşamına katmış olduğu anlamı
açıklayabilmek
Hıristiyanlığın tanrı inancının Yahudilik ve İs­
lam ’mkinden farklarını tartışabilmek
İnsan, gücü sınırlı olmasına rağmen çok şeyi ar­
Hristiyanlık monoteist bir tanrı inancını savun­
zulayan bir varlıktır, insanın davranışlarını din
makla birlikte “teslis” (üçleme) inancı ile diğer
dengelemektedir. İnsan her ne kadar sınırlı bir
İlahî dinlerden ayrı bir özellik arz eder. Hristi-
varlık olsa da sınırsız, mutlak bir güce bağlana­
yanlıkta; bir özden oluşan tanrı aynı zamanda
rak davranışlarını kontrol etmektedir. Din, insa­
Baba, Oğul ve Kutsal Ruh olmak üzere üç şahıs­
nın davranışlarını anlamlı hale getirerek, onun
tan meydana gelmektedir.
daha huzurlu olmasını sağlamaktadır.
Son din olmasının İslam dinine kazandırdığı
özellikleri açıklayabilmek
İlahî dinler ve diğer dinler nitelemelerinin anla­
mını açıklayabilmek
İslam, son din, Hz. Muhammed de son peygam­
İlahî dinler kavramı, diğer dinleri dışlamak anla­
berdir. Bu yüzden İslam dini günümüze tarih açı­
mında kullanılmamaktadır. Bu tanımlama Yahu­
sından en yakın dindir. Bu yüzden kutsal kitabı
dilik, Hristiyanlık ve İslam dininin diğer dinlere
Kur’an-ı Kerim, bozulmadan günümüze kadar
göre farklı özellikler taşımasına ve birbirleriyle
köken itibarıyla ortaklıklara sahip olmalarına ve
gelmiştir. Allah’ı birleme anlamına gelen “tevhit”
inancı korunmuştur.
kendilerine İlahî bir köken göstermelerine uy­
vahiy ve kutsal kitap geleneği vardır. Bundan
Hint dinlerinin ortak özelliği olan karma-tenasüh inancını ve bu iki inanç arasındaki ilişkiyi
açıklayabilmek
dolayı bu üç dine İlahî dinler, bunların dışındaki
Hint dinlerinin temel özelliği karma-tenasüh
gun olan bir tanımlamadır. Yahudilikte, Hristiyanlıkta ve Islamda her ne kadar farklı olsa da
dinlere de diğer dinler nitelemesinde bulunul­
inancıdır. Karma, bir anlamda sebep sonuç ilişki­
maktadır.
sidir. Bu dinlere göre canlılar öldükten sonra baş­
ka bir bedenle yeniden dünyaya gelirler. Dünya­
Yahudiliğin temel özelliklerini sayabilmek
ya insan mı hayvan mı olarak geleceği de yaşa­
Yahudilik, İlahî dinler sınıfında yer almasına rağ­
dığı hayata bağlıdır, iyi işler yaptıktan sonra ölen
men millileşmiş, bir bakıma ırk ile din birbirine
kişinin dünyaya daha iyi bir konumda, kötü iş
karışmıştır, insanlığın ortak değerleri olan husus­
yapanın da daha kötü bir konumda veya bir hay­
ları kapsayan On Emir, Yahudilerin kutsal kitabı
van olarak geleceğine inanılır.
Tevrat’ta bulunmaktadır. Dinler tarihi açısından
Yahudiliğin en öne çıkan özelliği budur.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
20
Kendimizi Sınayalım
1. Dini ruhsal temelde ele alan ve “Din ruhi varlıklara
inançtır.” şeklinde izah eden düşünür aşağıdakilerden
hangisidir?
a. Durkheim
b. Taylor
c. Akseki
d. Freud
e. Eliade
6 . Aşağıdakilerden hangisi Yahudi kutsal kitaplarını
veya bir bölümünü ifade eden bir kelime değildir?
a. Tanah
b. Tora
c.
Mişna
d. Gemera
e. Tefilin
7. “Asli günah” aşağıdaki hangi dinin temel inancını
2 . insanın doğuştan sahip olduğu ve kendi davranışla­
rını yargılayan duygu aşağıdakilerden hangisidir?
a. Arzu
b. Hırs
c. Vicdan
d. Tevazu
e. Tamah
oluşturur?
a. Hristiyanlık
b. Yahudilik
c.
Hinduizm
d. Budizm
e. İslam
.
8 Aşağıdakilerden hangisi Hristiyan tanrı inancını ifa­
3. Aşağıdakilerden hangisi din kavramını, inancı temel
de eden “teslis”in şahıslarından biridir?
alan bir yaklaşımla tanımlar?
a.
b.
c.
d.
e.
a. Vişnu
Hint dinleri
Çin dinleri
Hak dinler
Evrensel dinler
Milli dinler
b. Oğul
c.
d. Nirvana
e. Karma
9.
4.
Aşağıdaki ifadelerden hangisi Yahudiliğe uygundur?
a. Evrensel dindir.
b. Politeist dindir.
c. Evrensel olmasına rağmen millileştirilmiştir.
d. Çin dinlerindendir
e. Kurtarıcı beklemeyen bir dindir.
“On Emir” aşağıdakilerden hangi peygambere yön­
lendirilmiştir?
a. Hz. Isa
b. Hz. Musa
c. Hz. Muhammed
d. Hz. Davut
e. Hz Adem
5.
Brahma
Aşağıdakilerden hangisi Hristiyan ayinlerinden (sak-
ramentlerinden) biri değildir?
a. Pekiştirme
b. Evlenme
c. Vaftiz
d. Koşer
e. Günah itirafı
10. Aşağıdakilerden hangisi 4 Incil’den biri değildir?
a. Markos
b. Luka
c.
Mişna
d. Yuhanna
e. Matta
Ünite 1 - Din ve Dinler
66
21
Yaşamın İçinden
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
Yahudinin İnadı Camiyi Geciktirdi
Kanuni Sultan Süleyman, hayır eserlerinden olan Süleymaniye Camİinin yapılması için mimarbaşı Koca Sinan’a
emir vermişti.
İstanbul adım adım araştırıldı ve caminin yeri tayin edil­
di. Fakat bir problem çıktı. Cami arsasının içinde tek
odalı bir kulübe vardı. Bu kulübe bir Yahudi’ye aitti.
Padişahın adamları, Yahudi’nin kapısını çaldılar:
-Kulübeni padişah efendimize satar mısın?
Yahudi hiç düşünmeden cevap verdi:
-Ben evimden memnunum. Yeri de güzel. Bütün Haliç’i görüyorum. Kimseye satmaya niyetim yok.
Fiyatı yükselttiler fakat Yahudi’nin inadı tutmuştu. Bir
türlü razı edemediler. Sonunda padişaha bildirdiler:
-Arsada bir Yahudi’nin kulübesi var. Satmaya yanaşmı­
yor. İsterseniz el koyalım, zorla alalım.
Muhteşem Süleyman başını iki yana salladı:
-Bizim görevimiz dini, mezhebi, inancı, soyu ne olursa ol­
sun, herkesin güven içinde yaşamasını sağlamaktır. Biz ra­
hatsızlıktan önlemek için varız, kimseyi rahatsız etmeyiz.
Cami inşaatına hemen başlanmasını istediği halde başlayamıyordu. Bu da Kanuni’yi rahatsız ediyor, fakat zo­
ra başvurmuyordu. O, adalet dağıtmakla görevliydi.
Adaletsizlik yapamazdı.
Sonunda Şeyhülislam’a başvurdu. Durumu bildirdi. Bu
konuda İslam dininin hükmünü sordu.
Şeyhülislam hiçbir zorlama yapılamayacağını bildirdi.
Çünkü mülkiyet hakkı vardı. İslam dini kimsenin malı­
nın zorla elinden alınmasına izin vermiyordu. Bu kural
hiçbir şekilde çiğnenemezdi. Yahudi isterse kulübesini
satmazdı. O ölse bile çocukları da satmayabilirlerdi.
Çünkü İslam dini miras yoluyla malın babadan evlatla­
ra geçmesini de güven altına almıştı.
“Yahudi’yi ikna etmekten başka çareniz yok hünka­
rım.” diyerek sözlerini bitirdi.
Sultan Süleyman düşünmeye başladı, istese bir emirle
Yahudi’nin kulübesini elinden atabilir, bir emirle süre­
bilir, bir emirle öldürtebilirdi. Fakat böyle yaptığı taktir­
de İslam dininin hükmünü çiğnemiş olur, ahirette ceza­
ya çarptırılırdı.
Kalktı, doğruca kulübenin sahibi otan Yahudi’ye gitti.
Ona ve çocuklarına her türlü güvenceyi vererek onu
kulübeyi satmaya razı etti. O arsada muhteşem Süleymaniye Camii yükseldi.
1 b
Kaynak: Perin, M. (Der.) (2005). Ahlak Öyküleri. Kon­ W
ya: Kervan Yayın Dağıtım, s. 148-151-
Yanıtınız yanlış ise, “Din Kavramı” konusunu
yemden gözden geçiriniz
2. c
Yanıtınız yanlış ise, “Din-lnsan İlişkisi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3 c
Yanıtınız yanlış ise, “Yaşayan Dinler” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
4. c
Yanıtınız yanlış ise, “İlahî Dinler Yahudilik”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5 b
Yanıtınız yanlış ise, “İlahî Dinler Yahudilik”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
6. e
Yanıtınız yanlış ise, “İlahî Dinler Yahudilik”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. a
Yanıtınız yanlış ise, “İlahî Dinler Hristiyanlık”
konusunu yemden gözden geçiriniz.
8. b
Yanıtınız yanlış ise, “İlahî Dinler Hristiyanlık”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. d
Yanıtınız yanlış ise, “İlahî Dinler Hristiyanlık”
konusunu yemden gözden geçiriniz.
10. c Yanıtınız yanlış ise, “İlahî Dinler Hristiyanlık”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
22
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Y ararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Sıra Sizde 1
Yahudilik hem bir milleti hem de bir dini ifade eden
geniş kapsamlı bir kavramdır. Yahudilik, başlangıçta
evrensel bir din iken sonraları millileşmiş, Yahudilere
özgü hale gelmiştir. Bu dini diğer dinlerden ayıran di­
ğer bir özellik de “seçilmiş halk” anlayışıdır. Yahudiler
kendilerini özel bir antlaşmayla belirlenmiş Tanrı’nın
seçilmiş halkı olarak görmektedirler. Hatta yiyecek içe­
cek kurallarına büyük özen göstermelerini bile seçilmiş
olma inançları ile ilişkilendirmektedirler. Yahudilerdeki
bu inanç, yüzyıllar boyu dünyanın çeşitli yerlerinde da­
ğınık olarak yaşamalarına rağmen benliklerini kaybet­
memelerini sağlamıştır.
Coomaraswamy, A. K. (2000). Hinduizm ve Budizm
(Çev.: î. Taşpınar) İstanbul: Kaknüs.
Eliade, M. (1997). Dinler Tarihi Sözlüğü (Çev.: A.
Erbaş). İstanbul: İnsan yayınları.
Güngören, İlhan (1981). Buda ve öğretisi (IV. Baskı).
İstanbul: Yol Yayınlan.
Kaya, K. (2001). Hinduizm. Ankara: Dost.
Lao Tzu (1998). Tao Te Ching (Çev.: O. Yener). İstan­
bul: Anahtar Kitaplar Yayınları.
Sarıkçıoğlu, E. (2000). Başlangıçtan Günümüze
Dinler Tarihi (3. Baskı). İsparta.
Schimmel, A. (1999). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul:
Kırkambar Yayınları.
Tümer, G. Küçük, A. (1997). Dinler Tarihi (III. Baskı).
Ankara: Ocak Yayınları.
Sıra Sizde 2
Kendini monoteist (tek tanrıcı) bir din olarak takdim
eden Hristiyanlık, bu inancını üç şahıstan oluşan tek öz
(cevher) ile izah eder. Hristiyanlara göre Baba, Oğul ve
Kutsal Ruh olmak üzere üç şahıstan oluşan Tanrı, öz
olarak tektir.
Sıra Sizde 3
Hint dinlerinin ortak özelliği, evreni algılayış biçimine
bağlı olarak oluşmuştur. Bu dinlerde zaman çizgisel de­
ğil dairevidir. Canlılar tekrar tekrar bedenlenirler. Onla­
rın yükselişleri ve inişleri söz konusudur. Bu dinlerin
ortak özelliği, kişinin dünyada bulunduğu konuma razı
olmasıdır. Çünkü karma ve tenasüh ilişkisine göre kişi,
bir önceki hayatta yaptıkları ile şu anda bulunduğu ko­
numu hak etmiştir. Bu bakımdan bulunduğu konuma
rıza göstermelidir. Bunu bir bakıma kadercilik olarak
nitelemek de mümkündür.
Sıra Sizde 4
Çin dinlerinin ortak özelliklerini atalara inanç ve Yin
Yang ilkesi oluşturmaktadır. Atalara tazim Çin’in mües­
ses dinleri olan Taoizm ve Konfüçyanizmden de önce
yapageldikleri bir uygulamadır. Yin Yang ise zıt gibi
görünen şeylerin uyumudur. Karanlık, aydınlık; dişi, er­
kek vb. zıt gibi görünen şeyler, aslında birbirlerinin var­
lık ve denge sebepleridir.
İnsan, içinde yaşadığı dünyaya, sahip olduğu inanç ve değerleri çerçevesinde şekil
verir. B undan dolayı inancı, sosyal hayatta etkisi görülmeyen, sadece zihinde veya
vicdanda âtıl bir şekilde duran ilkeler olarak görm ek yanlış olur. İnsanın gerek sos­
y a l gerekse fiziksel çevresinde gerçekleştirdiği davranışlarının arkasında sahip ol­
duğu inançları bulunur. Yahya Kem al “MektuplarMakaleler" isimli eserinde bunu
şu cümleleriyle dile getirir: “Toprağın bir rengi, bir milliyeti vardır. Milletler büyük
m uhaceretlerden sonra yerleştikle?! topraklan kendi öz şahsiyetleri ile temsil etmiş­
lerdir; İtalya toprağı İtalyan, Fransa toprağı Fransız, Alman toprağı Alman olduğu
gibi Türkiye toprağı da Türk’tür. ’’ (Mektuplar Makaleler, 301)
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
<3£> İm anı tanım layabilecek,
<$3)> İnanç, im an ve bilgi arasın daki ilişkiyi açıklayabilecek,
<üg> İm an ile delil arasın daki ilişkiyi ku rarak açıklayabilecek,
<2g> İslam ’ın Allah, Melek, Kitap, Peygamber, Ahiret ve Kader inancını açıklayabilecek
bilgi birikimiyle sahip olacaksınız.
24
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Örnek Olay
İman ve Akıl: Birbirleriyle İlişkileri Nasıldır?
18 Kasım 1978 m odem zam an ların en korkunç dini facia la rın d a n birine d am g a­
sını vurdu. G u yan a’d aki Jonestoıvn cem aatinin fiilen tam am ı -erkekler, kadın lar
ve çocu klar -bir gecede helak, oldular. Bu bir tabii afet, bir hastalığın veya düş­
m anların yaptığı şiddetin sonucu değildi. F akat bir d in î ayinde cem aat halindeki
914 insan siyanürlerle karıştırılmış Kool-Aid içerek “devrimci in tihar” türünden
bir intiharla öldüler.
Jonestoıvn’ın kurucusu, P ederJim Jon es A m erika’nın orta batısından Protestan
bir vaizdi ve kilisesi P eople’s Temple (Halkın Tapınağı) K aliforniya’d ak i Reedıvood
Valley’e taşınmıştı. Bir sosyal faaliyetçi olup, etnik bütünleşme için çetin m ü cade­
le vermiş olan Jo n e s ’un öğrettikleri zam an içinde Hıristiyanlığın a n a öğretilerinden
öylesine ayrıldı ki sonunda kendisinin yaşayan Tanrı olduğunu ve 43 kişiyi dirilt­
tiğini iddia etti. Gittikçe artan baskı ve eleştiri karşısında, o ve cem aatinden çok
kimse 1977’de G u yan a’y a göç etti, dağ başında Jonestoıvn cem aatini oluşturdular.
F akat özellikle cem aatten soğumuş eski üyelerden eleştiri ve baskı devam etti, so­
nunda Jonestoıvn liderliği gelecekten um udunu kesti ve toplu intihar hem çaresiz
durum dan bir çıkış, hem de “öbü r taraftaki” mutlu yeniden birleşmeye başlangıç
yolu olarak seçildi.
Bu niçin oldu? İnsanlar böyle bir şeyi nasıl yapabildi? Bu sorulan sorm am ak
im kânsızdır ve bunlara bir düzeyde cevap bulm am ak d a oldukça zor. Jonestoıvn
halkı Jim Jo n e s ’a ara la n n d a yaşayan Tann olarak, onun sözlerine de ilahı m esaj
olarak inandı. O m esaj on lara yapılm ası iyi olan şeyleri söyledi, düşm an ve tehditkâ r bir dünyada şerefini koruyacak tek davranış hem kendi ca n lan n a hem de çocu klan n ca n lan n a kıymaktı. Bu davranış on lan n in an çlan n dan ve İlahî önderin
buyruklanndan m antıksal olarak çıkm aktaydı.
Fakat bu açıklam a soruyu bir adım geriye iter: Halk böyle delice şeylere nasıl inan ­
mıştı? Neden aklıselim, gündelik akla yatkınlık duygusu olan Jones ün söylediği şeyin
olmasının mümkün olmadığını ve onun mesajının güvenilir olmadığını göstermedi.
Kaynak: Peterson, M.vd. (2006). Akıl ve İnanç, çev. R. Acar, İstanbul: Küre Ya­
yınlan, s. 49-50.
Anahtar Kavramlar
• İm an
• İnanç
• Delil
Allah
M elek
Kitap
P eygam ber
A hiret
K a d er
İçindekiler
• İNANÇ İLE İLGİLİ KA VRAMLAR
• İm an
• İnanç, İm an ve Bilgi
• İm an ve Delil
• İSLAM İNANÇ ESA5LARL
• Allah İnancı
• Melek İnancı
Kitap İnancı
• Peygam ber İnancı
• Abiret İnancı
• K ader İnancı
•
Ünite 2 - inanç Alanı
25
İN A N Ç İLE İLGİLİ KAVRAMLAR
İman
Kelime anlamıyla kabul etmek, boyun eğmek ve güven duymak gibi anlamlara ge­
len iman, en genel manada, değerde nihaî olan ve gerçeklikte temel olan şey hak­
kında verdiğimiz hükümdür. ‘D eğerde n ih a î olan ve gerçeklikte temel olan şey ’
hakkında her insanın verdiği bir hükmü vardır. Bu hüküm, her zaman dinle uyum­
lu olmayabileceği gibi dinî bir nitelik de taşımayabilir. İnsanlar hayatlarında karşı­
laştıkları temel meselelerde, verdikleri bu hükme göre karar verirler. Dolayısıyla
iman, öncelikle, her şeyi anlamlı kılan, birey ve sosyal gruplar olarak hayatımıza
yön ve anlam veren şey ile ilgilidir; sadece soyut bir mesele olmadığı gibi, gerçek­
lik hakkındaki bir tasavvuru sadece entelektüel seviyede kabul etme işi de değil­
dir. Çünkü değerlerimiz, hükümlerimiz ve davranışlarımız, sonuçta, sahip olduğu­
muz aktüel imanımız tarafından belirlenir. Bu sebeple iman, nihaî olarak doğru ka­
bul ettiğimiz ve davranışımızı kontrol eden şeyi tasdik meselesi olduğu için kayıt­
sız kalınacak bir şey değildir.
Her insan, hayatı için nihaî referans noktasını teşkil eden, kişiliğini ve karakte­ İnsan, aynı zamanda bir
rini oluşturan bir başlangıç noktasına sahiptir. Bu nihaî nokta, insanın “imanı”dır. iman varlığıdır; bundan
dolayı insanları inanıp
Dolayısıyla iman, insan varlığının zorunlu bir unsuru ve gerçekte temelidir. Bu an­ inanmamalarına göre
lamda bireyler, nihaî olarak, imana sahip olup olmamaları açısından birbirlerinden ayırmak doğru değildir.
ayrılmazlar; onlar imanlarının konusunu oluşturan belirli gerçeklik ve değerler
üzerinde ayrılığa düşerler. Bu sebeple sorumlu bir şekilde yaşamak isteyen insanın
imanının konusunun ne olduğunu bilmesi büyük bir önem taşır.
İmanı, keyfî bazların, peşin hüküm veya kör tercihlerin bir ifadesi olarak görmek,
imanın mahiyetini ciddi anlamda değiştirmek demektir. Bu anlamda iman; bireyin te­
mel varoluşsal bir taahhüdüne işaret eder, dolayısıyla şahsî bir meseledir, genetik ola­
rak bir bireyin fizikî ve zihnî özelliklerini belirleyen tabiî ve çevresel faktörlerin basit
bir sonucu değildir. Bir bireyin ne tür bir şahıs olduğunu nihai olarak belirleyen iman;
tavır, huy, değer ve uygulamalar alanı içinde ifade edilir. Bundan dolayı iman, aym za­
manda, insanın kendisini içinde bulduğu dünyaya anlam verme teşebbüsüdür.
Dinî bir terim olarak imanın temel iki anlamı vardır: ilk olarak iman, Allah’ın
varlığını kabul etmek, Allah tarafından vahyedilmiş olan hakikatlerin doğruluğunu
tasdik etmek anlamına gelir. İman, ikinci olarak da, bu vahiyleri gönderen Allah’a
duyulan varoluşsal anlamdaki güven ve boyun eğme demektir.
İnanç, İman ve Bilgi
İman ile inanç, günlük dilde ve halka bilgi vermek üzere hazırlanmış dinî metin­
lerde aynı anlamda kullanılır. Bununla birlikte felsefî bir terim olarak inanç, iman­
dan farklı anlamlar taşır.
İnanç kavramı, felsefî metinlerde iki farklı anlamda kullanılır:
1. Çoğu zaman inanç; zan, bireysel kanaat ve tahmin gibi, hem objektif hem
de sübjektif açıdan doğrulanamayan kabuller için kullanılır. Bu anlamda
zandan, bireysel güçlü kanaate kadar farklı kesinlik derecelerindeki kabul­
lerin hepsi inanç kavramıyla ifade edilir.
2. İnanç, bazen de nesnel açıdan doğrulayamadığımız fakat öznel açıdan doğ­
ruluğunu kesin olarak kabul ettiğimiz tasdiklerimiz anlamında kullanılır.
İnanç, bu iki anlamında da bilgiden daha düşük değerde bir tasdik türü ola­
rak düşünülür. İman ise, inanç kavramının aksine çoğunlukla dinî bir kav­
ram olarak karşımıza çıkar. Dinin getirmiş olduğu öğretinin, bir bütün ola­
rak, doğruluğunun tereddütsüz bir şekilde kabulü iman anlamına gelir.
Genellikle ‘inanç’ kavramı
felsefî, ‘iman’ ise dinî bir
kavram olarak kullanılır.
26
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
iman ile bilgi arasındaki ilişkinin açıklığa kavuşturulabilmesi için, bilgi türle­
ri üzerinde kısaca durulması gerekir. Bilgi, doğrulukla ilgilidir ve içinde yargı ta­
şıyan cümlelerin ‘doğruluklarının tasdiki’ anlamına gelir. Bu anlamda bilmek, bir
önermenin “doğruluğunu tasdik etmek” demektir. Arapçada bilgi, ilm kelimesiy­
le karşılanırken, zaman zaman irfan ya da aynı kökten türetilmiş olan m a ’rifet
kelimeleriyle karşılanır. Bilgi, şüphe, zan, salt inanç ya da hatalı inancın karşıtı
bir kavram olarak kullanılır. Bu sebeple “biliyorum” dediğimizde, “zannetmiyo­
rum, şüphe etmiyorum, kesin eminim ve bunun için yeterli dayanağım var” de­
miş oluruz.
Dinî iman, felsefî anlamdaki inançtan bazı açılardan farklıdır. Bir kere dinî öğ­
retinin doğru olduğuna inanmayı gerektirmesi, imanın bilgi içeren bir yönünün ol­
duğunu gösterir. Öte yandan, imanda güven, korku ve sevgi ile objesine teslimi­
yet ve kendini adamışlığın bulunması, dinî imanda bilgi gibi zihinsel unsurların ya­
nında varoluşsal ve duygusal unsurların da varlığını gösterir.
İslam kelam düşüncesinde iman, önerme formundaki doğruların tasdik edil­
mesi olarak kabul edilir. İslam’da tasdik ile neyin kastedildiğinin anlaşılabilmesi
için “sadaka”, “sıdk” ve “sıddîk” terimlerinin anlamlarını da dikkate almak gerekir.
“Sadaka”, üç yönlü bir terim olup;
a. davranış,
b. iç hayat,
c. çevrenin birbirine uygunluğunu dile getirir.
“Sıdk” da buna paralel bir anlamı ifade eder. Yani sıdk;
a. söylenen söz,
b. söyleyenin zihnindeki durum,
c. bilfiil mevcut olan şey arasında bir uyum ve uygunluğun bulunmasını
gerektirir.
Ancak bütün bu uygunlukların bir bilgiden ve bu bilgiyle ilgili iç uyumdan ve
samimiyetten kaynaklanması gerekir. “Sıddîk” ise, sözünü fiil ile doğrulayan ve
gerçekleştiren, söylediğinin doğruluğunu fiiliyle kontrol eden, anlamına gelir. Tas­
dik de şahıslarla ilgili kullanıldığında, hem söyleyenin, hem de söylenilen şeyin
doğruluğunu kabul etme anlamına gelir. Ancak bu kabul, onların doğruluğunun
tanınmasına ve bilinmesine dayanan bir kabuldür. Bu bakımdan böyle bir tasdik­
te safdilliğin bulunması mümkün değildir.
imanda hakikatin bilinmesi,
bilinenin benimsenmesi,
benimsenenin doğruluğunun
gösterilmesi ve davranışa
dönüştürülmesi iç içedir.
iman tanımında yer alan tasdik, imanın zihnî yönünü, yani inanca ve bilgiye
dayanan yönünü ifade ettiği gibi, onları aşan ve hakikatin samimi olarak benimse­
nip özümsenmesini ve gereğinin yapılmasını, dolayısıyla insan hayatına nüfuz
edip onu yönlendirmesini gerektiren yönünü de ifade eder. Epistemolojik açıdan
iman; doğrudan, yani bir sıçrayışla ulaşılan bir nokta olmayıp daha ziyade birtakım
zihnî aşamalardan geçildikten sonra ulaşılabilen bir son nokta olmakta ve işte bu
yüzden, böyle bir zihnî sürecin son aşaması olan iman, artık herhangi bir derece
kabul etmediği gibi, inanç ve bilginin kendisinden önce gelmesini gerektirdiği için,
hiçbir mantıkî şüphe unsuru da taşımaz.
iman ve bilgi arasında nasıl bir ilişki vardır? Araştırınız.
Ünite 2 - İnanç Alanı
İman ve Delil
Dinî imanın lehinde veya aleyhinde delil geliştirme teşebbüsü, dinî ve felsefî
düşüncenin merkezî konularından birisidir. Bu teşebbüslerin gerisindeki temel
düşünce şudur: Eğer d in î imanın lehine veya aleyhine ikna edici deliller getiri­
lebilirse, lehine delil getirilen görüşün karşıtının akıl dışı veya asılsız olduğuna
hükmedilebilir. Buna göre eğer Tanrı’nın var olduğu görüşü sağlam deliller ile
çürütülebilirse, Tanrı’ya inanmak asılsız olacak; aksine Tanrı’nın var olduğu gö­
rüşü delillendirilebilirse, bu durumda Tanrı’ya inanmamak asılsız veya akıl dışı
olacaktır.
îman ve delil ilişkisi konusunda iki taraf vardır: Bir tarafta, delilin zayıf olduğu
yerde kişinin inanmaması gerektiğini ileri süren şüpheciler vardır. Bunlara göre ye­
tersiz deliller üzerine bina edilmiş bir şeye inanmak, akıl dışı bir tutum takınmak
ve saf olmak anlamına gelir. Diğer tarafta ise, delilin gerekliliğini savunanlara kar­
şı, yeterli delilin yokluğunda dinî imana sahip olmanın makul olduğunu savunan­
lar vardır.
Bu konuda günümüz dinî düşünce alanında tartışılan temel sorunların bazıları
şunlardır:
1. Tanrı’nın varlığı hakkındaki delillere benzer aklî ispat teşebbüsleri, inanan­
ların imanlarının doğruluğunu göstermeleri için zorunlu mudur?
2. Eğer zorunlu ise, bu tür delillerin yokluğu inananları inançlarından vazgeç­
meye veya akıl dişilik tehdidiyle karşı karşıya gelmelerine yol açmaz mı?
3. Birinci sorudaki teşebbüs zorunlu değilse, herhangi bir dine inanan insan­
lar, inançlarında akılcı olarak doğrulanmak iddiasını hangi alternatif temel­
lere dayandıracaklardır?
4. Dinî inançlar, sonuca götüren ikna edici doğrulamaya sahip olmayan genel
kabul gören inançlardan daha az mı akılcıdırlar?
İman-delil ilişkisi konusunda ortaya çıkan bu sorulara cevap olmak üzere, esas
olan iki farklı yaklaşım vardır. Kendi içlerinde farklı şekillerde anlaşılmaya elveriş­
li olan bu temel iki yaklaşımdan birisi “temellendirmecilik”, diğeri de “imancılık”
olarak isimlendirilir.
Temellendirmecilik olarak isimlendirilen yaklaşımın tezi kısaca şu şekilde ifade
edilebilir: İnançlarımızın sadece çok az bir kısmı, herkes tarafından kabul edilen
türden ‘temel’ olarak kabul edilebilir. Bu anlamda temel olarak kabul edilen inanç
türleri ya kendiliğinden apaçık olan (bütünün parçasından büyük olması gibi) ve­
ya inkâr edilmesi psikolojik olarak imkânsız olan (başımız ağrırken başımızda ağ­
rı olduğuna inanmamız gibi) inançlardır.
Temel inançlar, aklî ispat veya delil getirme ihtiyacı olmaksızın, doğruluğu açık
olan inançlar olduklarından bu tür inançlara inanmak her zaman makuldür. Bu an­
lamda temel olmayan her inanç, temel inançlar arasından kendisine temel bulmak
zorundadır. Temel inançlar, bu türden olmayan inançların doğruluğunu göstermek
konusunda, delil olarak kendilerine başvurulacak inançlardır. Ya temel olan ya da
temel olanlardan uygun yöntemlerle çıkarılmış olmayan herhangi bir inanca sahip
olmayı akılcı olarak haklı görmeyen bu yaklaşımı benimseyenler “delillendirmeci”
olarak isimlendirilir.
Pek çok temellendirmeci, dinî inançların tam olarak ‘temel’ olduğunu inkar et­
mektedir. Bunlara göre dinî inançlar ne apaçık olma ne de psikolojik anlamda in­
kâr edilememe özelliklerine sahiptirler. Bu sebeple dinî inançların makul bir şekil­
de kabul edilebilmeleri için, kendilerinin ötesinde, doğruluklarını destekleyici ma­
27
28
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
iman-delil ilişkisi
konusunda birbirinden
tamamen farklı iki yaklaşım
vardın "temellendirmecilik"
ve “ imancılık"
hiyette delile dayanmaları gerekir. Bu türden yeterli delilin yokluğu halinde dinî
inançları kabul etmekte ısrar etmek, akıl dışı veya safça bir tutum takınmak anla­
mına gelir. İslam düşüncesinde temellendirmeci yaklaşım benimsenmiş, gerek kelamcılar gerekse filozoflar Allah’ın varlığına inanmanın makul olduğunu gösteren
değişik deliller geliştirmişlerdir.
İman-delil ilişkisi konusundaki temel iki yaklaşımın diğeri de “imancılık”tır. Ge­
nellikle “fideizm” olarak bilinen bu yaklaşımın farklı türleri vardır ve farklı şekiller­
de tarifi mümkündür, ancak en genel anlamda, “dinî inancın aklî bir değerlendir­
meye konu olmadığını” savunan anlayış şeklinde tanımlanabilir. Buna göre Tanrı’nın varolduğuna imanım var demek, bunu herhangi bir delil veya akıl yürütme­
ye dayandırmadan kabul ederim demektir. Bu görüşün Tertullianus (l60-230)’tan
Kierkegaard (1813-1855)’a, Kierkegaard’dan Wittgenstein (1889-1951)’a kadar de­
ğişik türlerinin savunucuları olmuştur.
îman delil ilişkisi konusundaki yaklaşımlar, imanın daha önce işaret edilen
farklı boyutlarım öne çıkarırlar. Temellendirmeci veya delillendirmeci yaklaşım
imanın epistemolojik veya bilgiye dönük zihinsel boyutunu, imancı yaklaşım ise
imanın varoluşsal veya duygusal boyutunu öne çıkartır. İslam düşüncesinin ana
çizgisi, delillendirmeci bir yaklaşımı benimser, bundan dolayı fideizme kapalıdır.
Fideizm, büyük çapta, Hristiyan düşünce ortamında kabul görmüş ve görmeye de
devam etmektedir.
Sizce imanın doğruluğu akıl ile gösterilebilir mi? Araştırınız.
İSLAM İN A N Ç ESASLARI
İslam inanç öğretisinde iman, insanın aklının almadığı birtakım esasları kabul et­
mesi işlemi değildir. Aksine iman, kişiyi ahlâkî güzelliklere yönelten ve onu kö­
tülüklerden alıkoyan dinamik bir kuvvettir. İslam dininde iman edilmesi bildirilen
esaslar, Kur’an ve hadislerde bildirilmiştir. Kur’an’dan şu iki ayeti örnek olarak
gösterilebiliriz:
Peygamber, Rabb’i tarafından kendisine indirilene inandı; müminler de inan­
dılar. Hepsi Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine inandılar (2.Ba­
kara, 285).
Ey iman edenler! Allah’a, peygamberine, peygamberine indirdiği kitaba ve
daha önce indirdiği kitaba iman ediniz. Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını,
peygamberlerini ve âhiret gününü inkar ederse, tam anlamıyla sapıtmıştır (4;
136).
Kendisine “iman nedir?” diye sorulduğunda, Hz. Peygamber’in verdiği cevap
şöyle olmuştur:
İman; Allah 'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, âhiret gününe iman
etmendir. Bir de kadere, yani iyilik ve kötülüğün Allah tarafından yaratıldığına
inanmandır (Buhari, Sahih, Kitabu’l-îman, Bab:37) .
İslam'da iman, insanı ahlâkî
davranışlarda bulunmaya
sevk eden ve onu
kötülüklerden uzaklaştıran
dinamik bir güçtür.
Görüldüğü gibi, İslam inanç sisteminin temelinde altı esas ilke bulunmaktadır:
Bunlar; 1. Allah’a, 2. Meleklerine, 3. Kitaplarına, 4. Peygamberlerine, 5. Ahiret gü­
nüne, 6. Kadere; hayır ve şerrin Allah tarafından yaratıldığına inanmaktır. Sayılan
Ünite 2 - inanç Alanı
29
bu altı esas, imanın “olmazsa olmaz” türden zorunlu şartları durumundadır. Şüp­
hesiz bu altı esasın dışında da inanılması gereken ilke ve prensipler mevcuttur. An­
cak sözünü ettiğimiz bu ilke ve prensipler üzerinde düşünüldüğünde, bunların şu
veya bu şekilde, imanın altı esas ilkesinin içinde yer aldığı görülür. Şimdi İslam’ın
temel inanç esaslarını, yukarda zikredilen sıraya göre, etraflıca görelim.
Allah İnancı
İslam dini gelmeden önce Mekke’de yaşayan insanlar, Allah dedikleri ve adına ye­
min ettikleri bir tek Tanrı’yı kabul ediyorlardı. Onlara göre Allah; Mekke’nin sahi­
bi, onun ilahlarından birisi ve en yücesiydi. Bu tür inançları yanında İslam öncesi
Mekke insanı, Allah’ın çocuğu olduğunu ve meleklerin Allah’ın kızları olduklarını
iddia etmekteydi. Allah’tan başka kabul ettikleri ilahların başında Menat, Lat ve Uzza geliyordu. Bunlar Allah’ın kızları kabul ediliyordu.
İslam imanında ise Allah, her şeyin boyutunu mümkün kılan; her şeye anlam
ve hayat kazandıran; her şeyi kuşatan, mükemmel, sonsuz ve tek olandır. Onun
dışındaki her şeyin yapısında sonluluk ve eksiklik izleri bulunur. O, bütün kainatı
ve içinde olanları yaratan, insanın ve kainatın varlığını devam ettiren, yaratmada
ve yarattığını yönetmede hiçbir yardımcı ve aracıya ihtiyaç duymayandır. O ’nun
soyu, sopu, babası ve oğlu yoktur, yaratıklardan hiçbirisine benzemez. Bu sebep­
le, insanın akima gelebilecek bütün varlıklardan başka olandır.
İslam bilginleri, Kur’an ayetlerinden hareketle, Allah’ın sıfatlarını iki gruba ayır­
mışlardır. ilk gruptakiler, sadece Allah’a özgü olan, başka hiçbir varlıkta bulunma­
yan sıfatlardır; bunlara z a tî sıfatlar adı verilir, ikinci gruptakiler ise, Allah’ın dışın­
da kısmen başka varlıklarda da bulunabilen sıfatlardır; bunlara da subutî sıfatlar
adı verilir.
Zâti Sıfatlar
Allah’ın zati sıfatları denilince akla ilk defa vücud sıfatı gelir. Vücud sıfatı, Al­
lah’ın var olması demektir. Allah’ın var olması ile, onun dışındaki başka bir var­
lığın var olmasını birbiriyle karıştırmamak gerekir. Çünkü Allah, zorunlu bir var­
lık moduna sahiptir. Allah’ın varlığının zorunlu olması demek; yokluğunu zihnen
bile düşünmenin imkânsız olması; varlığının sebebinin, başkası değil yine kendi­
sinin olması demektir. Bu sebepten dolayı Allah için vacibu ’l-vücud denilir. Al­
lah’ın dışındaki varlıklar, zorunlu değil mümkün varlıklardır. Mümkün olan var­
lıkların ise, varoluşları kadar yokoluşları da söz konusudur. Ayrıca mümkün olan
varlıkların varoluş sebepleri, kendileri değil, kendi dışlarındaki başka bir varlık
ya da başka bir güçtür. Bundan dolayı Allah’ın varlık modu ile onun dışındaki
herhangi bir varlığın varlık modu arasında derece farkı değil, bir mahiyet farkı
vardır.
Allah’ın zatî sıfatlarından bir başkası da kıdem ve beka' dır. Kıdem, varlığının bir
başlangıcı olmaması, önceden yok iken sonradan var edilmiş olmaması demektir.
B eka ise, varlığının sonu olmaması demektir. Kur’an’da şöyle buyurulur:
O; hem evvel, hem âhir, hem zahir hem de hâtindir. O her şeyi kemaliyle bilen­
dir (57.Hadid,3 ) .
İslam inancında Allah, varlık
ve değerin kendisiyle anlam
kazandığı, mutlak kudret,
mutlak ilim ve irade sahibi
bir zattır.
30
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Yüce Allah’ın zatî sıfatlarından birisi de son radan olan lara benzememesidir.
Buna m u h alefetu ’n lil-havadis denilir. Yaratılmış varlık âlemindeki hiçbir şey,
O’na benzemez. Yaratılmış varlıkların şu veya bu şekilde birbirine benzeyen taraf­
ları vardır. Fakat Allah’ın görülen, görülmeyen hiçbir şeye benzer bir tarafı yoktur.
Allah’ın zatî sıfatlarından bir başkası da varlığının kendinden olmasıdır. Buna
da kıyam bknefsihi denilmektedir. Allah’ın dışında bütün varlıklar, gerek varoluşa
geçmede gerekse varlıklarını sürdürmede her zaman başkasına muhtaçtırlar. Allah
ise kendi kendine vardır ve en mükemmel varlıktır. Bu sebeple ne varlığında ne
de varlığını sürdürmede hiçbir şeye muhtaç değildir.
Allah’ın zatî sıfatlarından birisi de vahdaniyettir. Vahdaniyet sıfatı, Allah’ın bir
ve tek oluşu demektir; Yüce Allah’ın zatında, sıfatlarında, fiillerinde, ilahlıkta ve
ibadet edilmekte eşi ve ortağı olmamasıdır.
Eğer göklerde ve yerde Allah’tan başka tanrılar olsaydı, gökyüzü de yeryüzü de
fesada uğrardı.
Allah’ın zatî sıfatları, vücud,
kıdem, beka, muhalefetu’n
lil-havadis, kıyam bi-nefsihi
ve vahdaniyettir.
Saydığımız bütün bu zatî sıfatları yanında Allah, tecrübe ettiğimiz dünyamızda­
ki sonlu ve sınırlı şeylere zıt olarak aşkın ve sonsuz gibi terimlerle de vasıflandırı­
lır. O, sadece aşkın ve sonsuz değil aynı zamanda esirgeyen, bağışlayan, gazaplanan, seven, sevindiren, korkutan, müjdeleyen, zalimden mazlumun intikamını
alandır. Kısaca O, evren ve insanla her an canlı bir münasebet halinde olan yüce
bir zattır. Yalnızca aşkın değil aynı zamanda insana şah damarından daha yakın
olandır.
Subutî Sıfatlar
Allah’ın, kısmen başka'varlıklarda da bulunabilen ve subutî sıfatlar adı verilen sı­
fatların birincisi bayattır. Hayat sıfatı, Allah’ın diri yani hayat sahibi olması demektir. O ’nun hayatı, diğer varlıklar gibi başkasından gelen, yaşamını bazı şeylerle sür­
düren ve ölümle sonuçlanan geçici bir hayat değildir.
Allah, o Allah’tır ki. kendinden başka hiçbir tanrı yoktur.
imdir”(2 .Bakara, 255).
O,
diridir, zatıyla ka­
Subutî sıfatların İkincisi ilim sıfatıdır. İlim sıfatı, Allah’ın bilmesi demektir. Allah,
büyük, küçük, olmuş, ola’cak, gizli, açık her şeyi bilir. O ’nun bilmesi bizim bilme­
miz gibi okuma ve öğrenmeyle değildir. O ’nun ilminde, yanılma ve unutma da
yoktur. Her şeyi bilen bir Allah’tan bahsedilirken, İlahî bilginin beşerî bilginin sırf
bir genişlemesi olmadığına dikkat çekilmelidir. Çünkü insan bilgisinde, mantıkî
muhakeme esas unsurdur. Mantıkî muhakeme ise, bir gayret ve zaman ister. Böylesi bir bilgi edinme şekli, Allah’a uygulanamaz. Çünkü bu tür bilgi edinme şeklin­
de daha noksandan daha tam olana doğru bir gelişme söz konusudur. Beşeri bil­
giden mahiyetçe farklı bir bilgi türünü, Allah için kabul etme hakkımız, O ’nun bil­
gisinin objeleriyle olan ilişkisinde bulunmaktadır. Çünkü bilgisinin objeleri O ’na
verilen şeyler değil, bizzat kendi iradesinin ifadeleridir.
Subutî sıfatların üçüncüsü işitme sıfatıdır. İşitme sıfatına sem i denilir. Allah her­
hangi bir işitme organı olmadan her çeşit sesi işitir. Allah’ın işitici, bilici ve görücü
olması, insana daima yaptığının ve söylediğinin bu her şeyi işiten güç tarafından
kontrol edildiği hissini verir ki bu da kişinin kötülük yapmasını engeller.
Ünite 2 - inanç Alanı
31
Subuti sıfatların dördüncüsü görm e sıfatıdır. Allah görme konusuna giren her
şeyi hiçbir vasıtaya gerek duymadan görür. O ’nun görmesini hiçbir şey engelle­
mez. O bir anda pek çok şeyi görür.
Şüphesiz Allah hakkıyla işiten, kemaliyle görendir (112/1-3; 2/116, 225, 10/68).
Beşinci subutî sıfat dilemedir. Dilemesini ifade etmek için irade terimi de kul­
lanılır. Allah ezelî iradesiyle, her şeyin olması ve olmaması yönlerinden birinin ve
olacak şeylerin de ne zaman ve ne şekilde olacağını diler; dilenen şey ise oluverir.
Allah’ın sonsuz iradesi, insanın sınırlı irade sahibi olmasına ve insanın yaptıkların­
dan sorumlu olmasına engel değildir. Çünkü insanın dilemesine müsaade eden de
yine Allah’ın iradesidir. Allah’ın irade etmesi üzerinde konuşurken de, beşerî irade
ile ilahı irade arasındaki farka dikkat çekmek gerekir. İradî yaratma fiilinde Allah,
kendi dışında hiçbir şeyle sınırlanmaz ve iradesinin muhtevasına varlık verir.
Allah’ın her şeye gücü yeter. Bu, Allah’ın kudret sıfatına sahip olması demektir.
Bu da Allah’ın tabii kuvvetleri kontrol ettiğini, hayati problemlere rehberlik ettiği­
ni akla getirir. Allah her şeye kadirdir. Çünkü iradesinin muhtevasına gerçeklik ka­
zandırma gücüne sahiptir. Varlık dünyası bütünüyle, O ’nun sayesinde varoluşunu
sürdürür. Allah’ın her şeye gücü yeter olması, ayrıca O ’nun varlık dünyasından ba­
Allahîn subutî sıfatları,
hayat, ilim, irade, görme
(basar), işitme (semi’),
dileme ve kudrettir.
ğımsız ve kendi idaresinden başka bir şeyle sınırlanmamış olmasıyla da alakalıdır.
Melek İnancı
Melekler; istedikleri şekillere girebilen, nuranî ve şuurlu varlıklardır. Peygam­
berimiz bir hadisinde “Melekler, n urdan; Âdem ise balçıktan yaratıldı. ” buyu­
rur. Melekler, nurdan yaratıldıkları için insanlar tarafından görülemezler; fakat
peygamberler, melekleri bazen hakiki şekilleriyle, bazen de değişik şekillerde
görmüşlerdir.
Melekler, insan gibi et ve kemikten oluşmamışlardır; erkeklik ve dişilikleri yok­
tur. Yeme, içme ve uyuma gibi şeylere ihtiyaç duymazlar. Yerde, gökte ve her ta­
rafta bulunabilirler. Kur’an’da melekler hakkında şu şekilde bilgi verilir:
Onlar, A llah’ın kendilerine emrettiği şeylere asla isyan etmezler. Neye memur
edilirlerse onu yaparlar (66. Tahrim, 6).
Ayetten anlaşıldığına göre meleklerin seçm e hürriyetleri bulunmamaktadır.
Çünkü onlar, sadece Allah’ın kendilerine emrettiği şeyi yapmakla görevli olan var­
lıklardır. Meleklerin Kur’an’da bildirilmiş olan bir başka önemli özelliği de, sürekli
ibadet hâlinde olmalarıdır.
Melekleri görürsün ki, Rablerini ham d ile teşbih ederek arşın etrafını kuşatmış­
lardır... (Zümer, 75)
Meleklerin bir diğer özelliği de Allah’ın kendilerine verdiği görevleri her du­
rumda yerine getirmeleridir. Melekler, verilen görevleri yerine getirmede zorluk
çekmezler. Çünkü güçlü olarak yaratılmışlardır. Dünyayı bir anda dolaşabilirler, en
ağır yükleri en uzak yerlere bir anda nakledebilirler. Bu sebepten, insana imkân­
sız gibi gözüken bazı işleri melekler kolayca yapabilirler.
Müslüman bilginler melekleri görev ve özelliklerine göre çeşitli gruplara ayır­
mışlardır. Cebrail, Mikail, İsrafil ve Azrail isimli meleklere ‘dört büyük m elek’ deni­
lir. Cebrail, vahiy meleğidir. Kur’an ayetlerini Hz. Peygambere o getirmiştir. Mika-
Melekler, duyu
organlarımızla
algılayamadığımız, ruh ve
akıl gibi soyut varlıklardır.
32
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
il, Yüce Allah tarafından tabiat olaylarını yönetmekle görevlendirilen melektir.
Rüzgarın esmesi, yağmur ve kar yağması, mevsimlerin gerektirdiği olayların ger­
çekleşmesi bu meleğin sorumluluğundadır. İsrafil, kıyametin kopacağı gün Sur1a
üflemekle görevlidir. Bu üfleme ile bütün canlıların dünya hayatı sona erecektir.
Bundan sonra ahiret hayatı başlayacaktır. Azrail , eceli gelen insanların ruhlarını
bedenlerden ayırmakla görevlidir. Bunun için ona “ölüm m eleği” de denilmekte­
dir. İnancımıza göre insan ölünce ahirete göç etmektedir.
Ey Muhammedi De ki: Size vekil kılman ölüm meleği canınızı alacak, sonra
Rabbinize döndürüleceksiniz.”(32. Secde, 11)
Yazıcı meleklere gelince; bunlar insanların yaptıkları işleri kaydederler. Bu me­
leklere “şerefli yazıcılar” anlamına gelen “Kiram en Kâtibin ” adı verilir. Her insanın
yanında bu meleklerden iki tane bulunur. İnsanın sağında ve solunda her an in­
sanla beraber olan bu iki melek, yapılan iyi ve kötü işlerin tamamını kaydeder. Bu­
nu Kur’an şöyle belirtir:
Oysa yaptıklarınızı bilen, sizi gözetleyen değerli yazıcılar vardır (82. İnfitar,
10- 12) .
Hafaza yani korum a melekleri ise, insanları sürekli gözetim altında tutan me­
leklerdir. Onlar insanları her türlü kazadan ve belâdan korurlar.
Meleklere iman eden bir insan, hiçbir zaman yalnız olmadığının bilincine varır;
yapacağı her iyilik ve kötülüğün bir melek tarafından kaydedileceğine inanır. Bu
sebepten hep iyiliklere yönelip, kötülüklerden uzaklaşmaya çalışır.
Kitap İnancı
İnsanı diğer canlılardan ayıran temel özellik, akıl sahibi olmasıdır. Akıl da, kullanı­
şa göre, insanı iyiliğe olduğu gibi kötülüğe de götürebilir. Bu sebeple Allah, akim
Kitap inancı, insanlara vahiy
vasıtasıyla doğru, yanlış, iyi
ve güzel hakkında bilgiler
veren Allah inancının
mantıki sonucudur.
kullanımında insanın göz önünde bulundurması gereken temel ilkeler ortaya koy­
muştur. Bu temel ilkeleri, peygamberler vasıtasıyla insanlara bildirmiştir. Bu bildi­
rimin din dilindeki adı vahiydir. Bu vahiyler bir kitap halinde toplanılır ve bunlar
o dinin kitabını oluşturur.
Kitaplara iman etmek, İslam Allah inancının mantıkî bir sonucudur. İslam Allah
inancı ile kitap inancı arasındaki bu mantıkî bağı anlayabilmek için, İslam Allah
inancının ayırt edici sıfatlarını yeniden hatırlayalım. Sadece İslam inancında değil
Yahudilik ve Hristiyanlık gibi diğer kitaplı dinlerde de Allah, âlemi ve insanı yara­
tır; yarattıktan sonra onlarla ilgilenmeye devam eder. Koyduğu “tabiat kanunu” adı
verilen yasalarla alemin düzenli bir şekilde devamını sağlar, insana doğuştan sahip
olduğu bilgi edinme yetilerine ilave olarak yeni bir bilgi kaynağı sunar ki bu va­
hiydir. Vahiy ile bir taraftan insanın doğuştan sahip olduğu bilgi edinme yetileriy­
le elde edemeyeceği konularda insana yeni bilgiler verir, diğer taraftan da ahlâklı
ve dürüst bir hayat yaşayabilmesi konusunda insana tavsiyelerde bulunur, onu teş­
vik eder; bu teşvik ve tavsiyelere uymadığında başına gelebilecekler konusunda
onu uyarır, işte bu vahiy ile bildirilen bilgi, tavsiye, teşvik ve uyarıların hepsi bir
kitapta toplanır. İslam dininde sözünü ettiğimiz kitabın adı Kur’an-ı Kerim’dir. Do­
layısıyla İslam’da iman esasları, birbirleriyle bağlantılıdır. Bundan dolayı, kitaplara
iman, diğer iman esaslarından ayrılmaz. Allah’a inanmak, bizi onun gönderdiği ki­
tapları kabul etme sonucuna götürür.
Ünite 2 - inanç Alanı
33
Kur’an, Hz. Adem’den Hz. Muhammed’e kadar gönderilmiş olan kutsal kitapla­
rın tamamına inanmayı emreder. Kur’an’da peygamberlere indirilen kitaplara ina­
nılması çok açık bir şekilde emredilmiştir.
İslam inancına göre bugün mevcut olan İlahî kitaplardan orijinal halini muha­
faza edebilmiş olan İlahî kitap yalnızca Kur’andır. Önceleri, yazı yazmada kullanı­
lan âletlerin ve yazı yazılan malzemelerin yetersiz oluşu, vahyin geldiği şekli ile
muhafazasını imkansız kılmıştır. Kitaplar; hacimleri açısından iki gruba ayrılır. Bir
kısmı küçük ebatlıdır; belirli sayıdaki sayfalardan oluşur. Bu sebepten bu tür az
sayıdaki sayfalardan oluşan kitapların İslam literatüründeki adı, “su h u f”tur. Suhuf, sahifeler anlamındadır. Suhuf olarak isimlendirilen kitaplardan günümüze
kadar ulaşabilmiş hiçbir tarihî vesika yoktur. Bunlar hakkmdaki bilgiyi Kur’an’dan
öğrenmekteyiz.
Kitapların bir kısmı ise büyük hacimlidir. Bunlar; Hz. Davud’a gönderilen
“Zebur”, Hz. Musa’ya indirilen “T ev rat”, Hz. İsa’ya indirilen “İn cil” ve Hz. Mu­
hammed’e indirilen “K u r’a n ”dır. Şimdi bunları sırasıyla biraz daha ayrıntılı ola­
rak tanıyalım:
Zebur
Kelime olarak “yazılı şey ve kitap” anlamına gelen Zebur, Hz. Davud’a indirilmiş
olan İlahî kitabın adıdır. Kur’an’da bu konuda şöyle buyrulmaktadır:
Gerçekte biz, peygamberlerin kimini kiminden üstün kıldık. Davud’a da Zebur’u
verdik (1 7. hra, 55).
Bugün Zebur, Tevrat içinde yer almaktadır. Tevrat’ın içinde Mezmurlar adı ile
yer alan kısmın, Hz. Davud’a verilen Zebur olduğu kabul edilmektedir.
T evrat
Tevrat, kanun ve öğreti anlamlarına gelmektedir; Allah tarafından Hz. Musa’ya
indirilen kutsal kitabın adıdır. Tevrat’ın bir diğer adı da “Ahd-i Atik” (eski ant­
laşma) tir.
Biz, içinde doğruya rehberlik ve nur olduğu halde Tevrat’ı indirdik... (5. Maide,
44)
Tarihi verilerle de doğrulanan Kur’an bakış açısına göre bugün eldeki Tevrat
birtakım değişiklere uğramıştır. îsrailoğulları Hz. Musa zamanında ona isyan etmiş­
ler, Hz. Musa onlara söz geçirememiştir.
İncil
İncil kelime olarak “müjde” anlamına gelir. Hz. Isa’ya gönderilen kutsal kitaptır. İn­
cil, Hz. Isa hayatta iken yazıya geçirilmediğinden, ona inananlar tarafından sonra­
dan yazılmıştır. Bu yüzden değişik İnciller ortaya çıkmıştır. Yapılan toplantılar so­
nucunda bunlardan dördü kutsal kitap olarak kabul edilmiştir. Bugün elde mevcut
olan bu İncillerin Hz. Isa zamanında yazılmadığı, Hz. Isa’nın konuştuğu dilin Aramca olmasına rağmen, elde bulunan İncillerin Yunanca yazılmış olmasından da ko­
layca anlaşılır. Incil yazarları, kendi kültür, tecrübe ve duyumları ışığında bu kitap­
ları yazmış olduklarından İnciller, yazarlarına nispet edilerek isimlendirilmişlerdir.
325 tarihinde İznik'te
toplanan Konsilin kabul
ettiği dört Incil şunladın
• Matta
• Markos
• Luka
• Yuhanna
34
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Esas itibariyle İsa’nın hayat hikayesi ile ahlâki öğretilerin yer aldığı Incil, huku­
ki düzenlemelere yer vermez. Hristiyanlar aynı zamanda Tevrat’ı da kutsal kitap
olarak kabul ettikleri için hukuki düzenlemeler konusunda Tevrat’ı esas alırlar.
Hristiyanlar Tevrat’a Ahd-i Atik (eski ahit), Incil’e Ahd-i Cedid (yeni ahit) adını ver­
mişlerdir. Ancak Zebur da dahil olmak üzere hepsini bir arada toplayan büyük ki­
taba da kutsal kitap anlamında “Kitab-ı Mukaddes” demektedirler.
K u r’an
Kur’an, Allah’ın Hz. Muhammed aracılığı ile insanlara gönderdiği vahiylerin top­
landığı kitabın adıdır. Sözlükte “toplamak, okumak, bir araya getirmek” anlamına
gelen Kur’an, Hz. Muhammed’e 23 sene içerisinde ayet ayet, sure sure indirilmiş­
tir. Kur’an’ın ilk suresi Fatiha, son süresi ise, Nâs süresidir. Kur’an’ın her yirmi say­
fasına cüz denir. Otuz cüzden oluşan Kur’an, Hz. Muhammed tarafından da ayet
ayet yazdırılmış, çoğu Müslüman tarafından ezberlenmiştir. Bu bakımdan ilk defa
dünya tarihinde yazı ile ezber yöntemi ikisi bir arada kullanılmıştır. Böylece Kur’an’ı
Kerim iki yoldan korunmuştur. Bu anlamda Allah, Kur’an hakkında şöyle buyurur:
Doğrusu onu biz indirdik, onun koruyucusu da elbette biziz. (15. Hicr, 9)
Peygamber İnancı
Peygamberin öncelikli
görevi, iman, ibadet ve
ahlak esaslarını insanlara
bildirmek; yaşadığı hayat ile
insanlara örnek olmaktır.
İslam dininin imana ait altı esasından birisi, Allah’ın, insanlara zaman zaman
peygamberler gönderdiğine ve en son gönderilen peygamberin de, peygam­
berimiz Hz. Muhammed olduğuna, O ’ndan sonra peygamber gelm eyeceğine
inanmaktır.
Dini koyan Allah’tır; ama onu eksiksiz bir şekilde beşeriyete sunan peygam­
berdir. Bu sebepten dindar olmak demek, öncelikle peygambere inanmak an­
lamına gelir. Peygamber; en genel anlamıyla, İlâhî hükümleri haber veren, bil­
diren kişi demektir. Peygam berin dindeki görevlerini şu şekilde özetlem ek
mümkündür: Peygamber öncelikle, iman esaslarını, ibadetleri, ilahı buyrukları
ve ahlak ilkelerini insanlara bildirir. Ahlakî değerleri bir taraftan tavsiye ederek,
diğer taraftan da davranışa dönüştürerek insanlara örnek olmak ister. Bundan
dolayı, insanları iyiliklerden dolayı rahmetle müjdeler, kötülüklerden dolayı da
azapla korkutur.
İlahî dinlerin hepsi sözünü ettiğimiz bu vahiy ve peygamber gerçeğine dayanır.
Her İlahî din, Allah’ın vahiylerinden oluşmuş kutsal kitap ve bu kitabın taşıyıcısı
durumunda olan peygam ber inancı üzerine kuruludur. İlahî dinlerin geleneğinde
ilk insan olan Hz. Adem, bu sebepten aynı zamanda ilk peygamberdir. Yüce Allah
ona, neye inanması ve nasıl yaşaması gerektiğini vahiyle bildirmiştir. Vahiy ve pey­
gamber geleneği, Hz. Adem ile başlamış, bütün insanlık tarihi boyunca devam et­
miş ve nihayet Hz. Muhammed ile son bulmuştur.
Kur’an’a göre yüce Allah’a kulluk etmelerini, putperestlikten sakınmalarını bil­
dirmek üzere, her millete peygamber gönderilmiştir. Her peygamberin kendine has
bir özelliği vardır. Ancak hepsinin ortak paydası, birer insan olmaları, kendi toplumlarının içinden çıkmış olmaları, dolayısıyla toplumlarıyla aynı ortam ve kültürü pay­
laşmalarıdır.
Hz. Adem ile Hz. Muhammed arasında gelen peygamberlerin sayısını tam olarak
yalnız Allah bilir; ancak bu sayı bir hadise göre yüz yirmi dört bindir. Kur’an’da pey-
Ünite 2 - inanç Alanı
35
gamberlerden yalnız yirmisekizinin ismi geçer. Kur’an’ın muhtelif ayetleri, sözünü etti­
ğimiz peygamberler hakkında bilgiler verir. Hatta Kur’an’ın, Hûd, İbrahim, Lokman,
Muhammed gibi, bizzat peygamberlerin isimlerini taşıyan sureleri mevcuttur. Günü­
müz insanına, bu peygamber kıssalanyla mesajlar verilir.
Peygamberlere iman, onlar hakkında bilinip inanılması gereken hususları bil­
mek ve ona göre inanmakla olur. Buna göre peygamberlerin beş sıfatı vardır. Bun­
lar: 1.İsmet, 2.Emanet, 3. Sadakat, 4. Fetanet, 5. Tebliğ.
İsmet: Günahlardan korunmak anlamında olup, peygamberlerin, gizli açık her
türlü günah ve kötülükten, her zaman uzak bulunmaları demektir. Peygamberler,
diğer insanlar gibi, bile bile günah işlemeyen insanlardır.
Emanet: Peygamberlerin her yönden emin ve güvenilir olmaları demektir. Ge­
rek peygamberlik görevlerinde, gerek özel hayatlarında peygamberlerden, güven­
sizlik uyandırabilecek herhangi bir hareketin meydana gelmesi mümkün değildir.
Sadakat: Peygamberlerin her konuda doğru olmaları, yalandan, yalancılıktan
uzak bulunmaları demektir. Bu manada peygamberler, doğruluk ve dürüstlüğün
sembolü olan insanlardır.
Fetanet: Yaratılıştan, iyilik ve doğruluk konusunda herkesten daha fazla kavrayışhT'anlayışlı, üstün akıl ve zekaya sahip olmak demektir. Bu anlamda istisnasız
bütün peygamberler, son derece zeki ve kavrayışlı insanlardır.
Tebliğ: Bildirmek demektir. Tebliğ sıfatına göre peygamberler, Allah tarafından
bildirmekle görevlendirildikleri konuları, insanlara hiç saklamadan, artırıp eksilt­
meden bütün açıklığıyla bildirirler.
Ahiret İnancı
Ahiret gününe, öldükten sonra dirilmeğe inanmak, bütün ilahı dinlerde mevcut
olan bir inançtır. İslam dininin altı iman esasından birisi de ahiret inancıdır. İslam’a
göre, içinde yaşadığımız bu varlık âlemi, bir gün yok olup bambaşka bir âlem ku­
rulacaktır. Bütün ölenler dirilecek, yepyeni bir hayat, bitip tükenmeyen bir devir
başlayacaktır. Kur’an’da açıklandığına göre, o gün yüce Allah, insanların hepsini
diriltecek, dünyada yapmış oldukları her şeyi, kendilerine haber verecektir. Çünkü
Allah, insanların dünyada yapmakta oldukları bütün işlerini tespit etmektedir.
Yaratılış olayını Yüce Allah’a bağlamayan düşünce sistemleri, ölüm sonrası ile
ilgili bir takım sorular sorarlar. Sözünü ettiğimiz bu sorular, Kur’an’da şu şekilde
ifade edilir:
Dediler ki: Biz kemikler haline geldikten, ufalanıp toprak olduktan sonra mı, sa­
hiden biz mi yeni bir yaratılışla diriltileceğiz? De ki: İster taş olun, ister demir, is­
ter gönlünüzde büyüyen, aklınıza tuhaf gelen herhangi bir yaratık, ne şekilde
olursa olsun, Allah sizi mutlaka diriltecektir. Bizi kim tekrar hayata döndürebi­
lir? diyecekler. De ki: Sizi ilk defa yaratan. Sana alaylı alaylı başlarını sallaya­
caklar ve ne zaman o? diyecekler. Yakın olması umulur de. (Isra, 49-51)
İslam düşüncesinde ahiret hayatına olan inanç, çoğu kez “adalet” ilkesi ile açık­
lanmıştır. “Adalet” ilkesi, evrensel bir dengeyi öngören İslam dininin özü duru­
mundadır. Adalet ilkesi, sadece kötülükleri işleyenlerin suçlarının karşılığının de­
ğil, aynı zamanda iyilik yapanların mükâfatlarının verilmesi anlamına da gelir. Sa­
hip olduğu tutku ve arzuları yüzünden insan, bir takım sınırları aşıp belirli denge­
leri bozabilir. Sözünü ettiğimiz dengenin bozuluşunun en açık belirtileri, yeryü-
Ahiret inancı, yaşadığımız
hayatın ölümle bitmediğini,
dünyada yapılanların
hesabının sorulacağını ve
İlahî adaletin muhakkak
gerçekleşeceğini kabul
etmek demektir.
36
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
zünde meydana gelen haksızlıklardır. Bu haksızlıkları yapan insanlar, yaptıklarının
karşılıklarını yargı kararlarıyla görürler. Ancak yaptıklarının cezalarını görmeden
dünyadan ayrılan insanlar da vardır. Yüce Allah bu tür insanların nihaî cezalarını,
ahirette mutlaka göreceklerini bildirir.
Ahiret kavramı ile hem ölüm ötesine uzanan varoluşun zaman ve mekânı, hem
de ölüm ötesine ait bir inanç unsuru dile getirilir. "Ölümden sonraki sonsuz h ay a t”
şeklinde ifade edilebilecek olan ahiret inancını şekillendiren birtakım kavramları­
mız vardır. Ölüm, berzah, kıyamet, mizan, cennet, cehennem gibi sözünü ettiğimiz
bu kavramlar açıklığa kavuşturulmaksızın, ahiret inancının açıklık kazanması müm­
kün olmaz.
Kıyametin vakti önceden bildirilmemiştir. Bu konudaki bir ayetin anlamı
şöyledir:
İnsanlar senden kıyameti sorarlar. De ki: Onun ilmi Allah ’ın katindadır. (Ahzab, 63)
Kur’an’da kıyametin kopması, “saat” kelimesiyle ifade edilir ve bu anı Allah’tan
başka hiç kimsenin bilemeyeceği belirtilir. Bu an, “her şeyi bastıran büyük fe la k e ­
tin geldiği ve insanın neyin p eşin de koşmuş olduğunu hatırlayacağı z a m a n d ır”
(Naziat, 34-35). Beklenmedik bir zamanda ve çok süratli bir şekilde gerçekleşecek
olan bu olayın dehşetine gökler ve yerler dayanamayacaktır. Kur’an’da bu konu­
daki bir ayetin anlamı şöyledir:
Ogün insanlar yayılmış çekirge sürüsü gibi olurlar. Dağlarda atılmış renkli yün
gibi olur. (Karia, 4-5)
Kur’an’da kıyametin nasıl kopacağı ayrıntılı bir şekilde anlatılırken insana ger­
çekten etkileyici bir tablo sunulur. Bu tabloda göklerin yarılm ası (İbrahim, 48), gü ­
neşin dürülmesi (Tekvir, 1-3), dağların savrulması (Taha, 105-107), yıldızların s a ­
çılm ası (înfitar,l-2), denizlerin kabarm ası (înfitar, 3), kısacası hem gök hem de
yerin şekil değiştirmesi vardır.
Kader İnancı
İslam dininin inanç esaslarından birisi de kaza ve kadere inanmaktır. Ancak kaza
ve kader anlayışı, yanlış anlaşılmaya müsait bir konudur. Tarihî süreç içinde de,
farklı kültür ortamlarında değişik şekillerde anlaşılmış ve yoğun fikrî tartışmaların
yapılmasına vesile olmuştur. Kaza ve kader konusu, esas itibariyle, bizimle maddi
ve manevi çevremiz arasındaki ilişkiye yönelik bir meseledir.
Biz bir varoluşa sahibiz. Kendi varoluşumuzu içinde yaşadığımız bu âlemde
sürdürüyoruz. Biliyoruz ki içinde bulunduğumuz evrenin dışında başka âlemler
var. Bizim gibi, sözünü ettiğimiz bu âlemler de varoluşlarını devam ettiriyorlar, iş­
te eğer bu varoluş ve bu varoluştaki devamlılığın bir bilgiye ve kurala dayalı oldu­
ğunu düşünüyor ve kendimizi ona göre ayarlıyorsak, “kaza ve kader”e iman için­
deyiz demektir.
Şimdi belirttiğimiz bu temel anlayışı şekillendiren ayetlerin bir kısmının anlam­
larını görelim:
Ünite 2 - inanç Alanı
39
Özet
îmanı tanımlamak
iman, her şeyi anlamlı kılan, birey ve sosyal grup­
lar olarak hayatımıza yön ve anlam veren şey ile
ilgilidir; sadece soyut bir mesele olmadığı gibi,
gerçeklik hakkındaki bir tasavvuru sadece ente­
lektüel seviyede kabul etme işi de değildir. Çün­
kü değerlerimiz, hükümlerimiz ve davranışları­
mız, sonuçta, sahip olduğumuz aktüel imanımız
tarafından belirlenir. Dinî bir terim olarak imanın
temel iki anlamı vardır: ilk olarak iman, Allah’ın
varlığını kabul etmek, Allah tarafından vahyedilmiş olan hakikatlerin doğruluğunu tasdik etmek
anlamına gelir, ikinci olarak da, bu vahiyleri gön­
deren Allah’a duyulan varoluşsal anlamdaki gü­
ven ve boyun eğme demektir.
İnanç, iman ve bilgi arasındaki ilişkiyi açıklamak
inanç kavramı, felsefî metinlerde iki farklı anlama
gelir:
1. Hem nesnel hem de öznel açıdan doğallana­
mayan kabuller demektir. Bu anlamda zandan,
bireysel güçlü kanaate kadar farklı kesinlik de­
recelerindeki kabullerin hepsi inanç kavramıy­
la ifade edilir.
2. Nesnel açıdan doğrulayamadığımız fakat öznel
açıdan doğruluğunu kesin olarak kabul ettiği­
miz tasdiklerimiz anlamında kullanılır, inanç,
bu iki anlamında da, bilgiden daha düşük de­
ğerde bir tasdik türü olarak düşünülür. İman
ise, inanç kavramının aksine çoğunlukla dinî
bir kavram olarak karşımıza çıkar. Dinin getir­
miş olduğu öğretinin, bir bütün olarak, doğru­
luğunun tereddütsüz bir şekilde kabulü iman
anlamına gelir. Dinî öğretinin doğru olduğuna
inanmayı gerektirmesi, imanın bilgi içeren bir
yönünün olduğunu gösterir. Öte yandan, iman­
da güven, korku ve sevgi ile objesine teslimi­
yet ve kendini adamışlığın bulunması, dinî
imanda bilgi gibi zihinsel unsurların yanında
varoluşsal ve duygusal unsurların da varlığını
gösterir.
İman ile delil arasındaki ilişkiyi kurmak
Eğer dinî imanın lehine veya aleyhine ikna edici
deliller getirilebilirse, lehine delil getirilen görü­
şün karşıtının akıl dışı veya asılsız olduğuna hük­
medilebilir. Buna göre eğer Tanrı’nın var olduğu
görüşü sağlam deliller ile çürütülebilirse, Tanrı’ya inanmak asılsız olacak; aksine Tanrı’nın var
olduğu görüşü delillendirilebilirse, bu durumda
Tanrı’ya inanmamak asılsız veya akıl dışı olacak­
tır. Bu durumda iman ve delil ilişkisi konusunda
iki taraf ortaya çıktı: Bir tarafta, delilin zayıf oldu­
ğu yerde kişinin inanmaması gerektiğini ileri sü­
ren şüpheciler vardır. Bunlara göre yetersiz delil­
ler üzerine bina edilmiş bir şeye inanmak, akıl
dışı bir tutum takınmak ve saf olmak anlamına
gelir. Diğer tarafta ise, delilin gerekliliğini savu­
nanlara karşı, yeterli delilin yokluğunda dinî ima­
na sahip olmanın makul olduğunu savunanlar
vardır.
İslam ’ın Allah, Melek, Kitap, Peygamber, Ahiret
\yw ve Kader inancını açıklamak
B s S fe
İslam imanında Allah, her şeyin boyutunu müm­
kün kılan; her şeye anlam ve hayat kazandıran;
her şeyi kuşatan, mükemmel, sonsuz ve tek olan­
dır. O, bütün kainatı ve içinde olanları yaratan,
insanın ve kainatın varlığını devam ettiren, yarat­
mada ve yarattığını yönetmede hiçbir yardımcı ve
aracıya ihtiyaç duymayandır. O’nun soyu, sopu,
babası ve oğlu yoktur, yaratıklardan hiçbirisine
benzemez. Bu sebeple, insanın aklına gelebile­
cek bütün varlıklardan başka olandır. Melekler;
istedikleri şekillere girebilen, nuranî ve şuurlu
varlıklardır. Nurdan yaratıldıkları için insanlar ta­
rafından görülemezler. Allah, insana doğuştan sa­
hip olduğu bilgi edinme yetilerine ilave olarak
yeni bir bilgi kaynağı sunar ki bu vahiydir. Vahiy
ile bildirilen bilgi, tavsiye, teşvik ve uyarıların
hepsi bir kitapta toplanır. İslam dininde sözünü
ettiğimiz kitabın adı Kur’an-ı Kerim’dir. Peygam­
ber öncelikle, iman esaslarını, ibadetleri, ilahi buy­
rukları ve ahlak ilkelerini insanlara bildirir. Ahla­
kî değerleri bir taraftan tavsiye ederek, diğer ta­
raftan da davranışa dönüştürerek insanlara örnek
olmak ister. Bundan dolayı, insanları iyiliklerden
dolayı rahmetle müjdeler, kötülüklerden dolayı
da azapla korkutur. Ahiret gününe, öldükten son­
ra dirilmeğe inanmak, bütün İlahî dinlerde mev­
cut olan bir inançtır. İslam’a göre, içinde yaşadı­
ğımız bu varlık âlemi, bir gün yok olup bambaş­
ka bir âlem kurulacaktır. Bütün ölenler dirilecek,
yepyeni bir hayat, bitip tükenmeyen bir devir baş­
layacaktır. Kader; yaratılmış her varlığın meydana
gelmeden önce mahiyetinin, sıfatının, nicelik ve
niteliğinin, oluşum zamanı ve yerinin Allah’ın bil­
gisinde belli ve belirgin olmasıdır. Allah’ın ilmin­
de bilgi halinde var olanın fiilen varoluşa çıkışı,
meydana gelişi de “kaza” olarak isimlendirilir.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
40
Kendimizi Sınayalım
1. “îman” ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğ­
6. Melekler ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
ru değildir?
doğrudur?
a.
a. Kabul etmek, boyun eğmek ve güven duymak
anlamlarına gelir.
c.
b. insanın değer ve gerçeklik hakkında verdiği bir
e. Yer, içer fakat uyumazlar.
c. Bireysel ve sosyal hayata yön ve anlam veren
şey ile ilgilidir.
oluşturur.
Nurdan yaratılmışlardır.
d. İrade sahibidirler.
hükümdür.
d. İnsanın hayatı için nihai referans noktasını
Duyu organlarıyla algılanabilir.
b. Erkek ve dişileri bulunur.
7.
Dini kaynaklarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi
doğrudur?
a. Tevrat, Hz. İsa’ya indirilmiştir.
e. İnsanın genetik bir özelliğidir.
b. Incil, Hz. Isa’ya indirilmiştir.
2.
c.
Aşağıdakilerden hangisi hem nesnel' hem de öznel
açıdan doğrulanamayan kabuller için kullanılmaz?
Zebur, Hz. Musa’ya indirilmiştir.
d. Kitab-ı Mukaddes, Hz. Davut’a indirilmiştir.
e. Eski Ahit, Hz. Adem’e indirilmiştir.
a. Zan
b. Bireysel tahmin
c.
Bireysel kanaat
d. Bilgi
8 . Aşağıdakilerden hangisi Peygamberin sıfatlarından
biri değildir?
a. Emanet
e. inanç
b. Fetanet
3. Aşağıdakilerden hangisi İslam’ın temel iman esasla­
rı arasında yer almaz?
c.
Sadakat
d. İsmet
e. Vahdaniyet
a. Allah inancı
b. Melek inancı
“Her nefis ölümü tadacaktır. ” ayeti aşağıdakilerden
c. Kitap inancı
9.
d. Ahiret inancı
hangisi ile doğrudan ilgilidir?
e. Kabir inancı
a. Ahiret inancı
b. Kader inancı
4.
Allah’ın vacibu ’l-vücud olmasının anlamı aşağıdaki-
lerden hangisidir?
a. Varlığının zorunlu olması
c. Allah inancı
d. Kitap inancı
e. Melek inancı
b. Varlığının ezeli olması
c. Varlığının ebedi olması
10. Kader inancı, Allah’ın hangi sıfatıyla doğrudan
d. Varlığının kendinden olması
ilgilidir?
e. Varlığının muhal olması
a. Vücud
b. Kudret
5. Aşağıdakilerden hangisi Allah’ın subutî sıfatlarından
biri değildir?
a. Hayat
b. ilim
c.
İrade
d. Kudret
e. Vahdaniyet
c.
ilim
d. Hayat
e. Kıdem
Ünite 2 - inanç Alanı
u
41
Yaşamın İçinden
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
Hz. İBRAHİM VE ALLAH İNANCI
Aklı ile insan, hemen görülemeyen bazı gerçeklerin va­
rolduğunu anlar. Daha ilkokul yıllarında bile temiz bir
sınıfa girince, bu sınıfın bir temizleyicisinin olduğunu
düşünür. Güzel bir sıra görünce, bu sırayı yapan bir
marangozun varolduğunu anlar. Kısaca dumanını gö­
rünce ateşin varlığını, parıltısını görünce de Güneşin
doğduğunu kavrar. Aynı şekilde hem kendi üzerinde,
hem de içinde yaşadığı dünya üzerinde düşünecek ça­
ğa geldiğinde kendisini ve dünyasını yaratan bir Yaratı­
cının olduğu sonucuna yine aklı ile ulaşır,
insanın aklı ile Allah’ın varlığına ulaşabileceğine en iyi
örnek, Hz. İbrahim’dir. Kur’an-ı Kerim’de En’am suresi­
nin 74 ile 81. ayetleri arasında Hz. İbrahim’in Allah’ın
varlığı fikrine nasıl ulaştığı anlatılır. Bilindiği gibi O,
gök cisimlerine ve putlara tapan bir toplum içinde dün­
yaya gelmişti. Hatta babası Azer de puta tapmaktaydı.
Hz. İbrahim ise, putların Tanrı olamayacağını seziyor
fakat topluma bunu tam olarak anlatamıyordu. Bir gün
gece karanlığı çökünce, dikkatini çeken bir yıldızın Tan­
rı olabileceğini düşünürken yıldız battı. Bunun üzerine,
kısa bir zaman içinde doğan ve batan bir şeyin Tanrı
olamayacağı sonucuna vardı. Yıldızın batmasından son­
ra Ay’ın doğuşunu seyretti. Doğuşunu seyrettiği Ay’ın,
Tanrı olmaya daha layık olduğunu düşündü. Ancak,
Güneşin doğmasıyla Ay da battı. Bu sefer daha büyük
olmasından hareketle, Güneş’in Tanrı olabileceği kana­
atine ulaşmak üzereydi ki, Güneş de battı. Gökyüzün­
de insana hayranlık veren varlıklar üzerinde yaptığı bu
gözlem ve akıl yürütme sonucunda Hz. İbrahim kesin
bir hükme vardı. Aklı ile vardığı bu kesin hüküm şuy­
du: Gökyüzünde gözlemlediği varlıkların hiçbirisi Tan­
rı olamazdı. Ayrıca bütün bu varlıkları yoktan yaratan
tek bir Allah olmalıydı.
Hz.İbrahim’in vardığı bu kesin hüküm, En’am suresi­
nin 78 ve 79. ayetlerinde şu şekilde ifade edildi: “Ey
1 e
Yanıtınız yanlış ise, “îman'’ konusunu yeniden
gözden geçiriniz
2. d
Yanıtınız yanlış ise, “inanç, iman ve Bilgi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise, “İslam İnanç Esasları”
3. e
konusunu yemden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise, “İslam Allah inancı ve Temel
Sıfatları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise, “Subutî Sıfatlar” konusunu
5. e
yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise, “Melek İnancı” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
7. b
Yanıtınız yanlış ise, “Kitap inancı” konusunu
yemden gözden geçiriniz
Yanıtınız yanlış ise, “Peygamber inancı”
8. e
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise, “Ahıret inancı” konusunu
9 a
yemden gözden geçiriniz
10. c Yanıtınız yanlış ise, “Kader inancı” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
kavmim! Ben sizin Allah ’a ortak koştuğunuz şeylerden
uzağım. Çünkü ben yüzümü, gökleri ve yeri yoktan ya­
ratan Allah’a çevirdim ve ben O’n a ortak koçanlardan
değilim. ”
Kaynak: Kılıç, R.
V
42
Din K ü l t ü r ü ve A h l a k Bilgisi Öğretimi
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Y a ra rla n ıla n ve B aşvurulabilecek
Kaynaklar
Sıra Sizde 1
Aydın, M. (1987). Din Felsefesi, İzmir.
İnanç daha çok felsefi metinlerde kullanılır, dinî metin­
Ateş, S. (1985). İnsan ve İnsanüstü, İstanbul.
lerde kullanıldığında imanı oluşturan esaslar anlamına
Galloway,
gelir. Bilgi ile mukayese edildiğinde, doğruluğunu hem
kendimize hem de karşımızdakine gösterebildiğimiz yar­
gılar “bilgi”; doğruluğundan emin olduğumuz fakat kar-
G.
(1960).
Philosopy of Religion,
Edinburgh.
Kılıç, R. (1999) Ayet ve Hadislerin Işığında İnsan ve
Ahlak, Ankara.
şımızdakine tam olarak kanıtlayamadığımız yargılar ise
Küçük, A. Tümer, G. (1988). Dinler Tarihi, Ankara.
"inanç" olarak isimlendirilir. İmanı değişik konulardaki
inançlarımız oluşturur. İslam düşüncesinde iman, bilgiye
Loades, A. Rue L. D. (editör) (1993). Contemporary
Classics in Philosophy of Religion, Illinois.
dayanır ama her bilgi insanı imana götürmeyebilir.
Özcan, H. (1990). Epistemolojik Açıdan İman, İzmir.
Pailin, D A. (1986). Groundvvork of Philosophy of
Sıra Sizde 2
Hristiyanlıkta akla aykırı olan yargıların kabul edilmesi­
ni "iman" olarak anlayan bir gelenek vardır; fideizm adı
Religion, London.
M. Peterson vd. (2006). Akıl ve İnanç, çev. R. Acar,
İstanbul.
verilen bu anlayışı İslam kabul etmez. İslam akla aykırı
Sarıkçı, E. (1983). Dinler Tarihi, İstanbul.
olan bir yargının kabulünü reddeder. Buna göre aklı
Şahin,
aşan alan ile ilgili olan imanın makul (rasyonel) açıkla­
maları olmalıdır.
H.
“Kaza ve
Kaderin Yorumu”,
Maturidi’ye Göre Din, Kayseri.
Uslu, F. (2002). İmanı Temellendirme Sorunu,
Ankara:
Sıra Sizde 3
(19817).
Ankara
Üniversitesi
Soysal
Bilimler
Enstitüsü’nde hazırlanmış doktora tezi.
Kader inancı ile insan hürriyetini bir arada savunmak
Uslu, F. (2004). Felsefi Açıdan İmanı Temellendirme,
mümkündür, çünkü kader inancı Allah’ın ilim sıfatına
Ankara.
Wolterstorff, N. (1993). ‘The Migration o f the Theistic
dayanır. Allah’ın bir şeyi bilmesi bizim bilmemize ben­
zemez. Biz bir şeyi zamana ve mekana bağımlı olarak
biliriz, oysa İlahî bilgi zaman ve mekana bağımlı de­
ğildir. Çünkü Allah ezelî ve ebedîdir, zamanın dışın­
dadır. Dolayısıyla Allahın bilgisi bizim hürriyetimize
zarar vermez.
Arguments: From Natural Theology to Evidentialist
Apologetics\ Loades, A.,-Rue, L. D.,(ed.),
Contemporary Classics in Philosophy of
Religion, Illinois.
İb adet ve
İslam İbadetleri
İbadet, dinlerin ortak özelliklerinden biridir. Tüm dinlerde ibadet uygulam aları
bulunm aktadır. A ncak ibadet hiçbir dinde İslam dinindeki gibi kesin sınırlarla be­
lirlenmemiştir. İnançların gereği olarak ibadetin ortaya çıkması, her dinin ken di­
ne özgü ibadethanelerinin oluşm asına neden olmuştur. Bu ibadethan eler aynı
z a m a n d a din m ensuplarının m im ari ve estetik duygularını da canlandırmıştır.
İbadethan eler ve orada yapılan uygulam alar kültürün de bir unsuru halin e gel­
miştir. Bu ünitede ibadet ve m abet konusu ile İslam ibadetleri ele alınm aktadır.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
<3>> İbadet ve m abet kavram larını tanım layabilecek,
îbadet-in an ç ilişkisini açıklayabilecek,
<S> İslam ibadetlerinin şartlarını ve çeşitlerini açıklayabilecek
bilgi birikimine sahip olacaksınız.
44
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Örnek Olay
İlk Ezan
“Müslümanlığın ilk zam an ların da bugün bildiğim iz şekilde ezan okunmuyordu.
Namaz, Mekke dönem inde f a r z kılındığı halde, Hz. Peygam ber’in M edine’y e geli­
şine ka d a r n am az vakitlerini bildirm ek için bir yol düşünülmemiş ve belki de ce­
m aatle n am az kılm m adığı için buna ihtiyaç duyulmamıştı. M edine’y e gelindiğin­
de bir süre sokaklarda “es-salâh ” (n am aza, n am aza) veya “es-salâtü câm ıa ” (n a­
m az insanları toplayıcı ve bir araya getiricidir) diye bağınlm ışsa d a bu yeterli ol­
mamıştı. Hicretin ilk yılın da M edin e’de M escid-i N ebevî’nin inşası tam am lanıp
M üslüm anlar dü zen li bir şekilde toplanıp cem aatle n a m a z kılm aya başlayın ca
Peygam berim iz n am az vakitlerinin girdiğini ve topluca n am az kılınacağını d u ­
yurm ak için ne yapılabileceğini arkadaşlarıyla görüşmeye başladı. Sonunda bir­
kaç sahabîn in aynı şekilde rüya görm eleri üzerine bugünkü bilinen şekliyle ezan
ilk defa olarak Hz. Bilal tarafın dan sabah nam azın da, N eccaroğullan ’ndan bir
kadın a ait yüksekçe bir evin dam ın da okunmuş ve artık Müslümanlığın bir şiarı,
alam eti halin e gelmiştir. ”
Kaynak: K aram an, H.; Bardakoğlu, A. ve Apaydın, Y. (2006).
İlmihal I İman ve İbadetler, Ankara: Diyanet İşlen Başkanlığı Yayınlan, s. 266.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
İbadet
Mabet
Cami
Farz
Vacip
• Sünnet
• Abdest
• Teyemmüm
• N am az
• Oruç
• Zekat
• H ac
• Kurban
İçindekiler
•
•
•
•
•
•
•
•
•
İBADET İLE İLGİLİ KA VRAMLAR İBADET\ İBADETHANE
İNANÇ-İBADET İLİŞKİSİ
İSLAM’DA İBADETİN ŞARTLARI
TEMİZLİK
NAMAZ İBADETLERİ
ORUÇ İBADETİ
ZEKAT İBADETİ
HAC İBADETİ VE ÖNEMİ
KURBAN İBADETİ
Ünite 3 - İbadet ve İslam İbadetleri
45
İBADET İLE İLGİLİ KAVRAMLAR: İBADET, İBADETHANE
İbadet her dinde bulunan ve inançtan hemen sonra gelen bir olgudur. Her toplum­
da insanlar, inandıkları insanüstü varlığa veya varlıklara şükranlarını belirtmek,
onun/onların hoşnutluğunu kazanmak veya öfkesinden, zararından emin olmak
için çeşitli ibadet uygulamalarında bulunmuşlardır. Dinler Tarihi bilimi açısından
bir inanç sistemine din diyebilmek için o sistemde mutlaka ibadet uygulamasının
bulunması gerekmektedir.
İbadet, çok geniş bir uygulama alanını içermektedir. Kişinin tek başına hiçbir Boyun eğme, itaat, kulluk,
kural olmadan yaptığı ibadetler olduğu gibi çok geniş katılımlı dualar ve tören­ tapma, tapınma gibi
anlamlara gelen ibadet, dinî
ler şeklinde ibadetler de vardır. Bu yüzden ibadet ile ilgili tanımlar da çeşitlilik açıdan insanın Allah'a
arz etmektedir. Ancak ibadeti; insanın bağlandığı, kendisinin varlık sebebi olarak saygı, sevgi ve itaatini
göstermek ve onun
gördüğü güce, varlığa olan görevini yerine getirmesidir şeklinde tanımlamamız hoşnutluğunu kazanmak
amacıyla yaptığı her türlü
mümkündür.
davranışı ifade eder. Bir
İbadette iki taraf vardır. Birisi ibadet eden, diğeri de kendisine ibadet edilendir. başka ifadeyle ibadet,
Bazı dinlerde, özellikle İslam dininde ibadetler, Allah tarafından yapılması istenen insanın Allah’ın hoşnut
ibadetlerdir. Müslümanların bunları mutlaka yerine getirmeleri gerekir. Bunun se­ olacağı tutum ve
davranışlarda bulunmasıdır.
bebi İslam dininde ibadetin sosyal bir yönünün de bulunmasıdır. Müslüman için
hem Allah’a karşı yerine getirmesi gereken uygulamalar hem de içinde yaşadığı
topluma karşı yerine getirmesi gereken ibadetler vardır. Kurban, Zekat gibi ibadet­
ler toplumsal boyutu olan ibadetlerdir. Bunların dışında Müslümanlar, fazladan
ibadet yapabilirler, her zaman dua edebilirler.
Dinlerde ibadetlerin yapılış şekilleri farklı olduğu gibi yapılış yerleri de farklı­
dır. Bazı ibadetler bireysel olarak ve istenilen yerde yapılırken bazı ibadetler de
mutlaka bir mekana bağlı olarak icra edilebilmektedir. Mekana bağlı olarak yapıl­
ması gereken ibadetlerden dolayı dinlerde mabet kavramı öne çıkmaktadır.
Mabet: Mabet, bir yüce varlığa, bir kutsala saygı göstermek, ona tazimde bulun­
mak için inşa edilmiş yapıdır. Her dinde, şekilleri farklı olsa da bağlılarını bir araya
getiren böyle yapılar bulunmaktadır. Dinlerde ibadethaneler de çeşitli şekillerde ad­
landırılmaktadır.
I. ünitedeki bilgilerimizi anımsayarak Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam dinlerinin mabetle­
rinin adlarını sayınız.
İslam ’da Mabet: İslam’da ibadet yeri olarak kullanılan yapılara cami veya mes­
cit denilmektedir. Cami “bir yere toplayıcı, bir araya getirici” anlamlarına gelirken
mescit ise “dik durmak, eğilmek, alm yere koymak” gibi anlamları içermektedir.
Medine’de bulunan Mescid-i Nebevî Müslümanların camilerine örnek olmuş,
Müslümanların bulunduğu her yerde mescitler açılmıştır. Günümüzde Türkiye’de
küçük ibadethanelere mescit, büyüklere cami deniyorsa da temelde ikisi de aynı
anlama gelmektedir. Camiler, Müslümanların hayatında merkezi rol oynayan yapı­
lar haline gelmiştir. Bu bakımdan camileri tanımak gerekmektedir.
C am inin Bölüm leri:
M ihrap: Camilerin kıble tarafına gelen ve imamın namaz kılarken önünde dur­
duğu girintili kısma mihrap denir.
M inber: Camilerde imamın cuma ve bayram namazlarında hutbe okuması için
yapılmış olan, merdivenle çıkılan yüksek yerdir.
Kürsü: Camilerde vaaz vermek için hazırlanan yerlerdir.
o
SIRA SİZDE
Mescit kelimesi “ Mescidü’l
Haram” (Bakara, 2/143),
"Mescidü'l-Aksa” (Isra,
17/1) şeklinde Kur’an-ı
Kerim’de de yer almıştır.
Cami ve minare bir bölgenin
halkının müslüman
olduğunun simgesi haline
gelmiştir.
46
Oin Kültürü ve Ahlak Bilgisi
M inare: Camilerin bitişiğinde bulunan ve ezan okumak için yapılmış olan an­
cak daha çok camiye estetik ve güzellik katan kule şeklindeki yapılardır.
Şerefe: Minareleri çepeçevre saran ve ezan okumaya yarayan çıkıntılı yerlere
denir. Şerefeye genellikle minarenin içinde bulunan merdiven ile çıkılmaktadır.
Minarenin büyüklüğüne göre bir veya daha fazla şerefe yapılmaktadır.
Alem: Minarenin tepesinde yer alan hilal şeklindeki simgeye alem denir.
İN A N Ç -İB A D E T İLİŞKİSİ
İnanç ile ibadet, neredeyse birbirlerinden ayrılamayacak kadar yakından ilişkilidir.
Çünkü, insanın “înandım” dedikten sonra bu inancının gereğini yerine getirmesi
beklenir. İnancının gereğini yerine getirmeyenlerde bu inançlar körelir ve etkisiz
hale gelir. Kişi, ibadetlerini yerine getirmediği takdirde, inançtan beklenen olumlu
sonuca ulaşamaz. Bu bakımdan, inanan insanların ibadetlerine özen göstermeleri
İslam dinine göre temelde
Allah’ın rızasını kazanmayı
da hedefleyen her şey ibadet
anlamına gelir.
gerekir.
İslam dininde ibadet yalnızca Allah’a yapılır. Ölmüş veya sağ herhangi bir
kişiye ibadet yapılmaz. Zaten Müslümanlar bunu her namazlarında, Fatiha suresi­
ni okuyarak dilleri ile de söylerler: “Ancak sana kulluk ederiz ve yalnız senden me­
det umarız” (Fatiha, 1/5). İbadetin sadece Allah’a yapılacağı, başka bir ayette de
şöyle bildirilmektedir: “De ki: Şüphesiz benim namazım, kurbanım, hayatım ve
ölümüm hepsi Alemlerin Rabb’i Allah içindir” (En’am, 8/162).
İnanmak gibi inancının gereği olan ibadetlerini yerine getirmek de insanda fıt­
ri yani doğuştan sahip olduğu bir duygudur. İnsan, içinde doğuştan bulunan hem
iyilik hem de kötülüğe olan eğilimi nasıl yönlendiriyorsa ibadet yönelimini de ger­
çekleştirmesi gerekir. Çünkü ibadetler, insanın hem inancını canlı tutmasına hem
de iyiliğe yönelmesine önemli katkı sağlamaktadır.
Kur’an-ı Kerim’de, ibadetin niçin yapılacağından çok nasıl yapılacağından ve
sonuçlarından bahsedilmektedir. İbadetin kime yapılacağı belirtilmektedir. Hz.
Muhammed (s.a.s) ’de hayatı boyunca Kur’an-ı Kerim’de buyrulan ibadetleri yeri­
ne getirerek hem İslam dinini yaşamış hem de nasıl yaşanılacağım göstermiştir.
Şüphesiz ibadetler, sorgulanmadan, bir hikmet aranmadan sırf Allah rızası için
yapılması gereken uygulamalardır. Ancak İslam dini, insana yaptıklarının anlamını
anlama, aklını kullanma görevi de vermiştir. Bu bakımdan insan, sırf Allah rızası
için yerine getirse de ibadetlerinin kendisine ve yaşadığı topluma ne gibi etkiler
yaptığını öğrenmeye, bunların hikmetini çözmeye çalışmalıdır.
İSLAM’D A İBAD ETİN ŞARTLARI
İslam dinine göre ibadet yapmak için belirli şartların olması gerekir. İslam dinine
göre ibadetle yükümlü olmak için iki şart vardır: Bunlardan birincisi akıllı olmak,
İkincisi ise erginlik çağına gelmiş olmaktır. Aklı yerinde olan ve ergenlik çağma
ulaşan kimseler dinin öngördüğü buyrukları yerine getirmek ve yasaklarından sa­
kınmakla sorumludur. Dinî açıdan böyle kimselere “mükellef” (sorumlu) denil­
mektedir. Ergenlik çağma girmiş ve aklı yerinde olan her Müslüman dinsel açıdan
sorumludur, ibadetlerle ilgili sorumlu kişinin davranışlarını belirleyen sekiz durum
vardır. Bunları birer birer ele alacağız:
Farz: İslam dinine göre; günde beş vakit namaz kılmak, oruç tutmak gibi ya­
pılması kesinlikle emredilen şeylere farz denir. Farz iki çeşittir: Günde beş vakit
namaz kılmak gibi her sorumlu (mükellef) kişinin yapması gereken farza “farz-ı
ayn” denilmektedir. Cenaze namazı kılmak gibi insanların bir kısmının yapması ile
diğerlerinin yapmak zorunda olmadığı farza da “farz-ı kifaye” denilmektedir.
Ünite 3 - İbadet ve İslam İbadetleri
47
Vacip: Farz kadar kesin olmamakla birlikte güçlü bir dinî delil ile yapılması
buyrulan şeye vacip denilir. Bayram namazı kılmak, kurban kesmek vacip sayıl­
maktadır.
Sünnet: Farzlar ve vaciplerden başka Hz. Muhammed (s.a.s) tarafından yapı­
lan ibadetlere de sünnet denilmektedir. Sünnet de ikiye ayrılmaktadır: Bunlardan
Hz. Muhammed (s.a.s) ’in devamlı yerine getirdiklerine “müekked sünnet”, ara sı­
ra yaptıklarına da “gayr-ı müekked sünnet” denilmektedir.
M üstehab: Müstehab da peygamberimizin bazen yapıp bazen de yapmadığı
şeylere denir. Örneğin; kuşluk namazı kılmak müstehabdır.
Mübah: Mükellef olan kimsenin yapıp yapmamakta serbest olduğu şeylere de
mübah denilmektedir.
Helal: Dinî açıdan yapılmasına izin verilmiş her hangi bir kısıtlama yapılmamış
tutum ve davranışlara helal denilmektedir.
H aram : Yalan söylemek, hırsızlık yapmak gibi dinimizce yapılması kesinlikle
yasaklanan şeye haram denilmektedir.
M ekruh: Haram olduğu dinî delillerle sabit olmamasına rağmen yapılması uy­
gun olmayan tutum ve davranışlara mekruh denilmektedir.
Müfsid: Başlanmış bir ibadeti bozan şeye müfsid denilmektedir. Örneğin; na­
maz kılarken konuşmak, gülmek gibi.
TEM İZLİK
İslam dininde temizliğin büyük önemi vardır. Hatta bazı ibadetlerin yerine getiril­
mesi için özel olarak temizlik yapılması gerekmektedir. Bu da İslam dininin emir ve
yasaklarında birey ve toplum için yararlar gözetildiğini açıkça ortaya koymaktadır.
Temizlik, insanın bedenini, çevresini, her türlü kir ve pislikten arındırması de­
mektir. Sağlıklı bir şekilde yaşamak da temiz olmaya bağlıdır. İslam dininde temiz­
lik, imanlı olmanın göstergesi sayılmıştır. Kur’an-ı Kerim’de “Allah, temizliğe özen
gösterenleri sever.” (Bakara, 2/222) buyrulmuştur. Dinimizi bize ileten ve öğreten
Peygamberimiz de yaptığı konuşmalarda, temizlik üzerinde önemle durmuştur.
Temiz olmanın gereğinden, temizliğin, kişi ve topluma sağlayacağı yararlardan
bahsetmiştir.
Manevi temizlik: İnsanın kalbinin ve duygularının temiz olması manevi temiz­
liktir. Kişinin, içinde kin, nefret, haset, çekememezlik ve kıskançlık gibi duygulara
yer vermemeye çalışması onun manevi temizliğe özen gösterdiği anlamına gelir. Kim
olursa olsun diğer insanlara karşı daima temiz duygu ve düşünceler içinde bulun­
mak, onların iyiliğini istemek de dinimiz açısından manevi temizlik kapsamındadır.
İnsanın içinin temizliği, onun davranışlarına da yansır. Çünkü, insanın bilinç­
li olarak yaptığı davranışlarının arkasında mutlaka bir duygu ve düşünce bulun­
maktadır. Yani insanı bir işi yapmaya sevk eden onun niyetidir. Bazen iyi niyet­
le yapılan bir iş kötü sonuç verebilir. Bu durumda da o kişinin kötü olduğu an­
lamı çıkmaz.
Maddi Temizlik: İnsanın hem maddi hem de manevi yanı bulunmaktadır. Bu
yüzden insanın tam anlamıyla temiz olabilmesi için bu iki yönünün de temiz olma­
sı gerekir, insanın içinin temiz olduğu halde bedeninin ve yaşadığı çevrenin temiz
olmaması istenilen bir şey değildir. “Benim içim temiz” demek, yeterli değildir. İn­
sanın içinin temizliği dışarıdan da görülmelidir.
insanın bedenini ve yaşadığı çevreyi temiz tutmasına maddi temizlik denilmek­
tedir. İslam dininde ibadetleri yerine getirmenin temel koşullarından birisi temiz­
liktir. Bunu namaz ibadetinde çok açık olarak görebiliriz. Namaz kılmak için her
İslam dinine göre iki türlü
temizlik vardır. Bunlardan
birincisi, manevi temizlik,
İkincisi ise maddi
temizliktir.
İslam dininde; “ Ameller
niyetlere göre
değerlendirilir." ilkesi
esastır.
48
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
İslam dinine göre mümin
kimse; "elinden ve dilinden
başkalarına zarar gelmeyen
kişi” şeklinde
tanımlanmaktadır.
şeyden önce abdest alınarak insanın bedeninin kirden arındırılması gerekmekte­
dir. Ayrıca insanın giydiklerinin ve namaz kılacağı yerin de temiz olması gerekir.
Yüce Allah: “Ey Adem oğulları! Her mescide girdiğinizde, temiz ve güzel elbiseler
giyin...” (A’raf, 7/31) buyurmaktadır.
Abdest
Bazı ibadetlerin ön şartı olan abdest, “âb” (su) ve “dest” kelimelerinden oluşan ve
Türkçe “el suyu” anlamına gelen Farsça bir kelimedir. Abdestin Arapça karşılığı;
güzellik, temizlik anlamına gelen “vudû”dur. Dinî anlamda abdest, “bedenin belir­
li yerlerini usulüne uygun olarak yıkamak ve bazılarını da eldeki ıslaklık ile mes-
t\
J
i-
.
' r:;*-1
hetmek” demektir.
Abdest, Kur’an-ı Kerim’de buyrulan ve Hz. Muhammed (s.a.s) tarafından da na­
sıl alınacağı öğretilen bir uygulamadır. Kur’an’da; “Ey iman edenler! Namaza kalk­
tığınızda yüzlerinizi, dirseklere kadar kollarınızı yıkayın, başınızı meshedin ve to­
puklara kadar ayağınızı yıkayın. Eğer su bulamazsanız temiz toprakla teyemmüm
edin.” (Maide, 5/6) buyrulmaktadır. Hz. Muhammed (s.a.s) ’de abdestsiz olarak kı­
lınacak namazın kabul edilmeyeceğini bildirmiştir.
Abdest, tek başına bir ibadet olmaktan ziyade bazı ibadetleri yapmak için şart
olan bir dinî uygulamadır. Ön şart olmasa da bazı filler ve ibadetler için önemine
binaen abdest alınması uygun görülmüştür. Bundan dolayı abdestin farz, vacip ve
mendup olduğu durumlar vardır.
Abdestin Farzları: Bir fiilin abdest sayılabilmesi için yapılması zorunlu olan
şeyler vardır. Bunlar abdestin farzlarıdır. Abdestin dört farzı şunlardır:
• Yüzü yıkamak,
• Kolları dirseklerle birlikte yıkamak,
• Başı meshetmek,
• Ayakları topuklarla birlikte yıkamaktır.
Bunlardan birisi yerine gelmezse abdest geçerli sayılmamaktadır. Bunlar yapı­
lınca abdest için asgari şartlar yerine getirilmiş olur. Ancak abdest alman suyun te­
miz olması, yıkanması gereken organlarda kuru yer kalmaması da gerekmektedir.
Mesh
1
Namaz kılmak için abdest şart koşulmuş olsa da abdest almada bazı kolaylıklar ge­
tirilmiştir. Bunlardan birisi meshtir. Mesh, bir şeyin üzerine elini sürmek demektir.
Abdest aldıktan sonra ayaklarına mesh giyen kimse tekrar abdest alırken meshlerini çıkarmadan üzerlerini meshetmesi yeterlidir. Yolcu olmayanlar bu şekilde 24
saat, dinen yolcu hükmünde olanlar ise 72 saat böyle yapabilirler.
İslam dininde; herhangi bir nedenden dolayı bir yeri sargılı olanlara da kolay­
lık vardır. Bedenin bir yerinde sargı varsa ve bu sargının abdest alırken kaldırılma­
sı sakıncalı ise bu durumda sargı çözülmez, el ıslatılarak sargının üzeri meshedilir.
Boy Abdesti (Gusül)
Bir şeyi yıkamak anlamına gelengusül, dinî açıdan bütün bedenin temiz su ile yı­
kanmasını ifade eder. Gusül yerine Türkçede, boy abdesti de denilmektedir.
Kur’an-ı Kerim’de guslün gerekliliği bildirilmiştir (Maide, 5/6).
Boy abdesti (gusül) ’nin farzı üçtür:
• Ağza su alıp boğaza kadar çalkalamak
• Buruna su çekip temizce yıkamak
• Bedenin her tarafını kuru yer bırakmadan yıkamak
Ünite 3 - İbadet ve İslam ibadetleri
49
Bir Müslümanın, gerekli durumlarda boy abdesti alması farzdır. Çünkü, ibadet­
lerin yapılabilmesi için boy abdesti şarttır. Cünüplük hali ile kadınların adet hali­
nin bitimi ve loğusalığın sonunda boy abdesti almak gerekmektedir. Ayrıca, zorun­
lu olmadığı halde Cuma ve bayram namazlarına giderken boy abdesti almak da
Hz. Muhammed (s.a.s) ’in sünnetidir.
Teyemmüm
Teyemmüm, niyet ederek, temiz toprak veya toprak cinsinden bir şeye ellerini vu­
rup kollarını ve yüzünü meshetmeye denir. İslam dininin ibadetler konusunda ge­
tirdiği kolaylıklardan biri olan teyemmüm, su bulunmadığı zaman namaz abdesti
ve boy abdesti (gusül) yerine geçer. Ayrıca, su bulunmasına rağmen temiz değilse
veya abdest ve boy abdesti alındığında insanın sağlığına zarar verecek durum var­
sa da teyemmüm yapılabilir.
İslam dinini ibadet konusunda diğer dinlerden ayıran temel özellik nedir?
N AM A Z İBADETİ
Namaz ibadeti, İslam’ın beş şartından biridir. Allah’ın varlığına ve birliğine inanan
insanların en önemli görevlerinden birisi namaz kılmaktır. Namaz, Kur’an-ı Kerim’de “salât” kelimesi ile ifade edilmektedir. Namaz ibadeti, Hz. Muhammed
(s.a.s) ’in Mekke’den Medine’ye göçünü ifade eden Hicret’ten (622) yaklaşık iki yıl
önce Miraç Gecesi’nde farz kılınmıştır. Namaz, günde beş vakit belirli kurallara gö­
re kılınan özel bir ibadet biçimine verilen addır.
Yüce Allah, namazın şuurlu bir biçimde, huşu içinde kılınmasını emretmiş, bu
şekilde kılınan namazların insanı, “hayasızlıktan ve fenalıktan alıkoyduğunu” (Ankebut, 29/45) bildirmiştir. Namaz, Allah’a yaklaşmanın yolu, ona yükselmenin ba­
samağı olarak kabul edilmiştir. Hz. Muhammed (s.a.s); “Namaz dinin direğidir.”
(Tirmizi, “iman”, 8) diyerek namazın, bütün ibadetlerin özü olduğunu belirtmiştir.
Kelime-i Şehadet’ten yani Allah’tan başka ilah olmadığını ve Hz. Muhammed
(s.a.s) ’in Allah’ın kulu ve elçisi olduğunu belirttikten sonra İslam dininin en önem­
li ibadeti, günün beş ayrı zaman diliminde namaz kılmaktır. Namaz kılmak, kadın
erkek ergenlik çağına erişmiş herkese farz olan bir ibadettir. Namazı kılmamak bü­
yük günahtır. Çünkü Hz. Muhammed (s.a.s), kıyamet gününde insandan hesabı
sorulacak ilk görevin namaz olduğunu bildirmiştir (Tirmizi, “Salât”, 188).
Namaz, kişinin işlediği günahlardan dolayı içinde oluşan manevi kirleri de gi­
deren bir ibadettir. Hz. Muhammed (s.a.s), günde beş vakit namazı, bir kimsenin
kapısının önünden akan ırmağa benzetmiş ve arkadaşlarına şöyle sormuştur: “Ne
dersiniz, birinizin kapısının önünden ırmak geçse ve o kimse orada günde beş ke­
re yıkansa bedeninde hiç kir kalır mı?” Bu soru üzerine Sahabîler, “Kalmaz, ey Tan­
rı elçisi.” deyince Hz. Muhammed (s.a.s) “işte beş vakit namaz buna benzer. Allah
namaz sayesinde günahları siler.” demiştir (Buhari, “Mevâkit”, 6).
Namazın Çeşitleri: İslam dininde namazlar çeşitli sınıflara ayrılmıştır. Yaygın sı­
nıflamaya göre namazlar farz, vacip ve nafile namazlar olarak üçe ayrılmaktadırlar.
Farz N am azlar: Farz olan namazlar da farz-ı ayn ve farz-ı kifaye olmak üzere
ikiye ayrılır. Farz-ı ayn olan namazlar; günde beş vakit namaz ve her Cuma kılınan
Cuma namazıdır. Farz-ı kifaye olan namaz ise bir Müslüman öldüğünde akraba ve
komşuları tarafından onun cenaze namazının kılınmasıdır. Bu namazı bazıları kı­
lınca diğerlerinin kılması gerekmez. Kılanlar sevabını alırlar. Eğer hiç kimse kılmazsa o beldede bulunan herkes sorumlu olur.
Salât Arapçada; "namaz,
dua, niyaz, rahmet, istiğfar”
gibi anlamlara gelmektedir.
Namaz, tam anlamıyla huşu
içinde kılanları her türlü
ahlaki olmayan
davranışlardan koruyan bir
ibadettir.
Hz. Muhammed (s.a.s),
secdedeki hali, kulun Allah'a
en yakın olduğu durum
olarak görmüştür (Müslim,
“ Salât” , 215).
#
50
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Vacip Namazlar: Yatsı namazından sonra kılınan Vitir namazı ile bayram na­
mazları vacip namazlardandır.
Nafile Namazlar: Farz ve vacip namazların dışındaki namazlara nafile namaz­
lar denilmektedir.
N a m a z ın F a r z la r ı
Namazın geçerli olabilmesi bazı kurallara bağlıdır. Bunların başında namazın farz­
ları yer almaktadır. Namazın farzları 12 tanedir. Namaza hazırlık mahiyetinde oldu­
ğu için namaza başlamadan yerine getirilmesi gereken farzlara “namazın şartları”,
namaz esnasında yapılanlara da namazın unsurlarını oluşturdukları için “namazın
rükünleri” denilmektedir. Bunları sırasıyla ele alacağız.
Namazın şartlan : Bunlar, yukarıda da belirtildiği gibi, namaz başlamadan ya­
pılması gereken farzlardır ve altı tanedir.
• Hadesten Taharet: Kirli sayılandan temizlenme demektir. Hadesten taharet,
namaz abdesti olmayanın namaz abdesti, boy abdesti olmayanın da boy abdesti alması anlamına gelir.
• N ecasetten Taharet: Necaset maddi kir anlamındadır. Kişinin bedenini, el­
biselerini ve namaz kılacağı mekanı temizlemesi demektir.
• Setr-i Avret: Namazda görünmesi uygun olmayan yerlerin örtülmesi de­
mektir. Namaz kılabilmek için erkeklerin göbeklerinden diz kapaklarına ka­
dar olan yerlerini, hanımların da el, yüz ve ayakları dışında kalan bütün be­
denlerim örtmeleri gerekir.
• İstikbal-i Kıble: Namaz kılarken kıbleye yönelmek demektir. Müslümanla­
rın kıblesi Mekke şehrinde bulunan Kâbe’dir.
• Vakit: Namaz, belirli zamanlarda yerine getirilmesi gereken bir ibadettir. Bir
namazın vaktinde kılınmasına “eda”, vaktin çıkmasından sonraki bir zaman­
da kılınmasına da “kaza” denir.
• Niyet: Niyet, bir şeyi yapmaya karar vermek demektir. Kılınacak namaza ni­
yet etmek de namazın şartlarındandır.
N am azın Rükünleri:
Namazın içinde yapılması gereken şeylere namazın ana bölümlerini oluşturdukla­
rı için namazın rükünleri denir. Bunların sayısı da altıdır:
• Başlam a veya İftitah Tekbiri: Elleri kulak hizasına kadar kaldırarak “Allahüekber” deyip namaza başlamaktır.
• Kıyam : Namazın rükünlerinden olan kıyam; başlama tekbiri ve her rekatta
asgari okunması gerekli Kur’an’ı okuyacak kadar bir süre ayakta durmak de­
mektir.
• K ıraat: Kıraat, “okumak” anlamına gelmektedir. Namazda, asgari kısa üç
ayet veya buna denk düşen uzun bir ayet okumak gerekir.
• Rükû: “Eğilmek” anlamına gelen rükû, namazda eller dizlere erecek şekil­
de eğilmektir.
• Sücûd: Secde, “itaat, tevazu içinde eğilmek, yüz üstü yere kapanmak” an­
lamlarına gelir. Diz üstü yatarak alm, burnu ile birlikte yere koymak ve bu­
nu iki kez yapmaktır.
• Ka’de-i A hire (Son O turuş): Namazın sonunda “Tahiyyât” duasını okuya­
cak kadar oturmaktır.
Ünite 3 - İbadet ve İslam İbadetleri
51
Namazın Vacipleri
Namazın farzlarından başka bir de vacipleri vardır. Namaz kılarken, vaciplerinden
birisi unutularak terkedilmişse sehiv secdesi (unutma secdesi) yapılır. Kasıtlı ola­
rak namazın vaciplerden birisi yapılmamışsa namazın yeniden kılınması gerekir.
Namazın vacipleri şunlardır:
• Namaza “Allahüekber” diyerek başlamak (Bu, çoğunluk tarafından farz ola­
rak kabul edilmektedir),
• Namazların her rekatında Fâtiha suresini okumak (Bu da çoğunluğa göre
farzdır).
• Farz namazların ilk iki rekatında ve nafile namazların her rekatında Fâtiha
suresinden sonra kısa bir sure veya buna denk üç kısa ayet okumak,
• Fâtiha’yı diğer sure veya surelerden önce okumak,
• Secdede alın ile beraber burnu da yere değdirmek,
• Üç veya dört rekatlı namazların ikinci rekatında oturmak,
• Namazlarda birinci oturuş ile son oturuşlarda Tahiyyât duasını okumak,
• İmamın, cemaatle kılındığında sabah, cuma, bayram, teravih ve vitir namaz­
larının her rekatında, akşam ve yatsı namazlarının ilk iki rekatlarında Fâtiha’yı açıktan, öğle ve ikindi namazlarında da gizli okuması,
• İmama uyan cemaatin Fâtiha ve sureyi okumayıp susması,
• Vitir namazında Kunut tekbiri almak ve Kunut dualarım okumak,
• Bayram namazlarındaki ilave tekbirlerin alınması,
• Ta’dil-i erkâna uyulması [Namazda, ayakta iken dosdoğru durmak, rükûda
dümdüz olmak (hanımlar iyice eğilmezler), rükûdan kalkınca iyice doğrul­
mak, iki secde arasında tam oturmak],
• Namazın sonunda sağma ve soluna selam vermek,
• Namazda yanılma durumunda sehiv secdesi yapmak.
Bunlardan başka bir de namazın sünnetleri ve adabı vardır. Namazın sünnetle­
rine ve adabına uymak da önemlidir. Namazın yararını fazlalaştırır, sevabını arttı­
rır. Her namazın başlangıç tekbiri esnasında elleri kaldırmak, hemen ardından el
bağlamak, ayakların arasını dört parmak kadar bir aralıkta bırakmak, Sübhaneke
duasını okumak, rükûda, secdede ve selam verirken söylenmesi gerekenleri söy­
lemek gibi namazın sünnetleri vardır.
Namaza Çağrı: Ezan ve Kamet
Ezan ve kamet namaza çağrıyı simgeler. Ezan ve kametin hem namaz açısından
hem de İslam kültür ve medeniyeti açısından önemli bir yeri vardır. Sözlükte
“bildirmek, çağırmak” anlamına gelen ezan, farz namazları için belirli vakitlerde
okunur.
Ezan, hem namaz vaktinin girdiğini belirtmekte hem Allah’ın yüceliğini ilan et­
mekte hem de Hz. Muhammed (s.a.s) ’nin Allah’ın elçisi olduğunu bildirmektedir.
Ezanın güzel sesle ve usulüne uygun okunması tavsiye edilmiştir. Ezanı usulüne
uygun olarak okumakla görevlendirilmiş kimseye de müezzin denilmektedir. Mü­
ezzinlerin, seslerini duyurmak için yüksek yerlere çıkmaları gerektiğinden, İslam
mimarisinde “minare” denilen yapılar ortaya çıkmıştır.
Namaza çağrı mahiyetinde ezan okunduktan sonra farz namazlara başlarken
ayrıca kamet de getirmek gerekir. Kamet getirmek demek, “hayye ale’l-felâh” de­
nildikten sonra iki defa “kad kameti’s-salâh” (namaz başladı) denilerek ezan söz­
lerini söylemektir.
Sünnetleri yerine getirerek ve
adabına uygun olarak
namaz kılan kişi, namazın
yararından daha çok istifade
eder.
52
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Ezan ve kamet sadece namazlardan önce okunmamaktadır. Yeni doğan çocu­
ğun sağ kulağına ezan sol kulağına da kamet okunmaktadır. Bu uygulama, kültü­
rümüzde önemli bir unsur olarak yerleşmiştir. Çocuk boğduktan sonra ad koyma
töreni yapılmakta ve çocuğun kulağına ezan ve kamet okunmaktadır.
Cemaatle Namaz
İslam dinî birliği, birlikte olmayı, dayanışmayı hedefleyen bir dindir. Bu yüzden,
toplu ibadetlere büyük önem vermektedir. Haftada bir defa olan Cuma namazı ve
yılda iki defa olan bayram namazlarının topluca kılınması gereklidir. Bu namazlar
tek başına kılınamaz. Diğer namazların da cemaatle kılınmasına büyük önem ve­
rilmektedir. Toplu ibadet birlik ve beraberliğin göstergesi olmuştur. Hz. Muhammed (s.a.s) ve arkadaşları, düşmanları saldırdığında onlarla savaşırken bile nöbet­
leşe cemaatle namaz kılmıştır. Ayrıca hem Kur’an’da hem de Hz. Muhammed
(s.a.s) ’in söz ve uygulamalarında cemaatle namaz kılmanın tek başına kılınandan
kat kat sevap olduğunu açıkça görüyoruz. Hz. Muhammed (s.a.s) hayatı boyunca
namaz kıldırmış, hasta olduğunda da Hz. Ebubekir’in arkasında namaz kılmıştır.
Vakit Namazları
Her günün belirli saatlerinde kılınması gereken namazlara “vakit namazları” denil­
mektedir. Bunlar; sabah, öğle, ikindi, akşam ve yatsı olmak üzere beş ayrı vakitte
kılınan namazlardır.
Cuma Namazı
Hutbe; birilerine hitap
etmek, söz söylemek
demektir.
Cuma namazı, Müslümanların haftalık olarak toplu halde kıldıkları özel bir farz na­
mazdır. Bu namaz aynı zamanda İslam dininin cemaate verdiği önemin de bir gös­
tergesidir. Cuma namazı, cuma günleri öğle namazının vaktinde kılınır. O gün, ay­
rıca öğle namazı kılınmaz. Cuma namazı; dördü ilk sünnet, ikisi farz, dördü son
sünnet olmak üzere on rekattır. Daha sonra dileyen “zuhr-ı ahir” adıyla kılınan na­
mazı ve “vaktin sünneti” adıyla kılınan namazı kılabilir.
Cuma namazı, ancak cemaatle kılmabilir, tek başına kılınamaz. Ayrıca hutbe
okumak bu namazın şartlarındandır. Cuma namazının şartlarından olduğu için hut­
benin en güzel bir biçimde okunması ve dinlenmesi gerekmektedir.
Teravih Namazı
Teravih namazı, ramazan ayında her oruç öncesi yatsı namazının son sünnetinden
sonra, vitir namazından önce kılınan bir namazdır. Teravih namazı sünnet namaz­
lardandır ve yirmi rekattır. Bu namaz, camide cemaatle kılınabileceği gibi evde tek
başına veya evde cemaatle de kılmabilir. Teravih namazı cemaatle kılındığında bu
namazdan sonra kılınan vitir namazı da cemaatle kılınır.
Bayram Namazı
Ramazan ve Kurban Bayramlarının başlangıcında kılman namazlara bayram nama­
zı denilmektedir. Bayram namazı, bayram günlerinde güneş doğduktan yaklaşık
elli dakika sonra kılınır. Bayram namazı kılmak vaciptir. Bayram namazı cemaatle
kılman namazdır, tek başına kılınamaz. Bu namaz için ezan ve kamet okunmaz.
Namazdan sonra imam tarafından bayramın önemi ve toplumsal dayanışmanın ge­
reği ile ilgili hutbe okunur. İmam hutbeden inince namaz biter.
Ünite 3 - İbadet ve İslam ibadetleri
53
Cenaze Namazı
Ölen bir Müslüman için dua maksadıyla kılınan namaza cenaze namazı denilmek­
tedir. Namazda, ölen kimse için dua edilir, ona karşı son görev yerine getirilir.
Cenaze namazı dört defa tekbir alınarak ayakta kılınır. Bu namaz da farz olma­
sına rağmen farz-ı kifayedir. Müslümanlardan bir kısmı kılarsa diğerlerinin kılması
gerekmez.
Nafile Namazlar
Farz, vacip ve sünnet namazlardan başka bir de nafile namazlar vardır. Nafile na­
mazlar, Hz. Muhammed (s.a.s) ’in değişik zamanlarda ve özel durumlarda kıldığı
farz, vacip veya sünnet olmayan namazlardır. Bu namazlar, daha fazla sevap almak
için kılınır. Kuşluk vaktinde kılınan “kuşluk namazı”, akşam namazından sonra kı­
lınan “evvabîn namazı” ve gece yarısından sonra kılınan “teheccüd namazı” nafile
namazlardandır. Bunlardan başka nafile namazlar da vardır. En az iki rekat olarak
kılınan nafile namazların kılmışı sabah namazının sünneti gibidir.
F a rz, v a c ip ve s ü n n e t
n a m a z la r d a n b a ş k a b ir d e
n a f ile n a m a z la r v a r d ır.
D a h a çok s e v a p k a z a n m a k
is te y e n le r bu n a m a z la r ı
k ıla b ilir le r .
O R UÇ İBADETİ
Oruç ibadeti, İslam dininin beş şartından biridir. Oruç ibadeti, farklı şekillerde de
olsa hemen hemen her dinde bulunmaktadır. Örneğin, Hristiyanlıktaki oruç, bazı
günlerde bazı yiyeceklerden kaçınmak şeklindedir. Yahudilikte de oruç ibadeti
vardır. Oruç ibadetinin en aşırı şekli, Hindistan’da bağlıları bulunan Caynizm di­
nindedir. Bu dine göre insan için en faziletli şey, kendisini aç bırakarak ölmektir.
İslam dini, oruç konusunda da diğer ibadetlerde olduğu gibi orta yolu benimse­
miştir. Oruç tutulacak ay, gün ve orucun nasıl tutulacağı kesin olarak belirtilmiştir.
Oruç ibadeti, Kur’an-ı Kerim’de açık olarak farz kılman bir ibadettir. Bu konu­
da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Oruç, sizden önce gelip geçmiş üm­
metlere farz kılındığı gibi size de farz kılındı. Umulur ki korunursunuz. Sayılı gün­
lerde olmak üzere (oruç size farz kılındı). Sizden her kim hasta yahut yolcu olur­
sa (tutamadığı günler kadar) diğer günlerde kaza eder. (İhtiyarlık veya şifa umudu
kalmamış hasta gibi devamlı mazereti olup da) oruç tutmaya güçleri yetmeyenlere
bir fakir doyumu kadar fidye gerekir. Bununla beraber, kim gönüllü olarak hayır
yaparsa, bu kendisi için daha iyidir. Eğer bilirseniz (güçlüğüne rağmen) oruç tut­
manız sizin için daha hayırlıdır.” (Bakara, 2/183-184).
İslam dinine göre oruç, kişinin ibadet niyetiyle kendisini, tan yerinin ağarma­
sından güneşin batmasına kadar, yemek içmek ve cinsel ilişki gibi şeylerden alı­
koyması anlamına gelmektedir. Orucun başlama anına ve oruç tutmaya “imsak”,
orucun bitimine yani oruç açmaya ise “iftar” denilir. Oruç tutmak için geceleyin
kalkıp yemek yemeye de “sahur” denilir.
Ergenlik çağına gelmiş her Müslümanın Ramazan ayı boyunca 30 gün oruç tut­
ması gerekir. Çünkü bu oruç, farz olan oruçtur.
İslam dinine göre farz olmayan oruçlar da vardır. Bunlardan birisi vacip olan
oruçtur. Bu oruç, nedene bağlıdır. Örneğin birisi; “şu işim olursa şu kadar oruç tu­
tacağım” der ve dilediği iş de olursa, o kişinin, adak yaptığı orucu tutması gerekir.
Çünkü oruç, onun üzerine vacip olmuştur. Dinimizce bir de nafile olarak nitelenen
oruç vardır. Nafile oruç, insanların sevap kazanmak için mübarek günlerde veya
başka zamanlarda tuttukları oruçtur. Ayrıca, ramazan ayından sonraki ay olan şev­
val ayında altı gün oruç tutmak ve muharrem ayının onuncu günü olan “Aşure” gü­
nünde oruç tutmak da Hz. Muhammed (s.a.s) ’in sünnetidir.
Fid ye; b ir y o k s u lu s a b a h ve
a k ş a m d o y u rm a k v eya b u n u
k a r ş ıla y a c a k m ik ta rd a k i
p a ra y ı y o k s u la v e rm e k
d e m e k tir.
54
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
İslam dininde oruç, farz
ibadetlerden birisidir. Gücü
yeten her Müslümanın
ramazan ayı boyunca oruç
tutması gerekir.
İslam dinine göre, oruç tutmak için bir takım şartların oluşması gerekir. Oruç
tutmak için her şeyden önce akıllı olmak gerekir. İkinci olarak da ergenlik çağına
girmiş olmak gerekir. Ancak, alışmak ve oruç tutmanın- zevkini tatmak için, zorlan­
mamaları durumunda, ergen olmayan çocuklar da oruç tutabilirler. Oruç tutmanın
üçüncü şartı da yerleşik ve sağlıklı olmaktır. Yolcu olanlar, yolculukta oruç tut­
maktan zorlanacaklarını düşünürlerse, yolculuk esnaiında oruç tutmazlar. Rama­
zan ayından sonra uygun oldukları günlerde tutamadıkları günlerin sayısınca oruç
tutarlar.
Oruç için her şeyden önce niyet etmek gerekir. Oruç tutulacağı zaman, “niyet
ettim Allah rızası için oruç tutmaya” demek yeterlidir. Ancak niyet dil ile yapıldığı
Oruç tutan kişi, kendini
sadece yiyip içmekten
alıkoymamalı, her türlü kötü
söz ve davranıştan
kaçınmalıdır.
gibi insanın oruç tutmaya bilinçli olarak karar vermesiyle de yapılmış olur. Örne­
ğin bir kimsenin oruç tutmak kastıyla gece sahura kalkıp yiyip içtikten sonra yat­
ması da niyet yerine geçer.
Oruç, kurallarına uyulmazsa geçerli olmaz, yani halk tabiri ile oruç bozulur. Bir
şeyin bilerek yiyip içilmesi ile oruç bozulur. Bir kimse, oruç olduğunu unutarak bir
şey yer veya içerse, onun orucu bozulmaz. Ancak, oruçlu olduğunu anımsadığın­
da, derhal, yiyip içmeye son vermelidir. Ramazan ayı boyunca bir kimsenin hasta­
lık veya yolculuk gibi bir özürden dolayı orucu bozulursa sadece o günün yerine
bir gün oruç tutar. Ancak, bir kimse, bilerek ve isteyerek Ramazan orucunu bozar­
sa ceza olarak “kefaret orucu” tutması gerekir ki bu da arka arkaya altmış bir gün
oruç tutmaktır.
Ramazan ayını özel kılan özellikler hangileridir?
Ramazan Ayı ve Önemi
Ramazan ayı, İslam dinî açısından önemli bir aydır. Bu ay, Müslümanların manevi
açıdan doruk noktalara çıktıkları, sevgi bağlarını çok güçlendirdikleri bir aydır. Bu
yüzden ramazan ayma halk arasında “on bir ayın sultanı” da denilir. Kur’an-ı Kerim’de ramazan ayının özellikleri hakkında şöyle buyrulmaktadır: “Ramazan ayı,
insanlara yol gösterici, doğrunun ve doğruyu eğriden ayırmanın açık delili olarak
Kur’an’ın indirildiği aydır. Öyle ise ramazan ayına ulaşanlar onda oruç tutsun...”
(Bakara, 2/185).
K adir Gecesi: Kadir Gecesi, ramazan ayının yirmi yedinci gecesi olarak bilinir.
Bu gece, dinimizce en kutsal gece olarak kabul edilir. Kutsal kitabımız Kur’an-ı Ke­
rim, Kadir Gecesi’nde indirilmiştir. Bu konuda Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulur:
“Biz, Kur’an’ı Kadir Gecesinde indirdik. Kadir Gecesinin ne olduğunu sen bilir mi­
sin? Kadir Gecesi, bin aydan hayırlıdır. O gecede, Rablerinin izniyle melekler ve
Ruh, her iş için iner dururlar. O gece, esenlik doludur. Ta fecrin doğuşuna kadar”
Ramazan ayı Müslümanlar
için hem oruç tutulan hem
de maddi ve manevi açıdan
arınılan bir ay özelliği
taşımaktadır.
(Kadir, 97/1-5).
Hatim ve Mukabele: Müslümanlar, ramazan ayı boyunca Kur’an okumaya ve
Kur’an’ı anlamaya daha çok özen gösterirler. Kur’an’ı baştan sona kadar okuyarak
bitirirler. Buna hatim denir. Yapılan hatimlerin duası için insanlar bir araya gelirler,
hatim duası ederler.
Ramazan ayında yapılan uygulamalardan birisi de “mukabele” okumaktır. Bir ki­
şinin Kur’an-ı Kerim’i okuması ve diğerlerinin dinlemesi geleneğine “mukabele” de­
nilmektedir.
Teravih Namazı: Teravih namazı, ramazan ayı boyunca yatsı namazından he­
men sonra kılınır. Teravih namazı sünnettir. Müslümanlar, teravih namazını, cema­
atle kılmaya özen gösterirler. Bir bölgede yaşayan insanlar, camilerde toplanırlar,
Ünite 3 - İbadet ve İslam ibadetleri
55
tanışıp kaynaşırlar, yeni dostluklar kurarlar. Namaz kılarlar, namaz aralarında coş­
ku ile ilahiler söylerler.
r
Fitre: Müslümanların ramazan ayında yerine getirmeleri gereken ibadetlerden
birisi de fitre vermektir. Buna “fıtır sadakası” da denilmektedir. Borcundan ve za­
ruri ihtiyaçlarından başka en az zekat verecek kadar parası olan Müslümanın fitre
vermesi vaciptir. Zekatta olduğu gibi parasının veya malının üzerinden bir yıl geç­
mesi ve artıcı özelliği olması şart değildir. Ramazan ayında verilmesi gerektiği için
fitre bayramdan önce verilmelidir. Verilemezse bayramda veya daha sonra da ve­
rilebilir. Ancak, fakirlerin bayram ihtiyaçları da düşünülerek bayramdan önce ver­
meye özen gösterilmelidir.
Oruç Tutmanın Yararları
Oruç tutmak, insanın, kendisini kontrol etmesini sağlayan bir ibadettir. Bu ibadet,
insanın iradesini güçlendirir, istekleri karşısında belirli bir süre direnmeyi öğretir.
Bildiğiniz gibi oruç tutan kişi, önüne en lezzetli yemekler konulsa bile onlardan bir
lokma bile yemez. Sıcaktan çok susasa bile bir yudum su içmez. Böylece, bedeni­
nin isteklerine karşı direnme alışkanlığı kazanır. İradesi güçlenen kişi, kötü alış­
kanlıklar edinmez. Eğer daha önceden kötü alışkanlık edinmişse bu alışkanlıklara
karşı mücadele etmeyi öğrenir.
Oruç tutan kimse, konuşurken güzel konuşmaya çalışır. Kimsenin hakkında
kötü söz söylemez. Hz. Muhammed (s.a.s) ’in; “Ya faydalı şeyler konuşun ya da
susun.” sözünün gereğini yerine getirir. Kendisine karşı güzel olmayan söz söyle­
yenlere bile yanıt vermez. Oruçlu her zaman peygamberimizin şu sözünü anımsar:
“Oruç bir kalkandır (oruçluyu kötülüklerden korur). Oruçlu kötü söz söylemesin.
Oruçlu kişi, kendisiyle itişmek ve dalaşmak isteyen kişiye (ben oruçluyum, ben
oruçluyum) desin.” (Buhari, “savm”, 9).
Oruç, devamlı çalışan iç organlarını dinlendirerek insanın sağlığını koruması
konusunda da yarar sağlar. Çoğu hastalık, ölçüsüz yemek yemekten kaynaklanır.
Oruç ibadeti, insana yiyecekler karşısında direnme alışkanlığı sağlayarak ölçüsüz
ve dengesiz beslenmeye yönelmeyi engeller, insanların dengeli beslenmesini sağ­
lar. Bu yüzden peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.s), oruç tutup sağlıklı bir ya­
şam sürmemizi öğütlemiştir.
Oruç ibadetinin ruhsal yönden de bir çok faydası bulunmaktadır. Oruç tutan ki­
şi, kendisini, her zamankinden daha çok Allah’a yakın hisseder. Çünkü oruç, Allah
ile kul arasındaki bir ibadettir. Bir kimsenin oruçlu olup olmadığını ancak Allah bi­
lebilir. Gösteriş için oruç tutulmaz. Çünkü insan dilerse kimse görmeden yiyip içe­
rek insanları kandırdığını zannedebilir. Ancak böyle davranan kimse, aslında sade­
ce kendisini kandırır. Çünkü Allah her şeyi görür ve bilir. Oruç tutan kişi, sadece
vicdanı ve Yüce Allah tarafından denetlenilebilir.
Oruç ibadetinin her türlü gösteriş ve kaygıdan uzak sadece Allah için olması ve
zor bir ibadet olması dolayısıyla sevabı da çok fazladır. Hz. Muhammed (s.a.s) Yü­
ce Allah’ın şöyle dediğini belirtmiştir: “Her bir iyilik için on katından yedi yüz ka­
tma kadar karşılık olabilir; fakat oruç başkadır. Çünkü oruç benim içindir ve onun
karşılığını ben vereceğim.” (Buhari, “Savm”, 2, 9).
Oruç bize, sabretmeyi öğretir. Yaşamın her türlü engelini sabırla aşabileceğimi­
zi hatırlatır. Çünkü oruç, belirli bir süre ile sınırlandırılmıştır. İnsan, belirli sürede
aç ve susuz kalır, daha sonra kendini alıkoyduğu yiyecek ve içeceklerden yer, içer.
Böylece sabretmenin sonunda mutluluk geleceğini öğrenir, insan, oruç tutarken
belirli bir süre sabrettiğinde nasıl rahatlığa kavuşuyorsa, yaşamı boyunca önüne çı­
kan engelleri aşmak için sabırla çalıştığında da mutluluğa kavuşacağını bilir.
Oruç tutan kişi, aç
insanların halini, belirli bir
süre kendisi de aç kalarak
yani yaşayarak anlar.
Hz. Muhammed (s.a.s) oruç
tutmanın manevi açıdan
kazanımı hakkında şöyle
buyurmuştun “ Kim iman
ederek ve sevabını Allah'tan
umarak Ramazan orucunu
tutarsa geçmiş günahları
affedilir." (Buhari, "Savm” ,
6 ).
56
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Z E K A T İBADETİ
Zekat ibadeti, mal ile yapılan ibadetlerdendir. Zekat, İslam dininin beş şartından
biridir. Bu ibadet, sadece zengin Müslümanlara farz kılınmıştır. Belirli bir gelire sa­
hip Müslümanların yerine getirmeleri gereken ibadetlerden birisidir.
Zekat ibadeti, Hz. Muhammed (s.a.s) ’in Mekke’den Medine’ye göç etmesinin
ikinci yılında Müslümanlara farz kılınmıştır. Bu ibadet, bazı yorumlara göre, namaz
kılmaktan sonra ikinci önemli ibadettir. Kur’an-ı Kerim’in bir çok ayetinde, zekat
ibadeti, namaz ile birlikte buyrulmuştur. Bu ayetlerin birinde Yüce Allah şöyle bu­
yurmaktadır: “Namazı kılın, zekatı verin. Önceden kendiniz için yaptığınız her iyi­
liği Allah’ın katında bulacaksınız. Şüphesiz Allah, yapmakta olduklarınızı eksiksiz
görür.” (Bakara, 2/110).
İnsanın Yardımlaşmaya Olan İhtiyacı ve
Toplumsal Bir İbadet Olarak Zekat
İnsan doğasına en uygun din
olan İslam dini, birbirini
seven, birbiri ile dayanışan,
birbirine yardım eden uyum­
lu bir toplum meydana
getirmeyi hedefler.
insan ne kadar güçlü, ne kadar bilgili, ne kadar zengin olsa bile yine de başka in­
sanlara gereksinim duyar. Çünkü, insanın gücü sınırlıdır. Her şeye gücü yeten tek
bir varlık vardır. O da Yüce Allah’tır. Bu yüzden insan, en azından manevi olarak
sığınacağı, dertlerini açacağı birilerini arar. Zaten, insanların toplum halinde yaşa­
malarının temel nedeni de budur.
Hz. Muhammed (s.a.s) yaptığı konuşmalarda ve çalışmalarında, yardımlaşmayı
hep birinci öncelikte ele almıştır. Bir konuşmasında o; “Müminler, birbirlerini sev­
mekte, birbirlerine acımakta ve birbirlerini korumakta bir vücut gibidirler. Vücu­
dun herhangi bir üyesi rahatsız olursa, diğer üyeleri de bu yüzden humma ve uy­
kusuzluğa tutulur.” demiştir. Onun bu sözü, komşusu, arkadaşı veya toplum üye­
lerinden birisinin bir sıkıntısı olduğunda, diğerleri uykusuz kalacak kadar duyarlı
bir toplum meydana getirmeyi hedeflediğini göstermektedir.
Hz. Muhammed (s.a.s) ’in söylediği; “Komşusu aç iken tok yatan bizden değil­
dir.” sözü de, iyi bir Müslüman’ın temel özelliğinin, yardımlaşmaya önem vermek
olduğunu göstermektedir.
İslam dinine göre başkalarına yardım etmenin boyutları çok geniştir. Yoksul bir
kişiye, para, mal, yiyecek, giyecek vermek yardımdır. İslam peygamberi Hz. Mu­
hammed (s.a.s) ’in şu sözü, nelerin sadaka olduğunu bize öğretmektedir: “insanın
organlarından her biri için, güneş doğan her günde bir sadaka gerekir, iki kimse­
nin arasını bulup banştırman sadakadır. Bir kimseye, hayvanına binerken yardım
etmen yahut yükünü hayvana yüklemekte yardımcı olman sadakadır, iyi söz sada­
kadır. Namaza gitmek için attığın her adıma karşılık bir sadaka (sevap) vardır, in­
sanlara rahatsızlık verecek şeyi, geçilecek yoldan uzaklaştırman bile sadakadır.”
insanlara gönül alıcı birkaç söz söylemek bile İslam’a göre, yardım sayılır.
Kur’an-ı Kerim’de; insanlara söylenecek gönül alıcı, güzel bir sözün, başa kakılan
maddi yardımdan daha üstün olduğu bildirilmektedir. Bir ayette şöyle buyrulmaktadır: “Güzel söz ve bağışlama, arkasından incitme gelen sadakadan daha iyidir.”
(Bakara, 2/263- Ayet). Bu ayette; insanın, yardım ettiği kişiye bu yardımını anım­
satarak, onu baskı altına almak, onurunu incitmek veya küçük düşürmek gibi dav­
ranışlardan kaçınması gerektiği vurgulanmaktadır. Eğer birisine iyilik yapıyorsak,
bu iyiliğimizi sürekli söyleyip durmamalıyız. Böyle davranırsak hem yaptığımız iyi­
liğin anlamı kalmaz, hem yardım ettiğimiz kişiyi üzmüş oluruz.
İslam dini, toplumu bir bütün olarak ele almaktadır. Her toplumda zengin in­
sanların da fakirlerin de bulunabileceği gerçeğinden hareket etmektedir. Zenginler
ile fakirler arasındaki farkın çok açılması ve zenginlerin toplumdaşlarını düşünme-
Ünite 3 - İbadet ve İslam İbadetleri
meleri durumunu ortadan kaldıran İslam, “zenginlerin mallarında fakirlerin de
hakkı vardır” kuralını getirmiştir. Kur’an’da, iyi insanlar anlatılırken “Bunlar sahip
oldukları mallarda muhtaç ve mahrumun belli bir hakkı bulunduğunu unutmaz­
lar.” (Meâric, 70/22-25) denilmektedir.
İslam dininin, toplum dayanışmasına verdiği önemden dolayı, İslam’ın ilk dö­
nemlerinden itibaren maddi bakımdan zengin olan Müslümanlar herkesin yararına
olan kalıcı işlere yönelmişlerdir. Bundan, vakıf kurumlan doğmuştur. Atalarımız,
kimsesiz çocukların barınması, eğitimi, aç olanların doyurulmasından başlayarak,
hayvanların korunmasına kadar çok değişik ve geniş amaçlı vakıflar meydana ge­
tirmişlerdir. Yetimhaneler, aşevleri, fakirlerin yararlanabilmesi için hastaneler, her­
kesin kullanımına açık çeşmeler, hamamlar yaptırmışlardır.
57
İslam dini, yardımlaşmayı
sadece kişinin isteğine
bırakmaz. Zengin
Müslümanlar, mallarından
bir kısmını fakirlere
vermekle mükelleftir.
Zekat Verecek Kimseler
Zekat her şeyden önce zenginlere özgü bir ibadettir. Ancak İslam dini, insanların
her birinin zekat verebilecek düzeye ulaşmak için çalışıp helal kazanmayı hedef­
lemesini öngörür. Şimdi zekat vereceklerin özelliklerini sıralayalım:
• Ergenlik çağma gelmiş, akıllı ve özgür bir Müslüman olmak,
• Dinin belirlediği ölçülere göre zengin olmak [Yani, temel ihtiyaçlarından ve
borçlarından başka nisap miktarı mal veya paraya sahip olmak nisap mikta­
rı 80.18 gr. altın değeridir.],
• Zekat verilmesi gereken mal veya para nisap miktarına ulaşmış, sahibinin
elinde iken en az bir yıl geçmiş ve artıcı özelliğe sahip olmak.
Yukandaki özelliklere sahip olan Müslümanların her yıl mallannın çeşidine göre
oranlar belli olsa da genel olarak kırkta birini zekat olarak vermeleri gerekmektedir.
Zekatın Verileceği Kimseler
Zengin Müslümanlara zekat vermeyi farz kılan İslam dini, bu zekatın kimlere veri­
leceğini de belirlemiştir. Bunların başında yoksullar gelir. Ayrıca zekat; borçlarını
ödemekte sıkıntı çekenlere, yolda kalmış, parası olmayan kimselere, Allah yolun­
da olanlara yani vatana hizmet edenlere, öğrencilere, verilebilir. Zekat verirken en
başta özen gösterilmesi gereken husus, aldığı zekatı iyi değerlendiren kişiye ulaş­
tırmak olmalıdır. Zekatı, aldığı parayı israf edecek veya uygun olmayacak yerlerde
kullanacaklara değil, gerçek ihtiyaç sahiplerine vermek gerekir.
Zekat verirken uyulması gereken kurallardan birisi de yakından uzağa kuralı­
dır. Bu kurala göre zekat verecek kişinin, önce akrabaları, komşuları arasında yok­
sul insanlar var ise zekatını onlara vermesi yoksa diğer İnsanlara vermesi gerekir.
Bu kural, insanlar arasındaki akrabalık bağlannı güçlendirmeye yöneliktir.
H A C İBAD ETİ VE ÖNEMİ
Hac ibadeti, bütün dinlerde bulunan kutsal mekan ve kutsal zaman anlayışı ile il­
gili bir ibadettir. Her dinde bazı mekanlar kutsal savılmakta ve buralar ziyaret edil­
mektedir. İslam dininin beş şartından birisi de hac ibadetidir. Hac, belirli zamanda
belirli yerlere özel bir şekilde yapılan ziyaret demektir.
İslam’da hac ibadeti, hem mal hem de beden ile yapılan bir ibadettir. Belirli
şartları taşıyan Müslümanların ömürlerinde bir defa Mekke’ye giderek Kâbe’yi zi­
yaret etmeleri ve belirlenen kuralları yerine getirmeleri farzdır.
Hac, sadece yılın belirli bir döneminde yapılma zorunluluğu olduğu için bütün
Müslümanların aynı anda yerine getirmeleri gereken bir ibadettir. Bu yüzden çeşit­
li ülkelerden gelen farklı ırk, cinsiyet, renkten insanlar aynı anda orada bulunurlar.
Hac ibadeti esnasında
İslam Peygamberinin doğup
büyüdüğü, inancı uğruna
mücadele ettiği yerleri
görmek, Müslümanları
manevi açıdan doruk
noktalara taşımaktadır.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
58
Hep birlikte kardeşçe aynı amaç etrafında birleşirler. Haccm bu özelliği, insanlara
aynı zamanda mahşer gününü de hatırlatır. Orada, sadece bez parçalarından olu­
şan kıyafetlerle bulunan insanlar arasında hiçbir şekilde sınıf, makam, zenginlik,
fakirlik farkı görülmez. İslam dinindeki hac ibadeti, Allah karşısında insanların eşit
olduğunu bir kez daha anımsatır.
Hac, “...Yoluna gücü yetenlerin, (Kâbe) evi hac ve ziyaret etmeleri, insanlar
üzerinde Allah’ın bir hakkıdır...” (Al-i İmran, 3/97) buyrularak Kur’an’da emredi­
len farz bir ibadettir. Bu ibadet aynı zamanda Müslümanlar için bir arınma vesile­
sidir. Hz. Muhammed (s.a.s); “Kim Allah için hacceder de (bu esnada, Allah’ın rı­
zasına uymayan) kötü söz ve davranışlardan ve Allah’a karşı gelmekten sakınırsa
(kul hakkı müstesna), annesinin onu doğurduğu günkü gibi (günahlarından arın­
mış olarak) hacdan döner.” (Buhari, “Hac”, 4; Müslim, “Hac”, 438) diyerek haccm
bu yönüne işaret etmiştir.
Haccın Şartlan
Haccm bir farz olma şartları bir de yerine getirme şartları vardır. Örneğin bir kim­
senin parası olsa farz olma şartı vardır. Ancak sağlığı iyi değilse bu ibadeti yerine
getiremez. Akıllı olmak, erginlik çağında ve özgür olmak, zorunlu ihtiyaçlarından
başka hacca gidip gelinceye kadar kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kim­
selerin geçinebilecekleri güce sahip olmak, hac için gerekli masrafları karşılayabil­
mek ve hac dönemine yetişmek haccm farz olmasının şartlarıdır.
Bedenen hac yapabilecek güçte olmak, çok yaşlı veya hasta olmamak, özgür
olmak gibi şartlar da yerine getirme şartlarıdır.
Haccın Farzları ve Hac ile İlgili Kavramlar
Arafat, Mekke yakınlarında
bir tepenin adıdır.
Kâbe, Allah'ın emriyle Hz.
İbrahim ve oğlu İsmail’in
birlikte Mekke şehrinde yap­
tığı mabedin adıdır. Müslü­
manların kıblesidir.
Hac ibadetinin üç temel farzı vardır. Bunlar; ihrama girmek, Arafat’ta vakfe ve zi­
yaret tavafı yapmaktır.
• İh ram a Girmek: İhram, “haram etmek, kendini mahrum bırakmak” anla­
mına gelir. Ayrıca ihram; “tazim edilmesi gereken zamana veya mekana gir­
mek ve bunlara saygı göstermek” anlamlarına da gelmektedir. Hac esnasın­
da “mikat” sınırı sayılan ve Mekke’ye belirli uzaklıktaki yerlerde özel bir el­
bise giymeye ihrama girmek denilmektedir. İhram, erkekler için iki parça­
dan oluşur. Kadınlar için uzunca bir entaridir.
• A rafat’ta Vakfe Y apm ak: Kurban bayramından bir gün önce arife günü,
Arafat denilen yerde bulunmaya Arafat’ta vakfe yapmak denir.
• Kabe’yi Tavaf Etm ek: Müslümanlar namazlarını kılarken kâbe’ye yönelir­
ler. Tavaf, Kabe’nin etrafında belirli dualar okunarak yedi defa dönülmesi­
ne denilmektedir. Kurban bayramının ilk üç gününde Kâbe’yi tavaf etmek
farzdır. Tavaf, Haceru’l-Esved denilen siyah taşın bulunduğu yerden başla­
narak yapılmaktadır.
Hac esnasında yerine getirilmesi gereken uygulamalardan birisi de “sa’y” dir. Kâbe’nin yakınında bulunan Safa ile Merve tepeleri arasında gidip gelmeye sa’y denir.
Bu gidiş-gelişler, Safa’dan Merve’ye dört, Merve’den Safa’ya üç olmak üzere yedidir.
Umre
Hac gibi belirli bir zamana bağlı olmayan Umre, hacca benzeyen, usulüne uygun
olarak ihrama girilerek tavaf etmek, sa’y yapmak ve tıraş olup ihramdan çıkmaktır.
Umrenin yapılışı ile ilgili hiçbir zaman kısıtlaması yoktur. Ramazan ayında yapıl­
ması daha faziletli görülür.
Ünite 3 - İbadet ve İslam ibadetleri
59
KURBAN İBADETİ
Kurbanın kelime anlamı “yaklaşmak ve yakınlaşmak” demektir. İslam dinine göre
kurban, Allah’ın buyruğunu yerine getirmek ve rızasını kazanmak için kesilen hay­
vana denir.
Yüce Allah, Kur’an’da; “Rab’in için namaz kıl, kurban kes.” buyurarak Müslü­
manların kurban kesmelerini istemiştir. Müslümanlar, kurban keserek Yüce Allah’a
yakınlıklarını belirtmiş olurlar. Kurban etinden fakirlere dağıtarak, sosyal bir daya­
nışma örneği sergilerler.
İslam dinine göre zengin kabul edilen kimselerin kurban kesmeleri gerekir.
Kurban, Kurban Bayramı’nın ilk üç günü kesilir. Ancak bayramın birinci günü ke­
silmesi ve fakirlere bir an evvel dağıtılması daha faziletlidir.
Kurban ibadetinin toplumsal yönü olduğu için kurban etlerinin belirli bir şekil­
de değerlendirilmesi uygun görülmüştür. Hz. Muhammed (s.a.s) ’in tavsiyesine gö­
re kurban eti üçe bölünerek kullanılır. Bunun birinci kısmı ailece yenir, ikinci kıs­
mı, dostlara, akrabalara, konuklara ikram edilir. Üçüncü kısmı da fakirlere dağıtı­
lır. Bununla beraber kurban kesen kişi isterse kurban etinin tamamını evinde aile­
si ile birlikte yiyebilir.
Adak K urbanı: Arzu edilen bir şeyin yerine geldiğinde kurban keseceğini söy­
lemek adak anlamına gelir. Bunun için kesilen kurbana da adak kurbanı denilir.
Örneğin, bir kimse “işe girersem kurban keseceğim.” dese ve sonra da işe girse
onun kurban kesmesi vacip olur. Adak için kesilecek hayvanlar da kurban için ke­
silen hayvanlardan olur. Başka hayvanlar adak için de kesilmezler.
Adak etinin tamamının fakirlere dağıtılması gerekir. Adayan insanın kendisi,
eşi, babası, anası, dedeleri, nineleri, çocukları ve torunları adak kurbanının etinden
yiyemez. Kurban ile adak arasındaki en önemli fark budur.
Adak, kişinin zorunluluğu
olmamasına rağmen bir işi
kendisine vacip hale
getirmesidir.
60
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Özet
İbadet ve mabet kavramlarım tanımlayabilmek
İbadet, bütün dinlerde görülen ancak dinlere gö­
re farklılaşan bir olgudur. İbadetler, bireysel, tek
başına yapılabildiği gibi toplu olarak da yapıl­
maktadır. Hatta bazı ibadetlerin toplu olarak ye­
rine getirilmesi zorunludur. Özellikle toplu iba­
detlerin yapılabilmesi için bir mekana ihtiyaç du­
yulmaktadır. Bu ihtiyaç mabetlerin ortaya çıkma­
sına neden olmuştur. Mabetler, ibadet yapılan
yerler olma özelliğinin yanında estetik ve güzel­
lik anlayışının somutlaşmış şekilleri olarak da or­
taya çıkmaktadır.
İbadet-inanç ilişkisini açıklayabilmek
İnanç ile ibadet, birbirini tamamlayan kavramlar­
dır. İbadet, bir açıdan bakıldığında inancın so­
mutlaşmış şeklidir. Kişinin inancı ibadetlerinde
ve davranışlarında görülür. İnancın sonucu olan
ibadetler, aynı zamanda inancı beslemektedir.
İnsan, “inandım” dedikten sonra bu inancının ge­
reğini yerine getirmelidir. İnancının gereğini ye­
rine getirmeyenlerde bu inançlar körelir ve etki­
siz hale gelir.
İslam ibadetlerinin şartlarını ve çeşitlerini
açıklayabilmek
İslam dininde ibadetler çeşitli şartlara bağlanmış­
tır. Bu şartların oluşmasına göre ibadetlerin öne­
mi ortaya çıkmaktadır. Mutlaka yapılması gere­
ken ibadetler olduğu gibi yapılınca sevabı olan
ancak yapılmadığında sorumluluğu olmayan iba­
detler de vardır. İslam ibadetleri beden ile, mal
ile ve hem beden hem de mal ile yapılan ibadet­
ler olmak üzere üç çeşittir.
Ünite 3 - İbadet ve İ s l a m i b a d e t l e r i
Kendimizi Sınayalım
1.
Aşağıdakilerden hangisi caminin kıblesinde bulunan
ve imamın namaz kılarken önünde durduğu girintili
kısımdır?
a. Minber
b. Kürsü
c.
Mihrap
d. Alem
61
.
6 Aşağıdakilerden hangisi abdestin farzlarından biri
değildir?
a. Yüzü yıkamak
b. Kollan dirseklerle birlikte yıkamak
c. Başı meshetmek
d. Ayakları topuklarla birlikte yıkamak.
e. Abdest almaya niyet etmek
e. Şerefe
2. Günde beş vakit namaz kılmak dinin hangi hükmü
ile ifade edilir?
a. Farz
b. Vacip
c. Sünnet
d. Müstehap
e. Mübah
3. Farzlar ve vaciplerden başka Hz. Muhammed tarafın­
dan yapılan ibadetler aşağıdakilerden hangi sınıfa girer?
a. Mübah
b. Sünnet
c. Farz
d. Farz-ı Kifaye
e. Müstehap
Haram olduğu dinî delillerle sabit olmamasına rağ­
men yapılması uygun olmayan tutum ve davranışlara
ne ad verilir?
a. Helal
b. Haram
c. Mübah
d. Vacip
e. Mekruh
4.
5. Aşağıdakilerden hangisi hem mal hem de beden ile
yapılan ibadetlerdendir?
a. Hac
b. Oruç
c. Namaz
d. Zekat
e. Sadaka
7 . Su bulamayan insanın niyet ederek, temiz toprak
veya toprak cinsinden bir şeye ellerini vurup kollarını
ve yüzünü sıvamasına ne ad verilir?
a. Abdest
b. Teyemmüm
c. Sadaka
d. Vitir
e. Gusül abdesti
.
8 Vitir namazı hangi çeşit namazlardandır?
a.
b.
c.
d.
e.
Farz
Sünnet
Vacip
Nafile
Müekked sünnet
9 . Namazda görünmesi uygun olmayan yerlerin örtül­
mesine ne ad verilir?
a. Hadesten Taharet
b. Setr-i Avret
c. Niyet
d. Necasetten Taharet
e. Kıble
10. Aşağıdakilerden hangisi namazın rükünlerinden biri
değildir?
a. Başlama tekbiri
b. Kıraat
c. Kıyam
d. Selam verme
e. Rükû
62
44
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Yaşamın İçinden
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
İslam Dininde ibadet
Müslümanlık iman ile başlar, ibadet ile kökleşir, iyi dav­
ranışlar (ahlak) ile olgunlaşır. îman, Müslümanın mane­
viyatını yapar ve kalbini kuvvetlendirir. İbadet, imanı
arttırır, insanı Tanrı huzurunda bulundurur ve içindeki
maneviyatı eylemler ve davranışlar halinde ifade eder,
insanı yükseltir, itaate, hakkı, hukuku tanımaya alıştırır,
îyi işler ise insanı gerçek olgunluğa ulaştırır.
Allah’ın varlığına ve bütün yaratıkları yarattığına inanan
ve onun bitmez tükenmez nimetlerini gören kimse Al­
lah’a ve Allah’ın yarattıklarına karşı bir takım hakları ve
görevleri bulunduğunu takdir eder. Bundan dolayı iba­
detin dinde önemli bir yeri vardır. İbadet, Tanrı hakkı­
nı yerine getirmektir. Bunun için Hz. Peygamber, “İs­
lam binası beş temel üzerine kurulmuştur; Allah’ın bir­
liğine ve Hz. Muhammed’in peygamberliğine şahadet
getirmek, namaz kılmak, oruç tutmak, zekat vermek ve
haccetmektir.” buyurmuştur ki bu hadiste Müslümanlı­
ğın ilkelerinden biri imana ayrılmış, dördü ise ibadete
tahsis edilmiştir. Maksat Müslümanlıkta ibadetin önemi­
ni belirtmek ve onun ıslah edici etkilerinden faydalan­
mayı sağlamaktır. Yoksa İslam binasının ilkeleri yalnız
bunlar değildir.
1. c
Kaynak: Yörükan, Y.Z. (2002). Müslümanlık. Ankara:
Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 65.
Yanıtınız yanlış ise “İbadet ile İlgili Kavramlar”
konusunu yeniden gözden geçiliniz
2. a
Yanıtınız yanlış ise “İslam’da İbadetin Şartları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3 b
Yanıtınız yanlış ise “İslam’da İbadetin Şartları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. e
Yanıtınız yanlış ise “İslam’da İbadetin Şartları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. a
Yanıtınız yanlış ise “Hac İbadeti ve Önemi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. e Yanıtınız yanlış ise “Temizlik” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
7. ?
Yanıtınız yanlış ise “Temizlik” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
8. c
Yanıtınız yanlış ise “Namaz İbadeti” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
9- b
Yanıtınız yanlış ise “Namaz İbadeti” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Namaz İbadeti” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
W
Hz. M u h a m m e d
ve K u r ’an A la n ı
Allah insanlara bir taraftan iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan ayırt etmesini sağla­
y a c a k akıl yetisini vermiş, diğer taraftan d a aklın ka rar vermesini kolaylaştırm ak
için peygam berler aracılığı ile insana vahiy göndermiştir. Vahiy hem bir bilgi kay­
nağı hem de bilginin davranışa dönüştürülmesini teşvik edip uyaran psikolojik bir
motivasyon kaynağıdır. K ur’a n -ı Kerim Allah ’ın gönderm iş olduğu vahiy eseri son
kitap, Hz. M uham m ed de bu vahyin alıcısı son peygam berdir.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
Hz. M u ham m ed’in hayatını, M ekke ve M edine dönem leri ile birlikte a ç ık ­
layabilecek,
Hz. M uham m ed’in İnsanî ve peygam berlik yönünü tanım layabilecek,
K ur’a n ’a olan ihtiyacın gerekçelerini sayabilecek,
<^ > K u r’an in muhtevasını ve konularını anlatabilecek,
Ayetlerin bir araya toplanıp kitap haline getirilme sürecini açıklayabilecek
bilgi birikim ine sahip olacaksınız.
66
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Örnek Olay
İslam’ın İnsanı
Doğruluk, insan olm anın gerektirdiği bir yaşantı hâlidir. İnsan herhangi bir f a y ­
dası olur diye değil de sırf insan olm anın gereği olduğu için doğru olmalıdır. An­
cak sonuçta doğru olan insanların cennet gibi d in î bir ödülü de vardır. Bu m an a­
d a Peygamberimiz; “Doğruluktan ayrılmayın, çünkü doğruluk iyiliğe götürür. İyi­
lik de şüphesiz cennete iletir. İnsan doğru oldukça ve doğruluğu araştırdıkça, Al­
lah katında doğru olarak y a z ılır../’ (Buhari) buyurur. Her a h la k îfa z ilet gibi doğ­
ruluk da, an ca k girilen bir ilişkide ortaya çıkar. Beşerî ilişkilerinde doğru davran­
m ayan insanlar; yalancı, sahtekar veya ikiyüzlü gibi sıfatlarla nitelenirler. İn sa­
nın girdiği ilişkide doğru olm am ası hâlinin din dilindeki ad ı münafıklıktır. Mü­
nafık; belirli ilkelere inanm adığı halde, bilinçli olarak inanıyor gözüken kişidir.
Peygam berim iz münafığı tanıtırken, üç özelliğe dikkat çeker. Münafığın ayırt ed i­
ci özelliği olarak zikredilen hususların üçünün de, bir şekilde doğrulukla ilgili ol­
ması oldukça ilginçtir. “Münafığı tanıtan üç özellik vardır: Konuştuğunda y alan
söyler; verdiği sözde durm az; kendisine güvenildiğinde ihanet ed er”. (Müslim)
M ünafığı bu şekilde tanıtan Peygam berim iz; İslam ’ın insanını, y a n i Müslü­
m a n ’ı “İnsanların elinden ve dilinden güvende oldukları kimse. ” (Müslim) şeklin­
de tarif eder. B u rada Müslüman insanın ayırt edici özelliği olarak “elinden ve d i­
linden güvende olunm a ” durum una işaret edilmesi, üzerinde önem le durulması
gereken bir konudur. Çünkü insanın elinden ve dilinden güvende olunm ası d e­
mek; hem bilgisinden hem de bu bilgiyle yaptığı eylemlerinden emniyette olm ak d e­
mektir. Mesela bir hekim, çok iyi bir insan olm asına rağm en sahasın da iyi yetişm e­
miş, uzm anlık alan ın d a yeterli hale gelemem iş olm asından dolayı kendisine güve­
nip tedavi olm ak için gelen hastalarına uygun teşhis ve tedavi uygulayamıyorsa,
elinden ve dilinden em in olunan bir insan olam am ış demektir.
Peygam berim izin tarifinin ışığında düşündüğüm üzde Müslüman insan; hem
kendi sahasın da bilgisine başvurulm adan edilem eyen bir bilgi seviyesini, hem de
bu bilgiyle gerçekleştireceği eylemlerini insanlığın hayrına ku llan acak bir karakter
yapısını ka za n m a k zorundadır. A ncak bu şekilde bilgisiyle eylemi arasın d a bir
âhen k kurm a im kanına kavuşabilecektir. Peygam berim iz böyle bir âhengi kurm a
işini, Müslüman olm anın bir gereği olarak takdim eder.
Kaynak: Kılıç, R. (1999) İnsan v e Ahlak, Ankara.
Anahtar Kavramlar
• Hz. M uham m ed
• Vahiy
• Cebrail
• Hicret
İçindekiler
• HZ MUHAMMED
• KURAN
• K ur’an
• Sure
• Ayet
Ünite 4 - Hz. Muhammed ve Kur'an Alanı
67
HZ. MUHAM M ED
Hayatı
İslam dini gelmeden önce Araplar, kabileler halinde yaşıyorlardı; genellikle çöl­
lerde çadır ve göçebe hayatı geçiriyorlardı. Her kabile, diğerlerinden ayrı bir
devlet gibiydi. Kabileler arasında kan davası ve sınır anlaşmazlıkları gibi sebep­
ler yüzünden savaş eksik olmazdı. Yalnızca yılın dört ayında savaş yapmazlardı.
İslam’dan önce Arapların çoğu putlara inanmaktaydılar. Mekke’de Kâbe ve etra­
fına 360 put yerleştirmişlerdi. Her kabilenin ayrı bir putu, her putun özel bir zi­
yaret günü vardı. Yılın her gününde putlarını ziyarete gelenlerle dolup taşan
Mekke, bir ticaret merkezi olması yanında puta tapıcılığm da merkezi olmuştu.
Bugünkü kavramlarla ifade etmek gerekirse Mekke, inanç turizminin merkezi
durumunda idi.
İslam’ın doğduğu dönemde Arabistan’da puta tapanlardan başka Yahudiliğe,
Hıristiyanlığa inananlar ile ateşe tapanlar da vardı. Bunlardan başka çok az sayıda
tek tanrı inancına sahip olanlar da vardı, bunlara “hanifler” denilmekteydi. Arapla­
rın arasında okuma yazma bilenlerin sayısı son derece azdı. Cömertlik, konukse­
verlik, cesaret gibi bazı güzel huylar yanında, soygunculuk, içki ve kumar düşkün­
lüğü, kan dökme gibi kötü davranışlar çok yaygındı. Köleler vardı, kadınlara de­
ğer verilmezdi, erkekler istedikleri kadar kadınla evlenebilirlerdi.
İslam dininin doğduğu dönemde yalnız Araplar ve Arabistan değil, bütün
dünya haksızlık ve cahillik içindeydi. Kur’an-ı Kerim bu dönemi şu şekilde an­
latır: “İn san ların ken di elleriyle işledikleri kötülükler yü zü n den k a ra d a ve d e­
n izd e bozgunculuk h er ta rafa y a y ıld ı.” (30. Rum, 41) Maddi ve ruhî sıkıntılar
içinde bunalmış olan insanlar, kendilerini bu kötü durumdan kurtaracak bir
kurtarıcı beklemekteydiler.
Peygamberimiz Hz. Muhammed, 571 yılında M ekke’de doğdu. 40 yaşında
peygamber oldu. 23 yıllık peygamberlik hayatının 13 yılı Mekke’de, 10 yılı da
Medine’de geçti. 632 yılında Medine’de 63 yaşında iken vefat etti. Peygamberi­
mizin hayatı;
a. Mekke dönemi (571-622),
b. Medine dönemi (622-632)
olmak üzere iki döneme ayrılarak incelenir.
Mekke Dönemi
Hz.Muhammed, Hz.İbrahim’in büyük oğlu Hz.Ismail’in soyundandır. Hz.İbrahim,
Isa Peygamberden yaklaşık 18 asır önce yaşamış, insanlığa evrensel değerler getir­
miş olan büyük peygamberlerdendir. Hz.Muhammed’in babası, Abdulmuttalib oğ­
lu Abdullah; annesi Vehb kızı Âmine’dir. Babası Abdullah Hz.Muhammed’in doğu­
mundan iki ay önce ölmüştür. Mekkeliler, yeni doğan çocuklarını, çölden gelen
süt annelere verirlerdi. Çöl ikliminde çocuklar hem daha gürbüz yetişiyor, hem de
bozulmamış Arapça öğreniyorlardı. Hz.Muhammed de bu âdete göre, süt annesi
Halîme’ye verildi.
Hz.Muhammed dört yaşma kadar, süt annesinin yanında, çölde kaldı. Dört ya­
şından altı yaşma kadar, öz annesi Âmine ile beraber yaşadı. Altı yaşında iken an­
nesi öldü. Altı yaşından sekiz yaşma kadar, dedesi Abdulmuttalib’in yanında kaldı.
Sekiz yaşma geldiğinde dedesi öldü. Ölürken de, himayesini, öz amcası Ebu Ta-
islam’ın doğduğu dönemde
insanlar, sosyal ve ahlaki
kötülükler içinde
bunalmışlar, kendilerini
kurtarabilecek bir
peygamber beklentisine
girmişlerdi
68
Hz. Muhammed, gençliğinde
dürüstlüğü ve güvenilirliği
ile temayüz etmiş bir
insandı.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
lib’e bıraktı. Hz.Muhammed, sekiz yaşından yirmi beş yaşma kadar olan gençlik
dönemini, amcası Ebû Talib’in yanında geçirdi.
Hz.Muhammed, kervan ticareti ile uğraşan amcası Ebu Talib ile beraber, Şam’a
ve Yem en’e seyahatlerde bulundu. Çocukluğunda olduğu gibi, ticaret hayatında
da dürüstlüğü ile tanındı. Bu sebepten Mekkeliler kendisine “her konuda güveni­
len” anlamına gelen “el- Emîn” adını verdiler. Mekke’nin zengin hanımlarından
olan Hz. Hatice, kendisine ticaret ortaklığı teklif etti ve aralarında ticarî ortaklık
başladı. Daha sonra evlenmeye karar verdiler. Bu esnada Hz.Muhammed 25,
Hz.Hatice ise 40 yaşlarında bulunmaktaydı.
Hz.Muhammed’in Hz.Hatice’den ikisi erkek, dördü kız olmak üzere, altı çocu­
ğu oldu. Çocuklarının isimleri sırasıyla Kasım, Zeyneb, Rukiyye, Ümm-ü Gülsüm,
Fatıma ve Abdullah idi. Arap dünyasında ilk çocuğun adı ile isimlendirme âdet ol­
duğundan, Hz.Peygamber’e “Ebu’l-Kasım” denildi. Erkek çocukları Kasım ile Ab­
dullah küçük yaşta öldüler. Kızları ise büyüdüler. Fakat Fatıma’dan başka bütün
çocukları, peygamberimizden önce vefat ettiler. Sadece Hz.Fatıma, Peygamber
(a.s.)’in vefatından sonra altı ay daha yaşadı. Hz.Muhammed’in Mısırlı eşi Mariye’den de İbrahim adında bir oğlu olmuştur. Fakat İbrahim, hicretin onuncu yılın­
da henüz iki yaşına girmeden ölmüştür.
Vahiy Alm aya Başlaması
Mekke’de tek tanrı inancına sahip olan insanlar, yılın belirli zamanlarında kendile­
ri ile başbaşa kalmak için yalnızlığa çekilirlerdi. Kırk yaşlarına doğru Hz.Muham­
med’in kalbinde de bir yalnızlık sevgisi belirdi. O da Hira Nur dağında bir mağa­
raya çekilip, orada Allah’ın sonsuz yüceliğini düşünmeye ve ibadet etmeye başla­
dı. İbadetlerini, Hz. İbrahim’den ulaşan bilgilere göre yapıyordu. Hz.Muhammed’e
İlahî vahyin başlangıcı, hadis literatüründeki verilere göre, sâdık rüyalar şeklinde
oldu. Gördüğü her rüya, olduğu gibi çıkıyordu. Bu hal, altı ay kadar devam etti.
610 yılı Ramazan ayının Kadir Gecesinde elbisesine bürünüp Hira’daki mağarada
derin düşünceye dalmışken, ismi ile çağrıldığını duydu. O sırada her tarafı ansızın
bir nur kaplamıştı ki, dayanamayıp bayıldı. Kendisine geldiğinde, karşısında vahiy
meleği Cebrail’i gördü. Melek O’na: “Oku!” dediği zaman “Ben okuma bilmem.”
diye cevap verdi.
Hz. Muhammed’in ilk vahiy
tecrübesini kendisiyle
paylaştığı insan, eşi Hz.
Hatice idi.
Bunun üzerine melek Hz.Muhammed’i kucaklayıp, güçsüz bırakıncaya kadar
sıkıştırdı ve tekrar okumasını emretti. “Ben okuma bilmem.” Cevabını alan melek,
O’nu üçüncü defa sıktıktan sonra, Alak sûresinin ilk beş âyetini okudu. Hz.Mu­
hammed’e indirilmiş olan bu ilk âyetlerin anlamı şöyledir: “Ey M uham m ed! Yara­
tan R abb’inin adıyla oku. Allah insanı pıhtılaşm ış kan d an yarattı. Oku! R ab b ’in
en büyük kerem sahibidir. K alem le yazıyı öğreten R abb’in; insana bilmediği şeyle­
ri öğretti. ” (96. Alak, 1-5)
Meleğin ardından Hz.Muhammed de bu âyetleri tekrarladı. Heyecanla mağara­
dan çıkarak evine geldi ve eşi Hatice’den kendisini örtmesini istedi. Bir müddet
dinlenip heyecanı yatıştıktan sonra, gördüklerini Hatice’ye anlattı ve kendisinden
endişe ettiğini söyledi. Bunun üzerine Hatice’nin söylediği şu sözler oldukça an­
lamlıydı: “Allah ’a yem in ederim ki, Cenab-ı H akk seni hiçbir za m a n utandırm az.
Çünkü sen, akraban ı gözetir; işini görm ekten â c iz kimselerin yardım ın a koşarsın.
Fakire verir, m isafiri ağırlarsın. H ak yolu n da h alka hizm et edersin...”
Ünite 4 - Hz. Muhammed ve Kur'an Alanı
69
Peygamberliğini İlanı
Hz.Muhammed’e gelmiş olan ilk vahiyden sonra, kısa bir süre için vahyin arkası
kesildi. Bir gün Hira’dan dönerken, bir ses işitti. Gökyüzüne sesin geldiği yöne ba­
kınca, daha önce görmüş olduğu vahiy meleğini gördü. Heyecan içinde evine dö­
nüp, kendisini örtmelerini istedi. Bu sırada Cebrail (a.s.) Müddessir suresinin, an­
lamlarını vereceğimiz şu ilk âyetlerini getirdi: ‘‘E y örtüsüne bürünen M uhammed!
Kalk d a uyar. R abb’ini yücelt. Giydiklerini tem iz tut. Kötü şeylerden sak ın .” (74.
Müddessir, 1-5)
Gelen ilk vahiy ile Hz. Muhammed “Peygamber” olmuş, ama henüz başkaları­
nı dine çağırmakla görevlendirilmemişti. Gelen bu ikinci vahiy ile ona insanları
uyarma ve yakın çevresini dine çağırma görevi de verildi. O da önce aile bireyle­ İslam tarihinde ilk kez
Müslüman olmuş kişi bir
rine çağrıda bulundu. Çağrısına olumlu cevap veren ilk insan, eşi Hatice oldu. Ha­ hanımdır: Hz. Hatice
tice’den sonra Hz. Muhammed’in evlatlığı Zeyd bin Harise, daha sonra da amcası­
nın oğlu Hz.Ali, çağrıya olumlu cevap verip Müslüman oldular.
Dinimizde Allah’a imandan sonra ilk farz kılman ibadet, namazdır. Gelmiş olan
bu ikinci vahiyden sonra Cebrail (a.s.), Peygamberimize abdest alıp namaz kılma­
sını öğretmiştir. Peygamberimiz de namaz kılmayı eşi Hatice’ye öğretmiş, birlikte
namaz kılmışlardır.
İlk defa Müslüman olan bu üç kişiden sonra Peygamberimiz, en yakın arkadaş­
larından olan Ebu Bekir’i İslam’a çağırdı. Hz. Ebu Bekir, Mekke’nin zenginlerindendi ve kültürlü bir insandı; putlara inanmıyordu. Kendisine anlatılanların doğru­
luğunu kabul edip Müslüman oldu. Ebu Bekir sadece Müslüman olmakla kalmadı,
yakın dostlarına Müslüman olduğunu anlatarak onları da İslam’a çağırdı. Onun
çağrısı ile Mekke’nin ileri gelenlerinden Müslüman olanlar oldu.
Hz. Muhammed ilk üç yıl insanları gizlice İslam’a çağırdı. Sadece çok güvendi­
ği insanlara İslam’ı açıkladı. Üç yıl içinde ancak 30 kişi Müslüman oldu. Bunlar iba­
detlerini evlerinde gizlice yapıyorlardı. Peygamberliğin dördüncü yılında, “Ey Mu__
ı III
ham m ed! Artık Sana buyrulanı açık ça ortaya koy! Puta tapafüâra aldırış etm e!”
(15. Hicr, 94) ayeti indi. Bunun üzerine İslam’ı insanlara açıktan anlatmaya başladı.
“Önce en y akın ak rabaların ı uyar!” (26. Şuara, 214) ayeti ile Hz. Muham­ Hz. Muhammed İslam'a
med’in yakın çevresini İslam’a davet etmesi isteniyordu. Bunun üzerine, yakın ak­ açıktan davet etmeye yakın
akrabalarından başladı.
rabalarını bir yemeğe davet ederek onlardan Müslüman olmalarını istedi.
Bu olaydan sonra Hz. Muhammed, Mekkelileri ve Mekke dışındaki bütün kabi­
leleri açıktan İslam’a çağırmaya devam etti. Bu konuda geçerli her türlü yöntemi
uyguladı, pek çok sıkıntıyla karşılaştı. Puta tapan Mekkeli müşrikler, Hz. Muham­
med’in bu çağrısına şiddetle karşı çıktılar. Çünkü Mekkeliler putlara tapınılmadığı
takdirde kazançlarını kaybedeceklerinden korkuyorlardı. Bu sebepten Hz. Muhammed’e İslam’a yaptığı çağrıdan vazgeçmesi halinde istediği her şeyi verecekle­
rini bildirdiler. Ancak o, bu tekliflere “Bir elime ayı, öbür elime güneşi verseniz,
ben bu çağrıdan vazgeçmem.” cevabını verdi.
Bunun üzerine Müslümanlara baskı ve şiddet uygulamaya başladılar; alay etti­
ler, hakaret ettiler, uygun bir ortam bulduklarında, saldırıp dövdüler. Özellikle
Müslüman olmuş kimsesiz garip kimselere çok ağır işkenceler yaptılar. Bu yolla,
Müslüman olmak isteyen diğer insanların gözlerini korkutmak, cesaretlerini kır­
mak istediler. İşkence görenler arasında Bilal-i Habeşî ile Ammar ibni Yasir ilk ak­
la gelen Müslümanlardır. Ammar’ın annesi ile babası da işkence görenlerdendi.
Ammar’ın annesi, bu işkenceler sonucunda İslam’ın ilk kadın şehidi oldu. Yapılan
bu işkencelere rağmen Müslümanların sayıları artmaya devam etti.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
70
Sizce Mekke’de yaşayanların İslam’ı kabul etmek istemeyişlerinin sebebi, sadece dinî
midir?
Medineliierin İslam'ı kabul
etmelerinde ve
Müslümanları sıcak
karşılamalarında Umeyr
oğlu Mus’ab’ ın insani
ilişkilerinin büyük katkısı
olmuştur.
Müslümanların sayısı arttıkça, müşriklerin taşkınlıkları da arttı. Durum dayanıl­
maz boyutlara ulaşınca Müslümanlar arasında Habeşistan’a göç edenler oldu. Ha­
beşistan’a iki kez göç oldu. îlki, 16 kişiyle; İkincisi 90 kişiyle peygamberliğin be­
şinci yılında gerçekleşti. Peygamberliğin altıncı yılında önce Peygamberimizin am­
cası Hz. Hamza, sonra da Hz. Ömer Müslüman oldular. Hz. Hamza ve Ömer; Mek­
ke’de sözü geçen, kuvvetli, gözünü budaktan sakınmayan iki cesur insandı. Bu iki­
sinin Müslüman olması ile Müslümanlar büyük bir desteğe kavuştular. Bu şekilde
İslam’ın yayılması da hızlandı. îlk altı yılda sayıları yaklaşık 40 kişiye ulaşabilen
Müslümanların sayısı, bir sene içinde 300’ü geçti. Müslümanların sayılarının artma­
sı üzerine Mekke müşrikleri toplanarak Peygamberimiz ve yakın arkadaşlarıyla her
türlü ilişkiyi kesme kararı aldılar.
Alınan karar, özetle; “Haşim oğullarıyla alışveriş yapmamak, kız alıp verme­
mek, görüşüp konuşmamak, ekonomik ve sosyal her türlü ilişkiyi kesmek” yönün­
deydi. Bu kararı yazıp, Kâbe’nin içine astılar. Böylece Hz. Muhammed’e ve yakın
akrabasına ambargo uygulamaya başladılar. Bu baskı üç sene sürdü. Bu süre için­
de Hz. Muhammed’in sosyal çevresi ile ilişkisini kestiler. Ziyaretine gelenlere iş­
kence yaptılar.
Peygamberliğin onuncu yılında Müslümanlara uygulanan bu ekonomik ve sos­
yal baskı sona erdi. Bu yıl içinde Müslümanları üzen iki ölüm gerçekleşti. Önce pey­
gamberimizi hep korumuş olan amcası Ebu Talip, üç gün sonra da Hz. Hatice öldü.
Peygamberimiz Mekke’deki ve civar yerleşim birimlerindeki insanları İslam’a çağır­
maya devam etti. Bunun için Taife gitti. Onlara İslam’ı anlattı. Burada İslam tarihin­
de hiç unutulmayacak kadar ağır hakarete uğradı, atılan taşlardan dolayı yaralandı,
tekrar Mekke’ye döndü. Hz. Muhammed, içinde savaş yapılmayan aylarda Mekke
dışından gelen gruplara da İslam’ı anlatmaya, onları İslam’a çağırmaya devam etti.
Hz. Muhammed Mekke döneminin onuncu yılında Mekke ile Mina arasındaki
bölgede bulunan Akabe tepesinde Medine’den gelen insanlarla karşılaştı. Onlara
İslam’ı anlattı, Müslüman olmalarını istedi. Altı kişi olan bu Medineli grup Müslü­
man oldular. Bunlar, Medine’ye döndüklerinde İslam’ı etraflarındaki insanlara an­
latmaya başladılar. Bir sene sonra Hz. Muhammed ile görüşmek üzere Mekke’ye
12 kişi olarak geldiler. Yaptıkları görüşmeden sonra Medine’de İslam’ı anlatmak
üzere görevlendirilen Umeyr oğlu Mus’ab ile memleketlerine döndüler. Mus’ab’ın
faaliyetleri sonucunda Medine’de Müslüman olanların sayısı hızla arttı.
Mekke döneminin on ikinci yılında Medine’den Mekke’ye 75 Müslümandan
oluşan bir grup geldi. Yine Akabe tepesinde Hz. Muhammed ile buluşup, kendisi­
ne her türlü desteği vereceklerini bildirdiler. Bunu sözleşme haline getirdiler. İslam
tarihinde bu olaya “İkinci Akabe Bîatı” adı verildi. Bu buluşmada Mekke’de çok
bunalmış olan Müslümanların Medine’ye göç etmelerine karar verildi.
Hicreti
Hicret, kelime anlamı
itibariyle, bir yerden başka
bir yere göç etmek demektir.
İslam kültüründe “hicret” denilince, Peygamberimizin ve ilk Müslümanların Mek­
ke’den Medine’ye göç etmek zorunda kalışı anlaşılır. Hicret olayı kısaca şu şekilde
gerçekleşmiştir:
İslam’a inanmayan müşriklerin baskı ve işkenceleri yüzünden Müslümanlar
Mekke’de barınamaz hâle geldiler. Bu sebepten İkinci Akabe Bîatı’nda, Hz. Mu-
Ünite 4 - Hz. Muhammed ve Kur’ an Alanı
71
hammed ve Müslümanların Medine’ye hicretleri kararlaştırıldı. Resûlullah “Sizin
hicret edeceğiniz yerin iki kara taşlık arasın da hurm alık bir yer olduğu ban a gös­
terildi...” diyerek Müslümanların Medine’ye hicretlerine izin verdi.
İkinci Akabe Bîatı, peygamberliğin 12. yılının son ayı olan Zilhicce’de yapılmış­
tır. 13- yılın ilk ayı olan Muharrem ayında (Nisan 622’de), Medine’ye hicret başla­
mıştır. Mekke’den Medine’ye ilk hicret eden, Abdulesad oğlu Ebû Seleme; en son
hicret eden de Resulullah’m amcası Abbâs’tır. Mekke’nin fethine kadar geçen süre
içinde Resulullah’m izniyle Medine’ye göç eden Mekke’li Müslümanlara “Muhacirun” adı verilmiştir. Medine’de muhacirleri misafir eden, onlara bütün imkânları ile
yardımcı olan Medine’li Müslümanlara da “Ensar” denilmiştir. Ensar, yardımcılar
anlamına gelir.
"Muhacir” hicret eden yani
göç eden demektir.
Müslümanlar aileleri ile birlikte birer ikişer, gizlice Mekke’den ayrılıp Medi­
n e’ye göç ettiler. Mekke’den gizlice değil de herkese haber vererek ayrılan Müs­
lümanlar da vardı. Mesela Hz.Ömer, “A nalarını ağlatm ak, karılarını dul, çocu k­ Hz. Muhammed Hz. Ebu
larını yetim bırakm ak isteyenler peşim e dü şsün .” diye meydan okuyarak Medi­ Bekir’in kendisinden önce
hicret etmesine izin vermedi.
n e’ye hicret etmiştir. Mekke’li Müslümanların hemen hepsi, kısa zamanda Medi­
n e’ye göç ettiler. Sadece Hz.Ebu Bekir ile Hz.Ömer Mekke’de Peygamberimizin
yanında kaldılar.
Müslümanların Medine’ye göç etmeleri Mekkeli müşrikleri endişelendirdi.
Çünkü eğer Hz. Muhammed de Medine’ye gider ve Müslümanların başına geçer­
se, bu Mekkelilerin Şam ticaret yollarının kapanması anlamına gelecekti. Mekkeliler ile Medineliler arasında tarihî bir geçimsizlik de vardı. Bu sebeplerden dola­
yı Mekkeli müşrikler, Mekke’de yalnız kalmış olan Hz. Muhammed’e ne yapa­
caklarına karar vermek üzere toplandılar. Bu toplantı sonunda Ebu Cehl’in her
kabileden birer delikanlı seçilerek, Hz. Muhammed’in bunlar tarafından öldürül­
mesi yolundaki teklifi, oy birliği ile kabul edildi. Alman bu kararın uygulanması
için, Kureyş kollarından 40 yeminli kişi seçilip toplantıya son verildi.
Müşriklerin bu planından haberdar olan Hz. Muhammed, Mekke’den göç etme­
ye karar verdi. Sekiz günlük bir yolculuktan sonra Medine yakınlarındaki Küba’ya
ulaştı. Peygamberimiz, Küba’da iki hafta kaldı. Burada ilk mescidi yaptırdı. Daha
sonra, coşkun sevgi ve saygı gösterileri arasında Medine’ye girdi, ilk misafir oldu­
ğu ev, Ebu Eyyûb Halid b. Zeyd’in evi oldu. Bu evde yedi ay kaldı.
Hicret ile Müslümanlar, müşriklerin zulüm ve baskılarından kurtuldular, İs­
lam’ı geniş topluluklara yayma imkanı buldular. Aynı zamanda hicret olayı ile
birlikte güvenilir birivatan toprağına kavuştular. Bu sebepten 17 yıl sonra,
Hz.Ömer’in döneminde “hicret”, “takvim başlangıcı” olarak kabul edildi. Hicret­
le, 23 yıl süren peygamberlik döneminin 13 yıllık Mekke dönemi sona ermiş, 10
yıl sürecek olan Medine dönemi başlamış olmaktadır.
______________________ ___________ İH____________________________________________________________________________________________
Sizce, Mekkeliler Hz. Muhammed ve arkadaşlarının Medine’ye göç etmesini neden iste­
miyorlardı?
Medine Dönemi
Peygamberimizin hicreti esnasında, Medine’de Yahudiler, Hristiyanlar ve putpe­
restler vardı. Bunlar arasında şiddetli bir geçimsizlik hâkimdi. Müslümanlar, kısa
sürede adaletli, merhametli, disiplinli çalışmaları ile Medine’de etkin hale geldiler.
Böylece Medine bir İslam şehri oldu. Hicret esnasında Medine’de cami yoktu. Pey­
gamberimiz namaz vaktinde nerede bulunursa, namazı orada kıldırırdı. Bunun
üzerine Medine’ye bir mescit yapılmaya karar verildi.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
72
Mekkeli Müslümanlar, dinleri uğruna bütün varlıklarını Mekke’de bırakmışlar,
Medine’ye hicret ederek göçmen durumuna düşmüşlerdi. Medineli Müslümanlar,
onlara her türlü yardımı yapmışlar, onların bütün ihtiyaçlarını karşılamışlardı. Fa­
kat muhacirler, Medineli Müslümanlara yük oldukları için üzülüyorlardı. Hz. Mu­
hammed onların bu üzüntülerini gidermek, aralarındaki sevgi ve samimiyeti güç­
lendirmek için hicretin 7. ayında Mekkeli ve Medineli Müslümanları bir araya
topladı. Burada bir Mekkeliyi bir Medineliye kardeş yaptı. Bu kardeşlik gereği;
her Medineli Müslüman, bir Mekkeli Müslümanı, evinde aylarca barındırdı. Bir
yıldan fazla barındıranlar da oldu. Evde, dışarıda yiyecek, içecek, giyim ve diğer
işler paylaşıldı. Böyle bir kardeşlik uygulaması, tarihte bütün insanlara örnek
Hz. Muhammed, sosyal
barışı sağlamak üzere
Medine’deki Müslümanlar ile
Yahudiler arasında sosyal
bir sözleşme gerçekleştirdi.
olacak niteliktedir.
Peygamberimiz, daha sonra Medine’deki Müslüman topluluk ile Yahudi toplu­
luğu arasında da, yazılı bir vatandaşlık sözleşmesi yaptı. Bu sözleşmeye göre;
• Yahudiler kendi dinlerinde serbest olacaklar,
• Müslümanlar Yahudilerle barış içinde yaşayacaklar,
• Dışarıdan bir saldırı olduğu takdirde Medine müştereken savunulacak,
• İki taraf arasında çıkacak anlaşmazlıkta Hz. Muhammed hakem kabul edi­
lecekti.
Güvenlik ile ilgili alman bu önlemler yanında, Peygamberimiz Medine’de ilk
defa nüfus sayımı yaptırmıştır. Bu sayım sonunda hicretin birinci yılında, Medi­
ne’de 1500 Müslüman bulunduğu anlaşılmıştır.
Hz. M uham m ed’in Mescidi ve Sosyal İşlevi
Medine’de cami olmadığından peygamberimiz ilk iş olarak, Medine’ye bugün
“Mescid-i Nebevi” diye isimlendirilen bir mescit yaptırmaya karar verdi. Yapımı
7 ay süren bu mescidin inşasında Hz. Muhammed, bir işçi gibi çalıştı. Mescidin
bir tarafına Hz. Muhammed’in ailesi ile kalabileceği odalar yapıldı. Bu odaların
yapılmasıyla, Hz. Muhammed buraya taşındı. Mescidin diğer tarafına da, etrafı
açık, üstü hurma dalları ile örtülü, “suffe” adı verilen bir gölgelik yapıldı. Evi ve
ailesi olmayan fakir Müslümanlar burada kaldılar ve burada kalan insanlara, da­
ha sonra “ashab-ı suffe” adı verildi.
“Ashab-ı suffe”nin İslam tarihinde özel bir yeri vardır. Bu insanlar, son derece
fakir insanlardı. Bunlar iş buldukları zaman çalışırlar, diğer zamanlarda mescitte
ilim ve ibadetle meşgul olurlardı. Burası İslam tarihinde örgün ve yaygın eğitim fa­
aliyetinin yapıldığı ilk kurum durumundaydı. Bu eğitim kurumunun dersanesi
mescit, yatakhanesi suffe, öğrencileri suffede kalanlar, öğretmeni de Hz. Muhammed’di. Medine dışında yeni Müslüman olan topluluklara İslam’ı öğretmek üzere
gönderilen insanlar, bunlar arasından seçilirdi.
Mescid-i Nebevî’nin inşası tamamlanınca, namaz vakitlerinin Müslümanlara du­
yurulmasına ihtiyaç duyuldu. Çünkü namaza erken gelenler vaktin girmesini bek­
leyip işlerinden kalıyorlar; geç gelenler ise cemaate yetişemedikleri için üzülüyor­
lardı. Bu sebepten namaz vakitlerinin duyurulması için ezan okunmaya başlandı.
Medine’de İslam toplumunun oluşmasında ve Müslümanlar arasında birliğin sağ­
lanmasında en önemli unsur, peygamberimizin mescidi olmuştur.
Peygamberin mescidi sadece
Namazlardan sonra Hz. Peygamber mescitte oturur, etrafını saran insanlara di­
ibadet edilen bir mekan
ni konuları öğretir, günlük hayatla ilgili konularda onlara öğütler verirdi. Savaşta
değil, sosyal, idari ve
kültürel faaliyetlerin
yaralanan askerlerin, mescitte tedavi edildikleri olurdu. Hicretin beşinci yılından
yürütüldüğü, sağlık ve
itibaren Arabistan’ın çeşitli bölgelerinden Müslüman olduklarını bildirmek, İslam
eğitim işlerinin icra edildiği
çok fonksiyonlu bir kurumdu.
hakkında bilgi almak için Medine’ye pek çok heyet gelmiştir. Hz. Muhammed bu
Ünite 4 - Hz. Muhammed ve Kur'an Alanı
73
heyetleri mescitte karşılamıştır. Hz. Muhammed döneminde mescit, mahkeme ve
duruşma salonu olarak kullanıldığı gibi, savaş oyunlarının sahnelendiği bir mekân
olarak da kullanılmıştır. Bir keresinde peygamberimiz, Habeşlilerin burada sergile­
dikleri bir oyunu, hanımı Hz. Aişe ile birlikte seyretmiştir.
Eğitim ve Ö ğretim Etkinlikleri
Allah’a iman eden erdemli bir toplum oluşturmayı amaçlayan Hz. Muhammed, eği­
tim ve öğretime büyük önem vermiştir. Kendisine gelen ilk vahyin “Oku” diye baş­
laması, okuma ve öğrenmenin Hz. Muhammed’e ve inananlarına verilen ilk dinî
emir olduğunu gösterir. Bunun yanında Kur’an-ı Kerim’de bilimi teşvik eden ve bi­
lim insanını öven ayetler vardır. “... Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Doğru­
su a n ca k akıl sahipleri bunları hakkıyla düşünür. ” (39. Zümer, 9) buyurularak bi­
lime ve bilim insanına verilen değer açıkça gösterilmiştir. Kur’an, Peygamberimizin
aynı zamanda bir öğretici olduğunu belirtir: “Kitap ve hikmeti öğreten bir peygam ­
ber gönderm ekle Allah, in an an lara büyük birlütufta bulunmuştur. ”(3. Al-i îmran,
164). Ayrıca Hz. Muhammed de görevinin, aynı zamanda öğretmenlik olduğunu
“Allah, beni bir öğretici olarak gönderm iş bulunuyor. ” şeklinde ifade etmiştir.
Kur’an’m ve Hz. Muhammed’in teşviki, Müslümanlar arasında, yazıya, ilme ve
öğrenmeye olan ilgiyi artırmıştır. Daha Mekke döneminde Hz. Muhammed, Kur’an
âyetlerinin okunup ezberlenmesini ve yazıya geçirilmesini gerçekleştirmiş, insan­
ların dinî bilgileri öğrenmelerini sağlamıştır.
Medine’ye hicretinden sonra Hz. Muhammed eğitim ve öğretime özel bir önem
vermiştir. Öncelikle mescidini bir eğitim ve öğretim merkezi haline getirmiştir,
mescidin bitişiğinde oluşturulan suffe, yatılı bir okul halini almıştır. Burada bizzat
Hz. Muhammed’in kendisi öğretmenlik yaptığı gibi Kur’an ve yazı öğretmek üzere
başka öğretmenler de tayin etmiştir. Burada sadece Müslüman öğretmenler değil
Müslüman olmayan öğretmenler de Müslümanlara yazı öğretmiştir. Bedir savaşın­
da esir düşen müşrik askerlerden, on Müslüman çocuğa yazı öğretmek şartıyla ser­
best bırakılanlar olmuştur.
Hz. Muhammed, ilim öğrenenleri, Allah yolunda savaşanlarla bir tutmuştur. Kı­
sa bir süre içinde mescidi ve suffe ihtiyacı karşılayamaz duruma gelince Medine’de
yeni eğitim kurumlarını faaliyete geçirmiştir. İlim öğrenmede kadın erkek ayırımı
gözetmemiştir. Sadece erkeklerin değil kadınların eğitimiyle de özel olarak ilgilen­
miştir. Eğitimde kolaylaştırıcı yöntemler takip etmiştir. Hz. Muhammed, ailelerden
ok atmak, yüzmek, höfeap, tıp, Kur’an okumak gibi hem maddî ve hem de mane­
vî alanlarda gençleri eğitmelerini istemiştir.
Hz. Muhammed’in faaliyetleri arasında yazının önemli bir yeri vardır. Kur’an-ı
Kerim ayetlerini yazdırmış, Medine’de düzenlediği sözleşmeleri yazılı olarak dü­
zenlemiş, ilk nüfus safımını yazılı olarak yaptırmıştır. Bu sebepten sağlığında ve
ölümünden sonra Müslümanların fethettikleri yerlerde yazı hızla yayılmıştır.
Hicretin ikinci yılında Hz. Muhammed’in müşriklerin hareketlerini gözetmek
üzere Mekke’ye gönderdiği on iki kişilik bir keşif kolu, iki kişiyi öldürdü, bir kaçı­
nı da yakalayıp Medine’ye getirdi. Hz. Muhammed kan dökme işine çok üzüldü ve
“Bunu size kim emretti?” diyerek kumandanı sorguya çekti. Müşrikler, kan dökül­
mesini fırsat bilerek bütün kabileleri, Müslümanlar aleyhine ayaklandırdılar. Hz.
Muhammed de, ashabıyla görüşüp konuştuktan sonra hicretin ikinci yılının Rama­
zan ayında üç yüz on dört kişilik bir kuvvetle Bedir adı verilen bölgeye hareket et­
ti, orada meydana gelen savaşta müşrikleri ağır bir yenilgiye uğrattı. Böylece tari­
he “Bedir Savaşı” diye geçmiş olan savaş gerçekleşti.
Mescidin bitişiğinde
kimsesiz sahabenin yatılı
olarak kaldığı "suffe” adı
verilen yerde Hz.
Muhammed’in kendisi,
bizzat öğretmenlik yaptı.
Muhammed eğitim
faaliyetlerinde sadece
Müslümanlardan değil
Müslüman olmayanlardan
da istifade etti.
74
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Hicretin üçüncü yılında müşrikler, Bedir yenilgisinin öcünü almak maksadıyla
üç bin kişilik büyük bir kuvvetle Medine üzerine yürüdüler. Hz. Muhammed,
Uhud’da 600-650 kişilik kuvvetle, müşrikleri ilk hamlede bozguna uğrattı. Fakat
Müslüman okçuların yerlerini bırakıp ganimet toplamağa koyulmaları, Müslüman­
ların arkadan vurulmalarına yol açtı. Böylece kazanılmış olan zaferin elden gitme­
sine ve birçok Müslümanın şehit düşmesine sebep oldu. Bu savaş da tarihe “Uhud
Savaşı” diye geçti.
Hicretin dördüncü yılında Maûne ve Reci’ suyu adı verilen bölgelerde tüyler
ürpertici olaylar oldu. Birçok Müslüman, ansızın baskına uğrayıp şehit edildi.
Hicretin beşinci yılında, Benî Nadir Yahudilerinin ayaklanmaları ile gelişen olay­
lar sonucunda Hendek Savaşı diye isimlendirilen savaş meydana geldi. İslam di­
ni, milletlerarasmda her zaman barış ve dostluğa dayalı ilişkilerin geliştirilmesini
hedefledi. Ancak barışın oluşturulması ve devamı için tek taraflı iyi niyetler her
zaman yeterli olmadı. Hz. Muhammed, savaşı değil barışı hâkim kılmak için ça­
lıştı. Ama barışın devamı için savaş kaçınılmaz bir hal alınca da, asla savaşmak­
tan kaçınmadı.
Hicretin altıncı yılında, Kâbe’yi ziyaret etmek için, 1400 kişilik bir kafile ile
Mekke’ye gidildi. Hudeybiye denilen yere varınca Hz. Muhammed, Mekkelilere
bir elçi gönderip Kâbe’yi ziyaret etmelerine izin vermelerini istedi. Uzun tartış­
malardan sonra, Hudeybiye Antlaşması yapılarak, oradan geri dönüldü. Hudey­
biye Antlaşması, aradaki gerginliği kaldırınca, Mekke ile Medine arasında, gidip
gelmeler başladı. Böylece İslamiyet, yeni mensuplar kazandı. Bu antlaşmadan
sonra Hz. Muhammed devlet başkanlarına elçiler göndererek kendilerini İslam’a
davet etti. Hayberli Yahudiler; zaman zaman, Medine ve çevresindeki İslam düş­
manlarına destek veriyorlardı. Bunun üzerine Hz. Muhammed; hicretin yedinci
yılında, yaklaşık bin altı yüz kişilik bir kuvvetle Hayber üzerine yürüdü. H ayber
kalelerini fethetti.
Hicretin sekizinci yılında, Mekkeliler, Hudeybiye Antlaşması’nı bozdular, barış
çağrılarını kabul etmediler. Bunun üzerine Hz. Muhammed on bin kişilik bir kuv­
vetle Mekke üzerine yürüdü. Mekkeliler, karşı koymaya çalıştılarsa da, bozguna
uğrayıp dağıldılar. Mekke’ye giren Hz. Muhammed, ziyaret ettiği Kâbe’yi putlardan
temizledi. Kâbe’de toplanan Mekkelilere önemli bir konuşma yaptı. Bu konuşmada;
Hz. Muhammed, Mekke'yi
fethettiğinde, uzun bir sure
kendisine her türlü baskı ve
şiddeti uygulamış olan
Mekkelilerin tamamını
affetti.
“Ey insanlar! Doğrusu biz sizleri bir erkekle bir dişiden yarattık. Sizi milletler ve
kabileler haline koyduk ki birbirinizi kolayca tanıyasınız. Şüphesiz, Allah katın­
da en değerliniz, O’na karşı gelmekten en çok sakınanızdır. Allah Bilendir, ha­
berdardır.”(49. Hucurat, 13)
anlamındaki ayeti okudu. Sonunda genel af ilan ederek Mekkelilerin tamamını
bağışladı.
Vefatı
Hz. Muhammed hicretin sekizinci yılında (M.630) Mekke fethedildikten sonra
hac mevsimini beklemeden Medine’ye döndü. Hicretin dokuzuncu yılında hac
farz kılındı, fakat Hz. Muhammed o yıl hacca gitmedi. Hicretin onuncu yılında
Mekke’ye hacca gideceğini Müslümanlara bildirdi. Bunun üzerine onunla birlik­
te hacca gitmek isteyenler Medine’de toplandılar. 26 Zilkade 10/22 Şubat 632
Cumartesi günü ailesi ve toplanmış olan yaklaşık yüz bin Müslüman ile birlikte
haccetmek üzere Medine’den yola çıktı. On gün süren yolculuktan sonra Mek­
Ünite 4 - Hz. Muhammedi ve Kur'an Alanı
75
k e’ye ulaşıldı. Bu hac, Hz. Muhammed’in hac farz olduktan sonra yaptığı ilk ve
son haccı oldu. Arafat adı verilen vadide toplanmış Müslümanlara etkili bir ko­
nuşma yaptı.
Burada yaptığı konuşmada Müslümanlarla vedalaştığı için bu konuşmaya
“Veda Hutbesi”, yaptığı hacca da “Veda Haccı” adı verildi. Bu konuşmada insan
hayatının, malının ve şerefinin kutsal olduğunu, cahiliyye döneminin bütün kö­
tülüklerinin yasaklandığını, bütün insanların eşit olduğunu, Allah katında üstün­
lüğün ancak takva ile olduğunu anlattı, Müslümanların kardeş olduklarını bir kez
daha ilan etti. Hz. Muhammed, Veda H accı’nı tamamladıktan sonra Medine’ye
döndü. Çok geçmeden hastalandı. Hastalığı 13 gün sürdü. Hicretin on birinci yı­
lında 8 Haziran 632 Pazartesi günü vefat etti.
İnsanî Yönü
Hz. Muhammed her şeyden önce insandır. Hristiyanlar, peygamberleri olan Hz.
İsa’ya insanüstü tanrılık özellikleri yüklemişlerdi. İslam dini peygamberlere insa­
nüstü tanrılık niteliklerinin yüklenmesini kabul etmedi. Bundan dolayı da Hz. Mu­
hammed kendisini vahiy alan bir insan olarak tanıttı. Zaten insanüstü tanrılık özel­
likleri olan bir varlığın insanlar için örnek olmasını düşünmek mümkün değildir.
Kur’an’da O’nun da bir insan olduğunu şu şekilde belirtir:
De ki: Ben de an cak sizin gibi bir insanım; ancak bana tanrınızın tek bir Tanrı
olduğu vahyolunur... (18. Kehf, 110)
İslam öncesi Mekke toplumunda peygamberin insan üstü bir varlık olması ge­
rektiği inancı vardı. Biraz da bu sebepten kendileri gibi yiyip içen, gezip dolaşan
yakından tanıdıkları bir insanın peygamberlik iddiasını kabul etmekte zorlandılar.
Onların bu anlayışları Kur’an-ı Kerim’de şu şekilde açıklanır:
Şöyle söylediler: ‘B ize yerden kaynaklar fışkırtm adıkça sana inanm ayacağız’,
‘Veya hurmalıkların, bağların olup, aralarında ırmaklar akıtmalısın’ ... ‘Veya
altın bir evin olmalı, yahut göğe yükselmelisin...’ ...De ki: ‘F esübhanellah! Ben,
peygamber olan bir insandan başka bir şey miyim?’... De ki: Yer yüzünde yerle­
şip dolaşanlar melek olsalardı, biz de onlara gökten, peygamber olarak bir me­
lek gönderirdik. (17. îsra, 90-95)
Demek ki Hz. Muhammed; kendisine vahiy gelmiş bir insandır, insan olması
açısından bizim gibi insani ihtiyaçları olmuş, bu ihtiyaçlarını karşılamak için çalış­
mıştır, evlenmiştir, ailesinin geçimini sağlamıştır, insanlarla komşuluk yapmış, tica­
ret yapmış, seyahat etmiş, başka insanların yaptığı sosyal faaliyetlerde O da bulun­
muştur. Bütün bu sosyal ilişkilerinde hiçbir zaman vahiy aldığı için büyüklenme­
miş, diğer insanlarla arasında herhangi bir fark olduğunu iddia etmemiştir.
Diğer insanlarla arasında, vahiy almış olmasından başka bir fark olmadığını
hem sözleriyle hem de davranışlarıyla göstermiştir. O, kendisine vahiy gelmeyen
konularda her zaman yakın arkadaşlarına, işin uzmanlarına danışmıştır. Hatta pek
çok konuda yakın arkadaşlarının görüşlerini tercih etmiştir. Almış olduğu vahiyle­
ri bir taraftan eksiksiz bir şekilde insanlara ulaştırmış, diğer taraftan da en güzel şe­
kilde uygulamıştır. Allah’ın buyruklarının nasıl uygulanması gerektiğini insanlara
canlı olarak göstermiştir.
Hz. Muhammed, altmışüç
yaşında, hicretin on birinci
yılında 8 Haziran 632
Pazartesi günü vefat etti.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
76
Hz. Muhammed, insan
ilişkilerinde kibar, dürüst ve
güvenilir idi.
Hz. Muhammed, insan olarak doğru ve güvenilir bir kişiliğe sahiptir. Düşman­
larınca da kabul gören en belirgin niteliği, güvenilen insan olma özelliğidir. Bu an­
lamda O’na “M uham m edu’l-Emin ” denildiğini biliyoruz. Dürüstlük ve güvenilirlik,
Hz. Muhammed’in kişiliği için vazgeçilmez iki niteliktir; O, erdemli, güvenilir insa­
nın nasıl olması gerektiği konusunda canlı bir örnek durumundadır. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Peygamber’in övülen en belirgin özelliği, ahlakıdır. Ayet-i kerimede
şöyle buyurulur:
"Eğer kaba ve katı yürekli olsaydın, onlar çevrenden dağılır giderlerdi. Öyleyse
onların kusurlarından vazgeç. Onlar için mağfiret dile, yapacağın işler için on­
lara danış, bir kere azmettin mi, artık Allah’a dayan. Çünkü Allah, kendisine
dayanıp güvenenleri sever. ”(3. Al-i İmran, 159)
Peygamberlik Yönü
Hz. Muhammed’in ikinci ve dinî açıdan en önemli yönü peygamberlik yönüdür.
Kur’an-ı Kerim’de her millete bir peygamber gönderildiği (13. Rad, 7) ve peygam­
ber gönderilmeden hiç bir topluluğun sorumlu tutulmayacağı açıklanmıştır. Her
peygamberin kendine has bir özelliği vardır. Ancak hepsinin ortak özelliği; birer
insan olmaları, kendi toplumlarınm içinden çıkmış olmaları, dolayısıyla toplumlarıyla aynı ortam ve kültürü paylaşmalarıdır. Kur’an’da;
"İlahî buyrukları tam olarak açıklasınlar diye her peygamberi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik... ” (14. İbrahim, 3) buyurulur.
Peygamberler; getirdikleri dini insanlara sadece öğretmekle kalmamışlar, aynı
zamanda onu en güzel şekilde yaşayarak dinin insan gücühün üstünde bir şey is­
temediğini de göstermişlerdir.
Peygamberlerin son temsilcisi Hz. Muhammed’dir. Bu sebeple peygamberlerin
sonuncusu anlamında “hâtemu’l enbiya” olarak isimlendirilmiştir.
Bir peygamber olarak Hz. Muhammed’in öncelikli görevi kendisine gelen va­
hiyleri eksiksiz bir şekilde insanlara ulaştırmaktır. Ayrıca anlaşılması zor olan va­
hiyleri açıklayarak insanların anlamalarını kolaylaştırmaktır. Hz. Muhammed’in sö­
zünü ettiğimiz bu peygamberlik görevleri Kur’an’da şu şekilde açıklanmıştır:
“Nitekim biz size, size âyetlerimizi okuyacak, sizi her kötülükten arıtacak, size
Kitabı ve hikmeti öğretecek ve bilmediklerinizi bildirecek aranızdan, bir peygam­
ber gönderdik” (2. Bakara, 151)
Bir peygamber olarak Hz.
Muhammed, insanlara
Kur’an’ı eksiksiz ulaştırmış,
açıklamış ve ilkelerini sosyal
hayatta davranışa
dönüştürmüştür.
Görüldüğü gibi Hz. Muhammed’in peygamberlik yönü, Kur’an’ı öğretmek,
açıklamak ve uygulamasını göstermektir. O; insanlara adalet, emanet, doğruluk,
yardımlaşma, dürüstlük gibi erdemlerin yanında, iman esaslarını, ibadet çeşitle­
rini, ahlak ve hukuk ilkelerini bildirmiştir.
KUR’AN
Arapçada “ gizlice veya hızlı
bir şekilde bildirmek,
konuşmak, ilham ve işaret
etmek" gibi anlamlara gelen
vahiy; Allah’ın tarihe
müdahale etmesi demektir.
Kur’an-ı Kerim, Allah’ın Hz. Muhammed vasıtasıyla insanlığa bildirmiş olduğu va­
hiylerin toplandığı kitaptır. İslam da dahil İlahî dinlere göre ilk insan Hz. Adem,
kendisine vahyedilen ilk peygamberdir. Allah Hz. Adem’e vahyetmekle tarihin akı­
şına müdahale etmiştir. Hz. Adem’den başlayan vahiy geleneği, peygamberimiz
Hz. Muhammed’e Kur’an-ı Kerim indirilinceye kadar devam etmiş; peygamberimiz
son peygamber olduğu için, onunla tarihin akışını değiştiren vahiy gönderme işi
Ünite 4 - Hz. Muhammed ve Kur'an Alanı
sona ermiştir. Ancak din dilinde “ilham” adı verilen ve tamamen kişiye özel konu­
larda gelen vahiy türü devam etmektedir.
Vahyin peygambere gönderilişi mucizevi bir tarzda gerçekleşir. Yüce Allah’ın
mucizevi bir şekilde tabiata müdahale ederek Hz. Muhammed’e vahyettiği hakikat­
lerin toplandığı kitap olan Kur’an-ı Kerim, kaynaklık ettiği İslam medeniyetiyle ta­
rihin akışını değiştirmiştir. Kur’an-ı Kerim’den sonra Allah, peygamber vasıtasıyla
vahiy göndermeyeceği için, Kur’an’ın mucizeliği bugün de devam etmektedir.
Kur’an-ı Kerim’in aktüel mucizeviliği konusunda şöyle buyurulur:
77
Mucize, Allah'ın tabiata
müdahale etmesi demektir.
Eğer kulumuz Muhammed’e indirdiğimiz Kur’an hakkında şüphede iseniz, hay­
di onun benzeri bir sûre getirin ve eğer doğru söyleyenler iseniz, Allah ’tan başka
şahitlerinizi çağırın ve bunu ispat edin. Eğer, yapam azsanız -ki hiçbir zam an
yapamayacaksınız- o halde yakıtı insanlarla taşlar olan ateşten sakının. O ateş
kafirler için hazırlanmıştır. (2. Bakara, 23-24)
İslam da dahil İlahî dinlerdeki Allah anlayışının en temel özelliklerinden birisi,
mucize ve vahiy vasıtasıyla Allah’ın âleme ve tarihe müdahale etmesidir. Bundan
dolayı Allahu Teâlâ’ya ibadet edilir, O ’na dua edilir; darda kalındığında O ’ndan
yardım istenir.
Sizce aleme ve tarihe müdahale eden bir Tanrı tasavvuru ile Kur’an arasında nasıl bir
ki vardır?
İslam inancına göre vahiy, aynı zamanda Allah’ın kelam sıfatının bir tecellisidir.
Allah’ın kelam sıfatına sahip olmasının bir anlamı da, anlayacakları kavramlar ile
insanlarla iletişim kurarak, ihtiyaç duyacakları temel konularda onlara bilgi verme­
sidir. Kur’an, Allah’ın Hz. Muhammed ile kurmuş olduğu bu iletişimin metne dö­
külmüş hali ve dinî bilginin temel kaynağıdır.
Kur’an’a Olan İhtiyaç
Doğuştan sahip olduğu bilgi edinme yetileri varken insanın ilave bir bilgi kaynağı
olarak vahye, dolayısıyla Kur’an’a niçin ihtiyacının olduğu meselesi, zaman içinde
tartışma konusu olmuştur. Bu tartışma aynı zamanda peygamberlik kurumuyla da
ilgilidir. Burada cevabı aranan temel soru, “vahye, Kur’an’a veya peygambere ni­
çin ihtiyaç duyuyoruz” sorusudur. Düşünce tarihinde bu soruyu pek çok düşünür
cevaplandırmıştır. Bu konudaki görüşleri ortalama pek çok İslam düşünürü tara­
fından paylaşıldığı için Mâturîdî’nin bu konudaki görüşlerini kısaca özetleyelim:
Mâturîdî’ye göre akıl, “iyinin, kötünün, güzelin ve çirkinin kendisiyle kavrandı­
Kur'an insan aklına yeni
ğı bir ölçü (mizan)” dür. İnsan akıl ile faydalı olanları zararlılardan, iyiyi kötüden ufuklar açar, sağlıklı karar
ayırt eder. Ancak sosyal hayattaki meşguliyetlerin yoğunluğu aklı karıştırır. Üzün­ verme sürecini kolaylaştırır.
tüler, değişik acı ve ıstıraplar ile sayılamayacak kadar başka sebepler de, aklın
doğru karar vermesine engel olur. Bu gibi sebepler yüzünden şüpheye düştükle­
rinde, insanlara doğruyu göstermek üzere Allah’ın peygamber vasıtasıyla kitap
göndermesine ihtiyaç vardır. Bu gibi durumlar göz önüne alındığında, Allah’ın
peygamberler vasıtasıyla kitap gönderip, emir ve yasaklarını bildirmesi akıl için bir
kolaylaştırmadır.
Kur’an’a duyulan ihtiyaç, insanın akıl sahibi olması ile de yakından ilgilidir.
Çünkü akıl sahibi olmak, insanın hür olmasını gerekli kılar. Akıllı ve hür olan in­
sanın başka özellikleri de vardır. Mesela insan, her canlıda doğal olarak bulunan
kendini koruma içgüdüsüne sahiptir. Böyle bir içgüdüye sahip olma, insanda
78
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
bencilik duygusunu doğurur. İnsanın başka bir özelliği de, bir toplum içinde ya­
şama mecburiyetinde olmasıdır. İnsanın bu temel özellikleri dikkate alınarak dü­
şünüldüğünde, insanın Kur’an’a niçin her devirde ihtiyaç duyacağı daha iyi anla­
şılacaktır. Şöyle ki: Doğası gereği bencil olan insan, bu duygusunu tatmin için, ak­
lını başkalarına zarar verecek şekilde kullanabilir. Mesela daha fazla kazanmak
için hırsızlık yapabilir, rüşvet alıp verebilir. Bu bakımdan sadece içgüdüleriyle ha­
reket eden hayvanın nasıl davranacağını önceden hesap edebilmek mümkün iken
insan davranışlarının nasıl olacağını önceden kestirmek aynı şekilde kolay değil­
dir. Akim sağladığı imkânlar ile başkalarının hakkını çiğneme ise, birlikte yaşama­
ya zarar verir. Bundan dolayı insanların hürriyet haklarını kullanmada, bir düze­
ne ihtiyaç vardır. Kur’an, bu düzeni sağlamada gerekli olan evrensel değerleri
içinde barındırmaktadır.
Kur’arTın Muhtevası
Kur’an; Allah’ı insanları ve fizik çevresiyle olan ilişkilerini düzenlemekte insana
yardımcı olan evrensel değerleri barındırır. İnsan, aklıyla bir yüce yaratıcı olması
gerektiği sonucuna ulaşabilir ama onun nasıl bir varlık olduğunu, ona nasıl ibadet
edileceğini aklıyla bilemez. Bundan dolayı Kur’an, insana öncelikle iman ve ibadet
esaslarını bildirir.
îman konusunda Kur’an’ın temel vurgusu, tevhit inancı üzerindedir. Bunu de­
ğişik ayetlerde görmek mümkündür. Kur’an’da insanın intan etmesi gereken te­
mel ilkeler bazen değişik ayetlerde parça parça bazen de tek bir ayette bütün
olarak bir arada zikredilir. îman edilecek konulardan sonra Kur’an’da ibadet
esasları da bildirilir.
Kur’an iman, ibadet ve ahlak esasları ile birlikte “iyi”yi davranış haline dönüş­
Manevi çevre; her yerde
daima bizimle birlikte hazır
olan, kendimizi onunla
kuşatılmış hissettiğimiz
inanç örgümüzün
oluşturduğu çevremizdir.
türebilmesi ve “kötü”den uzaklaşabilmesi için, insana manevî bir çevre de hazırlar.
Bu manevî çevreden yoksun olan insanların; iyiyi, güzeli ve doğruyu davranışa dö­
nüştürebilmeleri her zaman mümkün değildir. Ahlaken iyi olanı, hukuken doğru
olanı bildiği halde gayriahlaki ve gayrimeşaı eylemlerde bulunan insanlar, Kur’an’m
sağladığı bu manevi çevreden yoksun olan insanlardır.
Kur’an’da insanın sadece sosyal ve manevi çevresini değil fizikî çevresiyle olan
ilişkilerini de düzenleyen evrensel değer ve ilkeler de bulunur. Kur’an’a göre tabi­
atın maddî olduğu kadar manevî bir boyutu da mevcuttur. Yaratılmış varlık dün­
yasının bir ölçü, düzen ve denge içinde yaratıldığına dikkat çeken ayetlerden iki­
sinin anlamı şöyledir:
Kur’an’ın muhtevasını,
insanın Allah, insanlar ve
alemle ilişkilerini düzenleyen
temel ilke ve değerler
oluşturur.
Şüphesiz hız, her şeyi bir ölçüye göre yaratmışızdır. "(Kamer, 49) “Yeri yardık,
oraya sabit dağlar yerleştirdik, orada her şeyi bir dengeye göre bitirdik. ”(Hicr, 19)
Kur’an insandan tabiatı korumasını, ondaki dengeyi bozmamasını ister. Aksi
halde, çıkacak sonuçlara katlanması gerekeceğini vurgular. Şöyle buyurur:
İnsanların elleriyle işledikleri yüzünden karada ve denizde fesad ortaya çıkar.
Allah da belki geri dönerler diye, yaptıklarının bir kısmını kendilerine tattırır.
(Rum, 41)
Kısaca ifade edersek Kur’an; İlahî dinlerdeki vahiy geleneğine bağlı olarak
Yüce Allah’ın Hz. Muhammed’e indirdiği en son vahyi ifade etmektedir.
Kur’an’dan sonra, bu anlamda bir vahiy gelmeyecektir. Yüce Allah Kur’an vahyi-
Ünite 4 - Hz. Muhammed ve Kur’an Alanı
liği ile, bir araya toplayıp, bir kitap haline getirdi. Kitap haline getirilmiş olan bu
ilk nüsha, Hz. Ebu Bekir’e teslim edildi. Hz.Ebu Bekir halifeliği süresince korudu­
ğu bu ana nüshayı, ölümünden önce Hz. Ömer’e; Hz. Ömer de Hz. Peygamber’in
hanımlarından olan kızı Hafsa’ya teslim etti.
İslam dini kısa bir zaman diliminde geniş bir coğrafyaya yayıldı. Bunun sonu­
cunda, Kur’an’ın bu geniş coğrafyada yaşayan insanlara öğretilmesi, dinî bir zorun­
luluk halini aldı. Çünkü Kur’an, İslam dininin yegane bilgi kaynağı durumunday­
dı. Bu sebepten İslam’ın yayıldığı ülkelere Kur’an’ı öğretecek öğretmenler gönde­
rildi. Ancak gönderilen Kur’an öğretmenleri, gittikleri yerlerde Kur’an’ı kendi leh­
çelerine göre öğretmeye başladı. Bunun sonucunda her bölge insanı, öğrendiği
Kur’an okuma şeklini hararetle savunmaya başladı. Bu da Müslümanlar arasında
tam olarak anlam verilemeyen bir huzursuzluğa sebep oldu. Bunun üzerine Hz.
Osman, Kur’an’ın nüshalarının çoğaltılmasına karar verdi; bu iş için de Zeyd b. Sa­
bit, Abdullah b. Zübeyr, Said b. el-Haris ve Abdurrahman b. el-Haris b.Hişam’dan
oluşan dört kişilik bir kurul topladı. Kur’an nüshalarının çoğaltılması işini bu kuru­
la verdi. Çoğaltılan Kur’an nüshalarından bir tanesi Medine’de bırakıldı, diğer nüs­
halar belli başlı İslam merkezlerine gönderildi.
Kur’an, insan eseri olamayacağını bir çok defa tekrarlamış, bunu kabul etmek
istemeyenlere de mucizevi bir şekilde meydan okumuştur. Bu konudaki ayetler­
den ikisinin anlamı şöyledir:
r
De ki, yemin ederim! İnsanlar ve cinler bu Kur’an ’ın bir benzerini getirmek için
toplanmış olsalar, birbirlerine yardım etseler, yine onun benzerini getiremezler
(Isra suresi, 88).
Yoksa Kur’an ’ı kendi uydurdu mu diyorlar. De ki, öyle ise haydi siz de onun gi­
bi on sure getirin düzme ve uydurma olarak. Bunun için Allah ’tan başka, gücü­
nüzün yettiklerini de yardım a çağırın! Eğer doğru söylüyorsanız bunu yaparsı­
nız (Hud suresi, 13).
81
82
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Özel
Hz. M uham m ed’in hayatım, Mekke ve Medine
İT jlr dönemleri ile birlikte açıklam ak
Hz. Muhammed, Arap yarımadasının Hicaz böl­
gesinde, Mekke şehrinde, 571 yılında doğdu. 40
yaşında peygamber oldu. 23 yıllık peygamberlik
hayatının 13 yılını Mekke’de, 10 yılını da Medi­
ne’de geçirdi. 632 yılında Medine’de 63 yaşında
iken vefat etti. Babası, Abdullah; annesi Âmine’dir. Doğumundan iki ay önce babası, altı ya­
şında iken annesi, sekiz yaşında iken dedesi öl­
dü. Gençlik dönemini, amcası Ebû Talib’in ya­
nında geçirdi. Yirmi beş yaşında iken Hz.Hatice
ile evlendi. Bu evlilikten ikisi erkek, dördü kız
olmak üzere, altı çocuğu oldu. Kırk yaşlarına
doğru sâdık rüyalar görmeye başladı. Bu hal, al­
tı ay kadar devam etti. 610 yılı Ramazan ayının
Kadir Gecesi’nde ilk defa vahiy aldı; Alak suresi­
nin ilk beş ayeti indi.
Peygamberliğin dördüncü yılında İslam’ı insanla­
ra açıktan anlatmaya başladı. Yakın akrabaların­
dan başlamak üzere önce Kureyş kabilesini, son­
ra diğer kabileleri, sonra da bütün Mekkelileri ve
Mekke dışındaki kabileleri açıktan İslam’a çağır­
maya devam etti. Bu konuda pek çok sıkıntıyla
karşılaştı. Karşılaşılan sıkıntılar, katlanılamaz bo­
yutlara ulaşınca, peygamberliğin 13- yılında Medi­
ne’ye hicret başladı. Medine’de yaptığı ilk iş, bu­
gün “Mescid-i Nebevi” diye isimlendirilen, kendi
mescidini yaptırmak oldu. Müslüman olan olma­
yan bütün Medine halkını, bir sözleşme ile birleş­
tiren esaslarla Medine’de yeni bir düzen kurdu.
Medine’ye hicretinden sonra Hz. Muhammed eği­
tim ve öğretime özel bir önem verdi. Hicretin al­
tıncı yılında, Kâbe’yi ziyaret etmek için, Mek­
ke’ye gidildi. Hudeybiye denilen yere varınca
Hz. Muhammed, Mekkelilere bir elçi gönderip
Kâbe’yi ziyaret etmelerine izin vermelerini istedi.
Uzun tartışmalardan sonra, Hudeybiye Antlaş­
ması yapıldı. Hicretin dokuzuncu yılında hac farz
kılınınca hicretin onuncu yılında Mekke’ye hac­
ca gideceğini bildirdi ve toplanmış olan yaklaşık
yüz bin Müslüman ile birlikte haccetti. Bu hac,
Hz. Muhammed’in hac farz olduktan sonra yap­
tığı ilk ve son haccı olduğu için “Veda Haccı”
olarak isimlendirildi. Veda Haccı’nı tamamladık­
tan sonra çok geçmeden hastalandı. Hastalığı 13
gün sürdü. Hicretin on birinci yılında 8 Haziran
632 Pazartesi günü vefat etti.
Hz. M uhammed’in insanı ve peygamberlik y ö­
nünü tanımlamak
Hz. Muhammed kendisine vahiy gelmiş bir in­
sandır. insan olması açısından bizim gibi insani
ihtiyaçları olmuş, bu ihtiyaçlarını karşılamak için
çalışmıştır, evlenmiştir, ailesinin geçimini sağla­
mıştır. insanlarla komşuluk yapmış, ticaret yap­
mış, seyahat etmiş, başka insanların yaptığı sos­
yal faaliyetlerde o da bulunmuştur. Hz. Muham­
med’in peygamberlik yönü, Kur’an’ı öğretmek,
açıklamak ve uygulamasını göstermektir.
Kur’an ’a olan ihtiyacın gerekçelerini saymak
Akıl, iyinin, kötünün, güzelin ve çirkinin kendi­
siyle kavrandığı bir ölçüdür, insan akıl ile faydalı
olanları zararlılardan, iyiyi kötüden ayırt eder. An­
cak sosyal hayattaki meşguliyetlerin yoğunluğu
aklı karıştırır. Üzüntüler, değişik acı ve ıstıraplar
ile sayılamayacak kadar başka sebepler de, aklın
doğru karar vermesine engel olur. Bu gibi sebep­
ler yüzünden şüpheye düştüklerinde, insanlara
doğruyu göstermek üzere Allah’ın peygamber va­
sıtasıyla kitap göndermesine ihtiyaç vardır, işte
Kur’an, insanın ebediyete kadar dinî ihtiyaçlarına
cevap vermek üzere Yüce Allah’ın Hz. Muham­
med aracılığı ile gönderdiği son kitaptır.
Kur’an ’ın muhtevasını ve konularını anlatmak
Kur’an; Allah, insanlar ve fizikî çevresiyle olan
ilişkilerini düzenlemekte insana yardımcı olan
evrensel ilke değerleri barındırır.
Ayetlerin bir araya toplanıp kitap haline getiril­
me sürecini açıklam ak
Kur’an, Hz. Muhammed’e 23 yıllık bir süre için­
de indirildi. Bu süre içinde inen her ayet, bir ta­
raftan Hz. Muhammed ve yakınında bulunan sa­
habe tarafından ezberlendi, diğer taraftan da özel
olarak bu işle görevlendirilmiş vahiy katiplerince
vakit geçirilmeden yazıldı. Dolayısıyla Kur’an,
hem yazılmak hem de ezberlenmek suretiyle mu­
hafaza edildi. Hz. Peygamber hayatta iken,
Kur’an müstakil bir kitap haline getirilmedi, çün­
kü bu dönemde vahiy inmeye devam etmektey­
di. Sureler, bütün olarak bir anda indirilmiyordu.
Gelen ayetlerin, hangi surenin neresine ait oldu­
ğunu bizzat Hz. Peygamber belirliyordu. Hz. Pey­
gamberim vefatından sonra, vahiy sürecinin so­
na ermiş olması gibi teolojik ve başka sosyokül­
türel gerekçelerden dolayı Müslümanlar, yazılı
Kur’an ayetlerini bir kitap halinde toplama ihti­
yacını duydular. Bunun üzerine bu işi yapmak
üzere yetkin kişilerden oluşan komisyon kuruldu
ve Kur’an ayetlerinin tamamı bir araya toplandı.
Ünite 4 - Hz. Muhammed ve Kur’ an Alanı
83
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in doğdu­
6 . Medine’ye göç eden Mekkeli Müslümanlara ne ad
ğu şehirdir?
verilir?
a. Medine
2.
^
a. Ensar
b. Yesrib
c. Taif
b. Ashab
c. Asdıka
d. Mekke
d. Muhacirun
e. Hicaz
e. Müellefe-i kulub
Hz. Muhammed’in annesinin ismi aşağıdakilerden
Hz. Muhammed, Medine’ye kiminle hicret etti?
7.
hangisidir?
a. Hz. Ömer
a. Ayşe
b. Hz. Hamza
b. Fatma
c.
c. Amine
d. Hz. Bilal
d. Halime
e. Hz. Ebu Bekir
e. Gülsüm
Hz. Ali
.
8 Hz. Muhammed’in Medine’de yaptırdığı mescidin is­
3.
4.
Hz. Muhammed’in aldığı ilk vahiy hangi sure idi?
mi nedir?
a. îhlas
a. Mescid-i Aksa
b. Kevser
b. Mescid-i Haram
c. Fatiha
c. Mescid-i Nebevî
d. Felak
d. Mescid-i Küba
e. Alak
e. Mescid-i Suffe
İslam tarihinde Hz. Muhammed’in peygamberliğini
9 . Mekke hicretin kaçıncı yılında fethedilmiştir?
kabul ederek ilk Müslüman olan kişi aşağıdakilerden
a.
hangisidir?
b. 11. yılında
10. yılında
a. Hz. Ali
c.
b. Hz. Ebu Bekir
d. 9. yılında
c. Hz. Hatice
e. 8. yılında
12. yılında
d. Fatıma
e. Ebu Talib
10. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğru değildir?
a. Vahiy, Allah’ın tarihe müdahale etmesidir.
Medine’de İslam’ı anlatmak üzere görevlendirilen
sahabi aşağıdakilerden hangisidir?
5.
a. Zeyd ibn Sabit
b. Umeyr oğlu Mus’ab
c.
Ebu Hureyre
d. Malik ibn Enes
e. Bilal-i Habeşi
b. Mucize, Allah’ın tabiata müdahalesinin adıdır.
c.
Kur’an Hz. Muhammed zamanında kitap haline
getirilmiştir.
d. Kur’an’ın gönderilmesi akıl için bir kolaylaştır­
madır.
e. Kur’an en temel dinî bilgi kaynağıdır.
84
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Yaşamın İçinden
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
2000’U Yıllara Girerken Hz. Peygamber’! Anlamak
Üzerine
1 d
2000’li yıllara yaklaştığımız günümüz dünyasında Hz.
Peygamber’den 14 asır sonra, O’nun yaşadığı kültür ve
coğrafyadan apayrı bir ortamda yaşayan insanın, bugün
Hz. Peygamber’i örnek alması ne anlama gelmektedir ve
onun örnek alınması nasıl gerçekleşmelidir? Bu; O’nun
belli bir tarih ve coğrafyada yaşadığı hayatı bugün tekrar
2. c
yaşamaya çalışmak şeklinde mi, yoksa O’nun kendi za­
3. b
Yanıtınız yanlış ise, “Peygamberliğini ilanı”
6. d
Yanıtınız yanlış ise, “Hicret” konusunu yeniden
7. e
Yanıtınız yanlış ise, “Hicret” konusunu yeniden
8. c
Yanıtınız yanlış işe, “Hz. Muhammed’in Mescidi”
9 e
Yanıtınız yanlış işe, “Eğitim Öğretim Etkinlikleri”
10. c
Yanıtınız yanlış ise, “Ayetlerin Bir Araya
manındaki insan ve olaylar karşısında takındığı tavırları
kavrayıp, aynı tavır alışları bugün de geliştirmeye çalış­
mak şeklinde mi anlaşılacaktır? Yoksa bunlardan ikisinin
birden aynı anda gerçekleşmesi mi gerekecektir?
Hz. Peygamber’i örnek almak, onun bir insan olarak
günlük hayatını devam ettirmek üzere yaşadığı hayatın
biçimsel yönünü aynen yaşamaya çalışmak demek ol­
mamalıdır. Çünkü hayatın biçimsel yönü büyük çapta
gelenek ve göreneklerce şekillenmektedir. Ayrıca böyle
bir örnek alma; herhangi bir zorluğu olmayan kolay bir
iştir ve sonuçta bunun, yaşadığımız hayata ahlakî ba­
kımdan kazandıracağı herhangi bir katkısı da olmaya­
caktır. Hz. Peygamber’i örnek almayı, sahip olduğu ah­
lakî faziletlerin hayata geçirilmesi; getirmiş olduğu dinî
zihniyetin benimsenmesi ve gelişen olaylar karşısında
O’nun almış olduğu tavırlara benzer tavırların sergilen­
mesi şeklinde anlamanın daha doğru olacağı kanaatin­
deyim. Çünkü Peygamberimizin hayati; ancak bu şekil­
de örnek alındığı zaman, 2000’li yıllarda yaşayacak olan
bir insan için anlamlı hale gelir. İnsanî ilişkiler açısından
anlamlı ve önemli olan; kişinin O’nun gibi giyinip O’nun
gibi koku sürmesi değil, O’nun ahlâkî niteliklerine sa­
hip olmasıdır, yani önemli olan O’nun gibi adaletli,
O’nun gibi dürüst, O’nun gibi merhametli olmak, kısaca
İnsanî ilişkilerini O’nun ahlâkî ölçülerine uygun şekilde
yürütmektir. Günümüz insanı, Peygamberimizi örnek
almayı; O’nun gibi eş, onun gibi ticaret adamı, O’nun
gibi komşu, O’nun gibi vatandaş, O’nun gibi devlet ada­
mı olmak şeklinde anladığı ve bunu gerçekleştirmeye
koyulduğu zaman, gündelik hayatı da dahil toplum ha­
yatında ne kadar büyük bir değişikliğin ve manevî zen­
ginliğin meydana geldiğini kendiliğinden fark edecek­
tir. Ferdî planda her birey, dile getirdiğimiz şekilde bir
örnek alma biçimini gerçekleştirebilse, İslam toplumlarının bugün yüz yüze bulunduğu sorunlar konusunda,
fazladan yapılacak başka bir şeye lüzum kalmayabilir.
Kaynak: Kılıç, R. (2004). “2000’li Yıllara Girerken Hz.
Peygamberi Anlamak Üzerine”, Dini Anlamak Üzeri­
ne, İstanbul.
Yanıtınız yanlış ise, “Hz. Muhammed’in Hayatı”
konusunu yemden gözden geçiriniz
Yanıtınız yanlış ise, “Mekke Dönemi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
3 e
Yanıtınız yanlış ise, “Vahiy Almaya Başlaması”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. c
Yanıtınız yanlış ise, “Peygamberliğini ilam”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yemden gözden geçınmz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yemden gözden geçiriniz.
Toplanıp Kitap Haline Getirilmesi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Ünite 4 - Hz. Muhammed ve K u r ’an A l an ı
85
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Y ararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Sıra Sizde 1
Ahmed İbn Hanbel. (1982). Müsned, İstanbul.
Mekkelilerin ileri gelenleri İslam’ı daha çok ekonomik,
sosyal ve kültürel sebeplerden dolayı kabul etmeye ya­
Aydın, M., Dumlu, Ö. (2000). Ana Konularıyla Kur’an,
Eskişehir: A.Ü. Açık Öğr. Fak. Yayını,
naşmadılar. Çünkü o dönemde putlar, Mekke’yi bir ti­
Kılıç, R. (2004). Dini Anlamak Üzerine, İstanbul
caret merkezi haline getirmişti. Her yıl binlerce insan,
Kılıç, R. (1999) Ayet ve Hadislerin Işığında İnsan ve
Mekke’deki putlara tapınmaya gelirdi. Bu sayede Mek­
Ahlak, Ankara.
ke’de fuarlar, pazarlar kurulurdu. Mekkeliler putlara ta-
Kılıç, R. (1992). Ahlakın Dinî Temeli, Ankara.
pınılmadığı takdirde kazançlarını kaybedeceklerinden
Sarıçam, 1. (2001). Hz. Muhammed ve Evrensel Me*
korkuyorlardı. Bu sebepten Hz. Muhammed’e İslam’a
yaptığı çağrıdan vazgeçmesi halinde istediği her şeyi
vereceklerini bildirdiler.
sajı, Ankara.
Tabbara, A. A. (1985). Kur’an ’da Peygam berler ve
Peygmberimiz, çev. A. Rıza Termel-Yahya Akın,
İstanbul.
Sıra Sizde 2
Yücel, I. (1992). Peygamberimizin Hayatı, Ankara.
Mekkeliler Hz. Muhammed ve afkadaşlarının Medine’ye
Zebidî. (1976). Sahih-i Buhari M uhtasarı Tecrid-İ
göç etmesini istemiyorlardı. Çünkü Medine’nin Mek­
Sarih Tercümesi, çev. Ahmed Naim- Kamil Miras,
ke’ye rakip bir ticaret ve kültür merkezi olmasından,
c. I, Ankara.
sosyal ve siyasal nüfuzlarını kaybetmekten endişe edi­
yorlardı. Hz. Muhammed’in Medine’ye gidip Müslüman­
ların başına geçmesi, her şeyden önce Mekkelilerin ti­
caret yollarının kapanması anlamına geliyordu.
Sıra Sizde 3
Âleme ve tarihe müdahale eden bir Tanrı tasavvuru ile
Kur’an arasında canlı bir ilişki vardır. Şöyle ki: Âleme
ve tarihe müdahale eden, her şeye gücü yeten, her şe­
yi bilen, mutlak adalet ve merhamet sahibi olan Allah,
kendisinin belirlediği zamanlarda tarihin akışına tesir
edebilir. Allah’ın tarihe yaptığı bu özel müdahalesi, pey­
gamberleri vasıtasıyla gerçekleşmektedir.
İnsan bir ah lak varlığıdır. İnsanın ah lak varlığı olması demek, ahlak ilke ve değer­
lerini özüm seyip hayatın a taşım ası halinde, birey ve toplum olarak huzurlu ve
mutlu olması demektir. A hlakî görev ve sorumlulukların ihm al edilmesinin sonuç­
lan, bir taraftan bireysel ve sosyal bunalım lar olarak diğer taraftan da doğal afet­
ler olarak kendini gösterir.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
<j$> Kavram olarak ahlakı açıklayabilecek,
<$> A hlaka olan ihtiyacın gerekçelerini sayabilecek,
<3g> Ahlak alanının mahiyetini tanım layabilecek,
Ahlakın temellendirilmesini yapabilecek,
<5§> Din ve ah lak ilişkisini kurabilecek,
<J2£> Bireysel ve toplumsal ahlakı açıklayabilecek,
<jg> Bireysel ilişkileri düzenleyen temel a h la k î değerleri sayabilecek,
İnsanın toplumsal sorumluluklarını tanım layabilecek
bilgi birikim ine sahip olacaksınız.
/
88
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Örnek Olay
Bizi Aldatan Bizden Değildir
Kendisine nasihat etmesini isteyen şahsa Peygam berim izin verdiği cevap “Allah ’a
inandım de, sonra d a dosdoğru ol. ” (Müslim) şeklinde oldu. Peygam berim izin bu
evrensel mesajı, kişiyi dosdoğru hâle getiremeyen Allah inancının, gerçek m an ad a
bir im an olup olm adığını sorgulayan bir uyan olarak d a anlaşılabilir. Doğrulu­
ğun sözünü etmek başka, doğru olm ak d a h a başka bir şeydir. Doğruluğu bir y a ­
şantı halin e getiren Peygam berim izin, doğru olm a yön ü n deki tavsiyesi, belki d e
sadece bu sebepten tesirli oluyordu. Ticarî hayatta “Doğru sözlü ve h er kon u d a
kendine güvenilen bir ticaret adam ı, ahirette peygamberler, sıddîkler ve şehitlerle
beraber olacaktır. ” (Tirmizi) buyuran Hz. M uhammed, çarşıda dolaşırken bir y i­
y ecek yığınının önünde durup, elini yığının içine daldırınca, belirli bir ıslaklığın
fa r k ın a varır. Bunun sebebi olara k yağm u rdan ıslanm ış olabileceğin i gösteren
m al sahibine, ıslak tarafı herkesin görebileceği şekilde üste koyması gerektiğini söy­
ledikten sonra “Bizi aldatan bizden değildir. ” buyurur. Doğruluk ve dürüstlüğün
insan hayatındaki önem ini bundan d a h a a ç ık ve kesin bir şekilde dile getirebil­
mek, adeta im kânsız gibidir. “B izi aldatan bizden değildir” temel ah lak ilkesiyle
Hz. M uhammed, dürüstlükten ayrılm akla dinden çıkm ayı san ki aynı şeymiş gibi
değerlendirir. Bir an için bütün M üslümanların; “bizi ald atan bizden değildir”
hadis-i şerifine göre yaşadığını düşünelim: Bu durum da imalatçı, im al ettiği ürü­
nü o günkü standartlara göre en kaliteli, m üteahhit inşa ettiği binayı en sağlam,
çiftçi ürettiği m ahsulü en tem iz şekilde üretecek ve bu gibi meslek erbabın dan olu­
şan bir toplum d a o günkü standartlara göre her bakım dan en ilerde, örnek a lın a­
ca k bir toplum olacaktır.
Kaynak: Kılıç R. (1999). İnsan ve Ahlak, Ankara.
Anahtar Kavramlar
• A hlak
• Din
• Birey
İçindekiler
•
•
•
•
•
•
•
KAVRAM OLARAK AHLAK
AHLAKA OLAN İHTİYAÇ
AHLAK ALANININ MAHİYETİ
AHLAKIN TEMELLENDİRTMESİ
DİN VE AHLAK İLİŞKİSİ
BİREYSEL AHLAK
TOPLUMSAL AHLAK
• Toplum
• Temel A hlakî Değerler
• Aile
Ünite 5 - Ahlak Alanı
89
KAVRAM O LAR AK A H LA K
Ahlak kelimesi Arapça ‘hulk’ (veya ‘huluk’) kelimesinin çoğulu olup Türkçede Hulk; din, tabiat, huy ve
karakter gibi manalara gelir.
tekil olarak kullanılır. İslam düşüncesinde ahlak kelimesi, bir m eleke veya yeti
olarak görülmüştür. Bu anlamda kelimenin tanımı şöyle yapılır: “Ahlak nefiste
yerleşmiş bulunan bir yetidir (melekedir) ki, ondan fikrî bir zorlamaya lüzum
kalmaksızın fiiller kolayca ortaya çıkar.” Osmanlı düşünce geleneği içinde de
ahlak, huy manasına gelen “hulk”un çoğulu olarak görülmüş; hulk, “nefs-i natı­
kanın bir kuvve-i rasihasıdır ki, insanların bütün fiil ve amellerinin çıktığı yer”
olarak tanımlanmış; kuvve-i rasiha ise m eleke dediğimiz “keyfiyyat-ı nefsaniye”
şeklinde tarif edilmiştir.
Ahlakın, kendisiyle tanımlandığı meleke, “nefiste iyice yerleşen özellik” de­
mektir. Mesela her biri birer meleke olan cömertlik, yiğitlik, iffet, hayâ gibi mezi­
yetler, ahlaklı insanların sahip olduğu birer özelliktir. Cömert bir insanın malı mül­
kü yok olup fakir düşse bile, ondaki cömertlik melekesi kaybolmaz. Esasen cömert
olmadığı halde herhangi bir korku, ümit, riya veya etrafındakilerden utanma gibi
bazı iç ve dış tesirlerle ikramda bulunan kimsenin bu durumu cömertlikle İzah edi­
lemez; çünkü o, ya başkalarının ısrarıyla yardım eder veya yardım etmediği takdir­
de kendisine cimri diyecekler korkusuyla, yani fik ri bir zorlam a neticesinde iste­
meye istemeye harcamada bulunur. Bu durumda, içinde büyük bir cömertlik arzu­
su bulunduğu halde verecek; parası bulunmayan kimseye cimri denemeyeceği gi­
bi, ortada göz koyacağı bir mal bulunmadığı için açgözlülüğü ortaya çıkmayan tamahkâr kişiye de iffetli denemez.
İnsanın korktuğu zaman benzi sararır, utandığı vakit yüzü kızarır. Bu gibi irade
dışı ve gelip geçici durumların meleke ile, dolayısıyla ahlak ile ilgisi yoktur. Bu tür
psikolojik olaylar ile, nefes almak, kalbin çalışması, ani ışıktan gözün kamaşması
gibi biyolojik olaylar “iyi” veya “kötü” gibi değerlendirmelere konu olmazken,
ahlakî davranışlar hakkında her zaman “iyi” veya “kötü” şeklinde hüküm verilir.
Bir davranış veya olayın “ahlakî” değerlendirmeye konu olmasının öncelikli şartı,
iradî olarak yapılmış olmasıdır.
Batı dillerinde ahlak karşılığında kullanılan Yunanca ve Latinceden türetilmiş
iki kelime vardır: Ethics
Moral. ‘E thics ’, Yunanca ‘ethos’ kelimesinden gelir. ‘Ethos’, bir sosyal grubu diğerlerinden ayırt eden örf, âdet, töre ve sonra da alışkan­
lık ve karakter anlamlarına gelir. Moral\ âdet, karakter, hâl ve hareket tarzı demek
olan Latince ‘moralis’ kelimesinden türetilmiştir. Gündelik kullanımda ‘m oral’ teri­
mi ile ‘e thics Yerimi özdeş kabul edilip iradî faaliyet ile ilgili bir anlam taşısa da bu
iki kavramın anlamları arasında bir ayrımın olduğunu savunanlar vardır. Buna gö­
re Latince kökenli ‘moral’, somut ahlakî olayların tahlili için; Yunanca ‘ethique’ ise
her ahlak yasasının konusunu oluşturan iyi, kötü, yükümlülük, ödev vb. gibi temel
kavramların incelenmesi için kullanılır”.
Ahlak kavramının örf, âdet, gelenek, görenek ve uylaşım gibi kavramlarla ya­
kın bir ilişkisi vardır. Çoğu zaman bir davranışın ahlakın mı, örf âdetin mi yoksa
gelenek, görenek ve uylaşımın mı konusu olduğuna kolayca karar verilemez.
Örf ve âdet kelimeleri, daha çok gelenek tarafından taşman ve grup içinde yer­
leşmiş bulunan davranış örneklerinin bütünü için kullanılır. Örf ve âdet , uylaşım,
gelenek ve töre ile biri diğerinin yerine geçebilecek şekilde sık sık kullanılır fakat
çağrışımları aynı değildir. Belli bir grubun veya topluluğun üyeleri tarafından ya­
pılması veya yapılmaması gerekenleri belirleyen davranış kuralları demek olan uy-
Ahlak, zaman, mekan, kültür
ve topluma göre
değişmezken, örf, âdet,
uylaşım, gelenek ve töre
toplumdan topluma, zamana
ve kültüre göre değişiklik
gösterir.
90
Din K ü ltü rü ve Ahlak B ilg is i Ö ğretim i
taşımların, hukuk kuralları, ahlakî buyruklar ve göreneklerden ayırt edilmeleri ko­
lay değildir. Ancak uylaşımlar, hukuk kuralları ve ahlakî buyruklardan;
a. Gerçekleştirilmelerine karşı hissedilen yükümlülüğün derecesi ile,
b. Onları ihlal etmenin uyardığı duygunun türü ile,
c. Uygulanan müeyyidenin şekli ile,
d. Etki alanlarının genelliği veya etkiledikleri kişilerin sınırı ile,
e. Süreklilik dereceleri ile, ayırt edilirler.
Örf ve âdetler toplumların yaşayabilmek için yaptıkları bir icattan ibarettir. Do­
layısıyla örf ve âdetler bir toplum veya kültür içinde değişiklik gösterdikleri gibi,
bir toplumun örf ve âdetleri de başka toplumlarmkine benzemez; bunlar “mutlak
değil izafi değerlerdir.” Buna karşılık temel ahlakî değerler, örf ve âdetlerden fark­
Felsefe ve din, ahlak ile
kural koyucu bir tarzda
ilgilenir.
lı olarak, değişmez ve mutlak bir karakter taşırlar.
Ahlak teriminin;
1. Umumî bir hayat tarzını,
2. Bir grup davranış kuralını,
3. Davranış kuralları veya hayat tarzları üzerinde yapılan fikrî bir araştırmayı
ifade etmek üzere, üç farklı şekilde kullanımı vardır. İslam ahlakı veya Hıristiyan
ahlakı derken birinci tarzda; meslek ahlakı veya iş ahlakı derken ikinci tarzda kul­
lanılır. Üçüncü tarzda kullanıldığında ahlak, felsefenin bir kolunu, ahlak felsefesi­
ni ifade eder.
Felsefenin ahlaka yaklaşımı, hem kural koyucu hem de analitik bir tarzda olur.
Filozof, ahlak fenomenleri üzerinde düşünen, felsefe yapan kişidir. O, ahlak olay­
larının bir değerlendirmesini yapar; ahlakı diğer bilgi dalları ile mukayese eder.
Birtakım ahlak ilkeleri koyar. Bunların doğruluğunu ispat hususunda aklî deliller
geliştirir. Aynı zamanda o, doğru ve yanlışı, iyi ve kötüyü tayin etmek için genel
prensipler tesis etmeye gayret eder.
Felsefenin ahlaka yaklaşımı hususunda analitik felsefe geleneğine bağlı filozof­
ların görüşleri farklılık arz eder. Eflatun, Aristo, Kant gibi sistem sahibi filozoflar, birer ahlak teorisi geliştirerek ahlakî olayları değerlendirmişler, ahlakî iyi ve kötüyü
tayin eden belirli prensipler koymuşlar; genel geçer ahlak ilkeleri tespit edip, bu il­
kelerin doğruluğunu göstermek üzere aklî deliller geliştirmişlerdir. Oysa R. M. Ha­
re, A.J. Ayer, Nowell-Smith gibi analitik filozoflarca ahlak filozofunun görevi, ahlak
terimlerini sadece analiz etmeye indirgenmiştir. Bu anlayışa göre, ahlak filozofu
herhangi bir değer hükmünde bulunamaz. Yapacağı şey sadece, ‘doğru-yanlış, iyikötü gibi ahlak terimleri ne ifade eder’; ‘ahlakî hükümlerin mahiyeti nedir; onları di­
ğer hükümlerden ayıran özellikler nelerdir’ gibi mantıkî, epistemolojik veya seman­
tik türden sorular sormak ve bu soruların cevaplarını aramaktır. Bu sebepten gele­
neksel kural koyucu ahlak teorilerinden bu anlayışı ayırmak üzere, analitik ahlak
teorisi (meta-ethics) ifadesi kullanılmaya başlanmıştır.
Sokrates’den başlayıp Eflatun, Aristo, Farabi, îbn Sina ve Kınalızâde ile devam
eden gelenekte, ‘bir davranışı sonuçlarına göre değerlendirme prensibi’ hâkimdir.
Bu prensibe göre bir davranışın ahlaken iyilik veya kötülüğüne, o davranışla ula­
şılması planlanan hedefe ulaşılıp ulaşılmadığına bakılarak karar verilir. Yani davra­
nışın ahlakî değerini, o davranışın sonucu belirler. Burada insanın davranışa baş­
larken sahip olduğu niyetlerinin fazla bir değeri yoktur. Diğer yaklaşım ise, ‘dav­
ranışları sonuçlarına göre değerlendirme prensibi’ni ahlakın özüne aykırı bulur ve
davranışların niyetlerine göre değerlendirilmesini savunur. Bu görüşün ahlak fel­
sefesi tarihinde bilinen temsilcisi Alman filozofu Kant’tır. Kant’ın terminolojisinde,
bir anlamıyla niyetin adı ‘maxim’dir. İnsanın kendisine göre davranışta bulunduğu
Ünite 5 - Ahlak Alanı
91
öznel ahlak prensibi olan maxim, bir insanı belirli bir davranışta bulunmaya sevkeden zihinsel arka planın adıdır; buna insanın niyetleri, istek ve arzuları dahildir.
A H LA K A O LA N İH TİY A Ç
Ahlaka olan ihtiyacın gerekçeleri değişik açılardan ele alınıp ortaya konulabilir.
Bunlar arasında en fazla üzerinde durulanı, bireyin huzur ve mutluluğu ile toplum
hayatının imkânı, inşası, huzur ve devamı ile ilgilidir. Buna göre ahlak, toplum ha­
yatının olmazsa olmaz türden şartlarından biri kabul edilir. Çünkü ahlak olmazsa,
toplum hayatı mümkün olmaz, insanlar bir arada yaşayamazlar. Neyin iyi, neyin
kötü olduğu hakkında ortak bir anlayış bulunmasa, insanlar arasında düzen ve hu­
zur yerine tam bir kargaşa hüküm sürer. Canlılar arasında sadece insan davranış­
larının ahlakî değerlendirmeye konu olmasının görünen iki sebebi vardır: Bunlar­
dan birincisi insanın iyi ile kötüyü ayırt edebilecek bir zihin yapısına sahip olma­
sı, İkincisi ise insanların bir arada yanyana toplum halinde yaşamaları gerçeğidir.
Kısaca insan, akıllı olduğu ve toplum halinde yaşadığı için, ahlakî değerlendirme­
ye konu olur.
Ahlakı, toplumun huzuru için vazgeçilmez bir sistem olarak kabul eden düşün­
ce için ahlakın varlığı, bir çeşit tabiat kanunu gibidir. Zehirli maddelerle faydalı
olanları ayırt etmeleri gereken insanların iyi ve kötü davranışları ayırt edici mane­
vi bir sisteme de sahip olmaları gerekir. Ahlakın varlığı bir çeşit tabiat kanunu ola­
rak düşünülebilir: Suyun bulunduğu yerde hayatın bulunması gibi insanların bu­
lunduğu yerde de ahlak bulunur. Bu noktada insanların ahlakı en iyi şekle sokma­
ları beklenir.
Ahlaka olan ihtiyacın kaynağı kendisini toplum hayatında olduğu kadar bireysel
hayatta da gösterir. Bundan dolayı ahlak, “bireylerin iradî hareketleriyle ilgilenen
bir alan” olarak tarif edilir. Çünkü ahlak, insanın kendi iradesiyle yaptığı eylemle­
riyle ilgilidir. İradesi dışında yapmaya zorlandığı hareketlerden dolayı insan ne ken­
di içinde pişmanlık ne de sevinç duyar. İnsan, bu gibi eylemlerinden dolayı başka­
ları tarafından övülüp yerilmeye de tabi tutulmaz. Kendisini ele geçirenler tarafın­
dan bir yere sürüklenen insan böyledir. Kısaca sebebi kendi dışında olan ve gerçek­
leştirilmesinde hiç katkı olmayan eylemler, iradî olmayan eylemlerdir. Bu tür ey­
lemleri yüzünden insan ahlaken övülüp yerilmez, iradesini kullanamayacak kadar
hasta olan insanlar da, aynı şekilde, eylemlerinden dolayı övülüp kınanmazlar. De­
mek ki insan, irade sahibi olduğu ve eylemlerini kendi seçimleriyle yaptığı için,
ahlakî bir değerlendirmeye tabi tutulur; ahlaklı veya ahlaksız diye isimlendirilir.
İnsanın dört özelliği; akıl sahibi olması, hür olması, bencil olması ve bir arada
yaşama mecburiyetinde olması dikkate alınarak düşünüldüğünde, ahlakın niçin sa­
dece insanlar için söz konusu olduğu daha iyi anlaşılır, insan bencilik duygusunu
tatmin için, hürriyetini başkalarına zarar verecek şekilde kullanabilir. Başkalarının
hakkını çiğneme, birlikte yaşamaya zarar verdiğinden, böyle bir halden kendisi de
olumsuz yönde etkilenir. Öyle ise, fertlerin hürriyet haklarını kullanmada, bir kural
ve düzene ihtiyaç vardır, işte ahlak, din ve hukuk gibi disiplinler, yaptıkları düzen­
lemelerle insan hürriyetinin sınırlarını belirlerler. ‘Ayıp’, ‘günah’ ve ‘yasak’ kavram­
ları, bir anlamda insan hürriyetinin sınır taşlarıdır. Ahlak, din ve hukukun düzenle­
meleri sayesinde, insanların bir arada huzur içinde yaşamaları mümkün olur.
Ahlak sahasının, bilgi gibi, insanın bir “varlık şartı” olduğunu ve insanla birlik­
te meydana geldiğini, onun dışında veya onun yanında bir şey olmadığını tespit
edebiliriz. Gerçi etik sahanın gelişmesi, insanın eseridir fakat etik sahanın kendisi,
hiçbir zaman bir sosyal grubun eseri değildir. Sosyal grup, bu gelişmeyi geciktire-
Ahlak insanın huzuru ve
toplumun mutluluğu için
vazgeçilmezdir.
Ahlakın yalnızca insana özgü
olmasının nedeni insanın;
• akıl sahibi olması
• hür olması
• bencil olması ve
• bir arada yaşama
mecburiyetinde
olmasıdır.
92
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
bilir; fakat onu hiçbir zaman yok edemez. Çünkü etik sahanın yok edilmesi de­
mek, insanın kendisinin yok edilmesi demektir. Hatta sosyal çevre, kuvvetli fertler­
de bu gelişmeyi ve geliştirmeyi bile ne geciktirebilir ne de engelleyebilir. Bu
durum, ancak biyopsişik nüveleri zayıf olan insanlar hakkında söylenebilir.
Ahlak kurallarına riayet edilmediği yerde bile, sanki riayet ediliyormuş gibi görünmenin
sebeplerini araştırınız.
A H LA K A LA N IN IN M AH İYETİ
İnsan bir ahlak varlığı, ahlaklılık insanın özsel bir niteliği olarak kabul edildiğinde
Ahlak alanı, insanı kuşatan
sosyal ve manevi bir varlık
alanıdır.
ahlak alanı, sadece İnsanî ilişkilerle sınırlı olur. Böylece insan dışındaki varlıkların
yapıp ettikleri ahlakî değerlendirme dışı tutulur. Buna göre ahlak, “İnsanî ilişkiler­
le ” yani insanın başlatmış olduğu ilişkilerle sınırlı olur. Çünkü insanın sadece in­
sanlarla girdiği ilişkileri değil, diğer canlılarla olan ilişkileri, Yaratıcısıyla girdiği di­
nî ve mistik ilişkileri de vardır, ki bütün bu ilişkileri ahlakî değerlendirmeye konu
olur; çünkü bu ilişkileri başlatan insandır. Buna göre bir insanın başına bir ağaç
düşmesi olayı, ahlakî değerlendirme dışı tutulabilir, ama bir insanın ağacı kesmesi
ahlaken değerlendirilecek bir olaydır.
Ahlak alanının mahiyeti ile ilgili olarak tartışma götürmeyen konu, insanın bir
ahlak varlığı olduğu, ahlakî özün insanlar arasındaki ortak payda olduğudur.
Ahlakî varlık, insan olarak, bizi birbirimize bağlayan, duygudaşlığımıza imkân ve­
ren, hangi kültür çevresine mensup olursak olalım aramızda müşterek tarafların
bulunmasını sağlayan varlıktır. İnsan bir ahlak varlığı olduğu ya da ahlak, insanın
özsel niteliği olduğu için, insanın hareketleri, düşünceleri, sözleri ve yazıları, ahlakî
değerlendirmenin konusu olur. Bu, insanın yapıp ettiği her şeyin, ahlakî varlık sa­
hası tarafından kuşatılması demektir.
İnsanın ahlakî bir varlık sahası ile kuşatılmış olması, onu diğer canlılardan ma­
hiyet itibariyle ayıran en önemli özelliğidir. Bu özellik, insanın hem teknik, ekono­
mik, siyasi ve sosyal karakterli fiil ve hareketlerinin ayrı ayrı birbirinden kopuk
olarak ele alınmasına imkân vermemekte, hem de insanın doğal bir evrimin sonu­
cu olarak ortaya çıktığını iddia eden görüşleri geçersiz kılmaktadır. Çünkü insanla
diğer canlılar arasındaki fark, bir derece farkı değil bir mahiyet farkıdır. Bu mahi­
yet farkını ortaya çıkartan ise, insanın ahlakî özüdür. Bu sebepten dolayı da ahlakî
olan, insanın ilişkileri ile sınırlı olmakta, Allah da dahil insan dışında hiçbir varlı­
ğın fiil ve davranışı ahlaka konu olmamaktadır.
A H LA K IN TEMELLENDİRİLMESİ
Temellendirme kavramı birden çok anlamı ifade etmek için kullanılır. Bazen “psi­
kolojik temellendirme” anlamında kullanılır ve bu başlık altında “akıllı bir insan,
ahlaken doğru olan şeyi niçin yapmalıdır? Doğru olan şeyi yapma konusunda sağ­
lam gerekçelere sahip miyiz?” gibi soruların cevabı aranır. Burada ahlaken doğru
ve yanlışın ne olduğunu bildiğimiz farz edilerek, doğrp olanı yapmak konusunda
insanları nasıl ikna edeceğimiz meselesi üzerinde dürülür. Bazen de temellendir­
me kavramı ile “hangi davranışların ahlaken doğru olduğunu nasıl anlarız?” soru­
sunun cevabı aranır. Buna ahlakın “epistemolojik açıdan temellendirilmesi” adı ve­
rilir. Temellendirme kavramı, bazen “ontolojik temellendirme” adı verilerek ahlakî
değerlerin varlık dünyasındaki yerinin araştırılması için de kullanılır.
Psikolojik temellendirmede ahlak, düşünce tarihi içinde kimi düşünürlerce kor­
ku, kimilerince ümit, sevgi ve ihtiras, kimilerince de haz ve benlik üzerine bina
Ünite 5 - Ahlak Alanı
edilmiştir, insan kişiliğinin sağlıklı bir şekilde oluşmasına engel olduğu ve şahsiyet
kaybına yol açtığı için, ahlakın sadece korku üzerine bina edilmesine, çoğunlukla
itiraz edilmiştir. Bundan dolayı kılıç korkusu, kanun korkusu gibi korkular yüzün­
den yapılan ahlaka uygun bir davranışın, özünde ahlakî olmadığı savunulmuştur.
Ahlakın “ümit” üzerine kurulması da, her zaman, mümkün görünmez. Çünkü
gelecek ve şöhret ümidi gibi ümitlerin vaad ettikleri tatmin ve menfaatlerin bir ha­
yal olduğu anlaşıldığı zaman fazilet ortadan kalkabilir veya bu ümitler tatmin edil­
diği ve şöhret temin edildiği zaman ahlaka lüzum kalmayabilir. Bu da ahlak dü­
şüncesinin evrenselliği ile bağdaşmaz. Bununla birlikte ahlakın üzerine bina edil­
diği ümidin kaynağı ve ümit edilen şeyin varlık yapısına bağlı olarak, değerlendir­
memiz değişebilir. Allah rızası gibi maddi menfaate dayanmayan ulvi bir ümit sâikiyle hareket eden failin, yapıp ettiklerinin ahlakî değerinin tartışma götürmeyece­
ği kesindir.
Ahlakın psikolojik açıdan benlik, gurur ve haz üzerine kurulması da ahlakın
özüne aykırıdır, çünkü herhangi bir duygu üzerine kurulan ahlak, tıpkı duygular
gibi öznel ve değişken olur. Duygular bize özeldir, bireyseldir. Ne kadar insan var­
sa o kadar duygu vardır. Ahlak ise, örf, âdet, gelenek ve töreden farklı olarak za­
man ve mekân üstü olup evrenseldir. Ahlak kanunları, bu açıdan, tıpkı fizik ka­
nunlarına benzer, herkes uymak zorunluluğunu kendi içinde hisseder.
Psikolojik açıdan ahlakın, insan ruhunda hazlar ve arzular gibi tatminle sona er­
meyen, iğreti ve kesintili olmayan, zamanla ve mekanla değişikliğe uğramayan;
devirlere, dillere, medeniyetlere, moda, fikir ve ihtiyaçların değişmelerine rağmen
her zaman aynı kalan bir güç üzerine bina edilmesi gerekir ki, bu güce “aşk” adı
verilir. Ahlakın psikolojik açıdan üzerine bina edileceği aşkın, Mevlana’da olduğu
gibi dinin vücut verdiği “İlahî aşk” ile bütünleşmesi halinde, daha kalıcı ve teşvik
edici bir fonksiyon icra edeceği aşikârdır.
Ahlak ilkelerinin, ahlakî iyi ve kötünün neye göre tespit edildiğinin araştırılma­
sı, dolayısıyla ahlakî iyi ile kötü hakkındaki bilgimizin temelinin sorgulanması de­
mek olan ‘epistemolojik’ temellendirme konusunda “din-dışı” ve “din” ile yapılan
temellendirmeler olmak üzere, iki temel yaklaşım vardır. Din-dışı temellendirmeler çoğunlukla ya akıl, ya sezgi ya da duygu ile olmaktadır. Akıl ile yapılan temel­
lendirme konusunda en uygun örnek Kant’tır.
Kant’m sisteminde ahlak, pratik akıl üzerinde temellendirilir. Ahlakî değerleri
koyan akıl; teorik kullanımında, tecrübe ettiğimiz dünyanın bilgisini bize verirken,
pratik kullanımında da ahlakî hürriyet dünyasına ait genel geçer prensipleri belir­
ler. Böylece pratik akıl; ahlak alanında hem bilen, hem harekete geçiren, hem na­
sıl hareket etmemiz gerektiğini belirleyen kuralları koyan, hem de bu kurallara gö­
re bizi hareket etmeye sevk eden bir yetidir. Ahlak kanununun bir gereği olarak
insan davranışlarının gerçekleştirmek istediği şey, mutlulukla ahlaklılığın birleşme­
si demek olan en yüksek iyidir. En yüksek iyinin gerçekleşmesi ise, Tanrı’nın var­
lığı ile ruhun ölümsüzlüğüne inanmayı zorunlu kılar.
Düşünce tarihinde ahlakı epistemolojik açıdan duygu üzerine temellendiren
Epikür’den S. Mill’e kadar pek çok düşünür vardır. Bunların en önemlilerinden bi­
risi de David Hume’dur. Hume’a göre fazilet hoş, rezalet ise rahatsız edici bir izle­
nim uyandıran şeydir; ahlak duygusu, her insan için müşterektir. Bu müştereklik;
sadece normal insanların hepsinin ahlak duygusuna sahip olduğu anlamında de­
ğil, aynı zamanda bu duygunun faaliyetinde de belirli temel bir uyuşmanın varol­
duğu şeklindedir. Hume’un sisteminde ahlakî hüküm de, bu hükmü veren kişinin
hüküm verdiği eylem hakkındaki beğenme veya beğenmeme duygusunu ifade
93
A h la k in s a n ın h e m
d u y g u la rın ı h e m a r z u la r ın ı,
s e z g ile rin i ve a k lın ı t a tm in
e d e n b ir ilk e ü ze rin e
te m e lle n d ir ilm e lid ir .
A h la k ı d u y g u ü ze rin e
te m e lle n d ire n H u m e ’un
s is te m in d e , in s a n
e y le m le rin in a h la k îliğ i a k la
d e ğ il d u y g u y a göre
b e lirle n ir.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
eder. Dolayısıyla insanın sahip olduğu duygusu, bir davranış veya olgunun ahlaki­
liğini belirlemede temel ölçüt olmaktadır.
Ahlakî bilginin kaynağını “sezgi” olarak kabul eden a h la k î sezgiciliğe göre, iyi
ve kötü gibi ahlakî değerleri sezgi yoluyla kavrarız. Ahlakî değer ve prensipleri
sezgi yoluyla kavrama yetisi, her insanda kuvve halinde mevcuttur. Belli davranış­
ların iyiliği veya kötülüğü sadece sezgi yoluyla apaçık olarak bilinir. Sezgi yoluyla
bilinen değerler tabiî olmayan, fıtrî, basit ve apaçık olarak bilinme vasıflarına sa­
hiptirler. Bu sebepten herhangi bir doğrulamaya da ihtiyaç duymazlar. Ahlakî dü­
şünce tarihinde esasta iki tip sezgicilik vardır. Birincisi; ahlak prensiplerini mantık
prensiplerine benzeten St. Thomas’m sezgiciliği, İkincisi ise hissî kavrayış ile ahlakî
kavrayış arasında benzerlik kuran 18. asır filozoflarından Shaftesbury, Hutcheson
ile son asır filozoflarından G.E. Moore ve takipçilerinin sezgiciliğidir.
Din dışında yapılan herhangi bir temellendirme teşebbüsünde ahlakî relativizm
ve şüphecilik ortaya çıkmaktadır. Ahlakî relativizm ve şüphecilikten kurtulabilmek
için, Kant’ın işaret ettiği anlamda evrensel ahlak ilkelerine ihtiyaç duyulur. Ahlak
ilkelerinin evrensel olabilmesi, ahlakî değerlerin mutlak olmasıyla mümkün olabi­
lir. Çünkü her ahlakî ilke, bir değere bağlı olarak ortaya çıkar. Ahlakî değerler ise,
ancak dinde mevcut mutlak varlık olan Tanrı ile irtibatlandırıldığı zaman mutlaklık
kazanabilir. Bundan dolayı pek çok düşünür ahlakın epistemolojik açıdan din ile
temellendirilmesini savunmuştur.
Ahlakın din ile temellendirilmesinin ayırt edici özelliği, Tanrı’nın varlığı ve va­
hiy gerçeğinin ahlakın merkezinde olmasıdır. “Davranışlara ahlakî iyilik veya kö­
tülük vasıflarını kazandıran, bizzat Tanrı buyrukları mıdır; yoksa Tanrı’nm buyruk­
larından bağımsız olarak, davranışların ahlaken iyilik veya kötülük gibi özellikleri
var mıdır?” sualine verilen cevap, din ile temellendirilen değişik ahlak teorilerinin
ortaya çıkmasına yol açmıştır. İslam düşüncesinde Mu’tezilî düşünürlere göre, dav­
ranışları ahlaken iyi veya kötü kılan nesnel özellikler vardır. Bir davranışın ahlaken
iyi veya kötü olması, Allah'ın onu emir veya yasaklamasıyla değil, o davranışta bu­
lunan faydalı veya zararlı olma gibi birtakım özellikler sebebiyledir. Hatta Allah’ın
bir davranışı emir vöya yasaklaması, adı geçen davranıştaki bu özelliklere bağlıdır.
Allah’ın buyruklarından bağımsız, nesnel bir varoluşa sahip olan ahlakî değerler,
Mu’tezilî düşünürlere göre, genellikle sadece insan aklıyla bilinirler. Eş’ari ekolüne
mensup düşünürlere göre ise, adalet, iyilik, kötülük gibi ahlakî değerlerin Allah’ın
murat ettiği şeyden başka bir manası yoktur. Buna göre Allah tarafından emredi­
len davranışlar ahlaken iyi, yasaklananlar ise ahlaken kötüdür. Maturidi’ye göre ise
iyilik, kötülük gibi ahlakî değerler, ontolojik manada nesneldir. İnsan davranışları,
bizzat iyi olanlar, bizzat kötü olanlar ve bu ikisi arasında bulunanlar olmak üzere
üçe ayrılırlar. İlk ikisinin bilgisine insan aklı, vahiyden bağımsız olarak sahip olur­
ken, sonuncular ancak vahiyle bilinirler.
Ahlakın ontolojik anlamda temellendirilmesi konusunda, düşünce tarihinde,
birbirine zıt, iki temel gelenek vardır. Tarihi Eflatun’a kadar geri giden, Aristo ve
onu takip eden İslam filozoflarının temsil ettiği geleneğe göre, değer ile varlık ara­
sında ayrılmaz bir ilişki vardır; varlık ile değeri birbirinden ayırmak mümkün de­
ğildir. Varlık değerden bağımsız değil, aksine değer yüklüdür. Bu görüşe tamamen
zıt olan, tarihi Demokritus ve Lukretius’a kadar giden, modem dönemde materya­
list ve naturalistlerce savunulan diğer geleneğe göre ise varlık, değerden bağımsız­
dır. Modern felsefede birinci görüş, nesnel bir değer teorisinin, ikinci görüş ise
öznel değer teorisinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. İslam düşüncesinde
Mutezilî ve Maturidî anlayış, birinci geleneği takip ederek, değer yüklü bir varlık
Ünite 5 - Ahlak Alanı
95
anlayışını benimsemiş gözükür. Buna göre Allah, varlığı iyi veya kötü gibi nitelik­
lerle yüklü olarak yaratmış, buyruklarıyla iyi olanları emretmiş kötü olanları da ya­
saklamıştır. insanın, bu emir ve yasaklardan bağımsız bir şekilde, bu niteliklerin
bilgisine ulaşma imkânı vardır. Dolayısıyla bu anlayışa göre değerler, insanların
icat ettikleri değil keşfettikleri nesnel niteliklerdir. Eş’arî anlayış ise, düşünce tari­
hindeki ikinci geleneğe tekabül eden, değerden bağımsız bir varlık anlayışını be­
nimsemiş gibi görünür. Buna göre Allah varlığı, iyi ve kötü gibi nitelikler açısından
nötr bir şekilde yaratmıştır. Varlığın iyilik veya kötülük niteliğini kazanabilmesi,
kendisiyle ilgili ilahi iradenin ortaya çıkmasıyla mümkün olduğundan, insanlar de­
ğerlerin bilgisine ancak ilahi buyruklar vasıtasıyla ulaşabilir. Bundan dolayı bu an­
layış, İlahî öznel değer teorisi olarak da isimlendirilir.
Objektif ve sübjektif değer teorileri arasındaki farkları araştırınız.
SIRA SİZDE
<
DİN VE A H LA K İLİŞKİSİ
Din ve ahlak arasında tarihî, psikolojik, epistemolojik, ontolojik ve mantıkî olmak
üzere çeşitli açılardan ilişki kurulabilir. Tarihî süreç içinde ahlakın dinden doğdu­
ğu savunulabilir. Bu görüş teolojik ahlak anlayışını temsil eder. Buna göre, ahlakî
olanları da içine alan bir değer alanı olduğundan din, ahlakî değerlerin kaynağıdır.
Psikolojik açıdan din, ahlakî değerleri davranışa dönüştürmede teşvik edici ila­
ve bir güç olarak görülür. Din ve ahlak ilişkisinde en fazla üzerinde durulan ve en
az tartışmalı olan görüş budur. Çünkü istisnasız her dinin, ahlakî hedefleri vardır.
Bu hedefleri gerçekleştirmek üzere, dinin teşvik edici, uyarıcı ve korkutucu ilkele­
ri ve buyrukları vardır. Bu vahiy merkezli diğer İlahî dinlerde olduğu gibi İslam di­
ninde de böyledir. İslam’ın iman ve ibadet esaslarının aynı zamanda ahlakî hedef­
lerinin olması, dinin ahlak alanına psikolojik bir katkısı olarak değerlendirilebilir.
Mesela Kur’an’da, namazın farz olmasının gerekçesi olarak, bu ibadetin insanı her
türlü kötülükten alıkoyması gösterilir. Dolayısıyla namaz kılan insan, aynı zaman­
da ahlak alanında kötülüklerden kaçınma konusunda kendisini psikolojik olarak
daha güçlü hissedecektir. Çünkü onun için kötülükten kaçınmak sadece ahlakî de­
ğil aynı zamanda dinî bir mahiyet kazanacaktır.
Epistemolojik açıdan din, ahlakî değerlerin bilgisinin kaynağı olarak görülebi­
lir. Burada, bir taraftan nelerin iyi, nelerin kötü olduğu vahiy ile bildirilir; yapılma­
sı ve yapılmaması gereken hususlar belirtilir, diğer taraftan da peygamber vasıta­
sıyla bu ahlakî ilkelerin sosyal hayatta nasıl davranışa dönüştürüldüğünün somut
örneği gösterilir. Böylece ahlakın hem teorik bilgisi verilmiş hem de pratik uygu­
laması gösterilmiş olur.
Ontolojik açıdan, ahlakî değerlerin kaynağının Tanrı olduğu savunulabilir. Bu­
na göre bütün varlık dünyasının yaratıcısı olan Allah, ahlakî değerlerin de yaratıcı­
sıdır. Kaynağı Allah olduğundan, doğruluk, dürüstlük, adalet gibi ahlakî değerler,
topluma ve kültüre göre değişmez bir nitelik kazanır.
Din ve ahlak arasında mantıki açıdan değişik ilişki türleri formüle edilebilir:
• Din ve ahlak, karşılıklı olarak birbirlerinden türetilebilirler. Bu anlayış, “din
ahlaktır” veya “ahlak dindir” şeklindeki ifadelerle dile getirilir. Bu durumda
ahlak ve din birbiriyle özdeş gibi görünse de aslında ahlak ile dinin bütünü
değil de sabit ve değişmeyen asli özü anlatılmak istenir. Peygamberimizin
“İslam güzel ahlaktır.” sözü, bu çerçevede değerlendirilebilir.
Din ahlak değerlerinin hem
teorik bilgisini verir hem de
bu değerlerin davranışa
dönüştürülmesini teşvik
eder.
96
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
• Ahlak dinden türetilebilir ama din ahlaktan türetilemez. Bu durumda ahlak
dinin bütünü değil bir parçası olur. Filozofların en fazla ilgi gösterdikleri se­
çenek, bu ikinci seçenektir. Bazı teolog ve dindar yazarlar bu seçeneği özel­
likle çekici bulmuşlardır.
• Din ile ahlak arasında kurulabilecek bir başka mantıki ilişki türünde, din
ahlaktan türetilebilir ama ahlak dinden türetilemez. Bu durumda din, ahlakın
bütünü değil bir parçası olur ve ahlaka indirgenir. Protestan liberalizm adı
verilen akım tarafından temsil edilen bu üçüncü yaklaşım, 19- asırda uzun
süre kabul gördü fakat 20. asrın ilk onlu yıllarında kararlı bir şekilde eleşti­
rilerek zayıfladı. Çünkü bu anlayış dini bütünüyle ahlaka indirgemekteydi;
dinin ahlakî hedeflerinin olması, dini sadece ahlaktan ibaret görmek anlamı­
na gelmez. Konfüçyüscülük ve Uzak Doğu dinleri böyle bir indirgemeye uy­
gun gözükse de aynı şeyi Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyet gibi teistik
dinler için söylemek mümkün değildir.
Din, ahlakî sahaya yeni bir boyut getirmektedir. Bu boyut, hürmet duyulan,
hem sevgi hem de korku objesi olan, bütün bunların yanında, emirlerine tapınmak
seviyesinde saygı duyulup itaat edilen, mükemmel sıfatların hepsini kendinde top­
layan ve varlığı zorunlu olan aşkın bir zât’a, Allah’a inanç boyutudur. Adı geçen
inanç boyutu, akılla değerlendirilip sevgiyle kabul edilen mutlak ve aşkın varlık
olan Allah’ın otoritesini ön plana çıkarır. Bu ise, ahlakî tabloyu tamamen değişti­
ren bir durumdur. Bundan dolayı “eğer Allah yoksa her şey mübahtır” demek de
mümkün hale gelir. Bu, Allah yoksa ahlaken hiçbir şey ne doğru ne de yanlıştır de­
mek anlamında değil, fakat hiçbir şey emredilmemiş, hiçbir şey de yasaklanmamış­
tır, manasmdadır.
BİREYSEL A H LA K
B irey s e l a h la k in s a n ın b irey
o la r a k y a p ıp e tm e le riy le
ilg ile n ir.
Bireysel ahlak, birey olarak hem kendimize hem de dışımızdakilere karşı yerine
getirmekle yükümlü olduğumuz bireysel ahlakî görev ve sorumluluklarımızla ilgi­
lidir. İnsan, birey olarak kendi benliğinin farkına varan bir varlık yapısına sahiptir.
Kendimiz hakkındaki bilgi ve tutumlarımız “benlik” veya “ben” dediğimiz kavramı
meydana getirir. İnsanı öbür canlı organizmalardan üstün kılan en önemli nokta­
lardan biri budur. Herkeste bir benlik kavramı, yani kendi kişiliği hakkında bir ka­
naat vardır. Ahlakî davranış, işte bu benlik ile dış dünya arasındaki münasebetin
görüntülerinden ibarettir.
Sahip olduğumuz benlik bilinci sayesinde kendi kişiliğimizi tıpkı karşımızdaki
bir insanın kişiliği gibi kavrar ve kendimizle de birtakım ilişkiler içinde olduğumu­
zu görürüz. Başkalarına karşı nasıl ahlaklı davranmamız gerekiyorsa, kendimize
karşı da ahlaklı olmak zorunluluğunu hissederiz. Bu hissediş, kendimize karşı bir­
takım ahlakî sorumlulukları da beraberinde getirir.
<
İnsan çift boyutlu bir öze sahiptir. Dolayısıyla inşân, iyilik ile kötülük arasında
bir gerilim halindedir. Hem iyilik hem de kötülük hakkında bilgisi vardır. Bunlar­
dan birini seçebilecek ve uygulayabilecek güce de saMptir. İnsan; iyiliğe yönelir ve
yeteneklerini o yönde geliştirirse güzel ahlaklı, kötülüğü seçer ve kendini o yönde
yetiştirirse kötü ahlaklı diye isimlendirilir, insanın güzel ahlak sahibi olabilmesi
için kendisini bir ahlak eğitimine tabi tutması gerekir. Bireyin ahlak eğitimi, deği­
şik açılardan ele alınabilir.
Ünite 5 - Ahlak Alanı
97
Bireyin Ahlak Eğitimi
Bireyin ahlak eğitimi, öncelikle bir karakter eğitimi demektir. Çünkü bireyin ahlakı­
nın güzelleşmesi, iyi bir karakter eğitimi ile mümkün hale gelir. Karakterin oluşu­
munda hem soya çekimin hem de sosyal çevrenin önemli ölçüde rolü vardır. Hiç
kimse doğuştan şu veya bu karakter tipine sokulamaz. Ama hiçbir karakter vasfı
da soya çekimden etkilenmemiş olarak düşünülemez. Karakterin oluşumunda ve
gelişiminde çevreden söz edildiği zaman, insanın hem içinde yetiştiği aile çevresi
hem de daha geniş sosyal çevre, yani toplum akla gelir. Çocuk hangi durumlarda
nasıl davranması gerektiğini, içinde yaşadığı toplumun yetişkin fertlerinden veya
yaşıtlarından öğrenir. Bu da, ahlakın her şeyden önce bir eğitim meselesi olduğu­
nu gösterir.
İslam dini, insanın ahlakını güzelleştirmek için, karakterini eğitmeye büyük
önem verir. Sağlam bir karakter oluşturmak için, önce insanın doğru bir inanç sis­
temine sahip olmasını ister. İnanç sistemine uygun bir yaşantı gerçekleştirebilmesi
için de, insanın iradesini güçlendirmeyi amaçlar. Bunu da ibadet esaslarıyla ger­
çekleştirmeyi hedefler. Ayrıca insanın ahlakî gelişimini sağlayabilmesi için, ona ta­
kip edeceği bir “örnek” sunar. Bu örnek Hz. Peygamber’dir. Bundan dolayı “Al­
lah’ın elçisinde sizin için üstün bir örnek vardır.” (Ahzab, 21) buyrulmuştur. Doğ­
ru bir inanç sistemine sahip olmayan insanın her zaman güzel davranışlarda bulu­
nabilmesi mümkün olmaz. Çünkü ahlakî davranışlar, aynı zamanda bir inanç dü­
zeneğine göre yapılan davranışlardır, iman ve ibadet esasları, körü körüne inanıl­
ması ve yerine getirilmesi gereken dogmalar değildir. îman ve ibadet esaslarından
maksat, insanı ahlaklı bir insan haline getirmektir.
insanın karakterinin eğitilmesi kadar bedeninin sağlığının korunması da ahlakî
açıdan önemlidir. Çünkü her şeyden önce insanın hayatta karşılaşabileceği sıkıntı­
lara katlanıp ahlak dışı yollara yönelmemesi için sağlam bir karakter kadar sağlık­
lı bir bünyeye de ihtiyacı vardır. Bu açıdan sağlığı korumak, aynı zamanda ahlakî
bir yükümlülüktür. Çünkü sağlığı bozuk olan bir kişi, başkalarıyla girdiği ilişkide
üzerine düşeni hem yapamaz, hem de çevresindeki insanlara yük haline gelir. İs­
lam dini insanların hasta olmaması için önceden gerekli her türlü tedbirin alınma­
sını ister. İnsanın aklî, ruhsal ve bedensel yetilerini işlemez hale getiren her türlü
uyuşturucu ve sarhoş edici maddeyi yasaklar. Bulaşıcı hastalıklardan kaçınılmasını
ister. Temizliğe her şeyden fazla önem verilmesini öğütler. Dolayısıyla İslam, sağ­
lıklarını bozacak şeyleri serbest bırakıp sonradan insanları tedavi etmeye çalışmak
yerine, sağlığın korunması için önceden gerekli her türlü önlemin alınmasını ister.
Kısaca ifade etmek gerekirse, insanın sağlığını koruması, kendisine karşı yeri­
ne getirmesi gereken ahlakî yükümlülüklerden birisidir. Bu yükümlülüğünü yeri­
ne getirebilmesi için insanın yapması gerekenleri şu başlıklar altında toplayabiliriz:
Temizliğe önem vermek, sathoş eden ve uyuşturan şeylerden uzak durmak, bula­
şıcı hastalıklardan kaçınmak ve son olarak da insana zararlı olduğu bilimsel olarak
bilinen her şeyden uzak durmak.
Bireysel İlişkileri Düzenleyen Temel Ahlakî Değerler
Doğruluk
insanın içi ile dışının, özü ile sözünün bir olması demek olan doğruluk, söylenen
ile yapıp edilen arasındaki uyumun adıdır. Mevlana’nın ifadesiyle, insanın ya oldu­
ğu gibi görünmesi, ya da göründüğü gibi olması halidir. İslam dini hakkında ken-
Bi reyin karakterinin
oluşumunda soyaçekimin ve
sosyal çevrenin etkisi
büyüktür.
98
Din K ü ltü rü ve A hlak B ilg is i Ö ğretim i
dişine doyurucu bir nasihat etmesini isteyen şahsa, Peygamberimizin verdiği şu ce­
vap son derece anlamlıdır:
Allah ’a inandım de, sonra da dosdoğru ol.
Güvenilirlik (Emanet)
Müslüman olmanın öncelikli
ahlakî şartı, insanın elinden
ve dilinden emin
olunmasıdır.
Emanete riayet etmek, güvenilir insan olmak; insanın doğru olmasının tabiî sonu­
cudur. İslam dini, koymuş olduğu ahlak ilkeleriyle Müslüman insanın her konuda
güvenilebilen insan olmasını hedefler. Bu manada Hz. Peygamber, Müslüman’ı
şöyle tarif eder:
Müslüman, Müslümanların elinden ve dilinden güvende oldukları kimsedir.
İnsanın elinden ve dilinden güvende olunması demek, hem bilgisinden hem de
bu bilgiyle yaptığı eylemlerinden emniyette olmak demektir. İnsanın böyle bir se­
viyeye ulaşabilmesi için ilk önce, sahasında bilgisine başvurulmadan edilemeyen
bir bilgi seviyesini yakalaması gerekir. Sonra da, bu bilgiyle gerçekleştireceği ey­
lemlerini, insanlığın hayrına kullanabilecek bir karakter.yapısı kazanmalıdır.
Cöm ertlik
Cömertlik, harcamalarda israf ve cimrilikten kaçınmak, gereken yerde gerektiği ka­
dar harcama yapmak demektir. Harcama konusundaki ölçü, şu ayette açıkça ifade
edilmiştir:
Onlar harcadıkları zam an ne israf ederler ne de cimrilik yaparlar. Bu ikisi ara­
sında orta bir yol tutarlar. (Burkan, 67)
Harcamalarında cimrilik yapan veya israf eden kimseler de şu şekilde uya­
rılmıştır:
Cimrilik yaparak elini boynuna bağlı kılma. İsraf ederek elini büsbütün de aç­
ma. Sonra kınanmış bir vaziyette ortada kalırsın. (Isra, 29)
Cömertliğin karşıtları olan israf ve cimrilik yerilirken insanın harcamalarında
geliştirmesi gereken tavra şu şekilde açıklık getirilir:
Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver. Fakat saçıp savurarak israf et­
me. Çünkü israf edenler, Şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise, R abb’ine karşı çok
nankördür. (Isra, 26- 27)
Ölçülülük (İtidal)
Ölçülü olmak, insanın gerek duygularında gerekse davranışlarında aşırılıktan ka­
çınması demektir. Bu sebepten de, ahlakî faziletlerin esasıdır. Çünkü fazilet; biri
aşırılık, öteki eksiklik olan iki kötülüğün ortası olarak tarif edilir. Mesela “kin ve
n efret” ile “a ş ın du ygu sallık” iki aşırılıktır, Bunların ortası olan hoşgörü ise ahlakî
bir fazilettir, insanın harcamalarıyla ilgili ahlakî bir fazilet olan cömertliğin aşırılığı
“israf’, eksikliği ise “cimrilik”tir. israf gibi cimrilik de ahlaken kötüdür.
insanın ölçülü olması gerektiğini Peygamberimiz, şu şekilde vurgulamıştır:
Sevdiğin kimseye karşı duyduğun sevgide aşınlığa kaçm a, belki de bir gün o
kimse düşmanın oluverir. Düşman olduğun kimseye karşı gösterdiğin düşman­
lıkta aşın gitme, belki de bir gün o kimse dostun oluverir. ”
Ünite 5 - Ahlak Alanı
99
Hoşgörü
Hoşgörü, insanlara saygılı olma veya kendisi gibi düşünmeyen kişilerden rahatsız
olmama halinin adıdır. Hoşgörülü olabilmenin temeli, Allah’ın insanları bağışlama
özelliğine dayanır. Bu özelliğinden dolayı Allah, insanların suçlarını hoş görür, on­
lara şefkat ve merhametle davranır, yapılanları affeder. İnsanlar arasındaki hoşgö­
rü, bir anlamda, Tanrı’ya ait bu özelliğin taklit edilmesi anlamına gelir. “Yaratılanı
hoşgör yaratandan ötürü” sözü, dile getirdiğimiz bu anlayışın bir ifadesidir.
Hoşgörü fikrinin temeli, sevgidir. İnsanları sevmeyen birinin onlara karşı hoş­
görülü olmasını beklemek mümkün olmaz. Bu bakımdan aşağıdaki hadis oldukça
anlamlıdır:
Allah ’a yemin ederim ki, Müslüman olmadıkça cennete giremezsiniz. Birbirini­
zi sevmedikçe de tam anlamıyla Müslüman olamazsınız...
Utanm a Duygusu (Hayâ)
Açıkça kınanıp yerilme korkusu şeklinde tarif edilebilen hayâ; insanı ahlakî bir
varlık kılan temel duygulardan birisidir. Çünkü utanma duygusunu kaybeden in­
san, her türlü ahlaksızlığı yapabilecek hale gelmiş olur.
Yum uşak Huyluluk
Yumuşak huylu olmak, insanın beşeri ilişkilerinde öfkelenmemesi, nazik ve kibar
davranmasıdır. Bu konuda hadiste şöyle buyurulur:
Yumuşak huydan yoksun olan, iyilikten de yoksun olur.
Yumuşak huylu olmanın yaşantı halindeki örneği demek olan Hz. Muhammed,
öfkelendiğinde bile yumuşak huylu olabilen insanı, baş pehlivanlardan daha güç­
lü bir insan olarak tanıtır.
Kanaat ve Tevekkül
Kanaat, insanın sahip olduğu kıymetlerin değerini bilmesi; gücü yettiğince çalış­
ması, sonunda elde ettikleriyle yetinip, başkalarının malına göz dikmemesi demek­
tir. İnsana düşen, çalışıp tembellik yapmamaktır. İnsanın kendi alın teriyle kazan­
dığından daha değerli başka bir geliri yoktur. Kanaat ile tevekkül, birbirleriyle ya­
kından ilgili olan iki ahlakî değerdir. Kanaate benzer şekilde tevekkül de, insanın
gerçekleştirmek istediği bir iş için gereken her şeyi yapması ve sonucu Allah’tan
beklemesi halidir.
Kanaat ve tevekkül, insanı
çalışmaya sevk eden,
ümitsizlikten kurtaran iki
değerdir.
Sabır
Sabır, insanın sosyal hayatta karşılaştığı güçlüklere göğüs germesinin adıdır. İnsa­
nın ahlakî değerlerini gerçekleştirme sürecinde karşılaşabileceği her türlü zorluğun
üstesinden gelebilmesi için sabırlı olması gerekir. İslam ahlakçıları, sabrın iki boyu­
tuna dikkat çekmişlerdir. Bir boyutu, insanın kendisine ağır gelen zorluklara katlan­
ması, diğer boyutu da, şehvet veren şeylerden uzak durmasıdır. Birincisini acı ilaç­
larla tedavi olmaya, İkincisini de zehirli tatlılardan sakınmaya benzetmişlerdir.
TO P LU M S A L A H LA K
insan toplum içinde yaşayan sosyal bir varlıktır. Ahlakın insanın toplum içindeki
davranışlarında uyması beklenen kurallar ve toplum katmanlarına karşı olan so­
rumlulukları ile ilgilenen kısmına toplumsal ahlak denir, insanın toplum içinde çok
Ahlak ilke ve değerlerinin
öncelikli hedeflerinden
birisi, insanın toplum
içindeki davranışlarını
düzenlemek ve huzurlu bir
toplum oluşturmaktır.
100
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
farklı rolleri vardır; ailede çocuk, kardeş, eş, aile büyüğü gibi roller üstlenen insa­
nın, okulda öğrenci, öğretmen, çalışan, idareci, veli gibi rolleri vardır. Yine insanın
çalışma hayatında işçi, işveren, iş arkadaşı, esnaf, müşteri gibi rolleri yanında,
komşu, akraba, amca, hala, dayı ve teyze gibi daha pek çok rolü bulunmaktadır,
îşte toplumsal ahlak, insanın toplumda üstlendiği bu rollerde yerine getirmesi bek­
lenen yükümlülükler ve gözetmesi gereken değerler ile ilgilidir. Bundan dolayı
toplumsal ahlak başlığı altında toplum katmanları içindeki insandan yerine getir­
mesi beklenen davranış ve değerleri ele alacağız. Toplumu meydana getiren en
küçük sosyal birim aile olduğuna göre toplumsal ahlak ile ilgili değerlendirmeye
aileden başlamak daha uygun gözükmektedir.
Aile Bireyi Olarak İnsan
Aile insanı sosyalleştiren ve
topluma hazırlayan en
önemli ahlak kurumudur.
Aile büyükleri ve bireylerine
iyi davranmayan bir insanın
başka insanlara iyilik
yapmasını beklemek zordur.
Ailenin insanın hayata hazırlanmasında inkar edilemeyen bir rolü vardır. İnsanın
sağlıklı bir birey olması ve uygun bir eğitim alması biraz da ailesinin yapısına bağ­
lıdır. Çünkü insan üzerinde en etkili olan davranış kalıpları, aile içinde kazandık­
larıdır. Bu anlamda insana ailesinden daha güçlü tesir edebilen başka bir kurum
yok gibidir. Kadın ile erkeğin bir araya gelmesiyle oluşan her birliktelik, aile de­
mek değildir. Çünkü aile, öncelikle kadın ile erkeğin nikâhlanması ile kurulur.
Bir sosyal kurum olarak ailenin belirgin özellikleri onun fonksiyonlarından do­
ğar. Aile tipleri ve aileden beklenenler her kültürde farklı olabilmekle beraber, her
zaman ve her toplumda ailenin değişmeyen bir takım temel fonksiyonları vardır.
Bunlardan ilki topluma yeni üyeler kazandırmaktır. Ailenin ikinci büyük fonksiyo­
nu insandaki cinsel arzuyu sınırlamak ve belli bir kanala sokmaktır. Ailenin eko­
nomik faaliyetleri düzenleyen önemli bir fonksiyonu daha vardır.
Aile birliğinin bütün bu fonksiyonları, onun etrafında bir çok duyguların do­
ğuşuna ve gelişmesine de yol açmış, böylece aile herhangi bir sosyal ve ekono­
mik birlikten farklı bir karakter kazanmıştır. Aile fertleri arasındaki sevgi, saygı
ve sadakat bağları, eşler arasındaki yakınlığın romantik bir aşk halini alması, kıs­
kançlık duyguları, evliliğin duygusal temellere de dayanan bir kurum olduğunu
göstermektedir. Bu duygular hem ailenin kuruluşunda, hem de devamında bü­
yük rol oynar.
Çocuk ilerideki hayatının bir çeşit provasını ailede yaşar. Büyüklerle, küçükler­
le, yaşıtlarıyla, yakın ve uzak akrabalarıyla, komşularıyla, hiç tanımadıklarıyla ilk
hayat tecrübesini aile içinde edinir. Ailede edindiği tecrübe, çocuğun bunlar karşı­
sında nasıl bir tavır takınacağını, hatta kendisi otorite mevkiine geçince başkaları­
na nasıl davranacağını önemli ölçüde belirlemektedir. Çocuk sadece insanlarla de­
ğil, eşya ile olan münasebetlerinin esasını da burada öğrenir. Cömertlik, cimrilik,
tutumluluk, savrukluk, düzenlilik hep ilk yaşlarımızda edindiğimiz huylardır. Hay­
vanlara nasıl muamele edileceği, temizlik, heyecanların kontrolü, çekingenlik ve­
ya sosyallik hep çocukluktaki terbiyeye bağlıdır. Bütün bunları tek bir çocuğun ye­
tişmesi bakımından ele alırsak önemini pek kavrayamayız. Unutmayalım ki, top­
lum dediğimiz topluluk, hepsi de böyle, aileleri tarafından yetiştirilen insanlardan
meydana gelmiştir, yani bütün toplumda karakter eğitiminin temeli ailedir.
Anne ve babasından sonra insana en yakın olan kişiler, kendi kardeşleridir. İn­
san hayatının en güzel günleri, kardeşleri arasında geçirdiği çocukluk günleridir.
Aynı aile içinde yetişen, aynı anne ve babanın sevgi ve şefkatini gören kardeşler
arasında çok kuvvetli bir yakınlık vardır. Böyle bir yakınlığı başka insanlarla kur­
mak zordur. Bu sebeple insanın kardeşleriyle olan ilişkisinde gözetmesi gereken
ahlakî ilkeler vardır.
Ünite 5 - Ahlak Alanı
101
Ailenin esas unsurları, karı ile kocadır. Karı ile koca arasındaki ahlakî ilişkinin
şekli, gerek çocukların şahsiyetlerinin şekillenmesinde gerekse toplumun sağlıklı
bir şekilde oluşmasında birinci derecede etkendir. Eşlerin birbirleriyle olan ilişkile­
rinde gözetmeleri gereken ahlakî ilke, samimiyet ve dostluktur. Karşı cinsler ara­
sındaki sevgi ve merhamet gibi duygusal bağlar, onları aile kurmak üzere bir ara­
ya getirebilir. Ailenin uyum içinde devamı da bu duygusal bağların devamıyla
mümkün olur. Eşleri bir arada tutan bu bağların kalıcı hale gelebilmesi için, karı ve
kocanın kendi paylarına düşen yükümlülükleri eksiksiz yerine getirmeleri gerekir.
Anne ve Baba Olarak İnsan
İnsan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelir. Çocuk; ailenin sevgi ve şefkat orta­
mında büyür, gelişir ve zaman içinde kendisi de yeni bir aile kurar. Dünün üzeri­
ne titrenen çocukları, kurulan yeni ailenin esas unsurları haline gelir. Böylece on­
lar da zamanla anne ve baba olurlar. İslam dininde evliliğin esas amacı neslin de­
vamıdır. İnsanın evlat olarak sorumlulukları olduğu gibi, anne baba olarak da ye­
rine getirmesi gereken ahlakî sorumlulukları vardır.
Hz. Muhammed bir hadisinde şöyle buyurur:
Her doğan çocuk, fıtrat üzere yani tertemiz yaratılışla doğar. Sonra annesi ba­
bası onu Yahudileştirir, Hristiyanlaştmr veya Mecusileştirir.
Hadiste biri dini diğeri kültürel iki önemli tespitte bulunulmaktadır. Dinî olan
tespite göre, Hristiyanlıktaki aslî günah anlayışına İslam dininde yer yoktur. İslam
dininde kişinin işlemiş olduğu suç veya günahtan, ancak kendisi sorumlu olur. Bu
“çocuğun temiz bir yaratılış üzere” doğması şeklinde ifade edilmiştir. Kültürel tes­
pite göre ise, anne ve baba çocuğunu kendi inanç ve kültürüne göre yetiştirir. Bu­
radan anne babanın çocuklarına karşı önemli ahlakî bir sorumluluğu da ortaya çı­
kar: Çocukların İslam inanç ve kültürüne göre yetiştirilmesi ve onlara ahlakî değer­
lerin kazandırılması sorumluluğu.
Anne ve babanın başka bir sorumluluğu da, çocukları arasında ayrım yapma­
maktır. Çocuklar arasında yapılan kız erkek ayrımı, kültürel bir problemdir, bu ko­
nuda İslamiyet bir zihniyet değişikliği gerçekleştirmiştir. Kız erkek ayrımı konu­
sundaki kültürel problemi Kur’an şöyle ifade eder:
Göklerin ve yerin mülkü Allah ’ındır. O, dilediğini yaratır; dilediğine kız,
dilediğine erkek çocuk bağışlar; yahut onlara dişili erkekli ikiz çocuklar verir.
Dilediği kimseye de hiç çocuk vermez. Allah; her şeyi bilen, her şeye güç yetirendir
(Şura, 49-50).
Çocuk sahibi olma konusunda İslam’ın getirdiği zihniyeti, tevhit inancı şekillen­
dirir. Bilindiği gibi tevhit inancında Allah; hem yaratan, hem şekillendiren, hem
düzen koyan hem de düzeni devam ettirendir. Bu çerçevede anne babayı olduğu
gibi çocuğu yaratan da Allah’tır. Buna göre çocuk sahibi olmakta anne babanın
rolü birinci derecede değil ikinci derecede önem taşır. Çok istemelerine rağmen,
çocuk sahibi olamayan yüzlerce aile vardır. Dolayısıyla anne baba; kız veya erkek
ayrımı yapmaksızın, Allah’ın bir bağışından başka bir şey olmayan çocuk için, ön­
celikle sevinmesini bilmelidir.
Dünyaya gelmiş olan çocuğuna güzel bir isim koymak da, anne ve babanın gö­
revleri arasındadır. Güzel isim, zihinde kötü çağrışımlar yaptırmayan isimdir. Sade­
ce sahabelerin isimlerini veya Kur’an’da ya da hadiste geçen isimleri güzel isim
Güzel isim, kötü çağrışımlar
uyandırmayan ve anlamı
güzel olan isimdir.
102
Anne baba yaşantısıyla
çocuklarına örnek olmalıdır.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
olarak kabul etmek, yanlış olmasa da eksik bir anlayıştır. Çünkü sahabenin pek ço­
ğunun isimleri, Müslüman olmadan önce ne ise, Müslüman olduktan sonra da ay­
nı kalmıştır. Peygamberimiz, çevresindeki insanların ancak bazılarının isimlerini
değiştirmiştir. Değiştirilmiş olan isimlerin tamamı, zihinde kötü çağrışımlar uyandı­
ran isimlerdir.
İnsan, kurallarını kendisinin koymadığı bir dünyada yaşar. Bu itibarla dünyada
başına gelen her şey, kendi istek ve arzularına uygun olarak meydana gelmeyebi­
lir. Sağlıklı bir çocuğa sahip olmak, ona güzel imkanlar sağlamak insanı şüphesiz
mutlu eder. Sakat bir çocuğun dünyaya gelmesi de insanı o derece üzer. Aynı şe­
kilde sağlıklı doğan çocuğun hastalanması veya beklenmedik bir anda ölmesi de,
insanı katlanması zor acılar içinde bırakır. Hastalık, sakat doğum ve ölüm gibi in­
sana acı veren durumlarda her insan gibi anne babaya düşen görev de sabretmek­
tir. İslam, inanan insana bu gibi durumlarda sabredebilmesi için gereken her do­
nanımı eksiksiz bir şekilde sağlamış bulunmaktadır. Arzu edilmeyen zor ve sıkın­
tılı durumlarda sabredebilmenin vazgeçilmez şartı, İslam’ın Allah inancına sahip
olmaktır. Her şeyi bilen, her şeye güç yetiren ve insanların her zaman iyiliğini is­
teyen bir Allah inancına sahip olan insan, zor durumlarda sabırlı olabilecek dona­
nıma sahip demektir.
-t ; ■
Anne babanın ahlakî sorumluluklarından bir diğeri de, yaşantılarıyla çocukları­
na iyi örnek olmaktır. Buna göre anne baba, çocuklarına sadece ahlakî değerleri
anlatmakla yetinmeyecek, bu değerleri yaşantı haline getirerek onlara iyi örnek
olacaklardır. Çocuklar; kendilerine her zaman ahlakî değerleri öğütleyen insanla­
rın hayatlarına bu değerlerin yansımadığını görürlerse, hem onlara olan güvenleri­
ni kaybeder, hem de ahlakî değerlerin söylenildiği kadar önemli olmadığı gibi yan­
lış bir sonuca varırlar.
Sosyal Çevresi İçinde İnsan
Sosyal çevremiz içinde üstlendiğimiz çok farklı rollerimiz olabilir. Ancak bunlar
arasında komşuluk ve vatandaşlık rollerimiz sosyal ilişkilerde en belirleyici olanla­
rıdır. Bu sebeple komşu ve vatandaş olarak uymamız beklenen toplumsal ahlak
kuralları üzerinde kısaca duralım.
Aile üyelerimizin akrabası, toplumda beraber yaşadığımız insanların da komşusuyuzdur. Bir başka ifadeyle, aile bireylerinden sonra en yakın ilişki kurduğumuz
insanlar komşularımızdır. Onlar, günün her saatinde değişik sebeplerle iç içe oldu­
ğumuz insanlardır. Komşularımız, zor zamanlarımızda yardım istediğimiz, sevinçli
anlarımızda mutluluğumuzu paylaştığımız insanlardır. Bu sebeple komşuyu rahat­
sız edici her türlü davranış, ahlaken kötü, dinen de günahtır.
Her insan bir anne ve babanın çocuğu olarak dünyaya gelir. Her çocuk bir ai­
leye mensup olarak doğar, insanın ailesinin de bağlı olduğu bir milleti vardır. Mil­
let sosyal organizasyonun bugün ulaşmış bulunduğumuz en ileri seviyesidir. Mil­
let bir anda gözle görülen bir kalabalık değildir. Bu yüzden millet kavramı çocuk­
ta birdenbire ortaya çıkmaz. Yakın çevresi, yaşadığı kasaba, sonra civardaki kasa­
baların insanları derken, çocuk hem vatan hem de millet hakkında bir anlayış ka­
zanır. Milleti tanımak ve sevmek, onun fertlerini tanımak ve sevmek demektir.
Milletin yaşadığı coğrafyanın adı, vatandır. Vatan, üzerinde yaşayan insanlarla
çok sıkı bir münasebet halinde oluşunun devamlı izlerini taşıyan topraktır. Bu yüz­
dendir ki vatan kavramı bilhassa yerleşik medeniyetle birlikte gelişmiş ve önem
kazanmıştır. Tıpkı evimizin yalnızca bir çatı altı olmadığı gibi, vatan da sadece bir
coğrafya parçası değildir; kendilerine çok bağlı olduğumuz yakınlarımızın ve ken-
Ünite 5 - Ahlak Alanı
103
dimizin hatıralarıyla doludur. Cami, çeşme, okul, kışla, meydan, deniz, gök... bizi
hem kendine hem de bunların etrafında bizim gibi yaşayan insanlara bağlar. Va­
tanlarına sahip olamamış milletler, ne dinlerine ne de dillerine sahip olabilmişler­
dir. Dilimizdeki “Vatan sevgisi imandandır.” sözü, bu bakımdan son derece anlam­
lıdır. Çünkü iman ancak bağımsız bir vatan üzerinde yaşanabilir. Vatan kaybedilin­
ce, din ve İmanın elden gitmesi an meselesidir.
“Vatan sevgisi imandandır.” sözünün ahlakî bir açıklaması var mıdır? Araştırınız.
İnsanlar namus, şeref ve hürriyet gibi ahlakî değerlerine her şeyden daha çok
önem verirler. İşte vatan, bu ahlakî değerlerin rahatça yaşanabileceği coğrafyanın
dilimizdeki adıdır. Bundan dolayı bu vatanda yaşayan bir vatandaş olarak, milletin
Vatan ve millet sevgisinin
birliğinin, vatanın dirlik ve düzeninin bozulmaması için üzerimize düşeni yapmak somut göstergesi, insanın
en öncelikli ahlakî görevlerimiz arasındadır. Üzerimize düşenin ne olduğu, durum işini en iyi şekilde
yapmasıdır.
ve şartlara göre değişebilir. Ancak hiçbir zaman değişmeyecek olan, her durumda
t
her zaman doğru, dürüst, sözüne ve yaptığına güvenilir bir insan olmaktır. İyi va­
tandaş olmak, ahlaklı iyi bir insan olmak demektir.
İslam ahlakında her zaman barış ve dostluğa dayalı ilişkilerin geliştirilmesi esas­
tır. Ancak barışın oluşturulması ve devamı için tek taraflı iyi niyetler her zaman ye­
terli değildir. Bu sebeple savaş halinin zorunlu olabileceği zamanlar ortaya çıkabi­
lir. işte kendini böylesi bir savaş ortamında bulan insana düşen ahlakî görev, sa­
vaştan kaçmamaktır,
104
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Özet
Kavram olarak ahlakı açıklam ak
Ahlakın temellendirilmesini yapm ak
Ahlak kelimesi din, tabiat, huy ve karakter gibi
Psikolojik temellendirmede ahlaken doğru ve
manalara gelir. İslam düşüncesinde ahlak keli­
yanlışın ne olduğunu bildiğimiz farz edilerek,
mesi, bir meleke veya yeti olarak görülmüştür.
doğru olanı yapmak konusunda insanları nasıl
Batı dillerinde ahlak karşılığında kullanılan iki
ikna edeceğimiz meselesi üzerinde durulur. Epis-
kelime vardır: Ethics ve Moral. Ahlak teriminin;
temolojik temellendirmede “Hangi davranışların
1. Umumî bir hayat tarzını, 2. Bir grup davranış
ahlaken doğru olduğunu nasıl anlarız?” sorusu­
kuralını, 3. Davranış kuralları veya hayat tarzla­
nun cevabı aranır. Ontolojik temellendirmede ise
rı üzerinde yapılan fikrî bir araştırmayı, ifade
ahlakî değerlerin varlık dünyasındaki yerinin
etmek üzere, üç farklı şekilde kullanımı vardır.
araştırılması yapılır. Psikolojik açıdan ahlakın,
devirlere, dillere, medeniyetlere, moda, fikir ve
Ahlaka olan ihtiyacın gerekçelerini saymak
ihtiyaçların değişmelerine rağmen her zaman ay­
Ahlaka olan ihtiyacın gerekçeleri değişik açılar­
nı kalan bir güç üzerine bina edilmesi gerekir.
dan ele alınıp ortaya konulabilir. Bunlar arasında
Epistemolojik temellendirme konusunda “din-dı-
en fazla üzerinde durulanı, bireyin huzur ve mut­
şı” ve “din” ile yapılan temellendirmeler olmak
luluğu ile toplum hayatının imkânı, inşası, huzur
üzere, iki temel yaklaşım vardır.
ve devamı ile ilgilidir. Canlılar arasında sadece
insan davranışlarının ahlakî değerlendirmeye ko­
Din ve ahlak ilişkisini kurabilmek
nu olmasının görünen iki sebebi vardır: Bunlar­
Din ve ahlak arasında tarihî, psikolojik, episte­
dan birincisi insanın iyi ile kötüyü ayırt edebile­
cek bir zihin yapısına sahip olması, İkincisi ise
molojik, ontolojik ve mantıkî olmak üzere çeşit­
insanların bir arada yan yana toplum halinde ya­
li açılardan ilişki kurulabilir. Tarihî süreç içinde
ahlakın dinden doğduğu savunulabilir. Psikolo­
şamaları gerçeğidir.
jik açıdan din, ahlakî değerleri davranışa dö­
Ahlak alanının mahiyetini tanımlamak
nüştürmede teşvik edici ilave bir güç olarak or­
taya çıkar. Epistemolojik açıdan din, ahlakî de­
İnsanlar arası ahlak alanı bir varlık alanıdır. Ah­
ğerlerin bilgisinin kaynağı olarak görülür. Din,
lakî varlık, insan olarak, bizi birbirimize bağla­
ahlakın hem teorik bilgisini verir hem de pratik­
yan, duygudaşlığımıza imkân veren, hangi kültür
te uygulamasını gösterir. Ontolojik açıdan,
çevresine mensup olursak olalım aramızda müş­
ahlakî değerleri var kılan Tanrı’dır. Bütün varlık
terek tarafların bulunmasını sağlayan varlıktır.
dünyasının yaratıcısı olan Allah, ahlakî değerle­
İnsan bir ahlak varlığı olduğu ya da ahlak, insa­
rin de yaratıcısıdır. Mantıki açıdan ahlak dinden
nın özsel niteliği olduğu için, insanın hareketle­
türetilebilir.
ri, düşünceleri, sözleri ve yazılarının hepsi, ahlakî
değerlendirmenin konusu olur. Bu, insanın ya­
pıp ettiği her şeyin, ahlakî varlık sahası tarafın­
dan kuşatılması demektir.
Ünite 5 - Ahlak Alanı
105
Bireysel ve toplumsal ahlakı açıklam ak
İnsanın toplumsal sorumluluklarını tanımlamak
Bireysel ahlak, birey olarak hem kendimize hem
İnsanın toplum içinde çok farklı rolleri vardır; ai­
de dışımızdakilere karşı yerine getirmekle yü­
lede çocuk, kardeş, eş, aile büyüğü gibi roller
kümlü olduğumuz bireysel ahlakî görev ve so­
rumluluklarımızla ilgilidir. İnsan, birey olarak
üstlenen insanın, okulda öğrenci, öğretmen, ça­
lışan, idareci, veli gibi rolleri vardır. Yine insanın
kendi benliğinin farkına varan bir varlık yapısına
çalışma hayatında işçi, işveren, iş arkadaşı, esnaf,
sahiptir. Kendimiz hakkındaki bilgi ve tutumları­
mız “benlik” veya “ben” dediğimiz kavramı mey­
müşteri gibi rolleri yanında, komşu, akraba, am­
dana getirir. Herkeste bir benlik kavramı vardır.
bulunmaktadır, işte ahlak, insanın toplumda üst­
Ahlakî davranış, işte bu benlik ile dış dünya ara­
lendiği bu rollerde yerine getirmesi beklenen yü­
sındaki münasebetin görüntülerinden ibarettir.
kümlülükler ve gözetmesi gereken değerler ile
Ahlak ilke ve değerlerinin öncelikli hedeflerin­
ilgilidir.
den birisi de kuşkusuz, insanın toplum içindeki
davranışlarını düzenlemek ve huzurlu bir toplum
oluşturmaktır. Ahlakın insanın toplum içindeki
davranışlarında uyması beklenen kurallar ve top­
lum katmanlarına karşı olan sorumlulukları ile il­
gilenen kısmına toplumsal ahlak denir.
Bireysel ilişkileri düzenleyen temel ahlakî değer\ jjr leri saymak
Ahlakî değerler çift boyutlu bir işleve sahiptir­
ler. Bireysel ilişkileri düzenlerlerken aynı za­
manda toplumsal ilişkileri de düzenlemiş olur­
lar. insanın ilişkilerini düzenleyen ahlakî değer­
lerin sayısı çok olmakla birlikte bunlar arasında
en temel olanlar şunlardır: doğruluk, güvenilir­
lik (emanet), cömertlik, ölçülülük (itidal), hoş­
görü, utanma duygusu (hayâ), yumuşak huyluluk (hilm), kanaat ve tevekkül, sabır, vd.
ca, hala, dayı ve teyze gibi daha pek çok rolü
106
D in Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Kendimizi Sınayalım
I ■ Ahlak ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yan­
lıştır?
6.
Aşağıdaki düşünürlerden hangisi ahlakı duygu ile
temellendirir?
a. Aristo
a. Ahlak kelimesi, Arapça “hulk” kelimesinden tü­
b. Eflatun
retilmiştir.
Hume
c.
b. Kelime anlamı ile ahlak, huy, hal ve hareket tar­
d. Kant
zı gibi anlamlara gelir.
e. Mili
c. Ahlak, örf ve âdet ile aynı anlama gelir.
d. Batı dillerinde ahlak karşılığında Ethics ve Moral
kelimeleri kullanılır.
e. Bir davranışın ahlakî değerlendirmeye konu ol­
masının şartı, iradî olarak yapılmış olmasıdır.
7.
Ahlaki sezgiciliği savunan düşünür aşağıdakilerden
hangisidir?
a. Sokrat
b. G. E. Moore
2- Ahlak ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangi­
c.
si doğrudur?
d. Maturidi
a. Gelenek anlamında kullanılır.
Epikür
e. Mutezile
b. Uylaşım ile aynı anlama gelir.
c. Töre anlamında kullanılır.
8- Ahlakın dinden doğduğunu savunan görüşe ne ad
d. Umumî bir hayat tarzını ifade eder.
verilir?
a. Ahlakî realizm
e. Görenekler için kullanılır.
b. Ahlakî relativizm
5? Aşağıdakilerden hangisi insanın ahlaka ihtiyaç duy­
c. Ahlak teolojisi
masının sebeplerinden biri değildir?
d. Teolojik ahlak
a. Gülen varlık olması
e. Metafizik ahlak
b. İrade sahibi olması
c. Akıl sahibi olması
9- “Biri aşırılık, diğeri eksiklik olan iki kötülüğün orta­
d. Hür olması
sı”, hangi kavramla ifade edilir?
e. Toplum halinde yaşama mecburiyetinde olması
a. Fazilet
b. Değer
Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
c. Hoşgörü
a. Ahlak alanı, manevi bir varlık alanıdır.
d. İsraf
b. İnsanı ahlak alanının üyesi kılan özelliği ondaki
e. Cimrilik
“birlikte duyma hali ”dir.
Utanmadığın zam an dilediğini y ap .” sözü aşağı-
c. Ahlaklılık insanın özsel bir niteliğidir.
10.
d. Ahlak, “İnsanî ilişkilerle”sınırlıdır.
dakilerden hangisi ile ilgilidir?
e. Canlı varlıkların hepsi ahlakın konusudur.
a. Emanet
b. Cesaret
5- Aşağıdakilerden hangisi “Akıllı bir insanın, ahlaken
doğru olan şeyi niçin yapması gerektiğini inceler?
a. Epistemolojik temellendirme
b. Psikolojik temellendirme
c. Ontolojik temellendirme
d. Ahlakın ümit ile temellendirilmesi
e. Objektif değer teorisi ile
c. Hilm
d. Haya
e. Tevekkül
Ünite 5 - Ahlak Alanı
107
Yaşamın İçinden
Peygamberimizin hayatında, insan davranışları açısın­
dan dikkatimizi çeken temel ahlakî değerlerden birisi
de ‘adalet’tir. "Ey iman edenler; Allah için hakkı ayak­
ta tutan, adaletle şahitlik eden kimseler olun. Bir top­
luluğa duyduğunuz kin, sizi adaletsizlik yapm aya it­
mesin. Adaleti her zam an yerine getirin. Takvaya en
yakın davranış şekli budur...” (Maide, 8) âyet-i kerime­
si, O’nun hayatına bütünüyle yansımıştır. Bütün hayatı
boyunca adaletten ayrıldığını gösteren tek bir durum
bile söz konusu değildir. Zulüm ve taşkınlığın zıddı
olan adalet; her şeyi yerli yerine koymak, hak edenin
hakkını vermek şeklinde tarif edilebilir. Bu sebepten
toplumdaki dirlik ve düzenin sağlanması ve sürdürül­
mesi ancak adaletle mümkündür. Bu açıdan “Muhak­
kak ki Allah; adaleti, ihsanı ve yakınlara vermeyi emre­
der. Çirkin işleri, fen alık ve azgınlığı da yasaklar. Dü­
şünüp tutasınız diye Allah size öğüt verir. ” (Nahl, 90)
ayet-i kerimesi, geçerliliğini her zaman ve zeminde ko­
ruyan evrensel bir ilkedir.
Bu açıdan adalet, yaşantı haline getirilmesi gereken
ahlakî bir değerdir. İnsanın, adaleti yaşantı haline getir­
mesini; hangi işi yapıyorsa, o işi hakkıyla yapması şek­
linde anlamak mümkündür. Ayrıca adalet; işin ehline
verilmesi anlamına da gelir. Bu bakımdan Peygamberi­
miz insanları şu şekilde uyarır: “İşler ehil olmayanlara
verildiği zam an, kıyameti bekleyiniz. ” (Buhari) Ger­
çekten de işlerin ehil olmayan insanlara verildiği toplumlarda, belki de kıyamet günü yaşanacak karakterde
bir karmaşa ve dengesizlik ortaya çıkar. Bu karmaşa da,
o toplumun sonunu hazırlayabilir. Peygamberimizin
idaresinde yapılan iş dağıtımlarında etken olan amil, in­
sanların mensup oldukları aile, geldikleri sosyal tabaka
ve benzeri etkenler değil, sadece o işe ehil olup olma­
malarıdır, Bu anlayışın sonucu olarak köle iken azad
edilmiş bir insan, belki de kendisini azad eden insanla­
ra ordu kumandanı olarak atanmış ve bu atanma kim­
seyi rahatsız etmemiştir.
Adaletin uygulanması konusunda yaşanmış olan şu olay
oldukça anlamlıdır: Mahzumoğullan kabilesinden bir
kadın hırsızlık yapar. Kabile üyeleri, bu kadını affet­
mesi için Hz. Peygam ber’le kimin konuşabileceğini
araştırır. Fakat bu konuyu Resulullah ’a söylemeye kim­
se cesaret edem ez. Sonunda Üsame b.Zeyd, Peygam­
ber’den kadını affetmesini ister. Bunun üzerine Resu­
lullah şunları söyler: “îsrailoğullan, aralarından mevki
ve m akam sahibi kişiler hırsızlık yaparsa onlara do­
kunm azlardı. Ama z a y ıf ve kimsesiz kişiler hırsızlık
yaptığında onların ellerini keserlerdi. Eğer hırsızlık y a ­
pan bu kadın Mahzumoğullanndan değil de kendi kı­
zım Fatıma bile olsaydı, ona da aynı cezayı uygular­
dım. ” (Tecrid)
Yaşanmış olan bu olayda hırsızlık yapmış olan kadın,
toplumdaki saygın yerinden kaynaklanan nüfuzunu kul­
lanarak kamuya ait malı zimmetine geçirmiştir. Durum
fark edilince, hukukun öngördüğü cezadan kurtulabil­
mek için de toplumda sözü geçen insanları aracı olarak
koymuştur. Böyle bir durumda, Peygamberimizin ada­
letten ayrılmama konusundaki kesin tavrı, bütün insan­
lığa örnek olacak karakterdedir.
Kaynak: Kılıç, R. (2004). Dini Anlamak Üzerine,
İstanbul.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1 c
Yanıtınız yanlış ise '''Kavram Olarak Ahlak”
konusunu yemden gözden geçiriniz
2. d
Yanıtınız yanlış ise “Kavram Olarak Ahlak”
konusunu yeniden gözden geçiriniz..
3 a
Yanıtınız yanlış ise “Ahlaka Olan İhtiyaç”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. e
Yanıtınız yanlış ise “Ahlak Alanının Mahiyeti”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5 b
Yanıtınız yanlış ise “Ahlakın Temellendirilmesı”
konusunu yemden gözden geçiriniz
6. c
Yanıtınız yanlış ise “Ahlakın Temellendirilmesi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. b
Yanıtınız yanlış ise “Ahlakın Temellendirilmesı”
konusunu yemden gözden geçiriniz
8. d
Yanıtınız yanlış ise “Din ve Ahlak İlişkisi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9 a
Yanıtınız yanlış ise “Temel Ahlakî Değerler”
konusunu yemden gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Temel Ahlakî Değerler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
108
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Y ararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Sıra Sizde 1
Ahlak kurallarına riayet edilmediği yerde bile, sanki ria­
yet ediliyormuş gibi davranılır. Çünkü insan bir ahlak
varlığıdır veya ahlak insanın özsel bir niteliğidir. Bunun
için insan olan herkesten ahlaklı olması beklenir ve ah­
laka aykırı davrananlar her zaman her yerde yerilir.
Dworkin, G., 1981, “Ethics, Foundations an d Science,
Response to A.M. ”, The Roothes of Ethics, London.
Frankena, W., 1973, Ethics, New Jersey.
Gazalî (1302), İhyâu Ulûmi’d-Dİn, c. III, Mısır.
Güngör, E., 1995, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak,
İstanbul.
Hume, D., 1978, ATreatise of Human Nature, ed. by
L.A. Selby-Bigge, Oxford.
Sıra Sizde 2
Objektif değer teorisinde, değer yüklü bir varlık anlayı­
şı vardır. Buna göre Allah, varlığı iyi veya kötü olarak
yaratmış, buyruklarıyla iyi olanları emretmiş kötü olan­
ları da yasaklamıştır. İnsanın, bu emir ve yasaklardan
bağımsız bir şekilde, bu niteliklerin bilgisine ulaşma
imkânı vardır. Sübjektif değer teorisinde ise, değerden
bağımsız bir varlık anlayışı vardır. Buna göre Allah, var­
lığı, iyi ve kötü gibi nitelikler açısından nötr bir şekilde
yaratmıştır. Varlığın iyilik veya kötülük niteliğini kaza­
nabilmesi, kendisiyle ilgili ilahı iradenin ortaya çıkma­
sıyla mümkün olur.
Sıra Sizde 3
“Vatan sevgisi imandandır.” sözünün ahlakî bir açıkla­
ması olabilir. Çünkü ahlakî olanlar olduğu kadar imanı
ilgilendiren değerler de tam olarak ancak bağımsız bir
vatan üzerinde yaşanabilir. Ayrıca insan, her türlü kazanımını vatanında veya vatanı sayesinde elde edebilir.
Kandemir, M. Y., 1980, Örneklerle İslam Ahlakı,
İstanbul.
Kant, 1964, Groundwork of the Metaphysic of
Morals, trans, by H. Paton, New York.
Kılıç, R., 1992, Ahlakın Dini Temeli, Ankara.
Kılıç, R., 1995, Ayet ve Hadislerin Işığında İnsan ve
Ahlak, Ankara.
Kılıç, R., 2006, “Din felsefesi”, Felsefe Ansiklopedisi,
ed. Ahmet Cevizci, c. IV, Ankara.
Kıllıoğlu, î., 1988, Ahlak - Hukuk İlişkisi, İstanbul.
Mengüşoğlu, T., 1965, Değişmez Değerler ve Değişen
Davranışlar, İstanbul.
Poincare, H., 1986, Son Düşünceler, İstanbul.
Seyyidi, A., 1329, Ahlak-ı Dinî, Dersaadet: Kanaat
Matbaası.
Ülken, H. Z., 1958, Felsefeye Giriş, c. II, Ankara.
Ülken, H. Z., 1971, Aşk Ahlakı, Ankara.
Türkler, tarihten günüm üze bir çok din ile karşılaşmışlardır. Bu dinler içinde k a ­
bul ederek içselleştirdikleri olmuştur. A ncak İslam dini, Türklerin toplu bir şekilde
kabu l ettiği dindir. Bu dini toplu halde kabu l eden Türkler, kendi içlerinden İslam
dinin i yoru m lay acak dünya çap ın d a bilginler yetiştirmişlerdir. Onların ak ıl ve
hoşgörü çerçevesinde yaptığı yorum ların, günüm üzde Türkiye’deki din anlayışın­
da bile etkileri bulunm aktadır. Türkler, bu bilginler ve düşünce adam ları sayesin­
d e farklı din m ensuplan ile yüzyıllar boyunca birlikte yaşayabilmişlerdir.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
Din-kültür ilişkisini açıklayabilecek,
Kültürümüzdeki dinsel öğelere ilişkin örnekler verebilecek,
<jgş> Aile ve vatan kavram lan nı tanım layabilecek,
Türklerin İslam kültürüne katkılannı açıklayabilecek,
İslam dininin diğer dinlere bakışını tartışabilecek,
Laiklik ilkesinin din özgürlüğü kapsam ında açıklayabilecek
bilgi birikim ine sahip olacaksınız.
110
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Örnek Olay
Günümüz Dünyasında İslam Gerçeği
Günüm üz dünyasında, gücün kontrolü için “din ”e, dinin de bireysel mutluluğu
ve toplumsal barışı sağlayabilm esi için, bilime her zam an kin den d a h a fa z la ihti­
y acı vardır. D aha a çık bir ifadeyle, insanoğlunun an lam arayışı, onu, yen iden
din arayışı noktasına getirmiştir. İslam dini gerek inanç, ibadet ve a h la k ilkelerin­
deki evrensel boyutla, gerekse insanın yapısal özellikleri ile birebir örtüşmesi sebe­
biyle bu ihtiyaca en iyi şekilde cevap verebilecek bir dindir. A ncak,İslam ’ın mevcut
anlaşılm a biçim inin insanlığın bundan sonraki beklentilerine cevap verebileceği­
ni düşünm ek p ek m ümkün değildir. İslam in yeniden anlaşılması, yorum lanm ası
gerekmektedir. D aha doğru bir ifade ile, din anlayışında yeniden yapılan m a bir
ihtiyaç halin e gelmiştir.
Kaynak: Onat, H (2003) Türkiye’de Din Anlayışında Değişim Süreci, Anka-
ra: A nkara Okulu Yayınlan, s.165.
Anahtar Kavramlar
Din
Kültür
Vatan
Hoşgörü
• Laiklik
• Şam anizm
• Gagavuz
•
•
•
•
• K araim
• Çuvaş
o
Uygur
• M aniheizm
• Budizm
9
9
Hristiyanlık
İslam
İçindekiler
• DİN VE KÜLTÜR İLİŞKİSİ
• KÜLTÜRÜMÜZDE DİNSEL MOTİFLER
• AİLE VE VATAN
• TÜRKLERÎN DİNSEL - KÜLTÜREL TARİHÇESİ
• TÜRKLER VE MÜSLÜMANLIK
• İSLAM DİNÎNİN YAYILMASINA \E YÜCELTİLMESİNEKATKI SAĞLAYAN
ÜNLÜBİLGİN VE DÜŞÜNÜRLER
• Ebu H anife (699-767)
• İm am M atundî (öl 944)
• Ahmet Yesevı (öl. 1194)
• Ahi Evran (1171-1261)
• Hacı Bektaş-ı Veli (1209-1270)
• Mevlana Celaleddm -i Rumi (1207-1273)
i.:
• Yunus Emre (1240-1320)
m?
• İSLAM’IN DÎN VE VİCDAN ÖZGÜRLÜĞÜNE VERDİĞİ ÖNEM
• DÜNYA BARIŞI VE DÎNLER AKASI İLİŞKİLER
Ünite 6 - Din ve Kültür
111
DİN VE K Ü L TÜ R İLİŞKİSİ
Kültür, bir insan topluluğunun kuşaktan kuşağa aktardığı maddi ve manevi değer­
lerin bütünüdür. İnanç, sanat, âdet ve gelenekler, fikir, bilgi, davranış ve yaşayış
biçimleri kültürü oluşturan öğelerdir.
Kültürel olarak milletler birbirinden etkilenseler de, her milletin kendine özgü
kültürü vardır. Bir milleti ayakta tutan en önemli öge kültürdür. Bu yüzden mille­
ti; bir kültür etrafında toplanan insanlar şeklinde tanımlayanlar da vardır. Milleti
meydana getiren bireyler, aralarında farklı anlayış biçimleri bulunmasına rağmen
ortak bir dile, ortak bir tarihe ve ortak bir estetik anlayışına sahiptirler.
Kültür, insanların atalarından devraldığı ortak mirasıdır. Her birey, içinde yaşa­
dığı kültürü özümser, benimser ve katkı sağlar. Böylelikle, aynı toplumda birlikte
yaşadığı insanlarla uyumlu hale gelir ve takdir edilir. Örneğin; içinde yaşadığı top­
lumun değerlerini, kültürünü, koşullarını iyi kavrayan insanlara imrenerek bakılır.
Onlardan “kültürlü insanlar” olarak bahsedilir, içinde yaşadığı toplumun değerle­
rine ilgisiz kalanlar ise kınanır ve onlar için “kültürsüz insanlar” deyimi kullanılır.
Din, toplumsal hayatın vazgeçilmez kurumlarından biridir. Dinsiz insanlara
rastlansa da dinsiz toplumlara rastlanmaz. Din, insanın yaşamının her alanına etki
eden bir olgudur. Bu yüzden din, kültürün oluşmasına önemli katkıda bulunur. Bir
milletin dinî değerleri anlaşılmadan o ülkenin kültürü anlaşılamaz, insanların dün­
yayı algılamalarına büyük etkisi olan dinin insanların kültürlerine de önemli etki­
de bulunacağı kuşkusuzdur. Din, insanların yedikleri yiyeceklere, giydikleri elbi­
selere, oturdukları evlere, kullandıkları eşyalara bile etki etmektedir, insanların
birbirlerine davranış tarzlarından diğer kültürlerdeki insanlara nasıl davrandıkları­
na kadar din anlayışlarının etkisi bulunmaktadır. Bu yüzden insanlar, din ile ilgile­
ri az ya da çok olsun içinde yaşadıkları toplumun dinî değerlerini de öğrenirler.
K Ü LTÜ R Ü M Ü Z D E DİNSEL M OTİFLER
Türkiye’nin nüfusunun büyük çoğunluğu Müslüman’dır. Bu yüzden İslam dininin,
Türk kültürünün oluşumuna önemli katkısı olmuştur. Kültürel değerlerimizin her
zerresine İslam dininin ilkeleri nüfuz etmiştir. Edebiyattan mimariye kadar Türk
kültüründe İslam dininin derin izleri bulunmaktadır.
Günlük yaşamımızda kullandığımız, dinî içerikli bir çok söz vardır. Örneğin;
yemeğe başlarken “Bismillahirrahmanirrahim” yani “Allah’ın adıyla” deriz. “Elham­
dülillah” veya “Ya Rabbi Şükür” diyerek sofradan kalkarız. Bu sözlerle, Yüce Al­
lah’a verdiği nimetlerin değerini bildiğimizi ve bunun için şükrettiğimizi belirtmiş
oluruz. Ayrıca yemek yiyen kişileri görünce onlara “Afiyet olsun” deriz. Bu sözleri
söylemekle hem nezaket kurallarına uymuş, hem de dinimizce istenen bir davra­
nışı yapmış oluruz.
Kültürümüzdeki dinî etkiler ile ilgili örnekleri çoğaltabiliriz. Bir yerde rastladı­
ğımız dostlarımıza, arkadaşlarımıza, tanıdıklarımıza, komşularımıza selam vermek
de kültürümüzün bir parçasıdır. Biz, karşılaştığımız kişilere, “Merhaba”, “iyi Gün­
ler”, “Selam” veya “Selamün Aleyküm” deriz. Bu sözleri söylemekle onlara, Al­
lah’tan sağlık ve esenlik dilemiş oluruz. Onlara karşı, sevgi ve saygı hisleri ile do­
lu olduğumuzu belirtmiş oluruz.
Türk kültürü ile İslam dini iç içe girmiş gibidir. Örneğin bir çocuğun doğumun­
dan itibaren yerine getirilen gelenekler, hem dinsel hem de ulusal özellikler taşır.
Çocuk doğunca ona, kültürümüzde yer etmiş bir ad konulur. Ad koyma esnasın­
da, çocuğun kulağına ezan ve kamet okunur. Bu uygulama dinimizle kültürümü­
zün ne kadar bütünleştiğini ortaya koymaktadır.
Bir milleti ayakta tutan en
önemli öge olan kültürü;
inanç, sanat, âdet ve
gelenekler, fikir, bilgi,
davranış ve yaşayış
biçimleri oluşturur.
112
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Sevinçli günlerimizde, acılı günlerimizde, kutsal gecelerde düzenlenen mevlit
törenleri de dinimizden kaynaklanan bir geleneğimizdir. Bu törenlerde aile birey­
leri, bir araya gelerek sevinç ve hüzünlerini paylaşırlar. Kutsal gecelerde büyükle­
rimizi aramamız, onları hatırlamamız, gönüllerini almamız, bize de onlara da bü­
yük bir mutluluk verir. Ayrıca dini bayramlarımızda büyüklerimizi, tanıdıklarımızı,
komşularımızı ve hastaları ziyaret etmemiz de kültürümüzün bir gereğidir. Bu zi­
yaretlerden, büyüklerimiz hatırlandıkları, değer verildikleri için sevinç ve mutluluk
duyarlar. Bizler de, yetişmemize katkı sağlayan, bizlere sevgilerini veren büyükle­
rimize karşı bir görevimizi yerine getirmiş olmaktan dolayı kıvanç duyarız.
İslam dininin Türk mimarisine etkileri nelerdir?
Kültürümüzde Ehl-i Beyt
denilince ilk akla gelen
Hz. Muhammed’in ev halkı,
özellikle de Hz. Ali,
Hz. Fatma, Hz. Haşan ve
Hz. Hüseyin ile bunların
devam eden nesilleri
anlaşılmaktadır.
Türk kültüründe Hz. Muhammed (s.a.s)’e olan sevgi ve saygı onun ailesini de
içine almaktadır. Hz. Muhammed (s.a.s)’in ailesine Ehl-i Beyt denilmektedir. Hz.
Muhammed’in ailesi kültürümüze o kadar nüfuz etmiştir ki, çoğu Türk ailesinde
mutlaka onun ailesinden bazılarının adları bulunmaktadır. Ali, Fatma, Haşan, Hü­
seyin gibi Hz. Muhammed’in ailesinden olanların adlarına neredeyse hemen her
Türk ailesinde rastlamak mümkündür. Halk kültüründe onların hayatlarını anlatan
yazılı ve sözlü edebi eserler çoktur. Hz. Ali’nin cenkleri, onun torunlarının yaşa­
dıkları dram bizim kültürümüzde çok derin izleri olan olaylardır. Bunlar nesiller
boyunca nakledilmiş, okunmuş, yazılmıştır.
AİLE VE V A T A N
insanlar, başlangıcından
beri toplum halinde
yaşamışlardır. Çünkü, aileler
kurarak, toplum halinde
yaşamak, insanın
yaradılışının gereğidir.
Kur’an-ı Kerim’de,
insanların eşler halinde
yaşadığı ve aralarında sevgi
bağlarının olması gerektiği
belirtilmektedir.
(Rum, 30/21).
Aile, toplumun en küçük birimidir ve ulusların temelini oluşturur. Ulusların huzur­
lu ve mutlu olabilmeleri için aileyi oluşturan bireylerin üzerlerine düşen görevleri
yerine getirmesi gerekir. Bireyler bu görevlerini yerine getirirken birbirleriyle say­
gı ve sevgiye dayalı uyumlu bir münasebet içerisinde yaşarlarsa mutlu bir yaşam
elde edebilirler. Çünkü insan için en büyük mutluluklardan biri aile mutluluğudur.
Bu bakımdan İslam dini, aile bireylerinin birbirlerine karşı görevlerini yerine getir­
melerini öğütler.
Toplumun en küçük parçası ailedir. Bundan dolayı, toplumların durumu da ai­
leye bağlıdır. Sağlam ailelerden oluşan toplumlar yıkılmazlar. Mutlu ve huzurlu ai­
lelerden oluşan toplumlar da düzenli ve huzurlu olur. Kur’an-ı Kerim’de belirtildi­
ğine göre aile, kutsaldır. Çünkü aile, insan için en önemli kurumdur. İnsan, kutsal
inançlarını, ulusal değerlerini, geleneklerini, göreneklerini, töresini aile içinde öğ­
renir. Sevinçlerini ve üzüntülerini en başta ailesi ile paylaşır. Karşılaştığı zorlukları
ailesinin desteği ile aşar.
İnsanın, aile yaşamının düzgün bir biçimde devam edebilmesi için bazı sorum­
luluklarını yerine getirmesi gerekir. Mutlu bir aile yaşamı sürmek, kişinin sorumlu­
luklarını yerine getirmesine bağlıdır. Bu sorumlulukların başında da anne-babaya
saygı ve sevgi göstermek gelir. Kur’an-ı Kerim’de, Peygamberimizin sözleri ve uy­
gulamalarında, anneye, babaya karşı sevgi göstermek, Allah’a itaatten sonra insa­
nın en önde gelen görevi olarak gösterilir.
u>i
Hz. Muhammed (s.a.s) de, en çok anneye iyi davranmayı buyurmuştur. Bir
gün, kendisine; iyi davramlmaya en layık kişinin kim olduğu sorulduğunda;
“Annenizdir.” demiştir. Aynı soru, iki defa tekrarlandığında, Peygamberimiz yi­
ne aynı cevabı vermiştir. “Sonra kim gelir?” diye sorulduğunda da; “Babanızdır.”
buyurmuştur.
Ünite 6 - Din ve Kültür
113
Hz. Muhammed (s.a.s)’in bu sözü, insan üzerinde en çok hakkı bulunan kim­
senin anne olduğunu belirtmektedir. Çünkü anne, çocuğunu dünyaya getirmeden
önce bir çok zorluklara katlanır. Çocuğu dünyaya getirdikten sonra da özveride
bulunmaya devam eder. Çocuğu belirli bir dönem emzirir. Onun için uykusunu
böler, rahatını terk eder. Çocuğunun üzerine titrer. Yaşamını çocuğunun gereksi­
nimlerine göre düzenler.
İnsan üzerinde, annesi kadar hakkı olan birisi de babasıdır. Çünkü, çocukları­
nın yetişmesinde babanın da anne kadar emeği vardır. Hz. Muhammed (s.a.s);
“Hiçbir çocuk, babasının hakkını gereği gibi ödeyemez.” buyurmuştur. Baba da ai­
lesinin geleceği için çalışır, çabalar. Babalar, çocuklarının ilerde iyi bir yaşam sü­
rebilmesi için kendi gereksinimlerinden özveride bulunur.
Anne-babaya iyi davranmak, İslam dininin kesin buyruğudur. Bu konu,
Kur’an-ı Kerim’de şöyle belirtilmektedir: “Rabb’in, yalnız kendisine kulluk etme­
nizi, anne-babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti. Onlardan biri
veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa, kendilerine ‘Of!’ bile deme; onları azar­
lama; ikisine de güzel söz söyle. Onları esirgeyerek alçak gönüllülükle üzerleri­
ne kol kanat ger ve ‘Rabb’im! Küçüklüğümde onlar beni nasıl yetiştirmişlerse,
şimdi de sen onlara (öyle) rahmet et!’ diyerek dua et.” (Isra, 17/23-24).
Ailenin diğer bireyleri de kardeşlerdir. İslam dinine göre kardeşlerin de birbir­
lerine iyi davranmaları gerekir. Çünkü kardeş, karındaş demektir. Yani kardeşler,
aynı karında yaşama başlayan, aynı kaynaktan beslenen kişilerdir. Onlar, yaşam
boyunca en iyi dayanışma içerisinde olmaları gereken kimselerdir.
insanın ailesi, akrabaları, ve diğer kader birliği yaptığı vatandaşları ile birlikte
yaşadığı yer vatandır. Nasıl insan yaşamak için aileye muhtaçsa aynı zamanda va­
tana da muhtaçtır. Vatan, en genel ifadeyle, sınırları belirli bir coğrafya demektir.
Ancak vatan, kuru bir toprak parçası değildir. Vatan üzerinde, dil, kültür ve tarih
birliğine sahip, ortak hedef ve amaçları olan insanlar yaşar. Bu insan topluluğu­
na, millet veya ulus denir. Ulus ile vatan, ayrılmaz bir bütündür. Vatanı olmayan
milletlerin, varlıklarını devam ettirmeleri çok güçtür. Böyle milletler, kendilerini
daima başkalarının gölgesinde hissederler; özgürlüğün tadına hiç bir zaman vara­
mazlar. Nitekim, vatanını yitiren bir çok millet, başka milletlerin arasında yok
olup gitmiştir.
Vatan, bir milletin kahramanlarının, bilginlerinin, sanatkârlarının mezarlarının
bulunduğu yerdir. Bu yüzden vatan kutsaldır. İslam dinine göre de vatan sevgisi
imandandır. Yani inanan kişinin en önemli özelliklerinden birisi, vatanını sevme­
sidir. Vatanını sevmeyen kişinin mümin olma özelliği zayıflamış demektir.
Vatan sevgisi aile ocağında başlar. Çocuk, ailesini, anne-babasını, akrabalarını,
komşularını sever, onları korumak ister, onlar için özveride bulunur. Onları koru­
maya, onlara yardım etmeye çalışır. Bu sevgi onu, ortak dil, din, kültür değerleri­
ne sahip olduğu milletkiii sevmeye götürür. Ailesini seven, büyük bir aile olan mil­
letini de sever. Evini seven, mutlaka vatanını da sever ve vatanını korumak için
çalışır.
Vatan savunması, dinimizin en önem verdiği görevlerin başında gelmektedir.
Bu konuda, Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmaktadır: “Size karşı savaş açanlara siz
de Allah yolunda savaş açın. Sakın aşırı da gitmeyin, çünkü Allah, aşırıları sevmez.”
(Bakara, 2/190). İslam dininin bu buyruğunu iyi anlamak gerekir. Çünkü İslam ba­
rış demektir, temelde barışı öğütler. Barış için özveride bulunmayı dini bir görev
sayar. Ancak, kişinin vatanına bir saldırıda bulunulduğu zaman da onu korumayı
en yüce bir görev olarak görür.
Kur’an-ı Kerim’de anneye ve
babaya karşı sevgi ve
saygıyla davranma
öğütlenmektedir. Bu konu ile
ilgili bir ayette şöyle
buyrulmaktadır:
"Biz, insana, ana-babasına
iyi davranmasını
öğütlemişizdir... önce bana,
sonra da ana-babana şükret
diye tavsiyede
bulunmuşuzdur..."
(Lokman, 31/14).
Vatan, doğup büyüdüğümüz,
içinde yaşadığımız topraktır.
Atalarımızın hatıraları
bulunan ve bizim, gelecek
nesillere tertemiz
bırakmamız gereken, kutsal
bir emanettir. Bitkiler, nasıl
bir toprağa kök salarak
yaşarsa, uluslarda bir
toprak parçası üzerinde
yaşarlar. Bitkiler, güneş
görmez, sulanmazlarsa,
toprağa kök salsalar da
büyüyüp gelişemezler.
Milletler, bir toprak parçası
üzerinde olsa da, dinini,
dilini, kültürünü
koruyamazsa yok olup
giderler.
116
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Emeviler döneminde Arap olmayan Müslümanlara karşı iyi davranılmaması hu­
zursuzluğu arttırmış nihayet Emevi iktidarı son bulmuş Abbasiler dönemi başlamış­
tır (750). Türkler, Arap olmayanlara da eşit davranan Abbasileri daha çok benim­
semişler, yeni yönetim ile işbirliği içinde olmuşlardır.
Talaş Savaşı (751) ile Araplarla kurulan dostane ilişkiler, Türklerin Müslümanlı­
ğı daha yakından tanımasına neden olmuştur. Bundan dolayı Talaş Savaşı hem
Türkler hem Müslümanlar için bir dönüm noktası teşkil etmiştir. Bu savaş sonra­
sında, Abbasi ordusunda çok sayıda Türk görev almaya başlamıştır. Türk askerle­
ri, gösterdikleri başarılarla ve kahramanlıklarla ordunun ve yönetimin denetimini
ele geçirmişlerdir. Bazı Türk komutanları, zamanla Abbasi Devleti sınırları içerisin­
de kendi devletlerini kurmuşlardır.
İSLAM DİNİNİN YA YILM A SIN A VE YÜ CELTİLM ESİN E
KATKI SA Ğ LA YA N Ü N L Ü BİLGİN VE DÜŞÜNÜRLER
Türkler arasında İslam dininin yayılması hem büyük düşünürlerin yaptıkları İslam
yorumlarıyla hem de bu bilgilerin halka güzel aktarımıyla olmuştur. İslam dininin
Türkler arasında yayılmaya başlamasıyla Orta Asya’da kendilerine, ata, bab, baba,
derviş denilen manevî önderler ortaya çıkmış, bunlar, insanlara İslam’ı anlatmak
için dinin ilkelerini hikmetli sözler şeklinde halka anlatmaya başlamışlardır. Bu in­
sanlar ve onların ocağında yetişen öğrencileri Orta Asya’dan sonra Anadolu’ya, ora­
dan Balkanlara ve dünyanın çeşitli bölgelerine dağılarak İslam dinini anlatmışlardır.
Orta Asya’dan gelen bu insanlardan bir kısmına Horasan Erenleri adı verilmiştir.
Halka basit bir şekilde İslam dinini anlatan bilginler aynı zamanda İslam’ın te­
mel kaynakları olan Kur’an-ı Kerim ve hadisleri de yorumlamışlar ve hoşgörünün
egemen olduğu bir dini anlayış ortaya çıkarmışlardır. Türkler arasında Müslüman­
lığın kökleşmesinde en çok; Ebu Hanife, İmam Maturidi, Ahmed Yesevi, Yunus
Emre, Ahi Evran, Hacı Bektaş Veli, Mevlana gibi düşünürlerin etkisi olmuştur. Şim­
di bu düşünürlerin bazı özelliklerinden bahsedeceğiz.
Ebu Hanife (699-767)
Asıl adı Numan b. Sabit olan îmam-ı Azam Ebu Hanife Kufe’de doğmuştur. Ebu
Hanife’nin aslen Türk olduğu rivayet edilmektedir.
Ebu Hanife, Kufe’de bölgenin ileri gelen bilginlerinden hadis ve fıkıh öğren­
miştir. Ebu Hanife, dönemin din bilginlerinden olan Hammad b. Süleyman’dan
ders almış ve ölümünden sonra onun yerine müderris olmuştur. Ebu Hanife, İslam
dünyasının her yerinden gelen öğrencilere hocalık yapmıştır. İktidarın isteklerini
yerine getirmemek için Emevi, ve Abbasi idareleri tarafından teklif edilen kadılık
görevini reddetmiştir. Bu yüzden Abbasi halifesi Ebu Cafer el- Mansur tarafından
hapse atılmış ve 767 yılında hapiste iken vefat etmiştir.
Ebu Hanife’nin eserleri, ölümünden sonra öğrencileri tarafından yazılmıştır. En
meşhur eserleri el-Fıkhu’l-Ekber’dir. Onun yaptığı çalışmalar ve yorumlar Ehl-i
Sünnet anlayışının şekillenmesinde önemli rol oynamıştır.
Ebu Hanife hem ticaret ile uğraşmış hem de birçok kültür ve geleneğe sahip
toplulukların bulunduğu Irak bölgesinde yetişmiştir. Bu çok kültürlü ortamda olay­
lara farklı çözümler ve yorumlar getirebilmiş, yorumlarında kolaylık ilkesine özen
göstermiştir. Ebu Hanife, akla ve insan iradesine değer vermesinden dolayı özel­
likle Türkler tarafından daha çok benimsenmiştir. Türklerin büyük çoğunluğu din­
de, Ebu Hanife’nin yorumlarının takipçisi olmuştur.
Ünite 6 - Din ve Kültür
117
İmam Maturidî (öl. 944)
Asıl adı Ebu Mansur el-Maturidi olan İmam Maturidi, bugünkü Özbekistan’ın sınır­
ları içinde bulunan Semerkant’ın Maturit kasabasında doğmuş, 944 yılında Semerkant’ta ölmüştür. Büyük bir Türk din bilgini olan Maturidi’nin en önemli eserleri;
Tevilatu’l- Kur’an ve Kitabu’t-Tevhid’tir. O, İslam hukuku ile ilgili konularda Ebu
Hanife’nin çizgisini takip etmiş olsa da kendine özgü fikirleriyle ün kazanmıştır.
İmam Maturidi’nin Kitabu’t-Tevhid ile Tevilatu’l-Kur’an adlı eserleri Türklerin
dini düşünce tarihi açısından çok önemlidir. Onun fikirlerinin temelinde akılcılık
ve hoşgörü yatmaktadır. Bu görüşler, Türk din anlayışının temel taşlarını oluştur­
muştur. Günümüzde de Türklerin büyük çoğunluğu Maturidi mezhebine bağlıdır.
Türklerin İslam dinini kabul etmesinde ve benimsemesinde Maturidi’nin bilimsel,
akılcı ve uzlaşmacı yorumlarının büyük etkisi olmuştur.
Ahmet Yesevi (öl. 1194)
Doğum tarihi ile ilgili kesin bilgi bulunmayan Ahmet Yesevi; “Pir-i Türkistan, Hazret-i Türkistan, Hazret-i Sultan, Hâce Ahmed” olarak da bilinmektedir. 11. yüzyılın
sonlarında doğduğu tahmin edilmektedir. Doğum yeri Türkistan’ın Yesi şehri ol­
duğu için oraya nispetle “Yesevi” adıyla meşhur olmuştur. Arslan Baha’nın ve Yu­
suf Hemedani’nin öğrencisi olmuştur. Ahmet Yesevi, 1194’te vefat etmiş ve Yesi
şehrine defnedilmiştir.
Türkler arasında İslamiyet’in yayılmasında önemli katkıları olan Ahmet Yesevi,
bu dinin ilkelerini halkın anlayacağı şekilde manzum halde anlatmasıyla ün kazan­
mıştır. “HikmeD_adı verilen bu manzumeler, onun etrafında bulunan dervişler ara­
cılığı ile Türk dünyasının her tarafına yayılmıştır. Onun anlatımı, fikirleri ve yorum­
ları etrafında toplanan insanlar Yeseviliği oluşturmuşlardır.
Ahmet Yesevi’nin söylediği Hikmetler Türkler arasında düşünce birliğinin oluş­
masına büyük katkıda bulunmuştur. O, İslam dininin temel ilkeleri ile Türk âdet
ve geleneklerini birleştirmiştir. Bu yüzden Türklerin İslamiyet’i benimsemeleri da­
ha kolay olmuştur. Ahmet Yesevi, Anadolu’da yetişen büyük mutasavvıf ve düşü­
nürlerin de ışığı olmuştur. O, Hacı Bektaş Veli ve Yunus Emre gibi önderlerin ye­
tişmesine sebep olmuştur. Onun ocağında yetişen ve Horasan’da “Baba”, “Abdal”
gibi adlarla anılan önderlerin rehberliğinde gelenler, Anadolu’da; “gazi, derviş, alperen” sıfatlarını alarak Anadolu’nun Türkleşmesine önemli katkılar sağlamışlardır.
Ahmet Yesevi, sadece İslam dininin yayılmasına hizmet etmemiştir. Onun tara­
fından yazılan ve Divan-ı Hikmet adıyla toplanan manzumeler halk arasında dil­
den dile dolaşarak Türkçenin gelişmesine de yardım etmiştir.
Ahi Evran (I 171-1261)
Türklerin İslam dinini kabul etmesi ve Anadolu’ya yerleşmeleri ile Ahilik teşkilatı
ortaya çıkmış ve Türklere özgü bir kardeşlik teşkilatı doğmuştur. Ahilik örgütünün
Anadolu’daki kurucularının fen önemlisi olarak Ahi Evran gösterilmektedir. Asıl adı
Şeyh Nasirüddin Mahmud Ahi Evran b. Abbas olan Ahiliğin kurucusu, tarihten gü­
nümüze Ahi Evran olarak bilinmektedir. Ahi Evran’m 1171 yılında Azerbaycan’da
doğduğu sanılmaktadır. Tarihi bir kişilik olan Ahi Evran’ın hayatı hakkındaki bilgi­
ler, üstlendiği önemli görevden ve tarihte çığır açan bir teşkilatın öncüsü olmasın­
dan dolayı efsanevi bir biçimde anlatılmaktadır. Onun hayat hikayesi bir çok men­
kıbenin konusunu oluşturmuştur. Zaten ona atfedilen Evran adı da “gök, kainat”
veya “yılan, ejderha” anlamlarına gelmektedir.
Türklerin büyük çoğunluğu
imam Maturidi’nin fikirleri
çerçevesinde oluşan
Maturidi mezhebini
benimsemiştir.
118
Tarihte meydana gelen bazı
olaylar, Ahi Evran’ın doksan
yıldan fazla yaşadığını ve
hem Hacı Bektaş Veli hem
de Mevlana Celaleddin Rumi
ile çağdaş olduğunu
göstermektedir. Zaten, onun
insan sevgisi, barış ve
kardeşlik gibi konularda
söylediği sözler ve yaptığı
faaliyetler, o dönemdeki
Anadolu halkının birlikte
yaşama konusundaki ileri
düzeyini göstermektedir.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Asya içlerinden Anadolu’ya gelen Türk erenlerinden birisi olan Ahi Evran, Ana­
dolu’nun çeşitli yerleşim birimlerinde kardeşliğin, paylaşımcılığın, cömertliğin ve
yiğitliğin önemini anlatmış, fikirlerini yaymaya fırsat bulmuştur. Ahi Evran, bir sü­
re Denizli, Konya ve Kayseri’de faaliyetlerine devam ettikten sonra Kırşehir’e yer­
leşmiş ve hayatının sonuna, kadar bu şehirde hizmet etmiştir. XV. yüzyılda kaleme
alınan Hacı Bektaş Velayetnamesi’nde, Ahi Evran’ın kendisi gibi büyük şahsiyetler­
le olan münasebetleri anlatılmaktadır. Onun, bu şahsiyetlerden en önemlisi olan
Hacı Bektaş Veli ile olan yakınlığı da belirtilmektedir.
Ahi Evran, sadece fikir üreten, kendi fikir ve duygu dünyasında kalan, halktan
kopuk birisi olarak yaşamamıştır. O, hem son derece geniş fikirler üretmiş hem de
bu fikirlerini hayatında uygulamıştır. Halk ile iç içe yaşamış, bir meslek sahibi ol­
muş, mesleğini yüceltmiş, meslek ahlakını yaşamış ve yaşatmıştır. Tarihi bilgiler,
onun debbağlık yani dericilik ile ilgilendiğini göstermektedir. Dericilik mesleğini
icra ettiği için Ahi Evran, derici esnafının piri sayılmaktadır. Kurduğu Ahilik teşki­
latı ile Anadolu’da esnaflığın sistemli haline gelmesine öncülük emiştir.
Hacı Bektaş-ı Veli (1209-1270)
Hacı Bektaş-ı Veli
düşüncesinde; hoş görülü
olmanın temeli sevgi ve
saygıdır. 0; "gördüğünü ört,
görmediğini söyleme” ve
"kimsenin ayıbını görmeyen
cana aşk olsun" diyerek
başkalarının ayıplarını
arama yerine ayıpları
örtmeyi esas alan bir toplum
istemiştir.
Hacı Bektaş-ı Veli Horasan’ın Nişabur şehrinde doğmuştur. Babasının adı İbrahim,
annesinin adı ise Hatem Hatun’dur. Hem annesi hem de babası Türk’tür. Eğitimi­
ni yine büyük bir Türk mutasavvıfı olan Ahmet Yesevi’nin halifelerinden olan Lok­
man Parende’den aldığı söylenen Hacı Bekta.ş-ı Veli, 1270 yılında vefat etmiştir.
Hacı Bektaş-ı Veli Türk dilini iyi bilen ve ustaca kullanan bir düşünürdür. O,
yaşadığı müddetçe insanlara arı, duru bir Türkçe ile hitap etmiş ve onları derinden
etkilemiştir. Döneminde Anadolu’da yaşayan insanlara önderlik etmiş, farklı inanç­
taki insanların birbirlerine sevgi ve hoşgörüyle bakmasına büyük katkı sağlamıştır.
Onun engin hoşgörü anlayışı, kendisinden sonra da etkisini devam ettirmiştir.
Hacı Bektaş-ı Veli düşünceleriyle ve davranışlarıyla çevresindekilere örnek ol­
ma özelliklerine sahiptir. O, çevresinde bulunanlara çoğu zaman davranışlarıyla
yön verdiği gibi kaleme aldığı eserlerle de insanların önlerine ışık tutmuş, onların
aydınlık bir yolda bilinçli olarak ilerlemelerini sağlamıştır. Onun “Makalat” adlı
eseri günümüze kadar intikal etmiştir.
Hacı Bektaş-ı Veli sen-ben düşüncelerini bir kenara bırakarak insanlar arasın­
daki ikiliği kaldırmaya, kardeşlik, birlik duygularını geliştirmeye çalışır. Onun iyi­
lik yapma konusundaki söz ve davranışları insanlara hizmet aşkıyla birleşir. O,
“Benim üç iyi dostum var, bunlardan biri öldüğüm zaman evde kalır, İkincisi de
yolda kalır. Bunlardan sadece üçüncüsü benimle gelir. Bunlardan evde kalan ma­
lım, mülkümdür. Yolda kalan dostlarım ve akrabalarımdır. Benimle gelen ise iyiliğimdir.” der. Buna, bir de Hacı Bektaş-ı Veli’nin öğretisinin can alıcı noktasını oluş­
turan “ölmeden önce ölünüz” ilkesini eklersek, onun hayata bakış açısını ve neyi
amaçladığını açık olarak anlayabiliriz.
u
Mevlana Celaleddin-i Rumi (1207-1273)
Mevlana Celaleddin-i Rumi’ye Mevlana ve Rumi adlara sonradan verilmiştir. Mevla­
na “efendimiz” demektir ve bu ad ona daha Konya’da ders okutmaya başladığı ta­
rihlerde verilmiştir. Mevlana’nın doğum yeri, bugünkü Afganistan’da bulunan ve
Türk tarihinde önemli bir yeri olan Belh şehridir.
Mevlana ailesi, yöneticilerle olan anlaşmazlıklarından dolayı Belh’ten ayrılmış
ve Bağdat’a doğru yola çıkmıştır. Ancak onlar bazı şehirleri dolaştıktan sonra Karaman’da kalmışlar, sonunda Konya’da yerleşmeye karar vermişlerdir. Mevlana’nın
Ünite 6 - Din ve Kültür
ilk hocası, babası Bahaüddin Veled’dir. Onun ölümünden sonra Mevlana Halep ve
Şam şehirlerine gitmiş, çeşitli bilginlerden ders almıştır. Şems-i Tebrizi ile görüşme­
si onun hayatında önemli bir dönüm noktasını teşkil etmiştir. O dönemden sonra
Mevlana daha çok tasavvufi hayata yönelmiştir. Ölüm gününü Şeb-i Arus (düğün
gecesi) olarak niteleyen Mevlana 1273’te vefat etmiştir. Onun, günümüzde de tür­
be olarak ziyaretçi akınına uğrayan mezarı Konya’dadır.
Mevlana, döneminde Anadolu’da kardeşlik ve birlik duygularının gelişmesine
önemli katkılarda bulunmuştur. O, dışlayıcı olmamış, kucaklayıcı olmuştur. “Per­
gel gibiyim; bir ayağımla din üstünde sağlamca durduğum halde öbür ayağımla
yetmiş iki milleti dolaşıyorum.” diyerek hangi inanca mensup olursa olsun ayrım
yapmadan bütün insanları dergâhına davet etmiştir. Mesnevi, Divan-ı Kebir, Mektubat ve Fihi ma-fih Mevlana’nın en önemli eserlerini oluşturmaktadır.
Yunus Emre (1240-1320)
Yunus Emre, İslam dinini arı duru yaşamak isteyen coşkulu bir düşünce ve aşk
adamıdır. Şiirlerinde Allah aşkı ana temayı oluşturmaktadır. Çok sevildiği için ona
sahip çıkan yerler fazladır. Onun, Bursa’da, Karaman’da, Kula’da, Erzurum’da, Ke­
çiborlu’da, Konya Aksaray’da, Sandıklı’da, Ünye’de ve Eskişehir Sarıköy’de mezarı
bulunmaktadır. Bunların, muhtemelen Eskişehir’de olanı gerçek mezarı diğerleri
de makamlarıdır.
Mutasavvıf ve halk aşığı olan Yunus Emre, şiirlerini berrak bir Türkçe ile dile
getirmiştir. Allah aşkı merkezli şiirler yazdığı için Türk edebiyatında Tekke Edebi­
yatı ve Tasavvuf Edebiyatının köşe taşlarındandır. Halkla iç içe yaşamış olan Yu­
nus Emre, Anadolu’daki Türklerin birlik ve beraberliğinin sağlanmasına önemli
katkılarda bulunmuştur. Onun şiirleri, Anadolu’daki Türklerin İslam dinini içselleştirmelerine büyük katkı yapmıştır.
İSLAM’IN DİN VE V İC D A N Ö Z G Ü R L Ü Ğ Ü N E VERDİĞİ
ÖNEM
İslam dini, başka din ve inançlara saygılı olmaya büyük önem vermekte, başka in­
sanları İslam dinine girmek için zorlamayı kesinlikle yasaklamaktadır. Nitekim
Kur’an-ı Kerim’de; “Dinde zorlama yoktur.” (Bakara, 2/256) buyrulmaktadır.
İslam dini, Yüce Allah’tan gelen buyrukların tüm insanlar tarafından bilinme­
sini öngörür. Bu bakımdan, Müslüman’a düşen görev, İslam dininin güzellikleri­
ni diğer insanlara da anlatarak onlarla paylaşmaktır. Ancak insanın, bunu sözle
yapması da zorunlu değildir. Olumlu ve faydalı davranışlarda bulunması, diğer
insanlar tarafından fark edilecektir. Böylelikle İslam dininin, insana ne gibi özel­
likler kazandırdığı ortaya çıkacaktır. Kabul edip etmemek, diğer insanların kendi
sorumluluğundadır.
Vicdan özgürlüğü, her insanın doğuştan sahip olduğu en doğal hakkıdır. Yani
her insan, istediği gibi düşünme, istediğine inanma ve istediği gibi yaşama hakkı­
na sahiptir, insanın bu özgürlüğü, yasalar tarafından güvence altına alınmıştır. An­
cak hiç kimse inancımı yaşıyorum diye başkalarına zarar veremez. Zaten yasalar
da, kişinin, başkalarına zarar vermesini engellemek için gerekli önlemleri almıştır.
Türklerdeki hoşgörü anlayışının kaynakları nelerdir?
Yüce Allah, sınırsız güce sahiptir. O dilese, bütün insanları Müslüman yapabilir
veya Müslüman olmayanları cezalandırabilir. Ancak o, insanlara doğruyu ve yanlı­
119
Mevlana’nın, bütün insanlığı
kucaklayan İslam anlayışı,
Müslüman olsun olmasın
pek çok kişinin dikkatini
çekmiştir. Günümüzde de
Mevlana'ya olan bu ilgi
devam etmektedir.
120
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
şı göstermiş, inanıp inanmamada serbest bırakmıştır. Kur’an-ı Kerim’de bu konuda
şöyle buyrulmaktadır: “(Resulüm!) Eğer Rabb’in dileseydi, yeryüzündekilerin hep­
si elbette iman ederlerdi. O hâlde sen, inanmaları için insanları zorlayacak mısın?”
(Yunus, 10/99). Demek ki Yüce Allah, doğru ve yanlışı gösterdikten sonra insan­
ları kendi hâline bırakarak onları sınavdan geçirmektedir. Bu sınavı başaranlar,
inananlardır. Ancak inanmak sorumluluk getirmektedir. Diğer insanlara baskı yap­
mayı değil, güzel davranmayı gerektirir. İnanıp inanmama konusunda kişiler, baş­
ka insanlara değil, Allah’a karşı sorumludurlar.
Başka din ve inançlara karşı saygılı davranmak, olgun ve medeni insan olma­
nın da en temel ölçütüdür. Başka dinden ve inançtan olan kişilere düşmanlık bes­
İnsana, inanıp inanmama
veya neye inanıp neye
inanmaması konusunda
baskı yapılmamalıdır.
Çünkü, her insanın içinde,
vicdan denilen ve kişiyi,
kendi davranışları hakkında
yargıya götüren bir güç
vardır. Kişi, davranışlarını
kendi vicdanı ile yargılar.
Kişinin, iyi ile kötüyü, doğru
ile yanlışı ayırt edebilmesi,
onun doğuştan sahip olduğu
vicdanının bulunmasından
dolayıdır.
leyenleri medeni insan saymak mümkün değildir. Çünkü, çağımızda, çok farklı
din, inanç ve ırktan insanlar, aynı ülkede yaşamakta, aynı sokağı paylaşmakta, ay­
nı işyerinde çalışmaktadır. Böyle bir toplumun ayakta kalması da karşılıklı saygı­
ya dayalıdır. Bu bakımdan, başkalarına karşı saygılı olmak demek, medeni olmak
demektir.
Kur’an-ı Kerim’de, Hz. Muhammed (s.a.s)’e hitaben şöyle buyrulmaktadır: “O
hâlde (Resulüm), öğüt ver. Çünkü sen, ancak öğüt vericisin. Onlar üzerinde bir
zorba değilsin.” (Gâşiye, 88/21-22)
Bu ayetten anlaşıldığına göre, Allah tarafından, peygamberlere bile, sadece, yol
göstericilik, Öğüt vericilik görevi verilmiştir. Yüce Allah, Hz. Muhammed (s.a.s)’den
gerçekleri insanlara bildirmesini, sonrasını insanların vicdanlarına bırakmasını iste­
miştir. İslam dinine göre; peygamberlerin bile, insanların vicdanlarına baskı yapma
hakkı ve yetkisi olmadığına göre, Müslümanların başkalarının vicdanlarına kanşma
hakkı hiç olamaz.
D Ü N Y A BARIŞI VE DİNLER ARASI İLİŞKİLER
Türkler, tarihten günümüze,
farklı dine, dile, kültüre, ırka
mensup insanlarla birlikte
yaşamayı hiçbir zaman
garipsememişlerdir.
Dinlerin hiç biri temelde çatışmayı, insanlar arasında ayrımcılığı ve kavgayı öngör­
mez. Buna rağmen tarihten beri insanlar inanç farklılığından dolayı çok kavga et­
miştir. Bu durum, dinlerden değil daha çok din yorumlarından kaynaklanmaktadır.
Dinlerin ortak hedefinin insanların hayatını anlamlandırarak, daha huzurlu ve
mutlu bir yaşam sürmelerini sağlamak olduğunu söyleyebiliriz. Günümüzde, fark­
lı inançlara mensup insanlar daha çok bir arada yaşadıkları için gündeme gelen
farklılıklara saygı, Türk tarihinde hep olagelen bir davranıştır. Bunu anlayabilmek
için Türk tarihine göz atmak gerekir.
Türklerin Anadolu’ya girişlerinin sembolik tarihi, Malazgirt Savaşı’nın tarihi
olan 1071’dir. Türkler Anadolu’ya geldiklerinde bir çok inanç topluluğu ile karşı­
laşmıştır. Anadolu’da, çeşitli kavimler ve mezhepler mevcuttu. Onlar arasında Bi­
zanslIlardan ayrı olarak Süryani ve Ermeniler de vardı. Bizans Devleti, ülkede ya­
şayan tüm insanları tek bir inanç etrafında toplamak istiyordu. Onları kendi inanç­
larından kopararak Ortodoks mezhebini kabul etmeye zorluyordu. Ayrıca onları
bu yolla Rumlaştırmaya, kimliklerinden koparmaya da [çalışıyordu.
Bütün bu sebeplerden dolayı Bizans Devletinde-[yaşayan farklı mezhepten
ve farklı inançtan olan insanlar huzursuzluk içinde bulunuyordu. Türklerin Ana­
dolu’yu fethe başlamaları, inançlarından dolayı baskı ve zulüm altında yaşayan
Hristiyanlar tarafından sevinçle karşılanmıştı. Bizans,’ın baskısı altında yaşayan
Süryanilerin ve Ermenilerin Türklere karşı çıkmadıkları gibi bizzat Türklere yar­
dım ettikleri de bilinmektedir. Çünkü Türkler, egemenlikleri altında bulunanla­
ra, hangi inanca mensup olursa olsunlar ayrım yapmadan din özgürlüğü veri­
yordu. Anadolu’da oluşan bu hoşgörü ortamından dolayı Haçlı seferleri döne-
Ünite 6 - Din ve Kültür
minde Anadolu’da yaşayan Hristiyan topluluklar, dindaşları olan Haçlıları değil,
Türkleri tercih etmişlerdir.
Türkler, gittikleri yerlerde bulunan insanların farklılıklarını problem edinmemişlerdir. Onlara, farklılıklarını yaşama ve koruma hakkı tanımışlardır. Osmanlı
Devletinin en geniş sınırlarına sahip olduğu dönemi düşünürsek, bu devletin ha­
kim olduğu topraklarda günümüzde de çok sayıda devletin yaşadığını görürüz.
Osmanlı Devletinin yüzyıllar boyunca egemenliğinde yaşayan ve daha sonra bir
devlet haline gelen Yunanistan’daki, Bulgaristan’daki, Arnavutluk’taki, Roman­
ya’daki, Macaristan’daki, Sırbistan’daki ve diğer yerlerdeki insanlar, dillerini, dinle­
rini, mezheplerini, kültürlerini korumuşlardır. Yüzyıllardır Türklerin egemenliğin­
de yaşamalarına rağmen onların ne dilleri ne dinleri değiştirilmiştir. Onlar, din ve­
ya dil değiştirmek için hiçbir baskıya uğramamıştır.
Osmanlı Devletinden sonra kurulan modern Türkiye Cumhuriyeti laiklik ilke­
sini benimsediği için inanç farklılıklarının bulunmasını da garanti altına almıştır.
Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’ni kurduğunda, laiklik ilkesini temel ilke olarak ka­
bul etmiştir. Din ve devlet işlerini birbirinden ayırarak, dinin devlet işlerine karış­
tırılmasını önlemek istemiştir. Ancak o, Türk milletinin dini gereksinimlerini de
göz ardı etmemiştir. Milletin dini işlerini yerine getirmek üzere Diyanet işleri Baş­
kanlığını kurdurmuştur. Böylelikle, insanların din konusunda kargaşa içine düş­
mesini önlemiştir.
Atatürk, Diyanet İşleri Başkanlığını niçin kurduğunu ve bu kurumun görevleri­
nin neler olduğunu şöyle anlatmıştır: “Cumhuriyet hükümetinin bir Diyanet işleri
makamı vardır. Bu makama bağlı müftü, hatip, imam gibi görevli bir çok memur
bulunmaktadır. Bu görevli kişilerin ilimlerinin, faziletlerinin derecesi malumdur...
Vazifeli olmayan bir çok insan da görüyorum ki, aynı kıyafeti giymekte devam et­
mektedirler. Bu gibiler içinde çok cahil hatta okuma yazması' olmayanlara rastla­
dım. Özellikle bu gibi bilgisizler, bazı yerlerde halkın temsilcileri imiş gibi onların
önüne düşüyorlar. Halkla doğrudan doğruya ilişki kurmaya adeta engel olma sev­
dasında bulunuyorlar. Bu gibilere sormak istiyorum. Bu tutum ve yetkiyi kimden,
nereden almışlardır?”. Atatürk, bu sözleri ile, halkın din konusunda bilgisiz kimse­
ler tarafından yönlendirilmesinin laikliğe aykırı olduğunu vurgulamaktadır. Türki­
ye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda, Müslüman olmayanlara da kendi inançlarına uy­
gun olarak yaşayabilmeleri için ayrıca haklar tanınmıştır. Onlar, inançlarını kendi
ibadet yerlerinde özgürce yerine getirebilmektedirler.
Atatürk’ün laiklik anlayışına göre laiklik, farklı din ve inançlara bağlı insanların
barış içinde, uyumlu bir şekilde yaşamasını hedeflemektedir. Bu anlayışa göre
devlet, farklı inançlara bağlı insanların din ve vicdan özgürlüğünün sağlanmasında
görevli olmalıdır. Onlar arasında ayrım yapmadan adaleti sağlamalıdır. Bu konuda
Atatürk, şunları söylemektedir: “Vatandaşları arasında çeşitli dinlere mensup insan­
lar bulunan ve her din mensubu hakkında adil ve tarafsız tutum ve davranışta bu­
lunmaya ve mahkemelerinde vatandaşları ve yabancılar hakkında eşit adalet uygu­
lamakla görevli olan bir hükümet, fikir ve vicdan özgürlüklerine saygı göstermeye
mecburdur.”.
•İslam dinine göre, kimsenin Yüce Allah adına iş görme hakkı yoktur. Allah kar­
şısında bütün insanlar eşittir. Her birey, dinini öğrenmeli, Yüce Allah’ın buyrukla­
rını ona göre yapmalıdır. Kimsenin, dini tekeline alarak davranma hakkı yoktur. İs­
lam dininde, ruhbanlık, yani özel bir din adamı sınıfı yoktur. Her bireyin dinini öğ­
renme ve uygulama hakkı vardır. Atatürk, bu konudaki görüşlerini şöyle açıkla­
mıştır: “Müslümanların toplumsal hayatında, hiç kimsenin özel bir sınıf olarak var­
121
122
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
lığını korumaya hakkı yoktur. Kendilerinde böyle bir hak görenler, dinî hükümle­
re uygun hareket etmiş olmazlar. Bizde ruhbanlık (özel din adamları sınıfı) yoktur,
hepimiz eşitiz ve dinimizin hükümlerini eşit olarak öğrenmeye mecburuz. Her ki­
şi, dinini, din işlerini, imanını öğrenmek için bir yere muhtaçtır. Orası da okuldur.”
İnsanlar bugün geçmiş dönemlerinden daha çok küreselleşen bir dünyada ya­
şamak durumundadırlar. Uzun yıllar boyunca dünya ile ilgisini kestikleri için “de­
mir perde” diye anılan ülkeler bile içe kapanmanın geriye götürdüğünü fark etmiş­
ler ve dünyaya açılmak zorunda kalmışlardır. Bu denli küreselleşen dünyada ma­
alesef sorunlar da küreselleşmektedir. Dünyanın herhangi bir bölgesinde ortaya çı­
kan bir sorun, dünyanın her tarafında çok kısa bir süre içinde yayılmaktadır. Özel­
likle ahlaki problemler yaygınlık kazanmaktadır. Uyuşturucu, cinsel istismar, insan
ve organ ticareti, ayrımcılık, kumar, sapkın mezhep ve tarikatlar insanları etkisi al­
tına almaktadır. Din ile gerekli iletişimi kuramadığı için hayatın anlamını yitiren bir
çok insan, çareyi uyuşturucuda, kumarda, içkide aramaktadır. Bu arayışlar da say­
dığım diğer olumsuzlukları ortaya çıkarmaktadır. Öte yandan arayış içinde olan in­
sanlar, çeşitli şekillerde sömürülmektedirler. Kendilerini dini oluşumlar olarak gös­
teren bazı topluluklar insanlan toplu intiharlara bile ikna edebilmektedirler.
Böyle bir ortamda din mensuplarının inanç farklılıklarından dolayı birbirlerine
düşman olmak yerine insanlığın ortak problemlerine çözüm oluşturmak için işbir­
liği içinde olmaları gerekmektedir. Din kurumlan, mensuplarına diğer inanç sa­
hiplerine karşı düşmanlık aşılamamak, onlarla işbirliğine teşvik etmelidirler. İn­
sanlığın karşı karşıya bulunduğu ahlaki problemlerin çözümünde dinlerin katkıla­
rını ortaya koymalıdırlar. Böyle yapıldığında ancak dinler birlikte yaşamaya katkı
sağlayabilirler.
Ünite 6 - Din ve Kültür
123
Özet
Din-kültür ilişkisini açıklayabilmek
İslam dininin diğer dinlere bakışını tartışabilmek
Kültür, bir milletin geçmişten günümüze getirdi­
ği maddi manevi değerlerdir. Bu değerler, uzun
İslam dini, diğer dinleri bir olgu olarak kabul
bir tarihi sürecin sonucu oluşan değerlerdir. Bu
orijinal hallerini koruyamamıştır. Kutsal kitapları
değerlerin oluşmasında, dil, tarih, sosyal şartların
tahrif edilmiştir. Bu bakımdan geçerli olan kutsal
etkileri büyüktür. Din de insanı, zihin dünyasın­
kitap Kur’an-ı Kerim’dir. Ancak diğer din men­
dan günlük yaşamına kadar kuşatan bir olgudur.
suplarının kendi kutsal kitaplarına göre inanıp
Dolayısıyla kültürün oluşumuna büyük etkide
ibadet etmelerine Müslümanlar karışamazlar, say­
bulunmaktadır.
gılı davranırlar. İslam dinine göre sonsuz güç ve
eder. Ancak Kur’an-ı Kerim’e göre diğer dinler
kudret sahibi olan Allah dileseydi herkes Müslü­
Kültürümüzdeki dinsel öğelere ilişkin örnekler
verebilmek
man olurdu. O halde insanların başka dinden
Din, kültürün şekillenmesinde en önemli kumru­
man olmaya zorlaması İslam dinine göre uygun
değildir.
lardan biridir. Türk kültüründe de İslam dininin
olanlara karşı ayrımcılık yapması, onları Müslü­
önemli etkileri vardır. Bunu gündelik yaşamımız­
ile ilgili törenlerde rahatlıkla görebiliriz. Ayrıca
Laiklik ilkesinin din özgürlüğü kapsam ında
açıklayabilm ek
edebiyatta, sanat ve mimaride de bunun örnek­
Türkiye Cumhuriyeti’nin benimsediği laiklik il­
lerine çok sık rastlanılır.
kesi, farklı din ve inançlara bağlı insanların barış
daki selamlaşmalarda; doğum, evlenme ve ölüm
içinde, uyumlu bir şekilde yaşamasını hedefler.
Aile ve vatan kavramlarım tanımlayabilmek
Bu anlayışa göre devlet, farklı inançlara bağlı in­
Aile, toplumun en küçük parçasıdır. İnsanın aile­
sanların din ve vicdan özgürlüğünün sağlanma­
sını temin eder. Dini devlet işlerine karıştırma­
si, akrabaları, ve diğer kader birliği yaptığı vatan­
daşları ile birlikte yaşadığı yer ise vatandır. Nasıl
insan yaşamak için aileye muhtaçsa aynı zaman­
da vatana da muhtaçtır.
Türklerin İslam kültürüne katkılarını açıklaya­
bilmek
Türkler, İslam dinini kabul ettikten sonra İslam
kültürüne yön veren büyük bilgin ve düşünürler
çıkarmışlardır. Ebu Hanife, İmam Maturidi, Ahmed Yesevi, Yunus Emre, Ahi Evran, Hacı Bektaş-ı Veli, Mevlana bu bilginlerden bazılarıdır.
makla beraber insanların din ve vicdan özgür­
lüklerini de garanti altına alır.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
124
Kendimizi Sınayalım
1. Bir insan topluluğunun kuşaktan kuşağa aktardığı
6 . Göktürk Hakanı Bilge Kağan’ın Budist tapınak yap­
maddi ve manevi değerlerin bütününe ne ad verilir?
tırmak istemesine veziri Tonyukuk niçin karşı çıkmıştır?
a. Kültür
a. Budistleri sevmediği için
b. Gelenek
b. Budizm’in Türklerin o günkü yaşam tarzına uy­
c. Âdet
d. Estetik
c.
e. Alışkanlık
d. Budist ibadetleri hoşuna gitmediği için
madığı için
Budizm’de tanrı inancı bulunmadığı için
e. Devlet hâzinesi eksileceği için
2. Bir işe başlarken “Bismillahirrahmanirrahim” denil­
mesinin Türk toplumunda yaygın olması din-kültür iliş­
7. Günümüzde Hristiyanlığa mensup Türk topluluğu
kisi açısından ne anlam ifade etmektedir?
aşağıdakilerden hangisidir?
a. İnsanların besmelenin anlamını bilmeleri
a. Azeriler
b. Besmelenin akılda kalan bir söz olması
b. Kara Kalpaklar
c. Türk kültürüne İslam dininin etkisi
c.
d. Alışkanlık olması
d. Türkmenler
e. İnsanların çok dindar olmaları
e. Özbekler
3. Hz. Muhammed (s.a.s)’in ailesine ne ad verilir?
a. Çekirdek aile
Gagavuzlar
8. Günümüzde Musevilik inancına sahip olan Türk top­
luluğu aşağıdakilerden Ifangisidir?
b. Büyük aile
a. Nogaylar
c.
b. Karaimler
Ehl-i Sünnet
d. Ehl-i Beyt
c.
e. Ehl-i Suffa
d. Acaralar
Uygurlar
e. Gagavuzlar
4 . Türklerin eski dini için aşağıdakilerden hangisi ku­
şatıcı bir tanımlamadır?
a. Toyunizm
9. Türklerin büyük çoğunluğunun İslam dinini benim­
semesinde aşağıdakilerden hangisinin etkisi olmuştur?
b. Geleneksel Türk Dini
a. Araplarla dost olmaları
c. Tek Tanrı Dini
b. Bir inanç sistemine sahip olmaları
d. Taoizm
c.
e. Tengricilik
d. Baskıların çok olması
Diğer dinlerle karşılaşmamış olmaları
e. Tek tanrı merkezli bir inanç sistemine sahip
5. Tarihte Türkler arasında Budizm dinini benimseyen­
olmaları
ler aşağıdakilerden hangisidir?
a. Avarlar
10. Türklerin Müslümanlarla ilk önemli temasları han­
b. Gagavuzlar
gi olayla olmuştur?
c. Kırgızlar
a. Talaş Savaşı
d. Tuvalar
b. Kudüs’ün Fethi
e. Kazaklar
c. Bedir Savaşı
d. Hudeybiye Antlaşması
e. Tebük Seferi
K am u okulunda din öğretimi, m odem okul kurum unun ortaya çıkışından başla­
y a ra k gü nü m üze k a d a r tartışılan bir m esele olmuştur. Son yıllarda, tartışmalar
okulda din öğretimi y er alm alı m ıdır sorusundan, nasıl bir din öğretimi sorusuna
doğru bir yönelim göstermiştir. Bu bölüm de “Niçin okulda din öğretimi? Okulda
nasıl bir din öğretimi?” som larının cevaplarını ve bazı Avm pa ülkelerinin din öğ­
retimi uygulam aları konusunda bilgileri bulacaksınız.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
<2>> Din ve ah lak öğretimini tarihsel, felsefi, bireysel, toplumsal, kültürel, evrensel
ve hukuksal açılardan tartışabilecek,
<^> Laiklik ilkesi ile din ve ah lak öğretimi ilişkisini açıklayabilecek,
<Jg> Din Kültürü ve A hlak Bilgisi dersinin dinsel ve eğitsel tem ellerini a ç ık la y a ­
bilecek,
<3)> Avm pa Birliğinin Din eğitimi ve öğretimi konusundaki mevcut yaklaşım ları­
nı tartışabilecek
bilgi birikim ine sahip olacaksınız.
128
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Örnek Olay
Şiddet belasından kurtulmak için
Çocuklarımıza manevi eğitim verilmeli
A nkara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Öznur Özdoğan, in­
sanın, an ca k olumluluk ve yum uşaklıkla eğitilebileceğine dikkati çekerek, çocu kla­
ra, eleştirerek, şiddet göstererek değil, gü zel sözler söyleyerek, d oku n arak y ak la ş­
m ak gerektiğini söyledi. Doç. Dr. Özdoğan, Islam m bir sevgi d in î olduğunu, şiddet
ve zorlam aya tam am en karşı çıktığını belirterek, “Bu, çocuklarla iletişimde de böyledir. ” dedi. Mutsuz ve iç dünyası sağlıklı olm ayan insanların şiddet uyguladığını
ifade eden Özdoğan, şunları kaydetti: “Şiddeti sadece m addi şiddet olarak algılamamalıyız. Çocukların yeteneklerini hayata geçirm esini engellemek de şiddettir. İs­
lam ’a göre, insan dünyaya yeteneklerini yaşam ak için de gelmiştir. Anne-babaya,
büyüklere ve eğitimcilere düşen görev, insanın özünde bulunan yeteneklerin açığa
çıkm asına yardım cı olmaktır. Bu yetenekleri bastırmak, çocuğu kendi ka fa m ız d a­
ki kurallara uydurm ak doğru değil. ” Şiddet görüntülerinin hem ruh hem de beden
sağlığını olum suz yön de etkilediğini belirten Doç. Dr. Özdoğan, şiddete uğrayan
çocukların görüntülerinin yayınlanm asını onların gelişimi açısından doğru bul­
m adığını söyledi. Özdoğan, "İslam dinînde em anete en güzel şekilde bakm ak, ko­
rum ak önem li bir sorumluluktur. Çocuk yurtlarında çalışan bakıcılara d a vicdan
gelişimlerine yönelik, manevi değerleri içeren eğitim verilmelidir.” dedi, (a a )
Kaynak: http://www.itibarhaber.eu/kultur/cocugu-guzellikle-terbiye-edin-5.html
Anahtar Kavramlar
• Din Öğretimi
• Din Öğretiminin Temelleri
• Laiklik ve Din Öğretimi
• Avrupa Ülkelerinde Din Öğretimi
• AB ve Din Öğretimi
İçindekiler
• DİN ÖĞRETİMİNİN TEMELLENDİRÎLMESİ
• Din ve A hlak Öğretiminin Tarihsel Temellen
• Dm ve A hlak Öğretiminin Felsefi Temellen
Dnı ve Ahlak Öğretiminin Bireysel-İnsanı Temellen
• Din ve A hlak Öğretiminin Toplumsal Temellen
• Din ve Ahlak Öğretiminin Kültürel Temelleri
• Din ve Ahlak Öğretiminin Evrensel Temelleri
• Din ve Ahlak Öğretiminin Hukuksal Temellen
• LAİKLİK TEMELLERİ LAİKLİK DİN ÖĞRETİMİ İLİŞKİSİ
• DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERSİNİN DİNSEL VE EĞİTSEL TEMELLERİ
• Dinsel Yaklaşım
• Eğitimsel Yaklaşım Din Öğretimine Yeni Yönelişler
• AVRUPA ÜLKELERİNDE DİN ÖĞRETİMİ VE OKULLARDA DİN DERSLERİ
• Avrupa Birliği Ülkelennde Dm Öğretimi
• Avrupa Birliğinin Ortak Dm öğretim i Standartlan Var Mıdır? Nelerdir'1
Ünite 7 - Din ve Ahlak öğretiminin Temelleri
129
DİN Ö Ğ R ETİM İNİN TEMELLENDİRİLMESİ
Devlet okullarında din öğretiminin yeri 20. yüzyılın önemli eğitim soru(n)ları ara­
sında yer almıştır. Günümüzde de din öğretiminin okuldaki yerinin, amacının,
içeriğinin ve yönteminin belirlenmesi ile ilgili çalışmaları devam etmektedir. Din
öğretiminin okullarda, diğer alanlar gibi yer alması ve bu yeri koruması için şu so­
rulara cevap verilmesi gerekmiştir: Din dersine neden gerek vardır? Okullarda
niçin din dersi okutulmalıdır? Din dersinin, okulun öğretim programı içindeki yeri
açısından da şu soruların üzerinde durulması gerekecektir: 1. Din dersi, okulun,
genel öğretimdeki amacına ulaşmasında nasıl katkıda bulunabilir? 2. Bu katkı ne
derecede gereklidir?
Niçin Okulda Din Öğretimi? Okulda din öğretiminin niçin yer alması gerektiği konusunda
önce kendi cevabınızı oluşturun.
Birinci soru ile ilgili şu cevabı verebiliriz: Okulun amacı ve görevi; toplumun
çok amaçlı özelliğini hiçe saymak, onu görmezlikten gelmek veya ideolojik olarak
yıpratmak gibi uygulamalarla bağdaşamaz. Okul dinî bir tavır da takınamaz. Zaten
buna yetkili de değildir. Çok amaçlı toplumun okuluna uygun olan, ideolojik bir
öğretim amacı değil, aksine, öğrencilerin gerçeğin bütünü ile karşılaşmasını hedef
alıcı bir öğretimdir. Bu bütünlük içinde okul öğrencilere genelde din ve ahlak,
özelde ise toplumumuzda nakim olan İslam dinî ve ahlakı hakkında gerekli dav­
ranışları kazandırmak, onlara hayatın bazı boyutlarının dinî açıdan nasıl yorumlan­
dığı konusunda bilgi vermek durumundadır. Okul din ile ilgili sorular yokmuş gi­
bi davranamaz, Din ile ilgili soruları kendiliğinden veya başka branşlar yoluyla da
cevaplandıramaz. Toplum politikası açısından din dersi, okulda, dinîn toplum için­
de sahip olduğu yere uygun bir biçimde temsil edilmek durumundadır.
İkinci soru, bu katkının ne derecede gerekli veya kaçınılmaz olduğu idi. Bu so­
ruya verilecek cevap din ve ahlak öğretiminin genel eğitim içindeki yerini, önemi­
ni, amaçlarını ve muhtevasını ortaya koymada anahtar rol oynar. Aynı zamanda
okulun böyle bir öğretim alanını ihmal etmesi durumunda yapamadıklarını da gös­
terir. Cevabı, din ve ahlak öğretiminin temellerini de gösterecek aşağıda kısaca
tartışılan sekiz alanda aramak yerinde olur.
Din ve Ahlak Öğretiminin Tarihsel Temelleri
Dinîn öğretimi ilk insana kadar uzanır. İslam dinînin öğretimi de İslam’ın ortaya
çıkışı ile başlamıştır. 19. yüzyılda Batı tarzında açılan askerî ve sivil okullarla bir­
likte din, örgün eğitim kurumlarına bir branş dersi olarak girmiştir. Batı tarzında
askerî mühendis okulları açıldığında iki problemle karşılaşılmıştır. Birincisi, ya­
bancı dil öğretimi, İkincisi ise din öğretimidir. Çözüm olarak din bilgisi ve yabancı
dil okutulan hazırlık sınıfları oluşturulmuştur. Batı tarzında sivil okullar açıldığın­
da da yine diğer derslerin yanı sıra din bilgisi de öğretilmiştir. Osmanlı dönemi­
nin Sıbyan Mekteplerinde, Rüşdiye, İdadi ve Sultani mekteplerinde din dersinin
öğretimin her kademesinde saatleri farklı olmakla birlikte yer aldığını görmekte­
yiz. Dersin adı o zaman “Malumat-ı Diniye” veya “Malumat-ı Diniye Maa Kur’an-ı
Kerim” şeklindedir.
3 Mart 1924 tarihli 430 sayılı Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Öğretim Birliği Kanunu)’ndan sonra okul programlarında din öğretiminde yeni düzenlemeler yapıl­
mıştır. Bu düzenlemelere göre; din öğretimine ilkokul programlarında “Kur’an-ı
Okul toplumsal
gerçekliklerden bağımsız
eğitim
gerçekleştirmemelidir.
130
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Kerim ve Din Dersleri” adı ile 2, 3, 4 ve 5. sınıflarda ikişer saat; lise programları­
nın birinci devresinin 1. ve 2. senelerinde (ki bu bugünkü 6, 7. sınıflardır) “Din
Bilgisi” adıyla birer saat yer verilmiştir. Şehir ilkokullarındaki Din Dersleri 19271928 eğitim-öğretim yılından itibaren, 3, 4 ve 3. sınıflarda birer saat yer almıştır.
1929’da yine aynı sınıflarda birer saat ancak sınavsız ders olarak okutulmuştur.
1930 programlarında ilkokullardaki Din Bilgisi dersinin arzu eden öğrencilere
perşembe günleri öğleden sonra yarım saat okutulması öngörülmüştür. Köy ilko­
kullarında ise Din Bilgisi dersi 3. sınıfta perşembe günleri yarım saat olarak 1939
yılına kadar devam etmiştir. Ortaokullardaki Din Bilgisi dersi 1927 yılında prog­
ram dışı bırakılmıştır.
1946 yılında TBMM’de, Öğretim Birliği Kanunu’nun ruhuna dönüş çabaların­
dan olarak, okullarda din derslerinin okutulması teklif ve müzakere edilmiştir. Fa­
kat laik devletin okuluna din dersinin sokulamayacağı itirazları üzerine, Fransız ör­
neğine uygun “Muhasabat-ı Ahlâkiye” dersinin konulabileceği kararlaştırılmıştır.
Kararın uygulanması Dokuzuncu Eğitim Şurası’na kadar gecikmiştir. Bu süre için­
de Yurttaşlık Bilgisi dersi içinde benzer konuların işlenilmesiyle yetinilmiştir.
1948 tarihinde ilkokulların 4. ve 5- sınıflarına isteğe bağlı olarak, program dışı
Din Bilgisi dersi konulmuş ve 1949-1950 öğretim yılından itibaren de öğretimi baş­
lamıştır. İlkokullardaki Din Bilgisi dersi 1949-1950 eğitim-öğretim yılından itibaren
ise program içine alınmıştır.
1956 yılında da ortaokulların 1. ve 2. sınıflarında, isteğe bağlı olarak, Din Bilgi­
si dersine programdaki serbest çalışma saatlerinden bir saat ayrılmış ve dersi alan
öğrencilerin derse devamları ve imtihana tabi tutulmaları istenmiştir.
1967-1968 eğitim-öğretim yılından itibaren, lise ve dengi okulların 1. ve 2. sınıf­
larına Anayasanın laiklik prensibine ve isteğe bağlılık kaydına uyulmak şartıyla,
normal ders saatleri dışında haftada birer saat Din Bilgisi dersi konulmuştur.
Okul programlarında yapılan bir değişiklik ile 1976-1977 eğitim-öğretim yılın­
dan itibaren Din Bilgisi dersleri ortaokul 3- sınıflarla birlikte lise ve dengi okulların
3. sınıflarına da yaygınlaştırılmıştır. Bu tarihten 1982-1983 eğitim-öğretim yılma ka­
dar Din Bilgisi dersleri ilkokul 4. sınıftan lise son sınıfa kadar isteğe bağlı olarak,
devam ve imtihan mecburiyeti olmak üzere program içerisinde okutulmaya devam
edilmiştir.
1982 yılında hazırlanan yeni Anayasa’nın 24. Maddesi, din ve ahlâk öğretimi ile
ilgili yeni düzenlemeler getirmiştir. 24. maddenin ilgili paragrafı şöyledir:
"Din ve ahlâk eğitim ve öğretimi devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din
Kültürü ve Ahlâk öğretimi ilk ve orta öğretim kurumlannda okutulan zorunlu
dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitimi ve öğretimi ancak kişile­
rin kendi isteğine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine bağlıdır. ”
1982 Anayasasının yürürlüğe girmesinden sonra, 24. maddede ifade edildiği
gibi yukarıda nakledilen ifadeleri gereği; daha önce ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan Din Bilgisi Dersi ile Ahlâk Dersleri “Din ve Ahlâk Bilgisi” adıyla bir­
leştirilmiş ve ilkokulların 4. ve 5. sınıfları ile ortaokulların her 3 sınıfında ikişer sa­
at, lise ve dengi okulların her üç sınıfında haftada birer saatlik zorunlu olarak oku­
tulan dersler haline getirilmiştir.
“Din ve Ahlâk Bilgisi” adıyla zorunlu dersler arasında okutulmaya başlanması­
nın üzerinden 4 yıl geçtikten sonra, dersin adına “kültür” kelimesi ilavesiyle “Din
Kültürü ve Ahlâk Bilgisi” dersi haline getirilmiştir. Bu düzenlemeden sonra “Din
Ünite 7 - Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri
Kültürü ve Ahlâk Öğretiminin ilkeleri” 26 madde halinde yeniden ortaya konul­
muştur (Tebliğler Dergisi, 1986:401-402). Anayasa ve Millî Eğitim Temel Kanunu
hükümlerine uygun hazırlanan bu ilkelerde, özetle: Konuların işlenmesinde devle­
tin laiklik ilkesinin daima göz önünde bulundurulması gerekliliği, iyi vatandaş ye­
tiştirilmesi hedefi vurgulanmıştır, ilkelerin 4. maddesinde ise:
“Azınlık okulları dışındaki okullarımızda öğrenim gören T.C. uyruklu Hıristi­
yanlık ve Musevîlik dinlerine mensup öğrencilere: Kelime-i Şebâdet, Kelime-i Tevhid, Besmele, Amentü, Ayet, Sûre ve nam az dualan ezberletilmeyecek; Namaz,
Oruç, Zekât ve Hacca ait uygulamaya yönelik bilgiler öğretilmeyecektir. Dolayı­
sıyla söz konusu öğrenciler aynı konulardan ölçme ve değerlendirme açısından
sorumlu tutulmayacaklardır”"ifadelerine yer verilmiştir.
1990 yılında yayımlanan bir kararla da azınlık okulları dışında kalan ilk ve orta
öğrenim okullarımızda öğrenim gören T.C. uyruklu, Hıristiyanlık ve Musevilik din­
lerine mensup öğrencilerin, bu dinlerden birine mensup olduklarını belgelendir­
meleri kaydıyla, Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi dersine girmelerinin zorunlu olmadı­
ğı; girmek istedikleri taktirde velilerinden yazılı belge getirmelerinin gerekli oldu­
ğu hususu kabul edilerek yayımlanmıştır (Tebliğler Dergisi, 1990:553).
ilkelerin diğer maddelerinde ise özetle; konuların millî birlik ve beraberliği pekiştirici nitelikte, örf, âdet ve gelenekler göz önünde bulundurularak işlenmesi is­
tenmektedir. Ayrıca konuların Atatürk ilkeleri ile bütünleştirilmesi ve inanç ve dav­
ranış bütünlüğünün önemi üzerinde durulması vurgulanmaktadır. Daha sonra, bu
ilkeler bir daha gözden geçirilerek yeniden yayımlanmıştır (Tebliğler Dergisi, 1992220-235).
<
İlköğretim Ktırumlarında Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersi
Ülkemizde zorunlu eğitimin beş yıldan sekiz yıla çıkarılmasından sonra İlköğretim
okullarının yapısı aşağıdaki tablodaki gibi oluşturulmuştur:
ilköğretimin 1-2-3. sınıflarda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi yoktur. Bu sı­
nıflardaki Hayat Bilgisi dersinde, okula yeni başlayan öğrencilerin, okul yaşamı­
na uyum sağlamasının yanı sıra, basit anlamda da olsa, çevrenin gözlenmesi ve
incelenmesine yer verilmektedir. Ayrıca oturup kalkma, yemek öncesi ve sonra­
sı yapılması gerekenler gibi, çocuğun günlük yaşantısında ön sırayı alan bilgi ve
davranışları kapsayan konular, çocuk psikolojisine uygun olarak verilmeye çalı­
şılmaktadır. Böylece ilk üç sınıfta okutulan Hayat Bilgisi dersi 4. sınıftan itibaren
okutulmaya başlanan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi için de bir hazırlık nite­
liği taşımaktadır.
Zorunlu eğitimin kesintisiz sekiz yıla çıkarılmasıyla beraber bu sürece uygun ye­
ni ilköğretim Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi dersi programı geliştirilmiş ve 2000-2001
eğitim-öğretim yılından itibaren de uygulamaya konulmuştur. Eğitim öğretimde yapılandırmacı yaklaşımın benimsenmesinden sonra ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak
Bilgisi programı da yenilenmiştir. 2007-2008 öğretim yılma yeni program ile giril­
mesi kararlaştırılmıştır (28.12.2006 tarih ve 410 sayılı Talim Terbiye Kurul Kararı).
Din ve Ahlak Öğretiminin Felsefi Temelleri
Eğitim politikalarının belirlenmesinde o milletin ve devletin sahip olduğu değerle­
rin rolü büyüktür. Özellikle de benimsenmiş yönetim anlayışları, bu konuda ol­
dukça belirleyici bir etkiye sahiptir. Yönetim biçimleri millî eğitim politikasını, ülke
132
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
ve toplumu koruyup geliştirecek nesiller yetiştirmek amacıyla şekillendirir. Bu hu­
sus, eğitim politikalarının ve felsefelerinin belirlenmesinde o kadar etkindir ki eğitim-öğretim konusunda yapılan tanımları bile etkileyebilmektedir.
Türk millî eğitim felsefesi, temelini Tevhid-i Tedrisat (Öğretim Birliği) Kanunu’nda bulmaktadır. Bu kanunla, millî bir eğitim sistemi kurulması düşünülmüştür.
Bu, tek merkezden planlanan, tek merkezden yürütülen ve tek merkezden denet­
lenen bir eğitim sistemi ile öğretim birliğinin sağlanmasıdır. Amaç, Tanzimat ile
birlikte eğitim öğretimde ortaya çıkan mektep medrese ikiliğini -ki bu, yabancı
okullar meselesi ile ikilikten çokluğa tırmanmıştır- hem bağlı bulunulan kurumlan
felsefe, politika, plan ve program açısından birleştirmektir.
Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçlarına ulaşmada din ve ahlak öğretiminin katkısı nedir?
Türk millî eğitim politikasının nasıl bir insan yetiştirmek istediği Millî Eğitim Te­
mel Kanununda ifade bulmaktadır. Türk Millî Eğitiminin genel amaçlarına baktığı­
mızda din ve ahlâk eğitimini doğal olarak zorunlu kılan ifadeleri görmekteyiz:
Madde 2: Türk Millî eğitiminin genel amacı, Türk milletinin bütün fertlerini,
1. ...Türk milletinin millî, ahlâkî, İnsanî, manevî ve kültürel değerlerini benim­
seyen, koruyan ve geliştiren... ve bunları davranış haline getiren yurttaşlar
olarak yetiştirmek;
2. Beden, zihin, ahlâk, ruh ve duygu bakımlarından dengeli ve sağlıklı şekilde
gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere... sahip... kişiler olarak yetiştirmektir.
Türk Millî Eğitim Sistemi içerisinde din ve ahlâk öğretiminin amaçları ise şöyle
belirlenmiştir (30 Ekim 1986 tarih 2219 sayılı Tebliğler Dergisi):
Din ve Ahlâk Öğretiminin Genel Amacı: “Temel ve ortaöğretimde öğrenciye,
Türk Millî Eğitim Politikası doğrultusunda genel amaçlarına, ilkelerine ve Ata­
türk’ün laiklik ilkesine uygun, din, İslam Dinî ve ahlâk bilgisi ile ilgili yeterli temel
bilgi kazandırmak; böylece Atatürkçülüğün, millî birlik ve beraberliğin, insan sev­
gisinin, dinî ve ahlâkî yönden geliştirilmesini sağlamak, iyi ahlaklı ve faziletli in­
sanlar yetiştirmektir.”
Millî eğitim sistemimizin uzak hedefleri arasında yer alan bu amaçları gerçekleş­
tirilmesi, şüphesiz sistem içinde yer alan bütün okullar ile yaygın eğitim kurumlarının ve bu okul ve kurumlarda okutulmakta olan derslerle sağlanması planlanmış­
tır. Bir diğer ifade ile bütün eğitim öğretim kurum ve kuruluşları ile eğitim ve öğ­
retim faaliyetleri bu amaçlara ulaşmak için dayanışma içinde gayret göstermek
mecburiyetindedir.
Din ve Ahlak Öğretiminin Bireysel-İnsanî Temelleri
Eğitimden beklenen temel görevlerin başında, fertlerin bütün yeteneklerini ortaya
çıkarıp geliştirmek ve temel duygu ve ihtiyaçlarını uyumlu bir şekilde doyurmak
gelmektedir. Öte yandan, çağımızın eğitim ve okul teorileri, okulun ve eğitimin
ana hedefleri arasında, özgürleştirme, kendini gerçekleştirme ve insan olma gibi
hususlara öncelik tanımaktadırlar. Buradan hareketle din eğitiminin insanın önem­
li bir ihtiyacını karşılama ve bu sayede kendini gerçekleştirmesine yardımcı olma
açısından gerekli olduğu ileri sürülmektedir.
Meseleye insan-din ilişkisi açısından yaklaştığımız zaman ise insanın, tabiatı ge­
reği din ile ilgili olduğu gerçeği ile karşılaşırız. Bu gerçekten hareketle insanın ken­
di hakkmdaki sorularına; varlığının, hayatının anlamını arayan sorularına cevap
bulmada dinîn verilerini kullanmanın kaçınılmaz olduğunu söylemek mümkün­
Ünite 7 - Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri
dür. Bunlar insanın fizik ötesi ile ilgili sorularıdır ve bunların en doyurucu cevabı
dinden gelmektedir.
Psikoloji araştırmaları özellikle de Din Psikolojisi araştırmaları inanma ve din
duygusunun her insanda doğuştan var olduğunu ortaya koymuştur. Bu tespitlere
göre din duygusu insanda doğuştan getirilen ve yaşama bağlı olarak devam eden
bir yetenek ve ihtiyaçtır. Bir yetenektir; çünkü her insan doğuştan, bir aşkın varlı­
ğa inanma ve bağlanma kabiliyetindedir. Bir ihtiyaçtır; çünkü her insan doğuştan
sahip olduğu bu yeteneğini kullanarak, inanma ile ilgili duygularını doyurma yol­
larını aramaktadır. Bu anlamda din ve inanma, insanın insan olma özelliklerindendir; âdeta insan varlığının olmazsa olmaz bir parçasıdır.
insanın bu duygusu hiçbir zaman yok olmaz; ancak eksik ve yanlış doyurulabilir. Asıl önemli nokta da burasıdır. Eğitimden beklenen görev, bu eksik ve yan­
lış doyurulmaları önlemektir. Ayrıca eğitimde asıl olan, ferdin bedenî ve ruhî bü­
tün yetenek ve ihtiyaçlarının sıra ile değil, birlikte ele alınması ve uyum içerisinde
doyurulup geliştirilmesidir. Hal böyle olunca, inanma gibi önemli bir duygu ve ih­
tiyacı, diğer duygu ve ihtiyaçların gerisinde bırakmak veya görmezden gelmeye
çalışmak doğru değildir. Din öğretiminden beklenen, kişilerin inanma ihtiyaçlarını
doğru bilgi, duygu ve becerilerle doyurmalarına yardımcı olmaktır.
Din ve Ahlak Öğretiminin Toplumsal Temelleri
İnsan toplumsal bir varlıktır. Eğitimden beklenen vazgeçilmez görevlerden birisi
de yeni yetişen nesilleri toplumsallaştırmaktır. Toplumsallaştırmayı kısaca, bireyle­
rin, içinde yaşadıkları topluma uyumlarını sağlama şeklinde tanımlayabiliriz. Eği­
timden beklenen bireyleri toplumsallaştırma görevi bu uyumu gerçekleştirmeye
yardım olarak anlaşılmaktadır.
Sağlıklı toplumların oluşmasında maddî unsurlar kadar manevî unsurların da
sağlam temellere oturtulması gerekir.
Din, ferdî olduğu kadar, toplumsal bir ihtiyaç ve gerçekliktir. Çünkü din, fertle
fert, fertle toplum ve toplumlar arası ilişkileri önemli derecede etkilemektedir.
Davranış ve görgü kurallarından ahlâk kurallarına kadar, toplum hayatını ilgilendi­
ren birçok konuda belirleyici unsurlardan biri din ve dinî-ahlâkî gelenektir.
Din öğretiminin insanın toplusallaşmasına iki önemli yardım sağlaması bekle­
nebilir. Bunlardan birincisi, dinî etkinliklere katılmak isteyenlere gerekli davranış­
ları öğreterek hazırbulunuşluk kazandırmaktır. Toplumda, yeterli dinî öğrenmele­
re sahip olmadığı için, temel ibadetler başta olmak üzere çeşitli dinî etkinlikleri ya­
pamayan ve bu yüzden sıkıntıya düşen, yanlış uygulamalarda bulunan ve hatta
başkalarının istismarına maruz kalan insanlar bulunmaktadır. Din eğitimi ve öğre­
timi bu tür bir eksikliği gidermek suretiyle insana önemli bir yardım yapabilecek­
tir. İkincisi ise bu tür dinî etkinliklere katılmayanlara, başkaları tarafından yapılan
etkinlikleri anlama ve olumlu değerlendirme gücü kazandırmaktır. Böyle bir yardı­
mın toplumsal dirliğe katkısı inkar edilemez. Bu iki kazanım, bireylerin, dinî açı­
dan, başkalarının art niyetli kullanımlarına açık kalmalarını engelleyerek toplumsal
barışın sağlanmasında olumlu rol oynayacaktır.
Din ve Ahlak Öğretiminin Kültürel Temelleri
Din eğitimi ve öğretimi belirgin temellerinden birini de kültürel alanda bulmakta­
dır. Eğitim ile ilgili tanım ve açıklamalara bakıldığında “kültürleme” kavramının
çok sık kullanıldığı görülür. Bazen eğitim bir kültürleme işi diye tanımlanır, bazen
de eğitimin amacının kültürleme olduğu vurgulanır.
133
134
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Bir başka açıdan yaklaşıldığında insan bir kültürün ürünü olan ama aynı za­
manda kültür yaratan bir varlık olarak tarif edilir. Hangi açıdan bakılırsa bakılsın
insanın eğitimi ile kültürü arasında vazgeçilmez bir ilişki vardır. Bu ilişkiyi “kültürleme/kültürlenme” kavramı etrafında toparlamak mümkündür. Kültürleme, sahip
olunan maddî ve manevî kültürel değerlerin yeni nesillere aktarılıp benimsetilmesini ve bunları ilerletecek kabiliyet ve ideallerin kazandırılmasını içermektedir.
Eğitim ile din arasındaki ilişki açıklanırken din eğitiminin genel eğitim içerisin­
de yer almasını gerekli kılan iki önemli noktaya işaret edilir. Bunlardan birincisi;
eğitim, her toplumda, geçmişten devralınan kültürel mirasın ilerlemeye engel ol­
mayanlarını genç kuşaklara aktarmaktır. Her toplumun kültürel mirası içinde dinî
bilgilerden gelen kısım da vardır. İkincisi ise; dinîn, özellikle İslam Dinînin şekil­
lendirmek istediği insan ile eğitimin şekillendirmek istediği insan arasında, eğer
din ve eğitimi iyi anlaşılır ve insanlar tarafından bozulmazsa, bir zıtlık yoktur, ak­
sine paralellik vardır.
Din, bir milletin veya toplumun kimliğinde belirleyici unsurlardan biridir. Din,
en az, dil ve tarih kadar önemli bir kültür parçasıdır. Bunun da ötesinde din, diğer
kültür unsurlarını da etkileyen bir özelliğe sahiptir. Din, bireysel tutumlardan örf,
adet ve sanata kadar toplumlar için en tesirli bir kültür unsurudur. Dilde, tarihte,
sanatta, örf ve âdette dinîn etkilerini gözlemlemek her zaman mümkündür. Durum
böyle olunca, İslam bir din olduğu kadar aynı zamanda Türk kültürünün temelin­
de yatan muayyen bir kültür kaynağını da içinde barındırmaktadır. Bunun sonucu,
Türk-îslam tarihi, sanatı, mimarisi, hukuku ve sair alanların ciddi ve yetişkin eller­
de halk tabakalarına öğretilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu bakımdan İslam öğreti­
minin sadece kelam, tefsir, fıkıh, hadis gibi sırf dinî ilim dallarından ibaret olduğu­
nu düşünmek, bu günün ilim gerçeklerine de uygun düşmemektedir. Bu öğretim,
hem tarihi ve hem de çağdaş İslamlığı içine almalıdır.
Bütün bunlardan hareketle şu sonuca varmak mümkündür: Eğitim, dinî hem
bir kültür unsuru olarak hem de diğer kültür unsurlarım etkileyen bir faktör olarak
öğretmek durumundadır. Aksi takdirde, yeni nesillerde bir kimlik belirsizliği ve
mevcut kültürel değerleri anlayıp yorumlama eksikliği kaçınılmaz hale gelebile­
cektir. Bunun sonu ise kültürel yabancılaşmaya varacaktır.
Din ve Ahlak Öğretiminin Evrensel Temelleri
Din eğitimi ve öğretimine evrensel açıdan bakılması zorunluluk olarak gözükmek­
tedir. Bireyler de dahil olmak üzere toplumlar, milletler ve devletler evrensel un­
surlardır. Bunları evrenselden soyutlayarak tek başlarına düşünmek gerçekçi değil­
dir. iletişim alanındaki hızlı gelişmeler sonucunda insanlar, toplumlar ve milletler
her an iç içe yaşar duruma gelmişlerdir. Bu gelişme, din eğitimi ve öğretiminin ev­
rensel boyutu üzerinde düşünmeyi gerektirmektedir. Diğer insanlarla anlaşabil­
mek, onları anlayabilmek, onların sahip olduğu ve davranışlarına yön veren değer­
lerini tanımakla gerçekleşebilir. Bu ise iletişimde bulunacak insanın, karşısındaki­
nin dinî, ahlâkı ve kültürü hakkında bilgili olmasını şart koşmaktadır.
Bu alandaki gelişmeler, son yıllarda Batı’da “kültürler arası eğitim”, “dinler ara­
sı eğitim” gibi yeni disiplinlerin doğmasına sebep olmuştur. Bu disiplinlerin ama­
cı, farklı kültürlerden insanların bir arada nasıl daha mutlu yaşayabileceklerini
araştırıp, çözüm önerileri getirmektir.
Kültürler arası ve dinler arası eğitimde birinci ilke, herkesin öncelikle kendi
kültürünü ve dinîni bilmesidir. Çünkü kendi kültürünü ve dinîni bilmeyen ve on­
lara saygı duymayan biri, başkalarınınkileri ve bunlardan esinlenen davranışları
Ünite 7 - Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri
135
anlamada güçlük çekecektir. Uygun bir din eğitiminin bu noktada sağlayacağı kat­
kı, aynı zamanda onun meşruiyetinin önemli bir temeli olarak kabul edilmektedir.
Dîn ve Ahlak Öğretiminin Hukuksal Temelleri
""Ülkemiz açısından din eğitim ve öğretiminin hukuki temelleri aşağıda verildiği
gibi üç başlık altında toplanabilir:
Tevhid-i Tedrisat Kanunu: 1924 yılında kabul edilen ve anayasal koruma altı­
na alınmış bu kanun, din eğitim ve öğretimine özel bir yer ayırmaktadır. Tevhid-i
Tedrisat Kanunu, bazılarının iddia ettiği gibi din eğitimi ve öğretimini ortadan kal­
dırmak için değil, aksine din eğitim ve öğretimini genel eğitim sistemi içinde ele
almak ve onunla bütünleştirmek için çıkarılmış bir kanundur. Tevhid-i Tedrisat ka­
nunun tam metni şöyledir:
Madde 1. Türkiye dahilindeki bütün müessesât-ı ilmiyye ve tedrîsiyye Maarif Vekâleti’ne merbuttur.
Madde 2. Şer’iyye ve Evkâf Vekâleti veyahud hususî vakıflar tarafından idare
olunan bilcümle medrese ve mektepler maarif Vekâletine devr ve rabt
edilmiştir.
Madde 3. Şer’iyye ve Evkâf Vekâleti büdçesinde mekâtib ve medârise tahsis olu­
nan mebâliğ Maarif büdçesine nakledilecektir.
Madde 4. Maarif Vekâleti yüksek dîniyat mütehassısları yetiştirmek üzere Darü’l-Fünunda bir îlâhiyat Fakültesi te’sis ve imamet ve hitabet gibi hıdemât-ı dîniyenin îfâsı vazifesiyle mükellef memurların yetişmesi içün
de ayrı mektepler küşad edecektir.
Madde 5. Bu kanunun neşri tarihinden itibaren terbiye ve tedrisât-ı umumiye ile
müştağil olup şimdiye kadar miıdâfa’a-i milliyeye merbut olan askerî
rüşdî ve idadilerle sıhhiye vekâletine merbut olan Dârü’l-Eytamlar büdçeleri ve heyet-i ta’lîmiyeleri ile beraber Maarif Vekâleti’ne rabt olun­
muştur. Mezkûr rüşdî ve idâdîlerde bulunan heyet-i ta’limiyelerin ciheti irtibatları âtiyen aid olacağı vekâletler arasında tahvil ve tanzim edile­
cek ve o zamana kadar orduya mensub olan muallimler orduya nisbetlerini muhafaza edecektir.
Madde 6. işbu kanun tarih-i neşrinden itibaren muteberdir.
Madde 7. İşbu kanunun icrâ-yı ahkâmına îcrâ Vekilleri Heyeti memurdur.
T.C. Anayasası: 1982 Anayasasının 24. maddesi, Din ve Ahlâk öğretimini zo­
runlu kılmaktadır. Madde şöyledir:
“Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanat hürriyetine sahiptir.
14’üncü madde hükümlerine aykırı olmamak şartıyla ibadet, dinî ayin ve tören­
ler serbesttir.
Kimse, ibadete, dinî ayin ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini
açıklamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suç­
lanamaz.
Din ve ahlâk eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır.
Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu
dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin
kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır.”
Uluslararası antlaşm alar: insan Hakları Evrensel Beyannamesinin (10 Aralık
1948) 18. maddesi, beyannameyi imzalayan devletlere din öğretimi özgürlüğünü
ve hakkını tanımasını emreder. Hatta bu konuda, üzerine düşen görevleri yapma­
sını ister. Maddede şöyle denmektedir:
Din eğitim ve öğretiminin
hukuksal temelleri:
• Tevhid-i Tedrisat Kanunu
• T.C. Anayasası
• Ulusal antlaşmalar
olmak üzere üç temel başlık
altında toplanabilir.
136
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
“Herkes düşünce, vicdan ve din özgürlüğü hakkına sahiptir; bu hak, dinîni ve­
ya inancını değiştirmeyi de içerir. Aynı şekilde bu hak, dinîni ve inancını tek başı­
na veya topluca, özel olarak veya açık bir şekilde öğretme, uygulama, ibadet ve
törenler şekilde göstermesini de kapsar.”
Avrupa İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşme’nin 9- maddesinde şöyle denmektedir: “Her kişi düşünme, vicdan ve din hür­
riyetine sahiptir. Bu hak; din veya kanaat değiştirme, açık ya da kapalı bir biçim­
de ibadet ve ayin veya öğretim yapma; tek başına ya da toplu olarak dinî inancını
veya kanaatini belirtme hürriyetini ihtiva etmektedir”.
LAİKLİK TEMELLERİ: LAİKLİK DİN ÖĞRETİM İ İLİŞKİSİ
Din eğitim-öğretimi konusunda en çok tartışılan husus, Anayasanın 24. maddesin­
de yer alan ve Din ve Ahlâk öğretimini zorunlu kılan hükümdür. Bu konudaki tar­
tışma ve çekişmelerin iki temel sebebi vardır. Bunlardan birincisi, din ve devlet iliş­
kilerinin kesin çizgilerle ayrılması şeklindeki laiklik anlayışı; İkincisi ise, yine bu
anlayışın bir ürünü olan, din eğitim ve öğretimi konusunda 1928-1948 yılları ara­
sındaki uygulamalardır.
Türkiye açısından bakıldığında laikliğin, din ve devlet işlerinin birbirinden ay­
rılması ve bununla bağlantılı olarak devletin bir dinî tercih etmemesi ve herkesin
din ve vicdan özgürlüğünü garanti altına alması gibi hususları da aşarak, her şeyi
dünyevileştirmek şeklinde anlaşılması sadece din eğitimi açısından değil, aynı za­
manda genel eğitimin çeşitli boyutları açısından da zararlı gözükmektedir. Her şe­
yi dünyevileştirme eğilimindeki bir laiklik anlayışı, öncelikle mensup olunan kül­
türü ve onun değerlerini değiştirmek durumundadır. Bunu da eğitimle yapacaktır.
Oysa millî kültürü kastetmeyen bir kültürleme, eğitimi verenler ve alanlar açısın­
dan kabul edilebilir bulunmayacaktır.
Batı ülkelerinde laiklik uygulamaları farklı farklıdır. Özellikle din eğitimi ve öğ­
retimi konusunda değişik yaklaşımlar vardır. Bir federe Devlet olan Almanya’da
eyaletler arasında farklı yaklaşımlar ve uygulamalar gözlemlenmektedir. Bu farklı­
lıkların sebebini, o devlet veya eyaletlerin, kendi halklarının ilgi ve ihtiyaçlarına
göre yaptıkları laiklik yorumlarından kaynaklanmaktadır.
Türkiye Cumhuriyeti devleti, yaşanan tecrübeler sonucunda, laiklik ve din
öğretimi konusunda bir anlayış geliştirmiştir. Bu anlayışı, Batı ülkeleri ile muka­
yese ederek değerlendirmek çok doğru bir iş değildir. Çünkü bu yorum, devle­
tin, milleti ile bütünleşmesi, onun her türlü ilgi ve ihtiyaçlarına cevap verebilme­
si için getirilmiştir ve millî bir yorumdur. Tarihî oluşumu, kültürel ve ahlaki ya­
pısı Türkiye’de din eğitiminin devlet tarafından önemle ele alınmasını ve uygu­
lanmasını gerektirir.
Din eğitimi ve öğretiminin devlet eliyle yapılmamasını ileri sürenler, sadece la­
iklik adına bu işe karşı çıkanlar değildir. Aynı zamanda, şiddetli din eğitimi öğreti­
mi taraftarı olup da din eğitiminin devlet eliyle değil de, cemaatler vb. tarafından
verilmesi gerektiğini savunanlar da bulunmaktadır. Ancak, böyle bir görüşün bu­
lunması, bazı soruları akla getirmektedir.
Acaba, laiklik, sekülerizm veya salt dindarlık adına böyle bir talebi ileri süren­
ler, bilerek veya bilmeyerek, okulun önemli bir fonksiyonunu devre dışı bırakmak
ve böylece kendi siyasi ve ideolojik amaçlarına ulaşma yollarını kolaylaştırmak mı
istemektedirler? Şöyle ki; okulun temel görevlerinden biri, toplumun sahip olduğu
bütün değerleri yeni yetişen nesillere aktarıp benimsetmek ve bunların meşruluğu­
Ünite 7 - Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri
nu kabul ettirmektir. Bu değerlerin içinde devletin varlığı, birliği, bölünmezliği, yö­
netim biçimi vb. de yer almaktadır. Din eğitimi ve öğretimi bu konularda okula
önemli katkılar sağlamaktadır veya sağlamak durumundadır. Devlet, din eğitimi ve
öğretimi konusunda önemli hizmetler vermeyi asli bir görev olarak üstlenince, yu­
karıda da belirttiğimiz gibi, halk ile arasındaki mesafeyi yakınlaştırmıştır. Kaldı ki,
yukarıda da incelendiği üzere bugün Batı ülkelerinde de hangi tip laiklik anlayışı
benimsenirse benimsensin din öğretimi bir şekilde verilmektedir. Yani laik bir ül­
kede din öğretiminin verilmesi laikliği tehlikeye düşürmemekte, aksine dinîn ge­
tirdiği öğretilerden yerinde ve doğru olarak yararlanılarak insanın kişilik gelişimi­
ne, kültürü anlamasına vb. katkıda bulunulmaya çalışılmaktadır.
DİN K Ü L TÜ R Ü VE A H L A K BİLGİSİ DERSİNİN DİNSEL
VE EĞİTSEL TEMELLERİ
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi dinsel ve eğitsel açıdan bazı yaklaşımlar üze­
rine kuruludur. Öğretim Programları bu yaklaşımlara dayanmaktadır. Tevhid-i
Tedrisat’tan bu yana din öğretiminde farklı yaklaşımlar kullanılmıştır. Burada
2007-2008 öğretim yılında uygulamaya giren programda esas alman yaklaşımlar
tanıtılacaktır.
Dinsel Yaklaşım
Din öğretimi alanındaki ilk değişimin ilk önce din alanında yeniden yapılanma ile
ilgili yazılıp söylenenlerden başlandığı görülmektedir. Ancak hemen belirtelim ki,
din alanındaki bu yeniden yapılanma dinde bir reformu değil, din anlayışımızı ye­
niden gözden geçirmeyi ifade etmektedir. Çünkü Allah’ın gönderdiği vahiy tektir
ve o da Kur’an’dır. Halbuki bu bilgiyi anlayış ve yorumlayış çoktur. Bu nedenle din
ve din anlayışı birbirinden farklıdır. Bu bağlamda din anlayışları üzerinde ciddi
eleştiriler getirilmeye başlanmıştır. Aslında bunun tarihi çok eskilere dayanmakla
beraber biz burada daha çok ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim
programında temel alınan din bilimsel yaklaşımdan söz edeceğiz.
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programında nasıl bir dinsel yaklaşım
hakimdir?
İnsanoğlunun anlam arayışı, onu yeniden din arayışı noktasına getirmiştir. İs­
lam dinî gerek inanç, ibadet ve ahlak ilkelerindeki evrensel boyutla, gerekse insa­
nın yapısal özellikleri ile birebir örtüşmesi sebebiyle bu ihtiyaca en iyi şekilde ce­
vap verebilecek bir dindir. Ancak bu konuda fikir yürüten ilim adamları İslam’ın
mevcut anlaşılma biçiminin insanlığın bundan sonraki beklentilerine cevap verebi­
leceğini düşünmemektedirler. Bu nedenle de İslam’ın yeniden anlaşılması, yorum­
lanması gerekmektedir. Daha doğru bir ifadeyle, din anlayışında yeniden yapılan­
ma acil bir ihtiyaç haline gelmiştir. Din anlayışında sağlıklı bir yeniden yapılanma­
nın gerçekleşebilmesi için din alanının bilimsel yöntemlerle araştırılması, Kur’an
merkezli bir anlayışın benimsenmesi ve toplumun bilgi seviyesinin üretilen yeni fi­
kirleri kolayca anlayıp kabul edecek düzeye çıkarılması gerekmektedir.
Dinîn doğru anlaşılması büyük ölçüde doğru tarih anlayışına dayanır. Din ala­
nında yeni bir anlayışın üretilmemesinde yanlış tarih anlayışının etkili olduğu ka­
bul edilmektedir. Yanlış tarih telakkisi ya geçmişi kutsallaştırmak ya da yok say­
mak şeklinde ortaya çıkar. Her iki yaklaşım da sonuç itibariyle aynıdır: insan geç­
137
138
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
mişinin esiri olur. Çünkü geçmişi kutsallaştırmakla, geçmişi yok saymak arasında
pek fazla bir fark yoktur; ikisi de geçmişin doğru anlaşılmasını engeller.
Din alanındaki yeniden yapılanma üzerinde en çok durulan hususlardan biri de
mezhep ve tarikatlarla ilgili olanlarıdır. Bu konuda söylenenlerin temel noktasını
şöyle özetlemek mümkündür: Mezhepler ve tarikatlar oluştuktan sonra, insanların
din anlayışları, Kur’an’a ve içinde yaşanılan gerçekliklere göre değil, onlara sunu­
lan şablonlara göre şekillenmeye başlamıştır. Bu durum, İslam dünyasında ilk dö­
nemlerde mevcut olan fikrî dinamizmin kaybolmasına, insanların hicri üçüncü ve
dördüncü asırların din anlayışı ile hayatlarını devam ettirmelerine yol açmıştır. Da­
ha da önemlisi, parçalar ön plana çıkmış, İslam’ın kendisi kaybolmuştur. Mezhep­
lerin önemli bir kısmı, Kur’an’la bağlantılarını yitirmeleri sebebiyle, kendi yorum
ve uygulamalarını İslam olarak sunma yoluna gitmişlerdir. Her mezhebin kendine
göre, çoğu zaman gerçeklerle uyuşmayan bir tarih telakkisi ve din anlayışı vardır.
Bu fikirlere sahip olan bilim adamları, mezheplerin insan ürünü olduğunu ve her
ne sebeple ve şekilde olursa olsun İslam’la özdeşleştirilmelerinin mümkün olma­
yacağını anlayıp, İslam’ın dinamik boyutunu vahyin, aklın ve bilimin ışığında öne
çıkartmadan, din alanında yeniden bir yapılanmadan söz etmenin anlamsız oldu­
ğunu da vurgular.
Din, insanların birbirlerini anlayabilmeleri için gerekli olan temel iletişim kod­
larını bünyesinde taşır. Dinî bilen insanlar, din konusundaki tavırları ne olursa ol­
sun, birbirlerini daha kolay anlayabilirler. Din hakkında doğru bilgi sahibi olmak,
dindar olmayı gerektirmez; dindarlık bireysel bir tercihtir.
İslam dinî siyasi meseleleri insana bırakmıştır, insan, insanca yaşayabileceği si­
yasi yapılanmayı vahiyden ve insanlığın tarihin başlangıcından bu yana ulaştığı bil­
gi birikiminden yararlanarak gerçekleştirecektir. Kur’an, insanın insanı, eşyayı,
olay ve olguları doğru anlamasına, doğru düşünmesine imkân sağlamak, evrende­
ki konumunu doğru tespit etmesine yardımcı olmak, geçmişin esiri olmaktan kur­
tarmak için Allah tarafından gelmiş bir öğüttür, bir uyarı kitabıdır. Hz. Muhammed,
Allah katından almış olduğu vahiyle insanları uyarmıştır.
Kur’an’m muhatabı, toplumda mevcut olan herhangi bir kurum değil, bireydir.
Hukukla ilgili ayetlerden birey öncelikle öğüt olarak yararlanır, ona dayalı olarak
fikir, değerler üretir. Müeyyidelerin uygulanması bireyin işi değildir. Ceza bireyler
tarafından değil, hukukla ilgili kurumlar tarafından belirlenir, tatbik edilir. Aksi tak­
tirde toplumda kaos ve anarşi çıkar; hukuktan söz edilemez.
Kur’an, bütün peygamberlerin çağrılarının özünü tevhidin oluşturduğunu belir­
tir. Bir insan, hangi mezhepten, hangi meşrepten, hangi ırktan olursa olsun, eğer
Kur’an’da belirtilen temel iman esasları olan Allah’a, ahiret gününe ve Hz. Muhammed’in peygamber olduğuna inanıyorsa Müslümandır. Allah’a giden yolun tek bir
yol olduğunu söylemek mümkün değildir. Müslüman olmak, Allah’ın istediği gibi
bir insan olmayı kolaylaştırır.
Bütün bu anlatılanlardan çıkan genel sonuç ise şu olmaktadır: Din insan için
gelmiştir; insanın problemlerine çözüm-önerileri sunmada, kişiliğini geliştirmede
amaç değil, araçtır. Dinîn bunu gerçekleştirmesi ise onun her zaman ve mekanda
yeniden anlaşılmasını gerektirmektedir. Bugün dünyanın, kültürün bütün unsurla­
rı ve onun bir sonucu olan teknolojinin geldiği nokta ve bunların beraberinde ge­
tirdiği problemler göz önüne alındığında dinîn yeniden okunup, anlaşılması ve in­
sanlığın kendini gerçekleştirme ve inşa sürecine katkıda bulunur hale getirilmesi
gerekmektedir.
Ünite 7 - Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri
Yapılandırmacı Yaklaşımı esas alan ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Dersi bu din yaklaşımı üzerine programlanmıştır.
Eğitimsel Yaklaşım: Din Öğretiminde Yeni Yönelişler
Din anlayışı veya din alanında yeniden yapılanma ve eğitim ile ilgili söylenenler
din öğretimindeki yeni yönelişlerin temelini oluşturmaktadır. Çünkü kültürel mira­
sı da eleştirel bir bakış açısıyla okuyarak dinî yeniden kendi problemlerimize çö­
züm öneriler sunabilecek şekilde yeniden yorumlamak ve yeni bir din anlayışı
oluşturmak din öğretiminde bütün süreçleri etkilemektedir. Şöyle ki, öncelikle
eğitim programı konu merkezli mi yoksa problem merkezli mi olacak? Öğrenci
merkezli mi yoksa öğretmen merkezli mi olacak? Din öğretiminde nakilci ve ez­
berci yöntem mi kullanılacak yoksa öğrenciyi düşünmeye, araştırmaya sevk eden
yöntem ve teknikler mi kullanılacak? Öğrenme-öğretme etkinliklerinde teknolojik
gelişmelerden nasıl yararlanılabilir? Mezheplerin öğretiminde izlenecek yol nedir?
Kazanımlar belirlenirken neler esas alınacaktır? gibi bütün eğitim süreci ile ilgili sorulabilecek din öğretimindeki soruların cevabı bu zihniyet değişikliğinde yatmak­
tadır. Zaten oluşmaya başladığını yukarıda ifade ettiğimiz bu zihniyet değişikliği­
nin din öğretimine yansımasının bir sonucu olarak da “Nasıl bir din öğretimi?” ko­
nusunda önemli çalışmalar yapılmış ve yapılmaktadır.
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programında nasıl bir eğitimsel yaklaşım
hakimdir?
2007-2008 öğretim yılından itibaren yürürlüğe giren ilköğretim Din Kültürü
ve Ahlak Bilgisi Öğretim programında yapılandırmacı yaklaşım, çoklu zeka, öğ­
renci merkezli öğrenme gibi yaklaşımlar dikkate alınmıştır. Yapılandırmacı Yak­
laşıma göre öğrenme sürecinde ön bilgileri harekete geçirme, gelişim düzeyini
dikkate alma, etkili iletişim kurma, anlam kurma, uygulama ve değerlendirme
önemli kavramlardır. Öğrenci merkezli öğrenmeyi temel alan yapılandırmacı
yaklaşım, öğrenme sürecinde öğrenci katılımına ve öğretmen rehberliğine ağır­
lık vermektedir.
Bu bağlamda programda, kavramsal bir yaklaşım da izlenmekte, Din Kültürü
ve Ahlâk Bilgisi dersiyle ilgili kavramların ve ilişkilerin geliştirilmesi vurgulanmak­
tadır. Programın odağında kavram ve kavram ilişkilerinin oluşturduğu öğrenme
alanları bulunmaktadır. Kavramsal yaklaşım, din ve ahlakla ilgili bilgilerin kavram­
sal temellerinin oluşturulmasına daha çok zaman ayırmayı ve böylece kavramsal
ve işlemsel bilgiler arasında ilişkiler kurmayı gerektirmektedir. Benimsenen kav­
ramsal yaklaşımla, öğrencilerin somut deneyimlerinden, sezgilerinden dinî ve ah­
lâkî anlamlar oluşturmalarına ve soyutlama yapabilmelerine yardımcı olmak amaç­
lanmıştır. Bu yaklaşımla dinî ve ahlaki kavramların geliştirilmesinin yanı sıra, bazı
önemli becerilerin (problem çözme, iletişim kurma, akıl yürütme vb.) geliştirilme­
si de hedeflenmiştir. Öğrenciler aktif şekilde din ve ahlakı öğrenirken problem
çözmeyi, çözümlerini ve düşüncelerini paylaşmayı, açıklamayı ve savunmayı, din
ve ahlakı hem kendi içinde hem de başka alanlarla ilişkilendirmeyi öğrenirler. Do­
layısıyla sağlam, zengin dinî ve ahlaki kavramlar oluştururlar.
Bu programda, öğrencilerin etkinlikler yoluyla değerler kazanması da esas alın­
maktadır. Yine programda ders içi, diğer dersler ve ara disiplinlerle ilişkilendirme
139
140
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi'
yapılarak öğrencinin, bilgisel gerçeği bir bütün olarak algılaması ve değerlendir­
mesi hedeflenmiştir.
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programıyla, öğrencilerin
din ve ahlakla ilgili konuların öğrenilme sürecinde aktif katılımcı olmaları esas
alınmaktadır. Din ve ahlak konularını öğrenme aktif bir süreç olarak ele alınmıştır.
Programda, öğrencilerin araştırma yapabilecekleri, keşfedebilecekleri, problem çö­
zebilecekleri, çözüm ve yaklaşımlarını paylaşıp tartışabilecekleri ortamların sağlan­
masının önemi vurgulanmıştır.
AVRUPA ÜLKELERİNDE DİN ÖĞRETİM İ VE
O K U LLA R D A DİN DERSLERİ
Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Öğretimi
Avrupa Birliği ülkelerinde din öğretimi konusunda ne tür uygulamalar, arayış ve
yönelişler vardır?
AB geneline bakıldığında, üstlenicileri açısından üç ana din dersi modeli ile
karşılaşırız:
1. Sadece dinî cem aatlerce verilenler din dersleri: Mezhebe bağlı/doktriner/ilmihalci.
2. Devlet ve dinî cemaat tarafından iş birliği içinde verilenler: Mezhebe bağlı
ya da mezhebe bağlı değil. Seçmeli ya da zorunlu.
3. Sadece devlet tarafından verilenler: Mezhebe bağlı değil ve/veya din kül­
türü.
AB ülkelerindeki mevcut din derslerinin ülkelerin millî ve bölgesel şartları ile
yakın ilişki içinde olduğu gözlenir. Her bir ülkenin din dersi anlayış ve uygula­
masının arkasında mutlaka bir tarih, çeşitli unsurların rol oynadığı bir oluş süre­
ci vardır.
Rol oynayan unsurlar arasında, diğerlerinin yanında, toplumsal dinî yapı, din
devlet ilişkilerinde benimsenen yöntem ve eğitim sisteminin yapısı çok önemli gö­
zükmektedir. Bu üç unsurun kendi aralarında ve diğer unsurlarla etkileşimi de he­
saba elbette katılmalıdır.
Toplumsal dinî yapı olarak baktığımızda AB genelinde şöyle bir harita ile kar­
şılaşırız: Güney, Katolik ağırlıklıdır. Bunun yanında Polonya, İrlanda, Litvanya da
Katolik ağırlıklıdır. Kuzeyde daha çok Protestan ağırlığı bulunur. Orta Avrupa’da
yarı yarıya yakın bir karışık birliktelik hâkimdir. Doğu Avrupa’da daha çok Orto­
doksluk yaygındır.
Din devlet ilişkileri bağlamında da din dersi ile ilgili uygulamaların farklılaştığı
görülür. Devlet kilisesi olan ülkelerdeki din dersi uygulamaları ile din ve devlet
ilişkilerini tamamen ayırmış olanlar ve devlet ile dinî cemaatlerin ortaklaşa çalıştık­
ları devletlerdeki uygulamalar da farklılaşmaktadır. Din ve devlet işlerinin sıkı bağ­
lı olduğu ülke olan Polonya’da örneğin, okuldaki din dersinin kilisedeki ilmihâl
eğitiminden farkı bulunmamaktadır.
Eğitim sistemi yapılanması açısından bakıldığında da dinî kurumların özel okul
açabildiği ülkelerde de farklı yaklaşımlar gözlenebilmektedir. Din devlet ayrımın­
da kesin çizgileri olan ve kamu okullarında din derslerine yer vermek istemeyen
Fransa’da ve Hollanda’da din kumrularına ait okullaşma oranı daha yüksek gözük­
mektedir. Hollanda da okulların üçte ikisi dinî kumrulara aittir.
Ünite 7 - Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri
Mezhep merkezli din dersi veren AB ülkeleri: Belçika, İspanya, İtalya, İrlanda,
Portekiz, Polonya, Macaristan, Avusturya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, İs­
viçre, Almanya, Çek Cumhuriyeti, Sırbistan, Slovak Cumhuriyeti, Letonya, Finlan­
diya, Bosna-Hersek Cumhuriyeti.
Mezhebe bağlı olmayan din dersi veren Avrupa ülkeleri: Danimarka, İzlanda,
İsveç, Norveç, İngiltere ve Galler, îskoçya, Estonya, İsviçre (kısmi)
Avrupa Birliğinin Ortak Din Öğretimi Standartları Var
Mıdır? Nelerdir?
AB ülkelerinde din öğretimi açısından bir zenginliğin hâkim olduğu çok açıktır.
Tek bir model arayışının olmadığı açık olduğu gibi olmayacağı da net olarak gö­
zükmektedir. Üstelik isim olarak benzeşen uygulamalarda bile anlayış ve uygula­
ma farklılıkları oldukça belirgindir. Örneğin İngiltere’de mezhebe bağlı doğrudan
doktrine edici olarak anlaşılırken, Din Kültürü Dersi çoğu ülkede olumsuz bir çağ­
rışıma sahiptir. Bütün bunlara rağmen AB ülkelerinde din öğretimi için bazı üst yo­
rum ve yaklaşımların varlığından söz etmek mümkündür:
Bu dersin temellendirilmesinin teolojik değil pedagojik olması gerektiği ve
dinîn değil, genel eğitimin bir parçası olarak görülmesi gerektiği üzerinde önemle
durulmaktadır. Ders Öğretim Programlarında şu dört hedefte ortaklık gözlenmek­
te ve önerilmektedir:
1. Hayatın dinî boyutunun ve dinîn farkına vardırma
2.
3.
4.
Şu
1.
Dinî imkânların ve dinle ilişkili ahlaki davranış kurallarından haberdar etme
Dinî bilgi ve tecrübe aktanmı
Bilme ve anlama
ortak standartlar üzerinde durulmaktadır:
Din Dersi genel eğitim ölçütlerine dayanmalıdır
2. Din Dersi kamusal/toplumsal bir önemi haizdir. Bu öneme uygun öğretil­
melidir.
3. Din Dersi mezhepler arası ve dinler arası eğilimli olmalı ve çoğulculuk ger­
çeğini göz önünde bulundurmalıdır.
4. Din Dersi çocuğun din ve din eğitimi hakkı üzerine dayanır Din Dersi öğ­
retmenleri (kendileri hakkında da dâhil) eleştirel yaklaşıma sahip olmalıdır.
141
142
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Özet
Din ve ahlak öğretimini tarihsel, felsefi, bireyT n r sel, toplumsal, kültürel ve hukuksal açılardan
Laiklik ilkesi ile Din ve Ahlak Öğretimi ilişkisini
1 2jp açıklayabilmek
tartışabilmek.
Laik ülkeler, halklarının mensup oldukları di-
Din ve Ahlak öğretimini tarihsel, felsefi, bireysel-
ne/dinlere, bu dinlerin özellikle kurumsal nite­
insani, toplumsal, kültürel, evrensel, hukuksal
liklerine, dinle ilişkili tarihsel tecrübelerine, be­
açılardan temellendirmek mümkündür.
Tarihsel açıdan din, modern anlamda açılan mek­
nimsemiş oldukları yönetim ilkelerine ve laiklik
yorumlarına göre okulda din öğretimi için farklı
teplerle birlikte bir branş olarak ders çizelgele­
farklı çözümler üretmişlerdir. Türkiye İslam dinî
rindeki yerini almıştır. Tarih içinde değişen eği­
ve dinle ilgili tarihsel tecrübesi çerçevesinde
tim, okul ve özellikle de devlet yönetimi anlayış­
1924’ten bu yana farklı din öğretimi uygulamala­
ları ile birlikte bugünkü haline ulaşmıştır.
rını denemiştir. En son zorunlu Din Kültürü ve
Felsefi açıdan din ve ahlak öğretiminin temelle­
Ahlak Bilgisi Dersine ulaşılmıştır.
rini, millî eğitim politikasında, yetiştirilmek iste­
Millî Eğitiminin Genel Amaçlarında ifadesini bul­
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin dinsel ve
eğitsel temellerini açıklayabilmek.
maktadır. Bu amaçlara bakıldığında din ve ahlak
Dinî ve dinî-kültürel mirası akılcı, eleştirel ve an­
öğretiminin manevi, insani, kültürel birçok ama­
lamaya dayalı öğretmeyi hedefleyen, dinîn ana
ca hizmet etmek üzere var olduğu görülecektir.
kaynaklarına dayalı bilimsel ve kök özelliği taşı­
Bireysel-insani açıdan da din ve ahlak öğretimi
yan bilgileri önceleyen, mezhepler üstü ve dinler
bir gerekliliktir. İnsanda doyurulmayı bekleyen
açımlı bir din öğretimi.
nen insan tipinde aramak gerekir. Bu da Türk
bir din/inanma duygusu vardır. Okul bu duygu­
nun doğru ve ortak kazanımlarla doyurulmasına
gâg| Avrupa Birliğinin din eğitimi ve öğretimi konu-
hizmet eder.
sundaki mevcut yaklaşımlarını tartışabilmek
Toplumsallaştırma görevi, toplumun sahip ol­
Avrupa ülkelerinde farklı din öğretimi yaklaşım
duğu dinle ilişkili hususların da öğretilmesini
ve uygulamaları görülmektedir. Benzer ya da ay­
beraberinde getirmektedir. Aynı şekilde kül-
nı dinî populasyona ve devlet yönetim biçimine
türleme işlev ve görevi de din ve ahlak ile ilgi­
sahip ülkelerde bile farklı yaklaşım ve uygula­
li birçok konunun öğretime konu edilmesini
doğurmaktadır.
malar vardır.
Küreselleşme olgusunun getirdiği dünya çapın­
konusunda ülkeleri kendi hukuki yapılarıyla ser­
Avrupa Birliği, dinî kurumlar ve Din Öğretimi
da yakınlaşma da iletişim ve anlaşabilme için
best olmaları ilkesini benimsemiştir. Bazı tavsi­
diğerlerini tanımayı gerekli kılmaktadır. Din ve
yeleri olmakla birlikte bu konularda bağlayıcı ka­
onunla bağlantılı kültür, davranış kurallarında
rar almaktan kaçınılmaktadır.
etkili olduğundan, muhatapların dinlerini de
ana hatlarıyla öğrenmelerini zorunlu kılmakta­
dır. Bu aynı zamanda bilişsel düzeyde de olsa
kendi dinîni ve dinle ilişkili kültürünü tanımayı
da gerektirmektedir.
Tevhid-i Tedrisat Kanunu, 1982 Anayasasının 24
maddesi, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi­
nin 18. maddesi başta olmak üzere birçok ulus­
lararası sözleşme din öğretimini temellendiren
muhtevaya sahiptir.
Ünite 7 - Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri
143
Kendimizi Sınayalım
1. Din bir branş dersi olarak ilk kez hangi okullarda
5. 1982 T.C. Anayasasının 24. maddesi hangi hükmü
yer almıştır?
içermez?
a. Enderun Mektebinde
a. Din ve ahlak eğitim ve öğretimi devletin göze­
b. Askeri Mühendis Mekteplerinde
c. Rüşdiye Mekteplerinde
tim ve denetimi altında yapılır.
b. Din Kültürü ve Ahlak öğretimi ilköğretim ku­
d. İdadilerde
mrularında okutulan zorunlu dersler arasında
e. Sultanilerde
yer alır.
c. Din Kültürü ve Ahlak öğretimi orta öğretim ku­
2. Tevhid-i Tedrisat Kanunu sonrası din öğretim uy­
mrularında okutulan zorunlu dersler arasında
gulamalarına ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi
yer alır.
yanlıştır?
d. Din Kültürü ve Ahlak öğretimi dışındaki din
a. İlkokul 1-5. sınıflarında Kur’an’ı Kerim ve din
eğitimi ve öğretimi ancak kişilerin kendi iste­
dersleri haftada ikişer saat yer almıştır.
ğine, küçüklerin de kanunî temsilcisinin tale­
bine bağlıdır.
b. Lise birinci devre 1. ve 2. sınıflarda birer saat din
bilgisi dersi yer almıştır.
c.
e. Din ve Ahlak Öğretimi diğer dinlere mensup
1927-1928 öğretim yılından itibaren şehir okul­
Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları için zorunlu
larının 3, 4 ve 5. sınıflarında birer saat din bilgi­
değildir.
si okutulmuştur.
d. Orta okullardaki din bilgisi dersi 1927’de prog­
ram dışı bırakılmıştır.
e.
1930’da ilkokullarda din bilgisi dersinin perşem­
6. Tevhid-i Tedrisat Kanunu’na ilişkin aşağıdaki yargı­
lardan hangisi yanlıştır?
a. Bu Kanunla millî bir eğitim sistemi hedeflen­
miştir.
be öğleden sonra yarım saat ve isteğe bağlı oku­
tulması kararlaştırılmıştır.
b. Bu Kanunla din, eğitim sisteminden dışlanmış­
tır.
3. 1946’da değerler kaybı gerekçe gösterilerek okutul­
c. Tek merkezden planlanan bir eğitim sistemi
ması öngörülen ders aşağıdakilerden hangisidir?
a. Moral Dersi
amaçlanmıştır.
d. Tek merkezden denetlenen bir eğitim sistemi
planlanmıştır.
b. Din Bilgisi
c.
Malumatı Diniye
e. Eğitimde çok başlılık yok edilmek istenmiştir.
d. Muhasebat-ı Ahlakiye
e. Kur’an-ı Kerim ve Din Dersleri
7. Okuldaki din ve ahlak öğretiminin bireysel/insani
açıdan en önemli işlevi hangisidir?
4. Din Bilgisi dersine öğretim programlarında yer veril­
a. Bireyi dindar yapmak
mesiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
b. Bireyi dinî açıdan toplumsallaştırmak
a.
1948’de ilkokul 4. ve 5. sınıflara isteğe bağlı ola­
rak, program dışı Din Bilgisi dersi konulmuştur.
b. İlkokullardaki Din Bilgisi dersi 1950’de program
içine alınmıştır.
c.
1956’da Ortaokul 1. ve 2. sınıflara konulan Din
Bilgisi dersi sınavsızdır.
d. 1967-1968 Öğretim Yılında Lise ve dengi okul­
ları 1. ve 2. sınıflarına Din Bilgisi dersi konul­
muştur.
e.
1976-1977 Öğretim yılında Din Bilgisi dersi orta
okul 3. sınıflara da konulmuştur.
c.
Bireyin dinî duygusunun yanlış ve zararlı doyu­
rulmasını engellemek.
d. Okulun ahlaki hedeflerini bireylere aşılamak
e. Ahlaklı bireyler yetiştirmek
144
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
Yaşamın İçinden
Aşağıdakilerden hangisi din ve ahlak öğretiminin"
Avrupa Konseyi’nin (AB’ye ait konsey) Eğitim ve
eğitimin toplumsallaştırma görevine katkısı bağlamın­
Din konusundaki karan
da değerlendirilemez?
Recommendation 1720 (2005)
a. Davranış, görgü ve ahlak kurallarının dinî-ahlaki temellerini öğretmek
b. Kazandıracağı dinî-ahlaki bilgilerle kuşaklar ara­
sı çatışmaları engellemek
c. Toplumsal dinî etkinliklere katılma hazırbulunuşluğu kazandırmak
d. Din ve ahlak açısından gerekli kazanmaları edin­
dirmek
e. Dinî davranışlarda bulunanlara anlama hazırbulunuşluğu kazandırmak
Eğitim ve Din
AB eğitim bağlamında din ile yakından ilgilidir. Ka­
sım 2005’te toplanan Avrupa Konseyinin açıklaması
madde halinde yayımlanmıştır. Bu maddelerden bazı­
ları aşağıda verilmiştir. Bu açılamada yine eskisi gibi
din kültürü yaklaşımı benimsenmektedir. Demokrasi
ile dinîn olumlu ilişkisi ve diğer dinlerin öğretimi de
desteklenmektedir.
• Parlamento meclisi, her bir kişinin dinî, bir dine sa­
hip olmama seçeneği de dahil, tamamen kişisel bir
Laik bir ülke olan Türkiye’de din ve din eğitimi işle­
konu olduğunu teyid etmektedir. Ancak bu, dinle­
rinin devletten tamamen ayrılmamasının en önemli
rin genel bilgisiyle tutarsız değildir ve tolerans duy­
nedeni nedir?
gusunun sonucu demokratik vatandaşlığın tecrübe­
a. İslam Dinînde din işleriyle yükümlü kutsal bir
kurumun olmayışı
si (pratiği) için önemlidir.
• Aile, bir dinî terbiye (yetiştirme) dahil olmak üzere,
b. Din-devlet ilişkilerindeki tarihsel tecrübemiz
çocukların yetişmesinde önemli bir role sahiptir.
c. Türkiye’ye özel laiklik yorumumuz
Ancak, dinlerin bilgisi pek çok ailede yok olmakta­
d. Hilafet ve Saltanattan kesin kurtulma hedefi
dır. Gittikçe (zamanla) genç insanlar, içinde yaşa­
e. Din konusunda devlet eliyle dönüşüm sağla­
dıkları toplumu tam olarak anlama ilgisinden ve di­
mak
ğerleri ile karşılaşmaktan yoksun olmaktadırlar.
• Politika ve din ayrı tutulmalıdır. Ancak demokrasi
10. İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Programı­
ve din, uyumsuz olmamalıdır. Gerçekte onlar kamu
nın dayandığı dinsel yaklaşıma ilişkin aşağıdaki ifade­
yararı için çaba sarf etmede beraber olmalıdırlar.
lerden hangisi yanlıştır?
Sosyal problemlerin üstesinden gelerek, kamu yet­
a. Din anlayışları din yerine ikame edilemez.
b. Din insan içindir, insan din için değil.
c. Din günün şartlarına göre ana kaynaklarından
kilileri dinî aşırılığın yol açtığı pek çok problemi or­
tadan kaldırabilirler.
• Eğitim; cahillik, basmakalıp sözler ve dinlerin yanlış
yeniden anlaşılmalıdır.
anlaşılmasıyla mücadelede önemlidir. Hükümetler,
d. Din anlayışları zenginliktir.
aynı zamanda, dinler hakkında daha ileri bir eğitim
e. Din insan problemlerini çözmede bir amaçtır.
için, kendi içlerinde ve dinler arasında diyalogu teş­
vik etmek için ve dinlerin sosyal ve kültürel ifadele­
rini geliştirmek için vicdan ve dinî ifade özgürlüğü­
nü garanti etmelidirler.
• Okul; eğitimin, gelecek nesilde önemli bir ruh oluş­
turmanın ve bu yüzden kültürler arası diyalogun
büyük bir bileşenidir. Onlar, hoşgörü davranışı ku­
ruluşlarıdır, her bir insan benliğinin itibarını göster­
mek için kurulmuşlardır. Sınırlılıkları ve objektiflik­
leri ile ana dinlerin tarihi ve felsefesini öğretme yo­
luyla ve Avrupa İnsan Hakları Anlaşması’nm değer­
lerine saygı duymakla, fanatizmle etkili bir şekilde
Ünite 7 - Din ve Ahlak öğretim inin Temelleri
145
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
mücadele edebilir. Din adına yapılan politik çatış­
1 b
geçiriniz.
• Avrupa’da, çeşitli benzer durumlar vardır. Eğitim
sistemleri genellikle- özellikle de sözde seküler ül­
Yanıtınız yanlış ise, “Din ve Ahlak Öğretiminin
Tarihsel Temelleri” konusunu yeniden gözden
maların tarihini anlamak önemlidir.
2. a
Yanıtınız yanlış ise, “Din ve Ahlak Öğretiminin
kelerdeki eyalet okullarında- dinleri öğrenmek için
Tarihsel Temelleri” konusunu yeniden gözden
yeterli kaynaklara tahsis edilmemektedir veya-özel-
geçiriniz.
likle bir eyalet dinî olan okullarda ve tarikat (mez­
3 d
Tarihsel Temelleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
hep) okullarında-sadece bir dine odaklanılmaktadır. Bazı ülkeler, okullarda dinî sembollerin giyil­
4. c -
mesini ve taşınmasını yasaklamışlardır. Bu önlem­
rak karara bağlanmıştır.
5. e
• Maalesef, tüm Avrupa’da farklı dinlerde karşılaştır­
den geçiriniz.
bu yüzden bir Avrupalı öğretmen yetiştirme kuru­
6. b
mu bu ihtiyaçlar için kurulmalıdır (en azından öğ­
den geçiriniz.
kelerdeki karşılaştırmalı din konusunda öğretim ve
7. c
uzun araştırmalar yapılan fakülteler ve enstitülerin
gözden geçiriniz.
• - Dinlerin karşılaştırmalı bir çalışması için Avrupalı bir
8. d
öğretmen yetiştirme enstitüsü kurmayı tasarlama,
geçiriniz
maktadırlar. Onlar bir kültürün veya edebi bir disip­
9 a
linin öğretmeni olmadırlar. Ancak diğer bir disipli­
de Din Eğitimi Ulusal Sempozyum”, Değişim Yay., Sa­
karya 2001.
Yanıtınız yanlış ise, “Din ve Ahlak Öğretiminin
Kültürel Temelleri” konusunu yeniden gözden
• - Dinlerin öğretmenleri özel bir eğitime ihtiyaç duy­
rafından düzenlenen “Avrupa Birliğine Giriş Sürecin­
Yanıtınız yanlış ise, “Din ve Ahlak Öğretiminin
Bireysel insani Temelleri” konusunu yeniden
tecrübelerinden faydalanılacaktır.
yıs 2001 tarihlerinde Sakarya Ü. îlâhiyat Fakültesi ta­
Yanıtınız yanlış ise, “Din ve Ahlak Öğretiminin
Hukuksal Temelleri” konusunu yeniden göz­
retmen yetiştiriciler için) , bunun için farklı üye ül­
gulamaları ve Türkiye île Karşılaştırması”, 26-27 Ma­
Yanıtınız yanlış ise, “Din ve Ahlak Öğretiminin
Hukuksal Temelleri” konusunu yeniden göz­
malı bilgi verecek kalifiye öğretmen sıkıntısı vardır,
Kaynak: “Avrupa Birliği Ülkelerinde Din Eğitimi Uy­
Yanıtınız yanlış ise, “Din ve Ahlak Öğretiminin
Tarihsel Temelleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
ler, Avrupa İnsan Haklan Anlaşmasıyla uyumlu ola­
nin uzmanları bu eğitimden mesul tutulmalıdır.
Yanıtınız yanlış ise, “Din ve Ahlak Öğretiminin
w
Yanıtınız yanlış ise. “Laiklik Temelleri: Laiklik
Din Öğretim İlişkisi’’ konusunu yeniden göz­
den geçiriniz
10. e
Yanıtınız
yanlış
ise,
“Dinsel
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yaklaşım”
İlköğretim Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi Öğretim
Programının İncelenmesi:
Programın Temelleri,
Yapısı ve Unsurları
Nasıl Bir Din Öğretimi-Fikir Ağacı (Selçuk, 2000.14)
Program geliştirme çok boyutlu ve karm aşık bir süreçtir. Gelişim Psikolojisi, Öğren­
m e Psikolojisi, Eğitim Teknolojisi, Eğitim Felsefesi vb. alan lardaki birçok kuram ve
yaklaşım bir program geliştirme sürecinde birlikte işe koşulur. Benim senen kuram
ve yaklaşım lar program ın mantığını, yapısını ve işlevini belirler. Bu ünitede, İlköğ­
retim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının dayandığı kuram ve y a k ­
laşımları, yapı ve unsurları bulacaksınız.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
< ^ > Türk Milli Eğitiminin Genel A m açlan ile Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğreti­
mi Programı arasın daki ilişkiyi açıklayabilecek,
< j$ > Din Kültürü ve A hlak Bilgisi Öğretimi Program ının vatan daş yetiştirmeye
katkısını tartışabilecek,
< ® > Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Programının ilkelerini açıklayabilecek,
< j$ > Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Programının genel am açlan n ı açıkla­
yabilecek,
Din Kültürü ve A hlak Bilgisi Öğretimi Program ına ilişkin öğretim alan lan nın seçim ölçütlerini açıklayabilecek,
Din Kültürü ve A hlak Bilgisi Öğretimi Program ında hedeflenen kavram ve
değerler kazan ım ın açıklayabilecek
bilgi birikim ine sahip olacaksınız.
Din K ü ltü rü ve Ahlak B ilg is i Ö ğretim i
Örnek Olay
Küs öğrenciler ‘sevgi dersi’nde barışacak
Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), ilköğretim 4-8. sınıfların Din Kültürü ve Ahlak Bil­
gisi Dersi müfredatını yeniledi.
Yeni program da, her bir sınıfta öğrencilerin edinm eleri gereken kazan ım lara
ve etkinlik örneklerine y er verildi. “Sevgi, dostluk ve kardeşlik ” ünitesinin işlenece­
ği 4. sınıfta birbirine dargın öğrenciler barıştırılacak. 5. sınıfta “Sevinç ve üzüntü­
lerim izi paylaşalım ” ünitesinde, sın ıf içinde yardım kam panyası düzenlenecek,
im kan lar ölçüsünde huzur evi, çocu k yuvalan, çevredeki yaşlı ve hastalar ziyaret
edilecek. “Vatanımızı ve milletimizi seviyoruz” ünitesinde şehitliklere ziyarette bu­
lunulacak. 6. sınıfta “N am az ibad eti” ünitesinde sın ıf gruplara ayn lacak. Gruplar
abdest, boy abdesti ve teyemmümün hangi durum larda ve nasıl yapıldığını araş­
tıracak ve sınıfta sunacak. Öğrencilerin ezan dinlerken neler hissettiklerini, a n la ­
mını d a g öz önünde bulundurarak y a z m a la n istenecek.
Kaynak: Ankara, a a Z am an 10/01/2007
Anahtar Kavramlar
• Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi
• Öğretim Programı
• Program Geliştirme
• K azanım
• Türk Milli Eğitiminin Genel A m açlan
İçindekiler
• TÜRK MÎLLÎ EĞİTİMİNİN GENEL AMAÇLARI VE DÎN KÜLTÜRÜ VE AHLAK
BİLGİSİ ÖĞRETİM PROGRAMI
• İLKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI
• Programın İncelenmesi
• Programın Vizyonu
• İLKÖĞRETİM DÎN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERSİ ÖĞRETİM
PROGRAMININ ÖZELLİKLERİ VE GELİŞTİRİLMESİNDE TEMEL ALINAN İLKELER
• Programın Yapısı
• Öğrencilere K azan d m lacak Temel Beceriler
• Kavram lar
• Değerler
Ünite 8 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının İncelenmesi: Programın Temelleri, Yapısı ve Unsurları
151
TÜ R K MİLLÎ EĞİTİM İNİN GENEL AM AÇLARI VE DİN
K Ü LTÜ R Ü VE A H L A K BİLGİSİ ÖĞRETİM PROGRAMI
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı, dersin Türk Millî Eğiti­
minin genel amaçlarına gerekli katkıyı yapmak amaç ve içeriğiyle hazırlanmıştır.
1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu’na göre Türk millî eğitiminin genel amaçla­
rı şöyledir:
Madde 2.
Türk millî eğitiminin genel amacı, Türk milletinin bütün fertlerini;
1. Atatürk inkılap ve ilkelerine ve Anayasa’da ifadesini bulan Atatürk milliyet­
çiliğine bağlı; Türk Milleti’nin millî, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değer­
lerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve
daima yüceltmeye çalışan; insan haklarına ve Anayasa’nın başlangıcındaki
temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan
Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları
davranış hâline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek;
2. Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımından dengeli ve sağlıklı şekilde
gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş
bir dünya görüşüne sahip, insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse de­
ğer veren, topluma karşı sorumluluk duyan, yapıcı ve verimli kişiler olarak
yetiştirmek;
3. İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek, gerekli bilgi, beceri, davranış ve
birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve on­
ların, kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda buluna­
cak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak;
Böylece, bir yandan Türk vatandaşlarının ve Türk toplumunun refah ve mutlu­
luğunu artırmak; öte yandan millî birlik ve bütünlük içinde iktisadi, sosyal ve kül­
türel kalkınmayı desteklemek ve hızlandırmak ve nihayet Türk milletini çağdaş uy­
garlığın yapıcı, seçkin bir ortağı yapmaktır.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi ile Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları arasındaki iliş­
kiyi değerlendiriniz.
İLKÖĞRETİM DİN K Ü L TÜ R Ü VE A H LA K BİLGİSİ DERSİ
ÖĞRETİM PROGRAMI
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı Talim ve Terbiye
Kurulu Başkanlığının 28.12.2006 tarih ve 410 sayılı kararı ile 2007-2008 Öğretim
yılından itibaren uygulamaya konulmak üzere kabul ve ilan edilmiştir. Giriş kıs­
mında Program hakkında geniş bilgi verilmiştir. Program İlköğretimin tümü için bir
bütün olarak hazırlandığından aşağıda verdiğimiz bilgiler 4-8 arasındaki tüm sınıf­
lar için geçerlidir.
Programın İncelenmesi
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin içeriğinin belirlenmesinde “dinin temel bilgi
kaynakları dikkate alınarak İslam’ın kök değerleri çerçevesinde “mezheplerüstü
(herhangi bir mezhebi esas almayan, mezhebî tartışmalara girmeyen) ve dinler açılımlı” anlayış olarak ifade edilebilecek bir yaklaşım benimsenmiştir. Bu programla;
öğrencilerin din ve ahlak hakkında sağlıklı bilgi sahibi olmaları, temel becerilerini
D
SIRA SİZDE
152
Din öğretiminin temel
amacı, inanç ve hayat
konusundaki tercihlerin
özgür olarak yapılmasına
yardımcı olmaktadır.
Q
SIRA SİZD
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
geliştirmeleri ve böylece Millî Eğitimin Genel Amaçlarının gerçekleştirilmesine kat­
kıda bulunması hedeflenmektedir.
Geliştirilen programla öncelikle öğrencilerin din ve ahlak hakkında objektif bil­
gi sahibi olmaları, öğrenme-öğretme sürecinde öğretim programı vasıtasıyla kazan­
maları hedeflenen bilgi, beceri, tutum, değer, kavram ve öğrenci merkezli yakla­
şımlarla bir arada yaşama bilincine ulaşmaları hedeflenmiştir.
Din öğretimi, bir bilgi verme vasıtası olmakla beraber, aynı zamanda insanın
bilgi elde etme yollarını ve aklını kullanma kabiliyetini geliştiren bir süreç olmalı­
dır. Bu noktada karşımıza din öğretiminin önemli bir amacı çıkmaktadır: “Yetiş­
mekte olan nesle din hakkında doğru bilgi vermek ve öğrencileri bilinçlendirmek­
tir.” Kendilerine sunulan alternatifleri inceleyebilmeleri için öğrencilerin bakış açı­
larının geliştirilmesine ihtiyaç vardır. Öğrenciler körü körüne uygulayıcı olmamalı­
dır. Onlar, bilginin hangi amaçla, kim için, nasıl bir dünyada kullanılabileceğini
sorgulayacak biçimde yetiştirilmelidir. Öğrencilerin, özellikle inanç ve hayat konu­
sundaki tercihlerini özgür olarak yapabilmeleri din öğretiminin esas amacıdır; bi­
linçli dindarlık da budur. Bu amaçlara uygun olarak din öğretimi, öğrencinin ken­
di akıl yürütme gücünü kullanarak varlıklar içindeki konumunu belirlemesine kat­
kıda bulunur. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretmeni bunu hangi yolla yapacaktır?
Dinî metinleri ezberleterek mi? İlmihâl bilgilerini belleterek mi? Araştırma yaptıra­
rak mı? Soru sorarak mı? Bunlar, “Nasıl bir din öğretimi?” sorusu konusunda öğretme-öğrenme sürecindeki yaklaşımımızı belirlemektedir. Nasıl bir din öğretimi so­
rusu çerçevesinde İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programı
temelinde insana saygı, düşünceye saygı, hürriyete saygı, ahlaki olana saygı ve
kültürel mirasa saygı vardır. Temelinde saygı olan böyle bir öğretim programının
öğrenciye somut katkıları ise, kendi başına düşünme kabiliyeti, eleştirel zihniyet,
seçme kabiliyeti, hayatın anlamını keşfetme ve inancını aklıyla bütünleştirmedir ve
bunlar öğrencilerde hedeflenen en temel kabiliyetlerdir.
Bu beş temel kavram ve onun somut ürünleri gösteriyor ki, artık din öğretimi­
nin tamamen ezberletici ve nakilci bir yaklaşımla yapılması mümkün değildir.
Çünkü dünya ve insan değişmekte, dünkü problemlere yeni problemler eklen­
mekte ve bu değişime yetişmek hiç de o kadar kolay olmamaktadır. Yetişmekte
olan nesle sadece hazır kalıplar sunarak onların bu dünyada yaşamlarını başarılı
bir şekilde sürdürmelerini bekleyemeyiz. İnsana, düşünceye, hürriyete, ahlaka ve
kültürel mirasa saygıyı temel alan bu bakış açısı, din öğretimine karşı takınacağı­
mız tavrı belirlemektedir. Bu bakış, “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim
Programları” geliştirilirken, ders kitapları yazılırken veya öğrencilerle din alanında
iletişime geçerken göz önüne alacağımız hususlara işaret etmektedir. Din öğretimi
ile ilgili yaklaşımımız da genel olarak “öğrencinin bilincinin gelişmesini sağlayacak
şartları oluşturmak ve öğrenciye, hayatın problemlerini çözebilmesinde yardımcı
olacak yollan göstermek” şeklinde formüle edilebilir.
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Prögrammda “mezheplerüstü (her­
hangi bir mezhebi esas almayan, mezhebî tartışmalara girmeyen) ve dinler açılımlı” anla­
yışın benimsenmesinin sebepleri neler olabilir?
Programın Vizyonu
İlköğretim okullarının 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflarında yer alan Din Kültürü ve Ahlak Bil­
gisi Dersi Öğretim Programı’nın vizyonu; bu derse ayrılan zamanın büyük bir bö­
lümünde öğretmenlerin öğrencilere doğrudan bilgi aktarmak yerine yol gösterece­
ği etkinlikler aracılığıyla;
Ünite 8 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının İncelenmesi: Programın Temelleri, Yapısı ve Unsurları
• 21. yüzyılın çağdaş, Atatürk İlke ve inkılaplarını benimsemiş, temel demok­
ratik değerlerle donanmış, çağın gerektirdiği donanıma sahip, insan hakları­
na saygılı, yaşadığı çevreye duyarlı,
• Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinde öğrenmekten zevk alan, dinî kavram­
ları doğru kullanan, kendini ifade eden, iletişim kuran, sorun çözen, bilim­
sel düşünen, araştıran, soran, sorgulayan, eleştiren,
• Dinî bilgiyi deneyimlerine göre yorumlayıp sosyal ve kültürel bağlam için­
de oluşturan, kullanan ve düzenleyen, sosyal katılım becerileri gelişmiş,
• Kendini, toplumu, kültürel mirasını ve doğayı tanıyan, koruyan ve geliştiren,
• Günlük yaşamda ihtiyaç duyulan temel dinî bilgiler ve yaşam becerilerine
sahip,
• Haklarını ve sorumluluklarını bilen, çevresiyle uyumlu,
• insanlık tarihi boyunca birey ve toplum üzerinde etkili olan dini doğru an­
layan ve yorumlayan,
• İslam dininin inanç, ibadet, ahlak değerleri ile insani ve kültürel mirasını öğ­
renen,
• İslam dininin kültür, dil, sanat, örf ve âdetler ile ahlak üzerindeki etkisini
dikkate alan kendi dininden ve başka dinlerden olanlara anlayışlı davranan
ve diğer dinleri tanıyan,
• Değişikliklere dinamik bir biçimde uyum sağlayabilecek kadar dinî kavram­
lara hâkim,
• Millî, ahlaki, insani ve kültürel değerleri benimseyen, beden, zihin, ahlak,
ruh, duygu bakımından dengeli ve sağlıklı gelişen; üretken, haklarını ve so­
rumluluklarını bilen,
Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının yetişmesine katkıda bulunmaktır.
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programını göz önünde tutarak
programın yukarıda açıklanan vizyonu ne derece gerçekleştirebileceği hakkında düşünce­
lerinizi belirtiniz.
İLKÖĞRETİM DİN K Ü LTÜ R Ü VE A H LA K BİLGİSİ
DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ ÖZELLİKLERİ VE
GELİŞTİRİLMESİNDE TEM EL A LIN A N İLKELER
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, program geliştir­
me alanındaki son gelişmeler çerçevesinde, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve
1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu hükümlerine uygun hazırlanmıştır.
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı geliştirilirken
aşağıdaki hususlar dikkate alınmıştır:
1. “Gerekli ve yeterli bilgi” yaklaşımıyla hareket edilmiştir.
2. Öğrenci, bilgilerin doldurulacağı bir depo gibi görülmeyip öğretmenin reh­
berliğinde bilginin kazanılmasında kolaylaştırıcı konumuna getirilmiştir. Bu
bağlamda, bilgi ezberlenmeye değil, bilgi üretmeye dayalı eğitim yaklaşım
ve modelleri temel alınmıştır.
3. Her öğrencinin özgün bir birey olduğu kabul edilmiştir.
4. Öğrencilerin hayatlarına ışık tutularak gelecekte beklenen nitelikleri gelişti­
rebilmeleri hedeflenmiştir.
5. Bilginin artması, kavramların anlaşılması, değerlerin oluşması ve becerilerin
gelişmesi sağlanarak öğrenmeyi öğrenmenin gerçekleşmesi ön planda tutul­
muştur.
153
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
154
6. Öğrenciler düşünmeye, soru sormaya ve görüş alışverişi yapmaya özendirilmiştir.
7. Öğrencilerin fiziksel ve duygusal açıdan sağlıklı ve mutlu birer birey olarak
yetişmesi amaçlanmıştır.
8. Millî kimlikle birlikte evrensel değerlerin benimsenmesine önem verilmiştir.
9. Öğrencilerin kendi dinî ve ahlaki örf ve âdetleri çerçevesinde ruhsal, ahla­
ki, sosyal ve kültürel yönlerden gelişmeleri hedeflenmiştir.
10. Öğrencilerin haklarını bilen ve kullanan, sorumluluklarını yerine getiren bi­
reyler olarak yetişmeleri önemsenmiştir.
11. Öğrencilerin toplumsal sorunlara karşı duyarlı olmalarının sağlanması amaç­
lanmıştır.
12. Öğrencilerin öğrenme sürecinde deneyimler kazanması ve çevreyle iletişim
kurmaları hedefi gözetilmiştir.
13-Her öğrenciye ulaşabilmek için öğrenme-öğretme yöntem ve tekniklerinde­
ki çeşitlilik dikkate alınmıştır.
14. Periyodik olarak öğrenci ürün dosyalarına bakılarak öğrenme-öğretme sü­
reçlerinin akışı içerisinde onların değerlendirmesinin yolu gösterilmiştir.
15. Din duygusu ve tecrübesinin statik değil, dinamik olduğu ortaya konulup bu
doğrultuda bireyi doğrudan ilgilendiren hedefler üzerinde yoğunlaşılmıştır.
16. Öğrencinin problem üzerinde yoğunlaşması ve öğrenme sürecinde etkinlik­
lere katılmasının sağlanması amaçlanmıştır.
17. İnsana, düşünceye, hürriyete, ahlaki olana ve kültüre saygı esas alınmıştır.
18. Öğrencilerin din öğretiminde ana kaynaklar olan ayet (Kur’an) ve hadislere
(sünnet) erişebilmeleri ve bunları dinî bilgi edinmede kendilerine merkez
almaları gerektiği vurgulanmıştır.
19- Birey bilincinin geliştirilerek toplumsallığa ve toplumsal duyarlığa ulaşılma­
sı, Atatürk’ün laiklik anlayışının kavranması vb. hususlar dikkate alınmıştır.
20. Programda alternatif değerlendirme yöntem ve teknikleri dikkate alınmıştır.
/
Programın Yapısı
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı; genel amaçlar,
öğrenme alanları, kazanımlar, etkinlik örnekleri ve açıklamalardan oluşmaktadır.
Genel Am açlar
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı’yla öğrencilerin;
Bireysel Açıdan
1. Temel dinî ve ahlaki sorularına cevap verebilmeleri,
2. İnanma ve yaşama özgürlüklerinin bilincine varabilmeleri,
3. Dinî inanç ve ibadetlerini başkalarının istismarına kapılmaksızm gerçekleş­
tirebilmeleri,
4. Dinî kavramları doğru anlayabilmeleri,
5. Doğru dinî bilgiler ile batıl inanç ve hurafeleri ayırt edebilmeleri,
6. Dinin içtenlik ve sevgi boyutunu fark ederek onun insan için vazgeçilmez
bir öge olduğunu kavrayabilmeleri,
7. İslam dinini ve diğer dinleri, ana kaynakları ile birlikte tanımaları gerektiği­
ni kavrayabilmeleri,
8. Dinin emirleriyle toplumsal beklenti ve alışkanlıklara dayalı davranışları
ayırt edebilmeleri,
Ünite 8 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının İncelenmesi: Programın Temelleri, Yapısı ve Unsurla
155
9. İslam’ın iman, ibadet ve ahlak esaslarını tanıyabilmeleri,
10. İslam dininin akıl ve bilimle uyum içinde olduğunu, din ve bilimin birbiri­
nin alternatifi olmadıklarını kavrayabilmeleri,
11. Akim, dinî sorumluluğun temel şartı olduğunu; dinin aklın kullanılmasını is­
tediğini ve bilimsel bilgiyi teşvik ettiğini kavrayabilmeleri,
12. Kendi inancı ile mutlu ve barışık olabilmeleri,
Toplum sal Açıdan
13. Toplumsal olarak yaşanan dinî ve ahlaki davranışları tanıyabilmeleri,
14. Toplumdaki farklı dinî anlayış ve yaşayışların sosyal bir olgu olduğunu tanıyabilmeleri,
15. Başkalarının inanç ve yaşayışlarına hoşgörü ile yaklaşabilmeleri,
16. Toplum içindeki sağlıksız, hurafelere dayalı dinî oluşumları ayırt edebilmeleri,
17. Fiziki ve toplumsal çevreyi koruma bilincine ulaşabilmeleri,
Ahlaki Açıdan
18. Ahlaki değerleri bilen ve bunlara saygı duyan erdemli kişiler olabilmeleri,
19. Öğrenilen ahlakî değerleri içselleştirebilmeleri,
20. inanç ve ibadetlerin davranışları güzelleştirmedeki olumlu etkisini fark ede­
bilmeleri,
K ültürel Açıdan
21. Dinin kültürü oluşturan unsurlardan biri olduğunu kavrayabilmeleri,
22. Dinin, diğer kültür unsurları üzerindeki etkilerini fark edebilmeleri,
23. Doğru dinî bilgiler yardımıyla nesiller arası anlayış farklılıklarına sağlıklı bir
şekilde yaklaşabilmeleri,
24. Türklerin İslam dinini kabul ediş sürecinde etkili olan unsurları değerlendi­
rebilmeleri,
25. Dinî ve millî bayramların, milleti birleştiren temel değerlerden olduğunu
kavrayabilmeleri,
Evrensel Açıdan
26. Evrensel değerlere kendi dinî bilgi ve bilinçleriyle katılmaları,
27. Diğer dinleri temel özellikleriyle tanıyarak mensuplarına hoşgörüyle yakla­
şabilmeleri,
28. Evrensel insani değerlerin İslam’ın insani değerleri ile örtüştüğünü fark et­
meleri
amaçlanmaktadır.
Ö ğrenm e Alanları
Öğrenme alanı; aynı konunun ardışık eğitim basamaklarında genişletilerek veril­
mesini amaçlayan sınıf seviyelerine göre değişiklik ve aşamalılık gösteren ilgili ko­
nuların bir arada verildiği bir yapıdır, ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi der­
si inanç, ibadet, Hz. Muhammed, Kur’an ve Yorumu, Ahlak, Din ve Kültürden olu­
şan altı öğrenme alanı üzerine yapılandırılmıştır.
Öğrenme alanları, ilköğretim 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflarda işlenecek üniteler ve açı­
lımlarının belirlenmesinde temel çerçeveyi oluşturmaktadır. Her sınıfta, altı öğren­
me alanından her birisi için bir ünite bulunmaktadır. Bununla birlikte bazen bir
ünite, bir ya da birden fazla öğrenme alanının çerçevesine girebilir. Bu sebeple, bir
öğrenme alanına ait üniteler veya kazanımlar, kendi üniteleriyle ya da ünitelerin
kazanmalarıyla veya diğer öğrenme alanına ait ünitelerle ya da ünite kazanımlarıy-
llköğretim Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi Dersinin
Kazanımlari;
• Bireysel Açıdan
• Toplumsal Açıdan
• Ahlaki Açıdan
• Kültürel Açıdan
• Evrensel Açıdan
beş ayrı başlık altında
toplanmaktadır.
156
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
la ilişkilendirilmiş ve bu tür ilişkilendirmelere konuların açıklamalar kısmında dik­
kat çekilmiştir. Örneğin; “İnanç” öğrenme alanına ait 4. sınıf “Din ve Ahlak Hak­
kında Neler Biliyoruz?” ünitesinin 7. kazanımı “İbadet” öğrenme alanına ait 4. sınıf
“Temiz Olalım” ünitesinin 5. kazanımı ile ilişkilendirilmiştir. Ayrıca kazanmalardan
ara disiplinlerle yapılan ilişkilendirmeler de açıklamalar kısmında belirtilmiştir.
Dersin Atatürkçülük ile ilgili konuları, her öğrenme alanında ilgili ünitelerde alt
başlıklar ve kazanım olarak yer almıştır. Ayrıca bazı dua ve kısa sureler, Türkçe an­
lamlarıyla birlikte bazı ünitelerin sonunda öğretime konu edinilmektedir.
İnanç
İlköğretim Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi Dersinin
Öğrenme Alanları
• İnanç
• İbadet
• Hz. Muhammed
• Kur’an ve Yorum
• Ahlak
• Din ve Kültür
olmak üzere altı temel
konuyu kapsamaktadır.
İnanç öğrenme alanı, diğer öğrenme alanlarına göre dikey sıralamada ilk sırada
gelmektedir. Bu öğrenme alanı, Din ve Ahlak Hakkında Neler Biliyoruz?, Allah
inancı, Peygamberlere ve İlahî Kitaplara İnanç, Melek ve Ahiret inancı, Kaza ve
Kader ünitelerinden oluşmaktadır.
Öğrencinin bu öğrenme alanından edineceği kazanımlar sonunda, günlük ha­
yatta kullanılan ifade ve kavramları anlayabilen, kelime-i tevhit ve kelime-i şehadetin anlamlarını öğrenen, evde ve dinî mekânlarda kullanılan dinî sembolleri ta­
nıyan, din ve ahlakı tanımlayabilen, din hakkında bilgi sahibi, güzel söz söyleyen
ve güzel davranan, akıl sahibi, özgür ve inanan bir varlık olduğunun bilincine va­
ran, inandığına bilerek inanan, tek tanrı inancını temellendirebilen, Allah’la sağlık­
lı bir iletişim kuran, yaşamını anlamlandıran, Allah tarafından gönderilen Peygam­
berlerin ve getirdikleri vahyin amaçlarını irdeleyen, İlahî vahiyle gelen kitapları ta­
nıyan, melekler ve şeytanın varlık kategorileri arasındaki yerini açıklayan; yaptığı
iyilik ve kötülüğün karşılığını mutlaka göreceğine ilişkin bir sorumluluk ve bilinç­
le hareket eden birey olarak yetişmesi hedeflenmiştir. Ayrıca bireyin, güçlü bir
inançla, insanlığını daha iyi gerçekleştirebilmesi, diğer inanç sahiplerine saygılı ol­
ması ve tevhit inancına mensubiyet şuurunu güçlendirmesi amaçlanmıştır.
İbadet
ibadet öğrenme alanı; Temiz Olalım, ibadetler Konusunda Bilgilenelim, Namaz
ibadeti, Ramazan Ayı ve Oruç ibadeti, Zekat, Hac ve Kurban İbadeti ünitelerinden
oluşmaktadır. Bu üniteler, söz konusu ibadetleri gerçekleştirmede kullanılan bilgi­
leri, bu ibadetlerin bireysel ve toplumsal faydalarını içermektedir.
ibadet öğrenme alanıyla, ibadet duygusunun sağlıklı bir şekilde verilmesi, din­
lere ve ibadetlerine saygılı davranma alışkanlığı kazandırılması amaçlanmaktadır.
Öğrenciler, bu öğrenme alanıyla genel olarak dinî ibadetlerin yerine getirilme­
sinde temizliğin önemini, elbise ve çevre temizliği ile sağlık arasındaki ilişkiyi, iç
temizliğin nasıl gerçekleştiğini, Allah’ın temiz olanları sevmesinin sebebini kavrar;
İslam’daki namaz, oruç, zekât, hac ve kurban gibi ibadet türlerini ve salih amelle­
ri tanır; ibadethanelerin toplumun birlik ve bütünlüğü açısından önemini kavrar,
insanların, din vicdan ve ibadet hürriyetine saygı duyar; laikliğin din, vicdan ve
ibadet hürriyetinin güvencesi olduğunu açıklar, ibadetlerin bireysel ve toplumsal
faydalarının bulunduğu bilincine varır.
Hz. Muhammed
Hz. Muhammed öğrenme alanı, Hz. Muhammed’i Tanıyalım, Hz. Muhammed ve
Aile Hayatı, Son Peygamber Hz. Muhammed, Bir insan ve Peygamber Olarak Hz.
Muhammed, Hz. Muhammed’in Hayatından Örnek Davranışlar ünitelerinden oluş­
maktadır.
Onite 8 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının incelenmesi: Programın Temelleri, Yapısı ve Unsurları
Hz. Muhammed öğrenme alanıyla İslam peygamberi Hz. Muhammed ve aile
hayatı, Hz. Muhammed’in son peygamber olması, onun insani ve peygamberlik
yönü ve örnek davranışları üzerinden onu doğru anlama, söz ve davranışlarından
ilkeler çıkarma bilinci kazanabilmek amaçlanmaktadır.
Öğrenciler bu öğrenme alanıyla, genel olarak Hz. Muhammed’in doğduğu çev­
re, aile büyükleri, doğumu ve çocukluğu, gençlik hayatı, erdemli davranışları, aile
büyüklerine karşı davranışları, haksızlıklara karşı çıkışı ve arkadaşlarıyla iyi geçin­
mesi hakkında bilgi edinir. Onun Hz. Hatice ile evliliği ile ilgili bilgi sahibi olur ve
ondan olan çocuklarını tanır ve aile içindeki davranışlarına örnekler verir. Ayrıca
aile bireylerini sevmeyi, onlar arasında ayrım yapmamayı, onlarla görüş alışverişin­
de bulunmayı, akrabalan ziyaret etmeyi, misafirperverliği, israftan kaçınmayı, kom­
şulara iyilik etmeyi, öksüzleri ve kimsesizleri gözetmeyi öğrenir; Hz. Muhammed’in
ilk vahiy alışını, çağrısının Mekke ve Medine dönemlerini, onun eğitim-öğretim,
ibadet ve toplumsal dayanışma konularında oluşturduğu kurumlan tanır. Hz. Mu­
hammed’in insan olduğunu ancak vahiy almakla diğer insanlardan ayrıldığını,
Kur’an’ı açıklama görevini üstlendiğini, insanlara davranışlarıyla model olduğunu
ve insani değerleri yerleştirmek için gönderildiğini kavrar. Kendi davranışlarını bu
ilkeler doğrultusunda şekillendirir ve öz eleştiri bilinci kazanır.
Kur*arı ve Yorumu
Bu öğrenme alanı Kur’an-ı Kerim’i Tanıyalım, Kur’an’da Kıssalar, Kur’an-ı Kerim’in
Temel Eğitici Nitelikleri ve İslam Düşüncesinde Yorumlar ünitelerinden oluşmaktadır.
Öğrenciler bu öğrenme alanıyla genel olarak Kur’an’ın indirilişini, evrenselliği­
ni, bir kitap hâline getirilişini, Kur’an’la ilgili kavramları ve Kur’an’ın içeriğini tanır.
Kur’an’daki kıssaların yer almasının nedenlerini kavrar ve bu kıssalardan hisse çı­
karma bilincine varır. Ayrıca İslam’ı öğrenmekte Kur’an’ın en önemli kaynak oldu­
ğu, onun açıklayıcı ve yol göstericiliğinin anlamını, iyiliğe yönlendirip kötülükten
sakındırmasını, hayatımızdaki önemini açıklar. Dini anlamada ve sorumlu olmada
aklın önemini, Kur’an’m akla ve doğru bilgiye verdiği önemi, bilgi edinme yolları­
nı, her türlü taassubun ve din istismarının zararları hakkında bilgi sahibi olur. Ay­
rıca din ve din anlayışındaki yorum farklılıklarını ve ortaya çıkış sebeplerini, inanç,
amel ve ahlakla ilgili yorum çeşitliliğinin bir zenginlik olduğunu ve bunların ne­
denlerini sorgulayarak her zaman ve mekânda ihtiyaç duyulduğunda yeni yorum­
ların kaçınılmaz olduğunu fark eder.
Ahlak
Ahlak öğrenme alanı, Sevgi, Dostluk ve Kardeşlik, Sevinç ve Üzüntülerimizi Pay­
laşalım, İslam’ın Sakmılmasım istediği Davranışlar, İslam Dinine Göre Kötü Alış­
kanlıklar ile Din ve Güzel Ahlak ünitelerinden oluşmaktadır.
Ahlak öğrenme alanıyla din-ahlak ilişkisini, kişisel gelişim ve toplumsal barış
için millî, ahlaki ve dinî değerlerin önemini, hak ve özgürlüklerin kullanımını, ba­
rış içinde yaşamayı, dürüst ve güvenilir bir insan olmayı, affetme ve bağışlamayı
öğretmek amaçlanmaktadır.
Öğrenciler bu öğrenme alanıyla genel olarak sevme ve sevilmenin dinî, ahlaki
ve toplumsal bir değer olduğunun, kin ve nefretin sevgi, barış, kardeşlik ve dost­
luğu ortadan kaldırdığının farkına varır, dostça ve kardeşçe yaşamaya özen göste­
rir. Paylaşmanın bir ihtiyaç ve erdem olduğunu, sevinç ve üzüntülerin paylaşılma­
sında dinî ve millî bayramların önemini anlar. Toplumda zor durumda olanlara,
kimsesiz ve engellilerin sorunlarına karşı duyarlı olur. Dinimizin sakınmamızı iste­
157
158
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
diği davranışları ve kötü alışkanlıkların bireysel ve toplumsal zararlarını irdeler ve
bunlara çözümler üretir. Kumar, alkollü içki, uyuşturucu ve sigaranın kişinin sağ­
lığına ve topluma vereceği zararları kavrar ve bunlardan uzak durur. Başkalarının
haklarına saygılı davranarak kul hakkı konusunda duyarlı olur. Bireyin güzel ah­
lak sahibi olmasında dinin rolünü fark eder. İslam’ın ahlaki değerlerini öğrenerek
ahlaklı davranma konusunda duyarlı olur.
Din ve Kültür
Din ve Kültür öğrenme alanı; Aile ve Din, Vatanımızı ve Milletimizi Seviyoruz, İs­
lamiyet ve Türkler, Kültürümüz ve Din, Dinler ve Evrensel Öğütleri ünitelerinden
oluşmaktadır.
Din ve Kültür öğrenme alanıyla ailenin önemi ve dinin aileyi korumaya göster­
diği özeni, vatan ve millet sevgisini, millî ve manevi değerlere sahip çıkma ve ko­
ruma bilincini, Türklerin Müslüman oluşunu ve İslam’ın Türkler arasında yayılma­
sında etkili olan şahsiyetleri; kültürümüzde, dilimizde, edebiyat, örf ve âdetlerimiz­
deki dinî öğeleri, her türlü bağnazlığın zararlarını, dinlerdeki ortak özellikleri ve
farklı inançlara saygı duymayı öğretmek amaçlanmaktadır.
Öğrenciler bu öğrenme alanıyla genel olarak aileye sahip olmanın değerini, bi­
rey ve toplum için önemini açıklar. İslam dininin anne, baba ve büyüklere saygı­
ya yönelik öğütlerini öğrenir. Kardeşleriyle iyi geçinir. Aile içindeki sorumlulukla­
rının bilincinde olur ve aile içi sorunlara birlikte çözüm üretir. Vatan ve milletini
sever ve bağımsızlığın korunması için dayanışma içinde olur. Vatanının yücelmesi
ve gelişmesi için çalışır. Gazi ve şehitlere saygılı olur. Atatürk’ün “yurtta barış ci­
handa barış” sözünün önemini kavrar. Türklerin Müslümanlaşma süreçlerini araş­
tırır ve Türkler arasında İslam’ın yayılmasında etkili olan şahsiyetleri tanır. Türkle­
rin İslam medeniyetine ve bilime olan katkılarını fark eder. Hz. Peygamber ve eh­
libeytini sever. Kültürümüzde dil, edebiyat, örf ve âdetlerimizle musiki ve mimari­
mizdeki dinî motifleri açıklar. Kültürel değerleri korumaya özen gösterir. Dini doğ­
ru anlamada kültürün rolünün farkında olur. Her türlü bağnazlığın zararlarının far­
kında olur. Din, vicdan ve düşünce özgürlüğünün güvencesinin laiklik olduğunu
anlar. Laikliğin akla ve bilime önem vermesinin önemini anlar. Evrensel değerle­
rin anlamını kavrar. Dinin evrensel bir olgu olduğunu ve günümüzdeki dinlerin te­
mel özelliklerini öğrenir. İlahî dinlerin inanç ve ibadet esaslarını tanıtarak ahlak
konusundaki ortak yanlarını ve evrensel ahlak ilkelerini fark eder. Farklı inanç sa­
hiplerine saygı duyar.
Kazanımlar
Kazanımlar, öğrenme süreci içerisinde planlanmış ve düzenlenmiş yaşantılar saye­
sinde, öğrencilerin kazanması kararlaştırılan bilgi, değer, beceri ve tutumlardır. Bu
sebeple öğrencilerin öğrenme alanlarındaki gelişmeleri, kazanmaların edinilmesine
bağlıdır. Kazanımlar, programda öğrencilerin gelişim düzeyine ve öğrenme alanı­
nın özelliğine göre 4. sınıftan 8. sınıfa kadar verilmiş olup kazanmaların yazılımın­
da bir mantık bütünlüğü de gözetilmiştir. Ancak verilen sıra, önemdeki önceliği
göstermemektedir. Herhangi bir ünitedeki 10. kazanım önem açısından 1. kazanım
kadar önemlidir. Kazanımlar belirlenirken konu bütünlüğünün yanında kavram,
değer ve beceriler esas alınmıştır. Programda yer alan kazanmaların, öğrenciler ta­
rafından gerçekleştirilebilecek etkinlikler aracılığıyla elde edilmesi söz konusudur.
Bu nedenle de öğrenme-öğretme etkinlikleri bu Programın en kritik öğesidir, ile­
ride daha ayrıntılı bir biçimde açıklanacağı gibi öğretim programında kazammların
Ünite 8 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının İncelenmesi: Programın Temelleri, Yapısı ve Unsurları
türüne ve niteliğine göre uygun ölçme ve değerlendirme yöntem ve tekniklerinin
kullanılmasına imkân veren bir yaklaşım benimsenmiştir.
Etkinlikler
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı’nda verilen etkin­
likler birer öneri ve örnek niteliğindedir. Öğretmen, bu etkinlikleri aynen veya ek­
leme ve çıkarmalar yaparak kullanabilir. Bunun dışında başka etkinlikler de ekle­
yebilir. Etkinlik hazırlanırken hangi kazanımlara yönelik olduğuna ve içeriğine
dikkat edilmelidir. Ayrıca çevresel özelliklerle, öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçları da
göz önünde bulundurulmalıdır. Etkinlikler, öğrenci merkezli ve öğrenme sürecin­
de öğrencinin etkin bir rol üstlenmesini sağlayacak şekilde düzenlenmelidir. Örne­
ğin, öğrencinin sadece kitap okuyarak veya öğretmeni dinleyerek bilgi edinmesi
veya beceri geliştirmesi yerine sınıfta arkadaşlarıyla tartışarak, görüşlerini açıklaya­
rak, sorgulayarak, öğrendiklerini başka arkadaşlarına aktararak öğrenme sürecine
etkin olarak katılması amaçlanmıştır. Öğrencilerin birbirleriyle ve öğretmenlerle
karşılıklı iletişime ve etkileşime girmelerini, birbirlerine açık uçlu ve anlamlı soru­
lar sormalarını, araştırma yapmalarını sağlayıcı etkinliklere de yer verilmiştir. Din
Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretmenlerinin kendi geliştirecekleri etkinliklerin
de Öğretim Programı’nın mantığına uygun olması yani öğrenci merkezli, öğretim
programında yer alan kavram, değer ve becerileri geliştirici, öğrencinin öğrenme­
ye etkin katılımını sağlayıcı nitelikte olması gerekir.
Açıklam alar
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı’nın amacına ulaş­
ması için öğretmenlerin “Açıklamalar” kısmındaki bilgileri dikkatle incelemeleri
gerekmektedir. Öğretim programının bu kısmında ele alınan ünite ile ilgili öğret­
menin, öğrenme-öğretme sürecinde dikkat etmesi gereken açıklamalar yapılmıştır.
Öğretmenlerin aradıkları bilgilerle ilgili açıklamaları hemen görebilmeleri için bu
bölümde bazı semboller kullanılmıştır. Önemli görülen noktaları belirtmek ama­
cıyla “[!]”; Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin farklı öğrenme alanlarında yer alan
ve birbirleriyle ilişkili olan kazanımlarını belirtmek için “X “; kazanmaların ilköğre­
timdeki diğer derslerle ilişkisini belirtmek için O ; ünitedeki kazanımlara ulaşılıp
ulaşılmadığını belirlemek amacıyla kullanılacak ölçme ve değerlendirme yöntem­
lerini göstermek için “ü ” ve ilgili konunun hangi sınırlar içerisinde işlenebileceği­
ni göstermek için de “[El*” sembolü kullanılmıştır.
Öğretim programında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi aşağıda belirtilen ara
disiplinlere özgü kazanmalarla da ilişkilendirilmiştir. Programın açıklamalar kısmın­
da bu ilişkilendirme ^sem bolüyle gösterilmiştir, ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak
Bilgisi Dersi Öğretim Programı aşağıdaki ara disiplinlerle ilişkilendirilmiştir:
• İnsan haklan ve vatandaşlık
• Özel eğitim
• Rehberlik ve psikolojik danışma
• Sağlık kültürü
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programında yapılan
ilişkilendirmelerde verilen ilk rakam dersin kazanımını, ikinci rakam ise ilişkilendirilen ilgili dersin, ara disiplinin ve Atatürkçülüğün kazanımını göstermektedir.
Ayrıca Atatürkçülük ve ara disiplinler ile ilgili kazanımlar bir tablo hâlinde ekte
gösterilmiştir.
159
160
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Diğer dersler, ara disiplinler ve Atatürkçülük konuları ile ilgili kazanımlar, der­
sin işlenişi esnasında öğretmen tarafından dikkate alınacaktır. Talim ve Terbiye
Kurulu Başkanlığının 04.08.1999 tarih ve 263 sayılı Kararı gereğince ilköğretim kurumlarının öğretim programlarında yer alması gereken Atatürkçülük ile ilgili konu­
lar, ekteki tabloda, sınıf, öğrenme alanı ve hangi ünitede yer verildiği gösterilmiş­
tir. Yeni program anlayışında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinde Atatürkçülük
ile ilgili konular, alanlar ve kazanımlar göz önünde bulundurularak yerleştirilmiş­
tir. Ayrıca Atatürkçülük ile ilgili konuların kazanmalarına, Din Kültürü ve Ahlak Bil­
gisi ders kitapları ve oluşturulacak metinlerde dersin ilgili kazanımı ile ilişkilendirilerek yer verilecektir.
Program uygulanırken laiklik ilkesi daima göz önünde bulundurulacaktır. Din,
vicdan, düşünce ve ifade özgürlüğü zedelenmeyecektir.
Öğrencilere programda öngörülen dua ve sureler dışında konuların içinde ge­
çen ayet ve hadisler ezberletilme yoluna gidilmeyecektir.
Açıklamalar kısmında ayrıca öğretmenin işlenen ünitede, öğrenciye doğrudan
verilmesi gereken değer ve beceriler de gösterilmiştir.
Öğrencilere Kazandırılacak Temel Beceriler
Beceri, öğrencilerde öğrenme süreci içerisinde kazanılması, geliştirilmesi ve haya­
ta aktarılması tasarlanan kabiliyettir. Bunlar, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bil­
gisi Dersi Öğretim Programı’nda, öğrencilerin öğrenme alanlarındaki gelişimleriy­
le bağlantılı, yatay olarak bir yılın sonunda, dikey olarak da 8. sınıfın sonunda ka­
zanacakları ve hayat boyu kullanacakları temel becerilerdir. Program, içerdiği ka­
zanmalarla öğrencilerde bu temel becerilerin gelişmesini sağlayacaktır.
Aşağıda sıralanan beceriler, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin öğrenme
alanları ve kazanmaları göz önünde bulundurularak diğer dersler ve ara disiplinler­
le beraber öğrencilerin kazanmaları tasarlanan becerilerdir. Örneğin; araştırma be­
cerisi her derste kazandırılması gereken bir beceridir. Din dersi söz konusu oldu­
ğunda ise öğrenciye din ve ahlak alanındaki araştırma becerisinin kazandırılması
anlaşılmalıdır.
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim
Programi’yla ulaşılması beklenen temel beceriler şunlardır:
1. Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma becerisi,
2. Eleştirel düşünme becerisi,
3. İletişim ve empati becerisi,
4. Problem çözme becerisi,
5. Araştırma becerisi,
6. Bilgi teknolojilerini kullanma becerisi,
7. Değişim ve sürekliliği algılama becerisi,
8. Mekân, zaman ve kronolojiyi algılama becerisi,
9- Sosyal katılım becerisi,
10. Kur’an-ı Kerim mealini kullanma becerisi.
Kur’an-ı Kerim, öğrencinin İslam dinini öğrenebileceği ilk ve en temel kaynak­
tır. Bu nedenle, araştırma becerisinden ayrı olarak öğrencilerin Din Kültürü ve Ah­
lak Bilgisi dersinde Kur’an-ı Kerim meali üzerinde yapacakları çalışmalar önemli­
dir. Öğretmenlerin, öğrencilerde bu becerinin gelişmesi için yapabilecekleri bazı
çalışmalar şunlardır:
Ünite 8 - ilköğretim Oin Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının İncelenmesi: Programın Temelleri, Yapısı ve Unsurları
161
a. Kur’an-ı Kerim mealini kullanmanın önemini değerlendirme
b. Kur’an-ı Kerim’den herhangi bir ayetin mealinin nasıl bulunacağını araştırma
c. Kur’an-ı Kerim’deki ayet mealleri arasında ilişki kurma
ç. Tematik olarak bir konuyu araştırma
d. Kavram, şahıs vb. belirleme
Kavramlar
insanın eşyayı, kendisini, evreni kısaca ilişkide bulunduğu her şeyi ifade etmesi­
nin en önemli yollarından biri kullandığı kavramlardır, ilköğretim Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi dersinin de kazanımlarını gerçekleştirebilmesi için dersin üzerine ku­
rulu olduğu kavramların öğrenci tarafından doğru bir şekilde öğrenilmesi ve kul­
lanılması gerekmektedir. Öğretim programında din ve ahlakla ilgili kavramlar hem
öğretim programının tablosunun açıklamalar kısmında hem de önerilen ünite açı­
lımında verilmiştir.
4. S IN IF
5. S IN IF
• A h la k
• Ö ğüt
• A k ıl
• K ıss a
• A ile
• Se la m
• A lla h
• K ud re t
• A lla h
• Sem bol
• A m e l-i Salih
• M a n e vi
• Ayet
• Se va p
• B a rış
• M e sc it
• B a rış
• Se vgi
• B a sa r
• M ille t
• B ism illa h irra h m a n irra h im
• S u re
• Bilge
• M illî
• Cam i
•Şükür
» T e v h it
• M ü slü m a n
• Cüz
• T e m iz lik
»Cam i
• M ü st e h a p
• Ç e v re
• T e ş b ih
»Cum a
• Ö ksüz
• D i n î d a vra n ış
• Y aratm a k
• D in î D a v ra n ış
• Rahm et
• D in
• Y a r d ım
• Değer
• R a m a za n
• Dua
• D in î
• S a b ır
• E m in
• Dua
• Salavat
• Fatiha
• Düzen
• Se m i
• G ünah
• E rd e m
• Sü n n e t
• G üven
• E v re n
• Ş a rt
• H aram
• Fa rz
• Şe hit
• H elal
• G az i
• T a h iy y a t
• İlahî kitap
• G üven
• T e k v in
• İyilik
• İb ad et
• V a c ip
• K e la m
• İffet
• V a rlık
• K e lim e -i şe h a d e t
• Ihlas
• V a ta n
• K e lim e i te vh it
• İnanç
• Y a d e tm e k
• K e v se r
• İra d e
• Y a ra ta n
• M in a r e
• İstiklal
• Y a r d ım
• M u sh a f
• İstişare
• Y o k su l
• N im e t
• K a n d il ge cesi
• Z iy a re t
Tablo 8.1
İlköğretim. Din
Kültürü ve Ahlak
Bilgisi Dersinde
Öğrencilere Verilecek
Kavramlar Listesi
(4. ve 5. Sınıflar)
162
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
Değerler
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6 , 7 ve 8 . Sınıflar) Öğretim
Programı’nda yukarıda belirtilen temel beceriler ve kavramların yanı sıra, değerle­
rin öğretimi de ön plana çıkmaktadır Programda öğrenciler tarafından içselleştiril­
mesi öngörülen değerler aşağıda sıralanmıştır:
Tablo 8.2
İlköğretim Din
Kültürü ve Ahlak
Bilgisi Dersinde
Öğrencilere
Kazandırılacak
Değerler Listesi
(4, 5, 6, 7 ve 8.
Sınıflar)
• A d a le t
• İyi niye t
• A ile k u r u m u n a ve birliğine ö n e m v e rm e
• K a d irşin a slık
• D e m o k r a s i bilinci
• Kanaat
• D ü r ü s t lü k
• K a r d e ş lik
• A lç a k g ö n ü llü lü k
• M e rh a m e t
• B a ğım sızlık
• M ille t sevgisi
• Bağışlam a
• M illî b irlik şu u ru
• B a rış
• M isa firp e rv e rlik
• T ü r k B a yra ğın a v e İstiklal M a r ş ı’na saygı
• M ü rü vv e t
• Bilim se llik
• N a m u s lu o lm a k
• C e sare t
• N ezaket
• C ö m e r t lik
• Ö lç ü lü lü k
• Ç a lışk a n lık
• Paylaşım cı o lm a k
• D a y a n ışm a
• Sa b ır
• D o ğ a sevgisi
• Sa d e lik
• D o ğ a l ç e v re y e duyarlılık
• Sağlıklı o lm a ya ö n e m v e rm e
• D o ğ r u lu k
• S a m im iye t
• D o s t lu k
* Saygı
• D u y a rlılık
• Sevgi
• Em ane ti k o r u m a k
• S o r u m lu lu k
• E ste tik
• Sö zü n d e d u rm a k
• F e d ak â rlık
• Şe hitlik
• G a z ilik
• Şükür
• G ö r g ü lü o lm a k
• T a rih se l m ira sa d uyarlılık
• G ü v e n irlik
• T e m iz lik
• H a k se v e rlik
• H a k ik a t sevgisi
• T u tu m lu lu k
...........
...
• T ü r k b ü y ü k le rin e saygı
• H a ya
• V a ta n se v e rlik
• H o şg ö rü
• V e fa
• İb ad et y e rle rin e saygı
• Y a r d ım s e v e rlik
• İffet
ı
Ünite 8 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim Programının İncelenmesi: Programın Temelleri, Yapısı ve Unsurları
ÖĞRENM E
ALANI
K A Z A N IM
S A Y IL A R I
ORANI
(% )
SÜ R E /D E R S
SAATİ
8
19
12
8
17
14
6
15
13
4
II
8
8
19
9
19
12
43
100
72
K A Z A N IM
S A Y IL A R I
ORANI
(% )
SÜ R E /D E R S
SAATİ
A lla h İnancı
9
22
13
İbadet K o n u s u n d a
^^
26
15
5
8
10
7
14
10
8
16
12
8
14
Ü N İT E L E R
D in ve A h la k H a k k ın d a
İnanç
N e le r B iliy o ru z ?
ibadet
Hz. Muhammed
Kur’an ve
Yorumu
Ahlak
Din ve Kültür
T e m iz O la lım
H z. M u h a m m e d ’i
Ta n ıya lım
K u r ’an-ı K e r im ’i T a n ıya lım
Sevgi, D o s t lu k ve
K a r d e ş lik
A ile v e D in
Toplam
Ö ĞRENM E
ALANI
İnanç
Ü N İT E L E R
_____________________ I
İbadet
Hz. Muhammed
Kur’an ve
Yorumu
Ahlak
Din ve Kültür
Bilgilenelim
H z. M u h a m m e d v e A ile
H ayatı
K u r ’a n ’da K ıss a la r
Se vin ç ve Ü z ü n tü le rim iz i
Paylaşalım
V a ta n ım ızı ve M illetim izi
S e v iy o r u z
1
Not:
48
100
D e r s saati dağılım ları ü n ite lerin k o n u y o ğ u n lu ğ u esas alınarak yapılm ıştır.
Tablo 8.3
İlköğretim 4. Sınıf
Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi Dersi
Öğrenme Alanları,
Üniteleri ve Süreleri
13
12
________________
Toplam
163
72
Tablo 8.4
İlköğretim 5 . Sınıf
Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi Dersi
Öğrenme Alanları,
Üniteleri ve Süreleri
164
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
Özet
Milli eğitimin genel am açlan ile Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi öğretimi Programı arasındaki iliş­
kiyi açıklayabilmek
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Programı,
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
bireysel, toplumsal, ahlaki, kültürel ve evrensel
Dersi, Türk Milli Eğitimi’nin genel amaçlarına ge­
rekli katkıyı yapmak amaç ve içeriğiyle hazırlan­
amaçlara sahiptir.
mıştır. Türk milletinin sahip olduğu millî, ahlaki,
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Programı­
na ilişkin öğretim alanlannm seçim ölçütlerini
insani, manevi ve kültürel değerleri dinden so­
yutlanmış bir şekilde düşünülemez. İnsanımızın
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Programı­
nın genel am açlannı açıklayabilmek
f
açıklayabilmek
dinî duygu ve ihtiyaçlarını doğru ve sağlam bir
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Programı­
şekilde doyurmaksızın, ahlak, ruh ve duygu ba­
na ilişkin öğretim alanlarının seçim ölçütleri ara­
kımlarından dengeli ve sağlıklı gelişebilmesini
sında sınıf seviyeleri ve aşamalılık ölçütleri bu­
başarmak mümkün değildir. Bütün bunlar ise
lunmaktadır. Ayrıca öğrencilerin hazır bulunuş-
Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları arasında
yer almaktadır.
luk düzeyleri de dikkate alınmıştır.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi programı­
nın vatandaş yetiştirmeye katkısını tartışabilmek
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Progra­
mında hedeflenen kavram ve değerler kazanımını açıklayabilmek
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Progra­
Programı 21. yüzyılın çağdaş, Atatürk ilke ve in­
mında dersin üzerine kurulu olduğu ahlak, aile,
kılaplarını benimsemiş, temel demokratik değer­
Allah, barış gibi kavramların öğrenci tarafından
lerle donanmış, çağın gerektirdiği donanıma sa­
doğru bir şekilde öğrenilmesi ve kullanılması
hip, insan haklarına saygılı, yaşadığı çevreye du­
amaçlanmaktadır. Ayrıca kavramların yanı sıra
yarlı, haklarını ve sorumluluklarını bilen, çevre­
adalet, demokrasi bilinci, bağımsızlık gibi temel
siyle uyumlu, millî, ahlaki, insani ve kültürel de­
değerlerin öğrenilmesi de programın ön plana
ğerleri benimseyen, beden, zihin, ahlak, ruh,
çıkardığı hususlardır.
duygu bakımından dengeli ve sağlıklı gelişen;
üretken, haklarını ve sorumluluklarını bilen va­
tandaşlar yetiştirmek vizyonuyla vatandaş yetiş­
tirmeye katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi Programı­
nın ilkelerini açıklayabilmek
Gerekli ve yeterli bilgi yaklaşımdan hareket edi­
lerek öğrencinin bilginin depolayıcısı olarak görülmeyip bilginin inşacısı haline gelmesi temel il­
kelerden birisidir. Böylece öğrencinin özgün bir
birey olarak problem üzerinde yoğunlaşması ve
öğrenme sürecinde etkinliklere katılması amaç­
lanmıştır. Ayrıca insana, düşünceye, hürriyete,
ahlaki olana ve kültüre saygı önemli ilkeler ara­
sındadır.
Ünite 8 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının İncelenmesi: Programın Temelleri, Yapısı ve Unsurları
Kendimizi Sınayalım
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Prog­
1
5 _ ilköğretim
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim
ramlarının hedefleri arasında aşağıdakilerden hangisi
Programında bireyin, güçlü bir inançla, insanlığını daha
yoktur?
iyi gerçekleştirebilmesi, diğer inanç sahiplerine saygılı
a. Din ve ahlak hakkında doğru bilgi vermek
b. Öğrencilerin inanç ve hayat konusunda özgür
c.
olması ve tevhit inancına mensubiyet şuurunu güçlen­
dirmesi hangi öğrenme alanıyla amaçlanmıştır?
olarak tercih yapabilmelerini sağlamak
a. ibadet
İslam Dininin temel değerlerini öğrencilerin be­
b. Din ve Kültür
nimsemesini sağlamak
c.
d. Öğrencinin aklı sayesinde varlıklar içindeki ko­
inanç
d. Hz. Muhammed
numunu belirlemesine katkıda bulunmak
e. Ahlak
e. Öğrencinin hayatın problemleriyle başa çıkabil­
mesini sağlamak
0_
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim
Programı Kazanımdan için aşağıdaki ifadelerden hangi­
2.
Aşağıdakilerden hangisi ilköğretim Din Kültürü ve
si yanlıştır?
Ahlak Bilgisi dersi öğretim programının vizyonu arasın­
da yer almaz?
a. Kazanımlar, öğrencilerin kazanması kararlaştırı­
a. Dini kavranılan doğru kullanan bireyler yetiştirmek
b. Öğrencilerin öğrenme alanlarındaki gelişmeleri,
lan bilgi, değer, beceri ve tutumlardır.
b. Dini doğru anlayan ve yorumlayan bireyler ye­
kazanmaların edinilmesine bağlıdır.
tiştirmek
c.
c. Kazanmaların yazılımında bir mantık bütünlüğü
gözetilmiştir.
Kendi dininden ve başka dinlerden olanlara an­
layışlı davranan bireyler yetiştirmek
d. Verilen kazanım sırası, önemdeki önceliği gös­
termektedir.
d. Dini bilginin yorumlarının değişmeyeceğine ina­
e. Kazanmaların, öğrenciler tarafından gerçekleştiri­
nan bireyler yetiştirmek
e. Millî, ahlaki, insani ve kültürel değerleri benim­
lebilecek etkinlikler aracılığıyla elde edilmesi
söz konusudur.
seyen bireyler yetiştirmek
3 _ Aynı
konunun ardışık eğitim basamaklarında geniş­
letilerek verilmesini amaçlayan, sınıf seviyelerine göre
değişiklik ve aşamalılık gösteren yapıya ne ad verilir?
a. Öğrenme yapısı
b. Öğrenme alanı
c. Kazanım
d. Vizyon
e. Öğrenme Stratejisi
7
Kur’an ve Yorumu öğrenme alanıyla ilgili aşağıdaki-
lerden hangisi hedeflenmez?
a. Kur’an’ın akla ve doğru bilgiye verdiği önemi
öğretmek
b. Kur’an ile diğer kutsal kitapların farklılıklarını
öğretmek
c. Taassubun ve dini istismarın zararlarını öğret­
mek
d. Din ve din anlayışındaki yorum farklılıklarının
4
Aşağıdakilerden hangisi sadece öğrenme alanlarını
içermektedir?
zenginlik olduğunu öğretmek
e. Kur’an ile ilgili kavramları öğretmek
a. inanç, ibadet, Hz. Muhammed, Kur’an ve Yoru­
mu, Ahlak, Din ve Kültür
b. ibadet, Peygamberlik ve Peygamberler, İnanç,
Kur’an ve Yorumu, Ahlak, Din ve Kültür
c.
g Aşağıdakilerden hangisi ilköğretim Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi Öğretim Programıyla ulaşılması beklenen
temel beceriler arasında yer almaz?
inanç, ibadet, Hz. Muhammed, Kur’an ve Yoru­
a. Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma
mu, Ahlak, Din ve Dinler
b. İletişim ve empati
d. ibadet, Peygamberlik ve Peygamberler, inanç,
Kur’an ve Yorumu, Ahlak, Din ve Dinler
e. inanç, ibadet, Hz. Muhammed, Kur’an ve Yoru­
mu, Ahlak, Din; Toplum ve Kültür
c. Problem çözme
d. Metinlerden dini hüküm çıkarma
e. Araştırma
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
166
Yaşamın İçinden
9. Aşağıdakilerden hangisi İlköğretim Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi dersinin, dini bilgi karşısında öğrenciden
Din Eğitiminde Program Geliştirmede Hedeflerin
Belirlenmesinde Etkili Olan Hususlar
beklediği bir tutum değildir?
a. Dini bilgiyi dogmatik bilgi kabul etmek
b. Dini bilgiyi sorgulayarak öğrenmek
Felsefi Anlayışlar ve Eğitim Felsefesi
Felsefi Anlayışlar
Dini bilgi karşısında özgürce seçimde bulunmak
Din eğitiminde program geliştirmede etkili olacak un­
d. Dini bilgiyi akıl süzgecinden geçirerek anlam­
surların başında felsefi anlayışlar gelmektedir. Bunları
c.
landırmak
e. Kendi dini bilgisini oluşturmak
devlet ve rejim anlayışı, insan anlayışı, din anlayışı, bil­
gi anlayışı ve eğitim anlayışı şeklinde ayırarak ele al­
mak mümkündür.
10. İlköğretimde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim
Programına ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi yan­
lıştır?
a. Ders içeriklerinin belirlenmesinde mezhepler
arası din modeli benimsenmiştir.
b. Programın amacı öğrencilerin din ve ahlak hak­
kında objektif bilgi sahibi olmalarını sağlamak­
tadır.
c.
İnsana ve düşünceye saygı, temel felsefesi içeri­
sinde yer alır.
d. Öğrencilere doğrudan bilgi aktarmak yerine on­
lara yol gösterici etkinlikler yapmayı esas alır.
e. Programda, öğrenciyi, öğrenme ve bilgi üretme
süreçlerinde etkin kılar.
Devlet ve Rejim Anlayışı
Din eğitimi programlarının geliştirilmesinde belki de en
etkili olanı devlet ve rejim anlayışıdır denilebilir. Çünkü
bu anlayış, din eğitimine nerede ve nasıl yer verilip ve­
rilmeyeceğini belirleyecek etkiye sahiptir. Örneğin, bir
din devleti, demokratik ve laik bir devlet, komünist bir
devlet din eğitimine farklı farklı yaklaşmaktadır. Hatta
bu farklı yaklaşım, eğitimin genelinde görülebilmekte­
dir. Bu yaklaşımın boyutları, eğitim sistemi içerisinde
din eğitimi veren okullara yer verip vermemekten, ge­
nel eğitim okullarında din öğretimi verip vermemeye
ve hatta yaygın din eğitiminin nerede ve nasıl verilece­
ğine kadar uzanmaktadır.
Devlet ve yönetim anlayışının, özellikle örgün din eği­
timi üzerindeki etkisi belirgindir. Çünkü örgün din eği­
timinin yeri okuldur. Okulun temel görevlerinden biri
ise devlet anlayışının ve devletin yönetim biçiminin
meşruiyetini yeni nesillere aktarmak ve benimsetmek­
tir. Hâl böyle olunca bir din devleti, okullarında daha
fazla din öğretimine ağırlık verecektir. Böyle bir devle­
tin okulu, kendi meşruiyetini öğretmek ve benimset­
mek ve dolayısıyla devamını temin etmek için dini, ay­
nı zamanda bir yönetim biçimi ve en iyi yönetim biçimi
olarak öğretmek durumundadır. Dini her zaman bir teh­
like olarak gören komünist bir rejim ise okullarında din
öğretimine yer vermeyi kesinlikle kabul etmeyecektir.
Hatta eski Sovyet Cumhuriyetlerinde olduğu gibi, din­
sizliği bir ders çerçevesinde öğretime konu yapacaktır.
Laik-demokratik bir devlet ise mensup olunan dinin,
halkın değerlerinin ve sahip olunan geleneğin özellik­
lerine binaen bir anlayış geliştirecek ve uygulayacaktır.
Fransa, Almanya ve Türkiye örneklerinde olduğu gibi.
Bu hususta dikkat çekilmesi gereken husus şudur: Din
devleti veya komünist devlet anlayışları gibi totaliter re­
jimlerde din eğitimi ve öğretimi konusunda kesin ve
baskıcı bir tutum gözlenirken; demokratik rejimlerde
Ünite 8 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programının incelenmesi: Programın Temelleri, Yapısı ve Unsurları
ülkeye, dine, kültüre ve yönetimdekilere göre farklılık­
dinî bilgiye de yanlışlığı ispat edilene kadar doğrudur
lar gözlenebilmektedir. Bu da esasen demokratik rejim­
şeklinde yaklaşmak bir eksiklik olmasa gerektir. Bu tar­
lerde din eğitimi ve öğretimi konusunda bir esneklik
tışma özü itibarıyla kelam ilminin sınırları içerisine gir­
payının her zaman bulunduğunu gösterir.
mektedir. Bizim kısaca üzerinde durmamızın sebebi,
bu konuyu tartışmaktan ziyade bunun din eğitimine ve
İnsan Anlayışı
din eğitiminde program geliştirmeye etkisini ortaya koy­
Din eğitiminde program geliştirmede, felsefi anlayış ba­
mak açısındandır. Çünkü dinî bilgi mutlak kabul edildi­
zında, etkili olacak unsurlardan biri de insan anlayışı
ği zaman, din eğitiminde ve din eğitimi programı geliş­
veya insana bakış tarzıdır. Bu noktada, insana bireysel
tirmede, hedeflerin belirlenmesinden başlayarak, konu­
veya toplumsal açılardan yaklaşımlar etkili olabildiği gi­
ların tespitinde, öğretim yöntemlerinin tespitinde vb.
bi, yönetim anlayışının bir uzantısı olarak, insana birey
aynı etkiyi görmek mümkün hale gelmektedir.
veya tebaa olarak bakmak da etkili olacaktır. Bireysel
ve birey olarak yaklaşım daha özgürlükçü, toplumsal
Din Anlayışı
ve tebaa ağırlıklı yaklaşımlar ise daha belirleyici nitelik­
Din eğitiminde program geliştirmede etkisi beklenen
unsurlardan biri de din anlayışıdır. Burada, insanın ken­
te program anlayışını beraberinde getirecektir.
di dinine karşı tutumu veya kendi dini içinde mensup
Bilgi Anlayışı
olduğu mezhebin, cemaatin, tarikatın tutumu etkili ola­
Bilgi anlayışı, eğitimde olduğu gibi, din eğitiminde de
bildiği gibi, bir dinin inanırı olarak diğer dinlere bakışı
etkili bir unsurdur. Özellikle de program geliştirme aşa­
veya inanmayan birisi olarak dine bakışı da etkili ola­
masında bilgi anlayışının etkisi vardır. Burada söz ko­
bilmektedir. Hatta din anlayışı, devlet ve rejim anlayışı­
nusu olan dinî bilgi olduğuna göre, dinî bilginin mutlak
nı, insan ve bilgi anlayışlarını da etkileyebilecek bir
kabul edilmesi, hedeflerin, konuların, eğitim ve öğren­
özelliğe sahiptir.
me durumlarının belirlenmesinde tesirini gösterecektir.
Din anlayışının din eğitiminde hedeflerin belirlenmesi­
Nitekim bizde ve Batı’da, aşağıda da anlatılacağı gibi,
ne etkisi konusunda en belirleyici yönü, devletin be­
din eğitimi ve öğretiminde konu ve öğretmen merkezli
nimsediği din anlayışı olmaktadır. Bir resmi dini olan
eğitimden öğrenen ve hedef merkezli eğitime geçmek
devlet ile laik-demokratik bir devlet bu konuda farklı
pek kolay olmamıştır. Tanrı’nın mutlaklığı, Tanrı sözü­
yaklaşımlar göstermektedir.
nün (vahyin) de mutlaklığını beraberinde getirmiştir.
Tanrı’nın ve Tanrı sözünün muhatabı olan elçisinin söz
Eğitim Anlayışı
ve davranışları (sünnet) da bu mutlaklıktan payını al­
Eğitim anlayışı da din eğitiminde program geliştirme
mıştır. Bir inanır için bu konuda aksini söz söylemek
sürecine etkisini gösterebilecek bir öğedir. Otoriter eği­
mümkün olmadığı gibi, aksi olmayan yorumlarda bulu­
tim anlayışı, anti-otoriter eğitim anlayışı, demokratik
nurken bile dikkatli olmak en azından yanlış anlaşılma­
eğitim anlayışı, bankacı eğitim anlayışı, problem çözü­
mak için zorunludur. Söze Peygamberin aldığı mutlak­
cü eğitim anlayışı, hayat boyu eğitim anlayışı gibi anla­
lık payından başlarsak; Kur’an ve sünnette onun da bir
yışlar din eğitiminde program geliştirmede kendi anla­
insan olduğu vurgulanmaktadır (18 Kehf 110). Dinî ko­
yış özelliklerini hissettirecektir.
nularda hata yapması mümkün olmadığı için (53 Necm
3)
bu konulardaki sünnetinin doğruluğu tartışılamaz.
İnsan olarak yaptığı diğer işlerde ise yanılma payı ola­
bileceği kabul edilir.
iVahyin mutlaklığı da tartışılamaz bir konudur. Ancak
insanın vahiyden anladıkları yani vahyi anlama yoluyla
ortaya konulan bilgiler mutlak değildir. Dolayısıyla dinî
bilgileri mutlak kabul etmek, esası itibarıyla üzerinde
düşünülmesi gereken bir fonudur. Çünkü bu bilgiler,
vahye veya dinî sünnete dayansalar da sonuç itibarıyla
onların bizatihi kendisi değil, onlardan insan tarafından
anlaşılanlardır. Olaya bu açıdan bakıldığında, bilimsel
bilgi çerçevesinde, insan tarafından anlaşılıp sunulmuş
Kaynak: Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş,
PegemA Yayıncılık, Ankara 2002, s. 102-108.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
168
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
Y ararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
1. c
Yanıtınız yanlış ise, “Programın İncelenmesi'’
Bilgin, B. (1999)- “Din Öğretiminde Yeni Modeller”,
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Cumhuriyetin 75. Yılında Türkiye’de Din
Eğitimi ve Öğretimi. Türk Yurdu Yayınları, Ankara.
Demirel, Ö. (1997). Eğitimde Program Geliştirme.
2. d
Yanıtınız yanlış ise, “Programın Vizyonu”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. b
Yanıtınız yanlış ise.
“Öğrenme Alanları”
4. a
Yanıtınız yanlış ise,
“Öğrenme Alanları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. c
Yanıtınız yanlış ise,
d
Yanıtınız yanlış ise, “Kazanımlar” konusunu
Yanıtınız yanlış ise,
d
“Öğrenme Alanları”
Yanıtınız yanlış ise, “Öğrencilere Kazandırılacak
Temel Beceriler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
9 a
Yanıtınız yanlış ise, “Öğrencilere Kazandırılacak
Temel Beceriler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
10. a
Yanıtınız
yanlış
ise,
ÖSYM Eğitim Yayınları No: 8 , Ankara.
Selçuk, M. (1997). “Din Öğretiminin Kuramsal Temelleri-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8.
9. Baskı, Ankara.
Özçelik, D. A. (1987) Eğitim Programları ve Öğretim.
yeniden gözden geçiriniz.
7. b
Sanatı. 2. Baskı, Pegem A Yayıncılık, Ankara.
Ertürk, S. (1984/1997). Eğitimde Program G eliştirm e.
“Öğrenme Alanları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
6.
Usem Yayınları: 13, Ankara.
Demirel, Ö. (2000). Plandan Uygulamaya Öğretme
konusunu yeniden gözden geçiriniz
“Öğrenme
Alanları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Zihin Gelişimi Açısından Bir Deneme”, Din Eğitimi
Araştırmaları Dergisi. Marmara Üniversitesi İlahiy­
at Fakültesi Yayınları, Sayı 4, İstanbul.
Selçuk, M. (2000) “Din Öğretiminin Kuramsal
Temelleri”, Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar.
MEB Yayınları, Ankara.
Selçuk, M. (2000). “Teorik ve Pratik Açmazlarıyla
Kültürel Miras Öğretimini Sorgulayan Bir Deneme”,
Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar.
MEB
Yayınlan, Ankara.
Serinsu, A. N. (2000). “Kur’an ve insanın Anlam Arayışı”,
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar.
Sıra Sizde 1
Yayınları, Ankara.
Millî eğitimin ve okulun amaçlarından bağımsız ve hat­
ta onlarla çelişen bir ders düşünülemez. Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi dersi de bunlardan bağımsız programlanmamıştır.
Sıra Sizde 2
Sözü edilen anlayışın benimsenmesinde dünyada ve
Türkiye’de sosyal ve pedagojik yönden meydana gelen
gelişmeler etkili olabilir.
Sıra Sizde 3
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim
Programında yer alan unsurları inceleyerek programın
vizyonunu gerçekleştirme düzeyi hakkında bazı izle­
nimler elde edebilirsiniz. Programın amaçları ve içeriği
programın vizyonunun gerçekleştirilmesi hakkında bil­
gi vermektedir. Ayrıca öğrenme-öğretme süreci ile öğ­
renci başarısını ölçme ve değerlendirme yaklaşımları da
programın vizyonu’nun gerçekleştirilmesi ile ilgili geri­
bildirim sağlamaktadır. Bu nedenle, program planı ve
uygulamalarına bakılarak programın vizyonunun ger­
çekleşme derecesi hakkında düşünce geliştirilebilir.
MEB
Sönmez, V. (1999) Program Geliştirmede Öğretmen
El Kitabı. 8 . Baskı, Anı Yayıncılık, Ankara.
M. (2000). Eğitimde Planlama ve
Değerlendirme. Ocak yayınları, Ankara.
Taşdemir,
Tebliğler Dergisi (2000), Cilt:63, Sayı: 2517.
Varış, F. (1988). Eğitimde Program Geliştirme: Teori
ve Teknikler, 4. baskı, A.Ü. Eğitim Fakültesi
Yayınları, Ankara.
Küçükahmet, L. (2000). Öğretimde Planlama ve
Değerlendirme. 11. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım,
Ankara.
Erginer, E. (2000). Öğretimi Planlama Uygulama ve
Değerlendirme. Anı Yayıncılık, Ankara.
D in K ü ltü rü ve A h la k
Bilgisi Ö z e l Ö ğ r e tim
Y ö n te m ve Teknikleri
Eğitim ve öğretim de geçerli olan gen el yaklaşım , yöntem ve teknikler vardır. B un­
lar alan ın özelliklerine göre u yarlan arak kullanılır. Yöntem ve tekniklerin öğre­
tim de işe koşulm a biçim lerini, öğretm enlik m eslek derslerinde öğrenmişsinizdir.
Bu ünitede din ve a h la k öğretimi özel öğretim yöntem ve teknikleri ele alınmıştır.
Genel öğretim yöntem leri kap sam ın a giren anlatım , soru-cevap, vb. yöntem ve
tekniklere kitabın h acm i dolayısıyla y er verilmemiştir. Bu yöntem ve tekniklerin
din öğretim ine uygulanışı ile ilgili bazı örnekleri, İşleniş Örnekleri Ünitemizde
bulacaksınız. Din ve A hlak öğretimi ile ilgili kısım, büyük ölçü de program a d a ­
y an d ırılarak hazırlanm ıştır.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
Değer öğretiminde kullanılan yaklaşım ları açıklayabilecek,
<Jg> Din öğretiminde kavram öğretme teknik ve ilkelerini açıklayabilecek,
<Jg> Din öğretiminde din dili çalışm alarında dikkat edilecek husus ve aşam aları
listeleyebilecek,
<$g> Ayet öğretiminde belli başlı yaklaşım ları açıklayabilecek
bilgi birikim ine sahip olacaksınız.
170
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Örnek Olay
Naylon leğenle gelen ‘dört dörtlük’ karne sevinci
Erzurum ’urı Tekman ilçesine bağlı Yerköy Birleştirilmiş Sınıflı İlköğretim Okulu
ikinci sın ıf öğrencisi M ahzun Şengül (9), çam aşır leğeni içinde geldiği okulunda
karne sevinci yaşadı.
Öğretmeni Nejla G ök’ün elinden karnesini
a la n M ahzun m utluluktan g özy aşların a h a ­
kim olam adı. B abaan n esin e sarılarak ağlayan
Mahzun, karnesini aldıktan sonra babaan n esi
ve öğretm eninin ku cağ ın d a dışarıya ç ık a ra k
sevincini arkadaşlarıyla paylaştı. D aha sonra
babaan n esi tarafından tekrar leğene oturtulan
M ahzun evinin yolunu tuttu.
Doğuştan ayaklan olmadığı için
babaannesinin çektiği leğen içinde
okula giden Mahzun, karne
sevincini arkadaşlanyla paylaştı.
Kaynak: Z am an 27.01.2007
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Özel Öğretim Bilgisi
Strateji
Yöntem
Teknik
•
•
•
•
Değer Öğretimi
Din Dili Çalışmaları
Ayet Öğretimi
Kavram Öğretimi
İçindekiler
DEĞER ÖĞRETİMİNDE YENİ YAKLAŞIMLAR
• Değer A çıklam ak
• Ahlaki M uhakem e
• Değer Analizi
• KA VRAM ÖĞRETİMİ VE DİN ÖĞRETİMİNDE KA 1 RAM HARİTALARI
Kavram Öğrenme ve Öğretme
• Kavram Öğretiminde Uygulanan Teknikler
• DÎN DİLİ ÇALIŞMALARI
• DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERSİNDE A YETLERİN KULLANIMI
Ayet ve Hadislerle Çalışma Teknikleri
.
Ünite 9 - Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Özel Öğretim Yöntem ve Teknikleri
DEĞER Ö ĞR ETİM İNDE YENİ YAKLAŞIM LAR
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı’nda, programa
uygun olarak öğrenme-öğretme sürecinde işe koşulabilecek bazı yöntem ve tek­
nikler hakkında bilgi ve örnek verilmiştir. Aşağıda bazı uyarlamalarla birlikte bu
bilgi ve örneklerden bir kısmına yer verilmiştir. Din ve Ahlak öğretimi bir değer­
ler öğretimidir. Bunun için de değer öğretimi yaklaşımlarına öncelik ve ağırlık
verilmiştir.
Değerler, geleneksel telkin yöntemiyle aktarılabileceği gibi değer açıklama yak­
laşımı ile öğrencinin kendi değerlerinin farkına varması yoluyla da kazandırılabilir.
Öğrencinin değerlerini anlamak ve değerinin sistematik analizini yapmak amacıy­
la ahlaki muhakeme ve değer analizi yaklaşımları da kullanılabilir.
Değer Açıklamak
Bu yaklaşım bireyin yaşam değerlerini fark etmesine, karar almasına, kararını uy­
gulamasına ve başarmasına yardım eder. Yaşam becerileri eğitimi olarak da anılır.
Değişen dünyada öğrencinin yaşamının tümünde ona rehberlik edecek bilgi, be­
ceri ve duyguları öğrenmesine yardım eder.
Telkine dayalı doğrudan değer öğretimi etkisini yitirmeye başlamıştır. Genç in­
sanın kendisine örnek alabileceği insan sayısı artmış, öğretmen ve velinin öğrenci
üzerindeki etkisi azalmıştır. Öğrencinin modeli velisi, öğretmeni olabileceği gibi
bir şarkıcı, politikacı veya sinema yıldızı da olabilmektedir. Bütün bu etkiler altın­
da gençler, değerleri yetişkinler tarafından yönlendirildiğinde, kendi değerlerinin
farkına varamamaktadır.
Öğrencilerin hayatını nasıl yaşayacağı, seçimlerinde ve karar almada nasıl dav­
ranacağı ve akima gelen soruların cevaplarını nasıl vereceğini bilebilmeleri için
kendi değerlerini açıklığa kavuşturması gerekir. Genç veya yaşlı herkes otorite, ça­
lışma, arkadaşlık, para, cinsellik, din, siyaset, serbest zaman, okul gibi konularda
anlaşmazlığa düşer, karmaşa ve değer çatışması yaşar. Bugünün genç ve çocukla­
rı geçmişe göre daha çok seçenekle karşı karşıyadır. Alternatiflerin çok olması on­
ları daha çok karmaşaya ve görgüsüzlüğe itmiştir. Bu karmaşıklık ve anlaşmazlık
karşısında öğrencilere yardım gereklidir.
Bu yaklaşımda öğrencilere kendi değerlerinin farkına varması için yardımda
bulunulmaktadır. Bu tekniğin altında yatan varsayım bireylerin kendi değerlerini
açık bir şekilde anlayamayacaklarıdır. Değer açıklama yaklaşımı, öğrencilere yar­
dım ederek kendi değer sistemlerini kurmalarına yardımcı olur. Bu yaklaşım, de­
ğerlerin içeriğinden çok oluşma süreciyle ilgilenmiştir.
Ryan’a göre değer açıklama; sınıf oyunları, sergiler, farklı zaman ihtiyaçlarında
alıştırmalar ve özel olarak seçilmiş konular sayesinde yapılır. Öğretmenler değer
açıklamasını tüm yaş seviyelerinde ve konularda kullanabilir. Bu yaklaşımı benim­
seyen öğretmenler grupla çalışmaya önem verirler. Uygulama sırasında her düşün­
ceye saygı gösterir ve belli değerleri dayatmadan öğrencilerin değerlerini açığa
vurmalarını teşvik ederler.
Değer açıklama yansız bir yaklaşımdır. Değer açık bir şekilde öğretildiğinde et­
kisinin azalacağı düşünülmektedir. Bu nedenle değerlerin zorla benimsetilmeden,
yedi basamakta değer kazandırılması temel alınır.
171
172
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
S eçm e
1. Özgürce seçim ya da bağımsız seçim yapma (seçme özgürlüğü),
2. Bir dizi mevcut seçeneği değerlendirdikten sonra alternatifler arasından
seçebilme,
3. Her alternatifin olası sonuçlarını düşünerek değerlendirdikten sonra seçebilme,
Ö d ü llen d irm e
4. En önemli ve değerli olduğu düşünülen şeyleri ödüllendirme ve onlara de­
ğer verme,
5. Serbestçe (özgür) seçilen bir değeri açıkça söyleyebilme,
H areket
6. Serbestçe (özgür) seçilen değerle uyumlu bir hareket tarzıyla (tavır) hareket
edebilme,
7. Seçilen değerle uyum içerisindeki bir hareket tarzında tekrar tekrar hareket
edebilme.
Değer açıklama yaklaşımında amaç, yukarıda verilen yedi basamağı kullanarak
öğrencilerin kendi yaşantıları yoluyla değerleri içselleştirmelerini sağlamaktır. Bu
basamakların kullanılması durumunda öğrencilerin değer ve davranışlarının farkı­
na varması beklenir.
Değer açıklamanın anahtar öğesi cevap açıklamadır. Cevap açıklama öğrenci­
nin kendi fikirlerini denemesi durumunda onu cesaretlendirir. Öğretmen cevap
açıklarken kendi doğru cevabını önermemeli, öğrencinin cevabını değerlendirme­
mek, eleştirmemek ve ahlaki hâle dönüştürmemelidir. Öğrencinin verdiği cevabı
açıklamasına yardım etmek amacıyla aşağıda verilen biçimde sorular sorulabilir.
• Senin için bu önemli midir?
• Şu an mutlu musun?
• Diğer alternatifleri yapabileceğini düşündün mü?
• Gerçekten yapabilir ve konuşabilir misin?
• Aynı şeyleri tekrar yapabilir misin?
Sonuç olarak öğretmen sınıf içinde ve dışında öğrencilerin seçim ve değerlen­
dirmelerini bilinçli olarak geliştirmeleri için fırsatlar sunar.
Değer açıklama yaklaşımında kullanılabilecek örnekler programda verilmiştir.
Bunlardan ikisi şöyledir:
1. Aşağıda verilen beceri ve değerleri önemine göre sıralayınız.
C e s u r o lm a k
A ra şt ırm a c ı o lm a k
S o r u m lu lu k sahibi o lm a k (g ö re v bilinci)
Ç a lışk a n o lm a k
M e ra k lı o lm a k
i■
G irişim c i o lm a k
; _________________________________________________
G ü v e n ilir o lm a k
T u tu m lu o lm a k
H aya ttan tat a lm ak
Saygılı o lm a k
Başarılı o lm a k
Ü re t k e n o lm a k
Öğretmen sıralama sonrasında öğrencilerin cevaplarım analiz eder ve sonuçla­
rı tartışır. Öğretmen, öğrencilerin cevaplarını açıklamaları için onlara açık uçlu so­
rular sorar. “Bu değer senin için kesinlikle önemli midir? Niçin?” gibi sorularla öğ­
rencilere cevaplarını açıklama fırsatı verir.
Ünite 9 - Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Özel Öğretim Yöntem ve Teknikleri
2. Aşağıda verilen ifadelere katılıp katılmadığınızı belirtiniz.
Katılıyorum
0
0
_____ < ! _
<>
1 ^ri
Katılmıyorum
0
0
0
0
!
Düşünce
İn sa n la ra y a rd ım e tm e k o n ları tem belliğe alıştırır.
H e r insan b ir g ü n y a rd ım a m u h ta ç d u ru m a düşebilir.
Y a r d ım s e v e r o lm a k d iğe r insanlarla ge çin m e yi kolaylaştırır.
0
Y a r d ım s e v e r o lu n m a d a n da b ir t o p lu m v a r olur.
0
M u tlu o lm a k için y a rd ım s e v e r o lm a k ge re kir.
0
H e r insan y a rd ım a layık değildir.
Bu tip alıştırmada öğrencilere, her biri için en azından iki seçenek olan bir di­
zi ifade sunulur. Öğrenciler seçimlerini yaptıktan sonra öğretmen kendi yaptığı bir
çeteleye öğrencilerin verdikleri cevapları işaretler. Öğrencilerin düşüncelerini araş­
tırmak için açıklayıcı sorular kullanılabilir.
Ahlaki Muhakeme
Kohlberg tarafından geliştirilen ve ahlaki ikilem içeren hikayelere dayanan bir yak­
laşıma dayanır. Ayrıca kitabımızın bir sonraki bölümünde işlenecektir.
Bu yaklaşımda öğretmenin rolü, ahlaki ikilemlerin bulunduğu örnekler vererek
öğrencilerin kendi çıkmazlarını çözmelerine yardım etmektir. Öğretmen bunu ya­
parken her öğrenciyi ahlaki ikilemle karşılaştırır ve diğer öğrencilerin verilen ör­
nek olayla ilgili söylediklerini duymasını sağlar. Bu yaklaşımda amaç, öğrencilerin
zihnine seçilmiş değerleri yerleştirmek değildir.
Öğretmen uygulama sırasında sınıfı gruplara böler ve örnek olayda yapılacak
en iyi davranışın ne olduğunu sorar. Her grup bu soru etrafında tartışır. Çıkmaz­
lar, öğrencilerin deneyim ve gelişim seviyelerine göre çözülür. Araştırmalar öğ­
rencilerin görüş belirtme sırasında diğer öğrencilerin tesiri altında kalmadıklarını
göstermiştir. Bu yöntemde esas amaç, öğrencilerin davranışlarına rehberlik ede­
cek ahlaki ilkeler geliştirmelerine yardım etmektir. Yaklaşım bütün okul seviye­
lerinde kullanılabilir.
Kohlberg’in hikâyelerinden uyarlanmış bir hikâye aşağıda verilmiştir.
“Ege Bölgesi’nde bir ilçede bir kadın kanserden ölmek üzeredir. O ilçedeki bir
doktor da bitki özlerinden yaptığı bir ilacın kanseri tedavi ettiğini söylemektedir.
Gerçekten de ilacı kullanan bazı hastalar iyileşmiş görünmektedir. Ancak doktor
ilacı kendisine mal oluşunun 10 katı fazlasına satmakta, bir doz ilaç için bin lira is­
temektedir. Hasta kadının kocası ilacı satın alabilmek için her türlü çareye başvur­
muş, gerekli paranın ancak yarısını toplayabilmiştir. Bunun üzerine doktora gide­
rek karısının ölmek üzere olduğunu anlatmış ya ilacı kendisine daha ucuz verme­
sini ya da ilacın parasını taksitle ödeyebilme imkanı vermesini rica etmiştir. Ancak
doktor bunu kabul etmemiş: “Bu ilacın isteklisi çok fazla, ilacı parası olana sata­
rım.” demiştir. Çaresiz kalan hasta kadının kocası sonuçta bir gece ilacı çalmıştır.”
• Sizce ilacı çalmak mıydı?
• Adam suçlu mudur?
• Suçluysa neden suçludur?
• Suçsuzsa neden suçsuzdur?
173
174
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Hikâyenin sonunda yukarıdaki sorular yöneltilerek öğrencilerin görüşleri alınır.
Öğrenci değerlendirme yaparken birçok bileşeni dikkate alır. Verdiği kararında da­
yanakları bireyin ahlaki gelişimi hakkında bilgi verir. Burada öğrencinin çözümü
önemli değildir. Önemli olan öğrencinin çözüme ulaşırken kullandığı akıl yürütme
ve neden o çözüme ulaştığıdır.
Değer Analizi
Değer analizi yaklaşımı, değer eğitiminde dikkati, düşünceyi ve ayırt etmeyi gerek­
tiren bir analizdir. Değer, sorular üzerinde duygusal olmadan, akılcı bir şekilde de­
ğer sorularını test eder. Bu yaklaşımda ahlaki gelişim teorisinin tersine öğrenciler
bir pozisyon alır ve yargılar. Değer analizi yaklaşımı gerçek ya da yapay bir sorun­
la karşılaşıldığı zaman uygulanan bir yaklaşımdır.
Bu yaklaşımda öğrenciler örnek olaylarla ahlaki düşünme becerisini kazanırlar.
Aynı zamanda öğrenciler bilimsel problem çözme yöntemini sosyal problemlere
uygulamayı da öğrenirler.
Öğrencilerin değerlerle ilgili soruları anlamaları için analiz yeteneklerinin ve
dikkat yeterliklerinin geliştirilmesi gereklidir.
Değer analizinde temel görevler şu şekildedir:
1. Konunun (çıkmazın) tanımlanması,
2. Alternatiflerin açıklanması,
3. Her alternatifle ilgili kanıtlar toplayarak sonucun tahmini,
4. Kanıtların değerlendirilmesi ve uzun vadeli sonuçların tahmini,
5. Muhtemel durumların tanımlanması,
6. Her durum için mümkün olan sonucun değerlendirilmesi ve açıklanması,
7. Alternatifler arasından seçme ve uygun hareket için karar alma.
Öğrenciler bütün yeterlikleri kazanana kadar her bir aşamayı uygular. Değer
analizi çoğu kez desteklenen ve çok az eleştirilen bir yaklaşımdır. Bazı basamak­
ları değer öğretiminin diğer yaklaşımlarına benzer. Değer analizinde de birçok ba­
samak öğretmenin soracağı seri sorulara bağlıdır. Öğretmen 25 kişilik bir sınıfta
öğrencinin biriyle ilgilenirken diğer öğrenciler başlarda dikkatlice dinleyecektir.
Ama öğretmenin öğrenciyle diyalogunun uzaması durumunda diğer öğrenciler ilgilenmemeye başlayabilirler. Bu durumdan kurtulmak için aşağıda verilen çözüm
yolları uygulanabilir:
1. Öğretmen öğrencinin ilgi seviyesine dikkat etmelidir.
2. Zamanı iyi kullanmak için küçük gruplar şeklinde uygulanmalıdır.
3. Öğrencinin dikkati dağıldığı zaman özetleme yapılmalıdır.
4. Değer analizine, çözüme ulaşmayı görmeye yetecek zaman ve konunun ye­
terli içeriği olmadıkça başlanmamalıdır.
Değerleri nasıl öğretirsiniz?
KAVRAM ÖĞRETİMİ VE DİN ÖĞRETİM İNDE KAVRAM
HARİTALARI
Kavram Öğrenme ve Öğretme
Kavram, olgulardan yola çıkarak “geliştirilen” bir zihinsel yapıdır. Bu çerçevede,
nesnelerin, insanların, duyguların ya da fikirlerin ortak özelliklerini tanımlayan ve
dil ile ifade edilen bir yapı olarak da tanımlanabilir.
Ünite 9 - Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Özel Öğretim Yöntem ve Teknikleri
Kavram Ö ğrenm e
Kavramlar zihinsel olgulardır ve öğrenme sonucu oluşur. Bu oluşum şöyledir. Ya­
şanmış olayların zihinlerdeki izleri önce bireysel ve somuttur. Yani bu tasarımlar
belli bir nesnenin, olayın, belli bir yaşantının bir kişinin zihnindeki izleridir. Ama
zihin bunlar üzerinde çalışır. Zaman ile ve birçok yeni yaşantının etkisiyle bu so­
mut ve bireysel tasarımlar soyutlaşır ve derece derece genelleşir. Soyutlama, nes­
nelerin gerçekten ayrılması mümkün olmayan beyazlık, ağırlık, yumuşaklık veya
sevimlilik gibi niteliklerinin zihinde ayırt edilerek üzerinde düşünebilme sürecidir.
Gerçekte, bir mandalinanın kokusunu mandalinadan, insanın iyiliğini insandan
ayırmaya olanak yoktur. Ama mandalinanın kokusu ve insanın iyiliği üzerinde ay­
rıca düşünülebilir. İşte böyle bir işlem sonunda sıcaklık, hafiflik, sertlik, sevgi,
özerklik ve adalet gibi soyut tasarımlara varılır. Zihinde zamanla biriken imge ve
tasarımlar üzerinde daha ileri birtakım işlemler yapılır. Bunlar soyutlandıktan son­
ra, zihinde birbiriyle karşılaştırılır. Bu karşılaştırmada zihinde birbirine benzeyen
ortak niteliklere sahip olan tasarımlar gruplandırılarak genel tasarımlara varılır,
bunlara kavram denir. Kedi, köpek, hayvan, insan, masa ve sandalye gibi.
Kavram Öğretim i
Kavramlar, yukarıda da belirtildiği üzere imgelerin soyutlamalarıdır. Tümüyle so­
yut bir içeriğin öğrenilmesi oldukça zordur. Bu nedenle kavramları bir dereceye
kadar “somutlaştırma” gayretleri olmuştur. Bu amaçla kavram öğretiminde kulla­
nılabilecek grafik materyaller geliştirilmiştir. Bütün bunlar gerçekleştirilirken
kavramların öğrenilmesi süreci göz önünde bulundurulmuştur. Bu tür materyal­
lerin kullanımını esas alan öğrenm e-öğretm e yaklaşım ve stratejilerine grafik
stratejileri de denir. Grafik stratejileri, çok sayıdaki öğrenme ve öğretme yakla­
şımı içerisinde yer alan ve gerçekleştirilen eğitim çalışmasına ilişkin konuyla ön­
ceden işlenen konular ve daha sonra işlenecek konular arasında gidiş-geliş im­
kânı tanıyan birkaç stratejiden biridir. Grafiksel materyaller; metinlerdeki ana dü­
şünceleri, yapıları ve bunlar arasındaki ilişkileri yansıtan görsel şekiller ve hari­
talardır. Bu tür materyallerde bir konu, olay veya olgunun ana düşünceleri ya da
ana kavramları saptanmakla kalınmamakta; ayrıca, onlar arasındaki ilişkiler, dü­
şünce örüntüleri ve bunların nasıl bir araya geldiği de keşfedilmektedir. Anlam
Çözümleme Tabloları (AÇT), Kavram Ağları (KA) ve Kavram Haritaları (KH) bun­
ların en başlıcalarıdır.
Kavram Öğretiminde Uygulanan Teknikler
Anlam Çözüm lem e Tabloları (A Ç T )
Anlam Çözümleme Tabloları, öğrencilerin de katıldığı bir etkinlik ile iki boyutlu
bir tablo olarak geliştirilir. Tablonun bir boyutunda özellikleri çözümlenecek var­
lıklar veya kavramlar yer alır, diğer boyutunda özellikler sıralanır. “Anlam Çözüm­
leme Tabloları” kavramların tanımlayıcı ve ayırt edici özelliklerinin öğrenilmesinde
etkili biçimde kullanılabilir. Öğrenci, bu araç hazırlanırken, öğrendiği sözcüklerin
anlamlarını daha önceden bildiği sözcüklerle bağlar, böylece kavram geliştirmiş
olur. “Anlam Çözümleme Tablosu” bir defa hazırlandıktan sonra kavramları pekiş­
tirmek için de kullanılabilir.
175
176
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretimi
Aşağıda böyle bir AÇT aracının ilköğretim öğrencileri düzeyinde bir sınıf etkin­
liği olarak geliştirilmesinin basamakları Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğreti­
minde kullanılabilecek bir “Anlam Çözümleme Tablosu” örneği verilmiştir:
1. Öğretmen ünite ile ilgili bir konu seçer.
2. Konunun başlığı tahtaya yazılır. Örneğin; “Başlıca ibadetlerimiz”; “Her Gü­
zel Iş ve Davranış: Salih Amel”
3. Öğrenciler konu ile ilgili bulabildikleri kadar başlıca ibadetleri bulurlar. Söy­
lenen ibadet isimleri tahtanın sol tarafına alt alta yazılır. Örneğin; namaz,
oruç, hac ve zekât gibi.
4. Öğrencilere adları yazılan başlıca ibadetlerin isimleri sorulur. Örneğin; belli
vakitte yapılan, kişisel, toplumsal, mal ile yapılan, beden ile yapılan vb. gibi.
5. Bu aşamadan sonra iki boyutlu bir tablo hazırlanır. Bu tablonun sol tarafına
söylenen ibadetlerin isimleri, üst yatay kısma da öğrencilerle belirlenen
özellikler yazılır. Hazırlanan bu tablo öğrencilerin defterlerine de çizdirilir.
6. Öğrencilerden tabloda bulunan ibadetlerde, o özelliğin bulunması hâlinde,
karşısına “X” işareti konması istenir.
Tablo 9.1
İbadetlerin
Özellikleri ile İlgili
Anlam Çözümleme
Tabloları (AÇT)
Örneği
s
i
İbadetlerin
)•
Özellikleri
Başlıca ibadet
T
Çeşitleri
*
Nam az
X
X
X
X
X
O ru ç
X
X
X
X
X
H ac
X
X
Zekât
X
İlim y a p m a k
Y aşlılara y a rd ım e tm e k
X
X
X
i x 1
_____
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Öğrencinin bu şekilde bir ibadeti diğerinden hangi ölçüde ayırabileceğini kav­
ramasına ve öğrenmesine çalışılır. Böyle bir çalışmadan sonra her bir ibadet için
görülebilen ve hissedilebilen özellikler her zaman için kullanılamayacağı fikri ge­
liştirilerek yeni bazı özellikler bulmaya çalışılır. Böyle bir çalışmadan sonra öğren­
cinin, bildiği sözcükleri yeni öğrendiği sözcüklere bağlayarak ayırt edici özellik de­
nildiğinde nelerin düşünülmesi ve anlaşılması gerektiğini kavramasına ve bu yön­
de yeni kavramlar geliştirmesine katkıda bulunulabilir.
Kavram Ağları (K A )
Kavram ağı; öğrencilerin izlenimlerini, düşüncelerini yazılı öğretim araçlarındaki
(ders kitabı, ansiklopedi vb.) kavram ve ilkelerle uyumlu bir biçimde sergileyen
grafik araçlardır. “Semantik Ağ” da denilen bu araç, öğrencilerin;
• Önceki bilgilerini harekete geçirmek,
• Yeni kavramları geliştirmek,
• Kavramlar arası yeni ilişkiler bulmak,
• Kavramları yeniden düzenlemek gibi zihin etkinlikleriyle,
• Yazılı metinleri daha iyi anlamalarına yardım eder.
Ünite 9 - Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi özel öğretim Yöntem ve Teknikleri
177
Kavram ağları bir üniteye hazırlık basamağında kullanılabileceği gibi ünite işle­
nirken ve ünite sonunda da kullanılabilir. Bu araç, özellikle kavramları gruplamaya ve bu yolla öğrencinin zihin yapılanmasını düzenleyerek daha üst kavrama ve
düşünme düzeyine erişmesine yardım eder.
Bir kavram ağının toplu sınıf etkinlikleriyle Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersin­
de geliştirilmesi aşağıdaki örnekte aşama aşama gösterilerek özetlenmiştir:
1. Öğretmen derste işlenecek bir konuyla ilgili anahtar bir kavramı veya cüm­
leyi tahtaya yazar. Örneğin, Allah’ın Sıfatları.
2. Öğrencilerden anahtar kavramla ilgili sözcükler bulması istenir ve bulunan
sözcükler tahtanın bir kenarına yazılır. Örneğin, her şeyi görür, işitir, bilir
vb. gibi.
3. Öğrencilerden bu sözcükleri anlamlarına veya ilişkilerine göre gruplamaları
istenir. Her grubun en az bir sözcüğü içermesi gerektiği hatırlatılır.
4. Sözcük grupları belirlenip tahtaya yazıldıktan sonra öğrencilerden her gru­
ba bir ad bulmaları istenir. Grup adları tartışıldıktan sonra aşağıdaki tablo
hazırlanır.
Öğrenciler sözcüklerin bir kısmının tablodaki gruplardan hiçbirine tam uyma­
dığını görebilir. Bu sözcükler tablonun altında gruplanmadan sıralanabilir. Gruplama ve gruba ad bulma etkinliğine devam edilerek daha geniş bir tablo yapılabilir.
A L L A H 'IN S IF A T L A R I
Kendisinde olup başkasında
Kendisinde olup yarattıklarında da
bulunmayan (Zatî Sıfatları)
bulunabilen (Subutî Sıfatları)
• Ö n ce si y o k
• B ilm e k
• S o n ra s ı y o k
• G ö rm e k
• Y a ra ttık la rın a b e n z e m e z
• D ir i o lm a k
• V a rlığ ı k e n d is in d e n ...
• K o n u şm ak
I_______ _____ __
• Y aratm a k
• G ü c ü yetm ek...
Kavram Haritaları (K H )
Bir konuyla ilgili kavramların isimlerinin genelden özele doğru, birbirleriyle ilişki­
lerine göre şematik gösterimine k a v ra m h a rita s ı adı verilir. Kavram haritaları, bir
olayı veya konuyu topluca gösteren, kavramları, kavramlar arası ilişki ve ilkeleri
kısaca belirten grafik araçlardır. Kavram haritaları da kavram ağlarına benzer gra­
fik araçlardır ancak onlardan farklı olarak kavram haritalarında kavramlar arası iliş­
kiler, ö n e rm e le r veya ilk e le r olarak yer alır.
Kavram haritaları öğretim işinin en önemli unsuru olan öğretmen ve öğrenci ta­
rafından çizilebilir. Öğretmenin çizeceği kavram haritaları süreç itibariyle üç nok­
tada incelenebilir:
1. Öğretmen kavram haritasını dersi işlerken adım adım çizer. Konunun iş­
lenmesinin ne kadar zamanda tamamlanması gerekiyorsa kavram haritası
da o süreç içerisinde tamamlanır. Bu yöntem öğretmene ders işlemesinde
yol gösterecektir.
Tablo 9 2
A llah’ın Sıfatlan ile
İlgili Kavram Ağı
(KA) Örneği
178
Oin Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
2. Kavram haritası yine öğretmen tarafından konuyu özetlem ek amacıyla
ders sonunda çizilir. Bu tür çizimlerde öğrencinin harita çizimine katılımı
sağlanabilir.
3. Öğretmen kavram haritasını dersin başında tahtaya, slayt veya diskette ha­
zırlanmış bir şekilde sınıfa getirebilir. Ancak, öğretmen tarafından hazır­
lanmış bir kavram haritasının öğrencinin öğrenmesi için yeterli olmayaca­
ğı bilinmektedir.
Kavram haritaları, çok farklı biçimlerde çizilebilmekle birlikte, kavram haritala­
rı ile kavramlar arasındaki ilişkileri göstermek ve kavramları somutlaştırmak gibi
iki hedefe ulaşmak amaçlanmaktadır. En çok kullanılanı aşağıdaki türleridir:
1. A kış Ç izgesi (Flow Charts): Akış çizelgesinde bir fikrin-düşüncenin, olayın
akışı kavram haritası şeklinde sunulur.
2. Dönen D iyagram lar (Cycle Diagram): Dönen diyagramların oluşturulmasın­
da kavramların birbiri ile karmaşık ilişkisi etkilidir.
3. D ayandınlabilir A ğaçlar (Predicability Trees): Kavram, bir noktaya dayan­
dırılacaksa dayandırılabilir ağaçlar kullanılabilir.
4. Örümcek Ağı Kavram Haritası: Örümcek ağı kavram haritası, merkezi kav­
ramın (temanın), haritanın ortasına yerleştirilmesi ve kavramların onunla
bağlanması yoluyla organize edilir.
5. Hiyerarşik Kavram Haritası: Hiyerarşik kavram haritaları, bilgiyi önem sıra­
sına göre sunmaya imkân tanıyan kavram haritalarıdır. En önemli bilgi hari­
tanın tepesine (en üstüne) yerleştirilir. Ağ ve kategori kavram haritaları ola­
rak da adlandırılan bu haritalar kavramlar arası ilişkilerin çok farklı şekiller­
de düzenlenmesine imkân sağlar.
6. Sistem(ler) Kavram Haritası: Sistem kavram haritaları bilgiyi akış çizgesi tü­
rü kavram haritalarında olduğu gibi organize ederler. Bu türü haritalarda
akış çizgesi türü haritalara ek olarak “girdiler” ve “çıktılar” yer alır.
7. Zincir Kavram Haritaları: Bu haritalar “ardışık” veya “sırasal” olarak da ad­
landırılmaktadır. Zincir kavram haritaları yukarıdan aşağıya doğru birbirini
takip eden kavramların bağlantı kelimeleri veya ekleri ile ilişkilendirilmesi
sonucu oluşturulur.
DİN DİLİ ÇALIŞMALARI
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinde öğretmen zaman zaman dinî bir metin üze­
rinde çalışma yapmak zorunda kalabilir. Peki öğretmenler dinî bir metin üzerinde
nasıl çalışma yapabilirler?
Öğretmenin belli bir konunun öğretimine geçmeden önce hangi yöntem ve
araçları kullanacağı, diğer bir deyişle öğretimi nasıl destekleyeceği konusunda ha­
zırlık yapması gerekir. Öğretim konusu dinî bir metin olduğunda öğretmenin da­
ha çok hazırlığa ihtiyacı vardır. Çünkü din dili semboliktir. Dinî metinlerde benzet­
me, mecaz, kinayeli anlatım kullanılır. Bu yüzden kelimeleri ve sembolik anlatımı
kavrama, din öğretiminin önemli bir konusudur.
Öğretmenler sınıfta, Kur’an-ı Kerim’in tercümesi üzerinde çalışırken öğrenci
tercüme edilmiş bir metindeki ana fikri kavramada bazen güçlük çekebilir. Fakat
öğrenciye, metni, kendi kelimeleri ile ifade etme imkânı sağlanırsa öğrenci metinde
söylenmek istenilenleri daha kolay kavrayacaktır.
Ünite 9 - Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Özel Öğretim Yöntem ve Teknikleri
179
Öğretmenlere dinî bir metin üzerinde çalışma yaparken yardımcı olabilecek ba­
zı tavsiyeler şunlar olabilir:
• Öncelikle metin öğrencilerle birlikte birkaç kez okunmalıdır.
• Metin okunduktan sonra öğrencilere metni anlamalarını kolaylaştırıcı soru­
lar sorulmalıdır.
Din Dili nasıl bir dildir?
Öğrencilere bazı sorular sorulabilir. Bu sorular a) Metindeki iletişim hakkında
b) Metindeki sembolik anlatım hakkında olabilir.
a. Metindeki iletişim hakkında
Kim konuşuyor? Kime hitap ediyor? Neden böyle konuşuyor? gibi sorular ilköğ­
retim öğrencilerine uygun sorulardır.
b. Metindeki sem bolik anlatım hakkında
Metindeki sembolik kelimeler ve ifadeler hangileridir? Bunların kullanılış sebe­
bi ne olabilir?
Günümüzde aynı ifadeyi söylersek nasıl söyleyebiliriz?
Bu tür sorulara ortaöğretim sınıflarında önem verilir. 13 yaş, genelde dinsel
kavramlarda mesafe katedilen bir yaş olarak kabul edilir ve bu yaş, din konula­
rında yetişkinlerin düşüncesine yakın bir düşüncenin teşekkül ettiği bir yaştır. Bu
yaşta dinî kavramlar ve fikirler daha soyut terimlerle düşünülebilir, din dilini an­
lamak kolaylaşmıştır.
Sorular, metinde geçen kahramanlar ve onların davranışları hakkında olabilir.
Anlatılan veya okunan bir dinî metni veya hikâyeyi başkalarına aktarabilme
amacıyla sorulan bu sorular, öğrenciyi, durumu daha iyi anlamaya ve kullanılan
sembolleri öğrenmeye itecek, metni anlamak için öğrenciyi motive edecektir. Ay­
rıca öğrenci, bilgiyi kullanabilme alışkanlığı kazanacaktır. Kendi dillerinde zengin
bir kelime dağarcığına sahip olan öğrenciler, din dilini ve dinsel metinlerdeki giz­
li ifadeyi daha çabuk kavrayacaklardır.
Somlar cevaplandırılırken yapılacak en iyi şey, sınıfı 6-8 kişilik gruplara böl­
mektir. Ayrıca somlar ev ödevi olarak da verilebilir. Böylece cevaplarda bütün öğ­
rencilerin katkısı sağlanacaktır.
Öğrencilere, anladıklarını kendi cümleleriyle, kendi dillerindeki sembollerle
ifade edebilme imkânı verdiğimizde, aynı zamanda onları şaşırtan, bunaltan ve
baskı altında tutan şeyleri de açıklama imkânı veririz.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretmeni, öğrencilere ve öğretim konuları­
na uygun bir dinî metni ele alır, günümüz şartlarına getirir ve onu öğrencilerin
davranışlarına yaklaştırırsa, ders zevkli hâle gelecek ve dersin ciddiye alınmaması
gibi bir dumm söz konusu olmayacaktır.
DİN K Ü LTÜ R Ü VE A H LA K BİLGİSİ DERSİNDE
AYETLER İN KULLANIM I
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinde öğrenme-öğretme sürecinde öğrenilen ko­
nuyu destekleyici ayet ve hadisler kullanılarak ders yapılmaktadır. Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi dersi öğretiminde ayet ve hadislerle çalışma teknikleri oldukça yeni­
dir. Genelde ayetlerin mealleri ya okunur ya tahtaya yazılır ya da asetatla yansıtı­
lır. Ancak ayet ve hadislerden nasıl yararlanılacağına veya anlatılan konuyu ayet
ve hadislere dayanarak anlatmaya ilişkin teorik temelleri ve uygulamaları olan
yöntem ve teknikler konusunda henüz yeterince yol alınabilmiş değildir. Yeni ge­
D
SIRA SİZDE
180
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
liştirilen İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğ­
retim Programı’nda Kur’an merkezli öğrenme-öğretmeye önem verilmiş ve süre­
cin bu yönde düzenlenmesi hedeflenmiştir. Bu bağlamda, Din Kültürü ve Ahlak
Bilgisi dersinde öğretmenin ayet ve hadislerle çalışma tekniklerini bilmesi önem
arz etmektedir.
Ayet ve Hadislerle Çalışma Teknikleri
Aşağıda Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretmeninin ayet ve hadisleri öğrenme-öğretme sürecinde nasıl işe koşabileceğine ilişkin bazı teknikler önerilmiştir.
Bu teknikler aşağıdaki gibi sıralanabilir.
Kavramların Açıklanması
Tanım: Ayet içinde geçen bilinmeyen kelimelerin, sözlükten bakılarak ayetin ge­
neline göre anlamının bulunması ve ayetin açıklanmasından oluşmaktadır.
Uygulanışı: Ayet tepegözle tahtaya yansıtılır. Ayette geçen bilinmeyen kelime­
lerin altı asetat üzerinde çizilir. Öğrencilerden kelimelerin karşılığını sözlükten bul­
maları ve konuya uygun olan açıklamayı almaları istenir. Bu işlemler tamamlandı­
ğında ayetin anlamı verilir ve ayet açıklanır.
F aydalan
• Ayet içinde bilinmeyen kelimelerin altının çizilmesi öğrencinin dikkatinin
ayet üzerinde yoğunlaşmasını sağlar.
• Teknik, öğrencinin ayet üzerinde düşünmesine fırsat verir.
• Öğrenciyi araştırma yapmaya sevk eder ve problemin çözümüne katar.
• Öğrencinin karar verme yetisinin gelişmesine katkıda bulunur.
• Bu teknik, bireysel çalışmaya uygun olması yanı sıra grup çalışmasına da
imkân verir.
Anahtar Kavramların Belirlenmesi
Tanım: Konuyla ilgili ayette geçen anahtar kavramların belirlenmesi ve bunların
Ayet ve hadislerle çalışma
teknikleri
• Kavramların açıklanması
• Anahtar kavramların
belirlenmesi
• Ayette verilen ilkelerin
bulunması
• Ayette verilen bakış
açısının bulunması
• Ayette verilen değerlerin
bulunması
• Görüş alınması
• Konuyla ilgili ayetlerin
belirlenmesi
• Konunun Kur’an
kıssasıyla verilmesi
olarak özetlenebilir.
cümle içinde kullanılması etkinliklerini içerir.
Uygulanışı: Ayet tepegözle yansıtılır. “Konuyla ilgili, ayette geçen anahtar kav­
ramlar hangileridir?” sorusu öğrencilere sorulur. Çeşitli öğrencilerden alınan cevap­
lar tahtaya yazılır. Tahtaya yazılan kelimelerle ilgili, bu kelimelerin içinde geçtiği
birer cümle kurmaları, öğrencilerden istenir. Bundan sonra öğretmen ayet hakkın­
da özet niteliğinde bir açıklamada bulunur.
F aydalan: Konunun anahtar kelimelerinin öğrenciler tarafından belirlenmesi,
daha sonra öğrenci zihninde konuyla ilgili çağrışıma neden olacak, böylece konu­
yu hatırlama kolaylaşacaktır.
• Kelimelerle ilgili cümle oluşturmada, öğrencinin yaşamında bunu nasıl algı­
ladığı, kullandığı ve anladığı ortaya çıkacak; böylece doğruları pekiştirme,
yanlışları ise düzeltme imkânı olacaktır.
• Öğrencinin hayatı ile konu ilişkilendirildiği için öğrenme anlamlı olacak, ko­
nunun kavranması kolaylaşacaktır.
• Öğrenciye doğrudan derse katılma fırsatı verir.
• Öğrenci merkezlidir.
• Teknik, grupla çalışmaya fırsat verdiği için öğrenciler arası etkileşimi artırır,
öğrencilerin sosyalleşmesini sağlar.
• Öğrencilerin bildiklerinden hareket edildiği için soyut kavramlar öğrenile­
cek böylece somuttan, soyuta gidilmiş olacaktır.
Ünite 9 - Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Özel Öğretim Yöntem ve Teknikleri
Ayette Verilen İlkeleri Bulunması
Tanım: Ayette verilmek istenilen ilkelerin öğrenciler buldurulması tekniği olarak
tanımlanabilir.
Uygulanışı: Öğretmen asetat üzerine hazırlanan ayeti sınıfta tepegözle yansıtır.
Öğrencilere “Bu ayette verilmek istenilen ilkeler üzerinde konuşacağız.” demek
suretiyle öğrencinin ayet üzerinde düşünmesi ve ilkeleri belirlemesi sağlanır. Bu
arada bulunan ilkeler tahtaya yazılır. İlkelerin belirlenmesinden sonra öğrencilere
“Bu ilkeler hayatımıza nasıl yön verir? Bunları yaptığımızda veya yapmadığımızda
neler olabilir?” soruları sorulabilir. Öğrencilerden alınan cevaplar büyük grup tar­
tışmasıyla sürdürülebilir.
F aydalan
• Öğrencinin aktif katılımı sağlanır.
• Öğrenciye, ayet üzerinde düşünme ve konu hakkında yorum yapma fırsatı
verir.
• İlkeler bulunduktan sonra sorulan sorularla ilkelerin hayatla ilişkilendirilmesi, öğrenciye görelik ilkesinin uygulanmasına olanak sağlar.
• Konunun hayatla ilişkilendirilmesi öğrenmenin öğrenci için anlamlı ve kalı­
cı olmasını sağlar.
• Öğrencinin ilkeler hakkında yaşamından örnek vermesi konu hakkında dü­
şündüklerini ifade etmesi, dili kullanma becerisinin gelişmesine katkıda
bulunur.
• Öğrenciler örnek verirken geçmiş yaşantılarından faydalanacağı için öğren­
cilerin öğretmen tarafından tanınmasına imkân verir.
A y e tte
Verilen Bakış A çısın ı Bulunması
Tanım: Ayette verilmek istenen bakış açısının öğrenciler tarafından belirlenmesi
etkinliğidir.
Uygulanışı: Ayet veya ayetler tepegözle yansıtılır. Öğrencilere “Ayette anlatılmak
istenen nedir?” sorusu sorulur. Öğrencilerin cevapları, kısaltılarak tahtaya yazılır. Ce­
vaplardan sonra tahtadaki cümlelerin tamamı bir öğrenci tarafından okunur. Bura­
dan hareketle bir sonuca varılmaya çalışılır. Son olarak öğretmen buradaki cevaplar­
dan da hareketle ayette verilmek istenen bakış açısını öğrencilerle beraber belirler.
F aydalan
• Öğrenci aktif olarak derse katılır.
• Ayet üzerinde düşünme ve verilmek istenen hakkında konuşma, öğrencinin
ifade etme becerisinin gelişmesine katkıda bulunur.
• Öğrenci cevaplarından hareketle sonuca ulaşma, öğrencinin kendine güven
duymasına ve başarıyı tatmasına neden olur.
• Öğrenci cevaplarından hareket edilmesi, eksiklerin tamamlanmasına, yanlış­
ların düzeltilmesine fırsat vereceği için öğrencinin kendini değerlendirmesi­
ni sağlar.
• Ayette verilmek istenen bakış açısının bulunması, öğrencinin yaşamında
olayları anlamlandırmasına katkıda bulunur. Öğrencileri insanların davranış­
ları altında yatan nedenleri düşünmeye sevk eder.
Ayette Verilen Değerleri Bulunması
Tanım: Ayette verilmek istenen evrensel değerlerin öğrenciler tarafından bulun­
ması tekniğidir.
Uygulanışı: Öğretmen ayeti tepegözle yansıtır. Sınıfa şu soruyu yöneltir:
“Ayette insanlar için verilmek istenen evrensel değerler hangileridir?”
181
182
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Soru sorulduktan sonra farklı öğrencilere söz hakkı verilerek bu değerler ayet­
te belirlenir. Bunlar tahtaya yazılır. Bulunan bu değerler hayalin serbest işletilmesi
tekniğini kullanarak öğrencilerden bu kavramların içinde geçtiği 100-125 kelimelik
bir hikâye yazmaları istenir. Öğrencilere 10-12 dk. verilir (Bu teknik dersin değer­
lendirme bölümünde uygulandığında değerler bulunduktan sonra, bununla ilgili
hikâye yazma, ev ödevi olarak verilebilir.). Sınıfta yazılan hikâyelerden birkaç ta­
nesi okutulur, diğerleri de öğretmen tarafından toplanır.
F aydalan
• Öğrenci aktif olarak derse katılır.
• Değerlerin öğrenciler tarafından bulunması, öğrenciye ayet üzerinde düşün­
me fırsatını verir. Bunun yanında karar verme becerisinin gelişmesine katkı­
da bulunur.
• Öğrencilerden hikâye yazmasını istemekle öğrencinin bu değerlerden ne
anladığı, ideal dünyası öğrenilmiş olur. Bu da öğretmene öğrencisini tanıma
fırsatı verir.
• Öğrencinin düşüncelerini, hayallerini yazıya geçirmesi ifade etme becerisini
geliştirir.
Etkinlik her zaman bu şekilde kullanılmayabilir. Bundan farklı olarak değerler
bulunduktan sonra öğrencilerin bu değerler üzerine konuşturulması, bu değerle­
rin uygulandığı veya uygulanmadığı toplumda olabilecekler konusunda fikirlerinin
alınması da yukarıda sıralanan faydaları sağlayacaktır.
Görü; Alınması
Tanım,: Ayet üzerinde tartışılarak ayetin insan hayatına nasıl yön verdiği konusun­
da öğrencilerden görüş alma tekniğidir.
Uygulanışı: Teknik büyük grup tartışması şeklinde yürütülebilir. Öğretmen tar­
tışmayı yöneten konumundadır. Sınıfta ayet tepegözle yansıtılır. Ayet öğretmen ta­
rafından okunur ve sınıfa şu soru yöneltilir:
“Ayette bahsedilen şey nedir?” sorusunun açılması ve tartışmaya imkân verme­
si amacıyla aşağıdaki sorular sorulur:
• Ayet inanan insanların davranışına nasıl yön verir?
• “Çevrenizden gördüğünüz örneklerden hareketle neler söyleyebilirsiniz?”
diyerek tartışma için düşünce süreci başlatılmış olur.
Ayet üzerinde konuşmak isteyen öğrencilerden yanıtlar alınır. Öğretmen de­
mokratik bir ortam olması için herkese söz hakkı vermeye özen göstermelidir. Gö­
rüşler karşısında ise olumlu bir tavır takmmalıdır. Burada amaç, konunun her açı­
dan incelenmesi ve görüş alışverişi sonrasında doğruya ulaşmaktır. Öğretmen tar­
tışmayı dikkatle izlemeli ve önceden hazırladığı sorularla tartışmaya yön vermeli­
dir. Sonunda genel bir özet yapılarak konunun ana hatları ve sonucu verilmelidir.
F aydalan
•
•
•
•
•
•
•
•
Fikir birliğinin ortaya çıkmasında etkilidir.
Öğrenciyi aktif olarak derse katar.
Öğrencinin yorumlama becerisini geliştirir.
Analiz, sentez, değerlendirme gibi üst düzeyde bilişsel amaçlara hizmet
edebilir.
Öğrencilerin bireysel öğrenme güçleri gelişir.
Öğrenci, diğer öğrencileri dinleme becerisi ve demokratik bir tutum kazanır.
Konunun kapsamlı olarak kavranması sağlanır.
Öğrencinin olaylara çok yönlü bakabilme yeteneğini geliştirir.
Ünite 9 - Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Özel öğretim Yöntem ve Teknikleri
183
• Öğrenci-öğretmen, öğrenci-öğrenci iletişimini sağlar. Öğrencilerin birbirle­
rinden öğrenmelerine fırsat verir.
• Öğrenci kendini ifade etme imkânı bulur.
• Öğrencinin kendi yaşantısından örnekler vermesi ve konuyla ilişkilendirmesi öğrenci için öğrenmenin anlamlı olmasını sağlar.
• Öğrenciye ayet üzerinde düşünme imkânı verir.
• Öğretmenin öğrenciyi tanımasına yardımcı olur.
Konuyla İlgili Olan Ayetin Belirlenmesi
Tanım: Karışık olarak verilen ayetler arasından, konuyla ilgili olan ayetin öğrenci­
ler tarafından belirlenmesi ve konuyla ilişkisinin kurulması etkinliğidir.
Uygulanışı: Öğretmen konuyla ilgili olan ve olmayan ayetleri bulur ve bunları
asetat üzerine karışık sıra ile yerleştirir. Ayetler tepegözle yansıtılır. Bir öğrenciden
ayetleri okuması istenir. Sınıfa “Bu ayetlerden hangisi veya hangileri konuyla doğ­
rudan ilgilidir?” sorusu yöneltilir.
Cevap veren öğrencilere “Ayette anlatılan nedir, konuyla nasıl ilişkilendirilir?”
sorusu sorulur.
F aydalan
• Öğrencinin ayet üzerinde düşünmesine fırsat verir.
• Öğrencinin yorum yapma ve düşüncelerini ifade etme yeteneğinin gelişme­
sine katkıda bulunur.
• Sorularla öğrencinin derse katılımı sağlanır.
• Öğrencinin konuyla ilişkili ayeti bulması, karar verme becerisini geliştirir.
• Farklı konulardaki ayetler arasından konuyla ilişkili olanın bulunması, ko­
nunun anlaşıldığını gösterir.
Konunun Kur*an Kıssasıyla Verilmesi
Tanım: Konuyla ilgili olarak Kur’an kıssalarından birinin seçilmesi ve kıssa üzerin­
den hareketle konunun kavranması etkinliğidir.
Uygulanışı: Öğretmen, Kur’an kıssalarından konuya ve öğrenci seviyesine uy­
gun olanını seçer. Seçilen kıssa asetat üzerine hazırlanır. Sınıfta tepegözle yansıtı­
lan ayetler öğretmen tarafından okunur. Burada anlatılan olay hakkında öğrencile­
rin düşünceleri alınır. Bunlar doğrultusunda öğretmen konuyu kıssa üzerinden ha­
reketle açıklar. Kıssa üzerinde önemli olan noktalar ara özetlerle vurgulanır.
F aydalan
• Öğrenciye ayetler üzerinde düşünme fırsatı verir. Bunlar üzerinde konuş­
ma, öğrencinin yorum yapma ve ifade etme becerisinin gelişmesine kat­
kıda bulunur.
• Konu kıssa ile desteklendiği için konunun kalıcılığı artar.
• Öğrencinin dikkati konuya daha kolay çekilir.
• Öğrenci, kıssa ile dinleme ve anlama becerisi kazanır.
• Öğrenci kıssanın kahramanıyla kendini özdeşleştireceği için güzel davranış­
ların benimsenmesi kolaylaşır ve öğrenci kendini düzeltme fırsatı bulur.
• Kıssalar anlatmak istenilen veya amaçlanan hedeflere ulaşılmasına katkıda
bulunur.
• Olayların can alıcı yerinde durarak “Sen ne yapardın?” gibi sorular yönelti­
lerek öğrencinin konu üzerinde konuşması sağlanır.
• Kıssa ile zenginleştirilen konu, dersi zevkli hâle getirir.
elerin öğretiminde başka hangi teknikler kullanılabilir?
V fM
SIRA SİZD eÖ
184
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Özet
Değer öğretiminde kullanılan yaklaşımları
açıklayabilmek
Ayet öğretiminde belli başlı yaklaşımları açık­
layabilmek
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, büyük ölçüde de­
Din öğretiminde ayetler, dini metinler arasında
ğerler öğretimi ile ilgilidir. Değerler öğretiminde
önemli oranda kullanılmaktadır. Ayetlerde ge­
geleneksel telkin metodunun yanı sıra değer
açıklamak, ahlaki muhakeme, değer analizi gibi
çen kavramların belirlenmesi ve açıklanması,
temel ilkelerin ve bakış açılarının ortaya kon­
yeni bazı yaklaşımlar bulunmaktadır. Bu yakla­
ması gibi bazı yöntemlerin uygulanması ayetle­
şımların amacı, öğrencilerin kendi değerlerinin
rin daha iyi anlaşılması için dikkat edilebilecek
farkına varmasını sağlamaktadır.
önemli noktalardır.
Din öğretiminde kavram öğretme teknik ve ilke­
lerini açıklayabilmek
Din öğretiminde öğretmenlerin öğrencilerle bir­
likte dini metinler üzerinde çalışmalar yapması
gerekmektedir. Dinî metinlerde sembolik bir dil
kullanıldığı için metinde geçen kelimelerin ve
sembolik anlatımın kavranması gerekir. Bunun
için de metinde muhatap olarak kimin alındığı,
metindeki sembolik ifadelerin neler olduğu ve
niçin kullanıldığı ortaya konulmalıdır.
Din öğretiminde din dili çalışmalarında dikkat
edilecek husus ve aşamaları listeleyebilmek.
Din öğretiminde değerler öğretiminin yanı sıra
kavram öğretimi de önemli bir yer teşkil etmek­
tedir. Kavram öğretimini daha etkili hale getir­
mek özellikle de soyut olan kavramları somutlaş­
tırmak için Anlam Çözümleme Tabloları, Kavram
Ağları ve Kavram Haritaları gibi bazı grafiksel
materyaller kullanılmaktadır.
Ünite 9 - Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Özel Öğretim Yöntem ve Teknikleri
185
Kendimizi Sınayalım
1. Değer öğretimine ilişkin aşağıdaki ifadelerden han­
gisi yanlıştır?
a. Değer öğretiminde en etkili yöntem telkindir.
b. Değer öğretiminde öğrencinin kendi değerleri­
nin farkına varması amaçlanır.
c. Değerler zorla benimsetilmeye çalışılmamalıdır.
d. Öğrencinin değerler arasından özgürce seçim
yapmasına yardım edilmelidir.
e. Değerler öğretiminde öğretici yansız olmalıdır.
6 . Önceki bilgileri harekete geçirme, yeni kavramlar
geliştirme ve kavramlar arası ilişkileri bulmaya yardımcı
olan araç aşağıdakilerden hangisidir?
a. Kavram Haritası
b. Anlam Çözümleme Tablosu
c. Kavram Ağı
d. Diyagram
e. Örümcek Ağı
2. Değer açıklamanın önemli bir öğesi olan cevap açıkla­
ma esnasında aşağıdakilerden hangisi yapılmamalıdır?
a. Öğretmen cevap açıklarken doğru cevabı öner­
melidir.
b. Öğrencinin cevabı eleştirilmemelidir.
c. Öğrencinin cevabı ahlaki hale dönüştürülmeme­
lidir.
d. Amaç öğrencinin kendi değerlerinin farkına var­
masını sağlamaktır.
e. Öğrenciye bazı sorular sorularak cevap açıkla­
masına yardım edilmelidir.
yer almaz?
7.
3. Aşağıdakilerden hangisi ahlaki muhakemenin temel
amaçlarından biridir?
a. Ahlaki ikilemler içeren hikayeler anlatarak de­
ğer öğretimini zevkli hale getirmek
b. Öğrenciye istenilen değerleri benimsetmek
c. Ahlaki ikilemler içeren hikayelerle öğrenciyi bir
çözüme ulaştırmak
d. Öğrencilerin ulaştıkları çözümleri yargılamak
e. Öğrencilerin ahlaki ilkeler geliştirmelerine yar­
dım etmek
4. Aşağıdakilerden hangisi değer analizinde yapılması
gereken temel görevlerden biri değildir?
a. Konunun (çıkmazın) tanımlanması
b. Alternatiflerin açıklanması
c. Değerler karşısında öğrencilerin belli bir pozis­
yon almamasının sağlanması
d. Her alternatifle ilgili kanıtlar toplayarak sonucun
tahmini
e. Kanıtların değerlendirilmesi ve uzun vadeli so­
nuçların tahmini
5. Aşağıdakilerden hangisi olgulardan yola çıkılarak
geliştirilen zihinsel yapıya verilen addır?
a. Değer
b. Beceri
c. Kavram
d. Analiz
e. Sentez
Aşağıdakilerden hangisi kavram haritaları arasında
a.
b.
c.
d.
e.
Akış çizelgesi
Dönen diyagramlar
Dayandırılabilir ağaçlar
Örümcek ağı
Kavram ağı
8 . Aşağıdakilerden hangisi sınıfta dini bir metin üze­
rinde çalışırken dikkat edilmesi gereken ilkelerden
değildir?
a. Öğrencinin metni kendi kelimeleriyle ifade et­
mesinin sağlanması
b. Ortaöğretim çağından sonra dini metinler üze­
rinde çalışma yapılmaya başlanması
c. Metni anlamayı kolaylaştıracak sorular sorulması
d. Metnin günümüz şartlarına getirilmesi
e. Öğrenci davranışlarına yaklaştırılması
9. Aşağıdakilerden hangisi Din öğretiminde ayetlerin
kullanılması tekniklerinden biri olan kavramların açık­
lanmasının faydaları arasında yer almaz?
a. Öğrencinin ayet üzerinde düşünmesine fırsat ver­
mesi
b. Öğrenciyi araştırma yapmaya sevk ederek prob­
lemin çözümüne katılmasını sağlaması
c. Öğrencinin karar verme yetisinin gelişmesine
katkıda bulunması
d. Sadece grup çalışmasına uygun olması
e. Öğrencinin dikkatinin ayet üzerinde voğunlaşmasını sağlaması
10. Aşağıdakilerden hangisi Din öğretiminde ayetlerin
kullanılmasında öğrencilerden görüş almanın faydaları
arasında yer almaz?
a. Öğrenciyi aktif olarak derse katar.
b. İstenilen sonucun öğrenilip öğrenilmediği anlaşılır.
c. Analiz, sentez, değerlendirme gibi üst düzeyde
bilişsel amaçlara hizmet edebilir.
d. Öğrencinin yorumlama becerisini geliştirir.
e. Öğrenci, diğer öğrencileri dinleme becerisi ve
demokratik bir tutum kazanır.
186
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Yaşamın İçinden
Fayda ve zararları
Sevindik, araştırmada ödev sitelerinin faydalı ve olum­
suz etkilerini tespit ettiklerini belirterek, sitelerin, öğ­
rencinin ödeve kısa sürede ulaşmasını sağladığını, za­
man kazandırdığını, kütüphane imkanı olmayan öğren­
ciye hizmet verdiğini, araştırma konusunda înternet’in
etkili bir şekilde kullanılmasını öğrettiğini kaydetti.
Sevindik, ancak bu sitelerin öğrencinin kütüphane alış­
kanlığını körelttiğini, ‘Nasıl olsa internette bulurum’ dü­
şüncesiyle öğretmenden danışmanlık alimim ve konu­
nun kavranmasını engellediğini, tembelleştirdiğini vur­
guladı.
Sevindik, “Sitelere genel bir perspektiften bakıldığında
faydalı bir uzaktan eğitim aracı olduğu görülürken, öğ­
Ödev siteleri tembelliğe itiyor
Yapılan araştırmalara göre, internetteki ödev siteleri,
öğrencilerin, okuma, araştırma ve kütüphaneye gitme
tutumlarında olumsuz etki bırakıyor.
Fırat Üniversitesi (FÜ) Eğitim Fakültesinde yurt içi ve
yurt dışında tesadüfen seçilen 12 ödev sitesi üzerinde
yapılan araştırmada, yurt dışında sayfası 10, yurt içinde
ise genelde 2 dolardan hizmet veren bu sitelerin etkili
bir mali kontrole tabi tutulması sonucuna ulaşıldı.
Araştırmayı yapan FÜ Eğitim Fakültesi öğretim görevli­
si Tuncay Sevindik, înternet’in yaygın olarak kullanıl­
maya başlanmasıyla birlikte, sürekli yeni oluşumların
ortaya çıktığını, ilk zamanlarda bilgi alışverişi yapılan
forum sayfalarının zamanla ücretli ödev sitelerini ortaya
çıkardığını söyledi.
Bu sitelerin çalışma şekilleri ve yöneticileri ile olumlu,
olumsuz yönlerini araştırmak üzere çalışmaya başladı­
ğını anlatan Sevindik, bu sitelerin idarecilerinin herhan­
gi bir pedagojik eğitim almadıklarını, genel olarak birer
adet editör, grafiker, yaratıcı direktör ve bir programcı­
dan ibaret olduğunu kaydetti.
Çalışma metodlari: Ödev borsası
Sevindik, sitelerin belirli bir ücret karşılığında kişiye
ödev verirken, ödev borsası olarak da adlandırılan sis­
temle çalışıldığını kaydetti. Sevindik, “Borsaya üyenin
gönderdiği ve kabul edilen herhangi bir ödev için gön­
rencilerin okuma, araştırma, kütüphaneye gitme gibi
tutumlarında olumsuz etki bıraktığı ortaya çıkmıştır. Fa­
kat kütüphane ve diğer imkanı olmayan ve internet kafeler aracılığıyla internete ulaşanlar için ise bir fırsat ol­
duğu görülmektedir. Bu sitelerde ekip çalışmasının ol­
mayışı, pedagojik olarak büyük bir eksikliktir ve yanlış
yönlendirmelere sebebiyet vereceği görülmektedir. Bu
sitelerin bir an önce ekip çalışmasına dönmesi gerekli­
liği ön plana çıkmaktadır. Sitelerde ticari amaç güdül­
memek, (Bilgi paylaşıldıkça güzeldir) sözüyle orantılı
olarak internet gibi güzel bir araçla bilgi ücretsiz payla­
şılmalıdır.” dedi.
Sevindik, inceleme yaptıkları sitelerin yurt dışı kaynak­
larının genelde ödevin sayfasını 10, yurt içi sitelerin ise
2 dolara sattıklarını söyledi. Bu sitelerin, illerde bayilik­
ler oluşturduğunu anlatan Sevindik, “Tanıtım ve satış
konusunda illerde onlarca kişiden oluşan bir ekip oluş­
turulmuş. Bu kişiler, siteden ödev alan kişilerin ücretle­
rini siteye ulaştırıyor. Site kredi kartı veya havale olarak
da bu ücreti alıyor. Ortalama bir sitede 250 binden faz­
la ödev bulunuyor. Her ödev yaklaşık 5 sayfa olsa say­
fası iki dolardan büyük rakamlara ulaşılıyor. Site mali­
yeti ise 50-60 dolar. Ayrıca yapılan para transferinde
‘Ücretin ne için?’ ödendiği belli olmadığından transfer
edilen para kontrol edilemiyor. Bu sitelerin etkili bir
mali kontrole tabi tutulması gerekiyor.” açıklamasında
bulundu.
dericiye site içinde kendi ihtiyacı olan ödevi indirme
yetkisi veriliyor. Örnek olarak 3’üncü sınıf tıp öğrenci­
si, iyi bir 1-2 dönem ödevi hazırlayıp siteye verdiğinde,
6 ’ncı sınıfta ihtiyacı olacak bir başka ödevi ücretsiz al­
maya hak kazanıyor” dedi.
http ://www. cnnturk. com/TURKIYE/haber_detay.asp?I
D=318&haberID=2959l6, 03.02.2007.
Ünite 9 - Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Özel Öğretim Yöntem ve Teknikleri
187
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
1 a
Akgün, Ş. (2001). Fen Bilgisi Öğretimi. ??? Baskı,
Yanıtınız
yanlış ise,
"Değer Açıklamak”
Kaynaklar
konusunu yeniden gözden geçiliniz.
2. a
Yanıtınız
yanlış ise,
Giresun.
“Değer Açıklamak”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3 e
Yanıtınız
yanlış ise,
6. c
Yanıtınız yanlış ise, “Kavram Öğretiminde
Bilgin, B.; Selçuk, M. (1999). Din Öğretimi. Gün Yay.,
Teknikler” konusunu
yeniden
Yanıtınız
yanlış
“Kavram Haritaları”
Yanıtınız yanlış ise, “Din Dili Çalışmaları”
Yanıtınız yanlış ise, “Din Kulturu ve Ahlak Bilgisi
Dersinde
Ayetlerin
Kullanımı” konusunu
yeniden gözden geçiriniz
Yanıtınız yanlış ise, “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Dersinde
Ankara.
Binbasıoğlu, C. (1994). Genel Öğretim Bilgisi. Kadı-
ise,
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. b
si Yayını, Erzurum.
Cumhuriyetin 75. Yılında Türkiye’de Din Eğitimi
ve Öğretimi. Türk Yurdu Yayınları, Ankara.
konusunu yeniden gözden geçiriniz
9. d
Beydoğan, H.Ö. (1998). Çocuklarda Kavram Öğren­
Öğretme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
8. b
Çocuklarımıza Allah’ı Nasıl
Bilgin, B. (1999)- “Din Öğretiminde Yeni Modeller”,
Yanıtınız yanlış ise, “Kavram Öğrenme ve
Uygulanan
7. e
(1999).
me ve Öğretme. A.Ü. K. Karabekir Eğitim Fakülte­
Yanıtınız yanlış ise, “Değer Analizi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
5. c
M.
Anlatalım? Timaş Yayınları, İstanbul.
"Ahlaki Muhakeme”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. c
Ay,
Ayetlerin
Kullanımı” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
oğlu Matbaası, 7. Basım, Ankara.
Bloom, B. S. (1995). İnsan Nitelikleri ve Okulda
Öğrenme. Çev. Durmuş Ali Özçelik, MEB Yay.
İstanbul.
Demirel, Ö. (1997). Eğitimde Program Geliştirme.
Usem Yayınları: 13, Ankara.
Demirel, Ö. (2000). Plandan Uygulamaya Öğretme
Sanatı. 2. Baskı, PegemA Yayıncılık, Ankara.
Dodurgalı, A. (1999). Din Eğitimi ve Öğretiminde
İlkeler ve Yöntemler. M.Ü.l.F. Vakfı Yay., İstanbul.
Doğan, R. (2001). “Din Öğretiminde Dikkat Edilmesi
Gereken Temel İlkeler ve Örnek Bir Ders İşlenişi”,
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Değer öğretimi çok farklı yaklaşım, yöntem ve teknik­
ler gerektirir. Değerler bilgiden bağımsız değildir ama
bilgi öğretmek değer kazandırmak için yeterli değildir.
Bunun için değer açıklama, ahlaki muhakeme ve değer
İlköğretim Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi
Öğretim Programları ve Bir Uygulama Örneği
(Ankara Modeli). MEB, İstanbul.
Hesapçıoğlu, M. (1988). Öğretim İlke ve Yöntemleri:
Eğitim Programları ve Öğretim. Beta Yayınları,
İstanbul.
analizi gibi yöntemleri kullanmak gerekir.
Öcal, M. (1990). Din Eğitimi ve Öğretiminde
Sıra Sizde 2
Metotlar. Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara.
Özçelik, D. A. (1987). Eğitim Programlan ve Öğretim.
Din dili sembolik bir dildir. Din dilinde çoğunlukla ben­
zetme, kinayeli anlatım ve mecazi anlatım kullanılmak­
tadır. Sembolik anlatımların doğru anlaşılması kişinin
din dilini bilme derecesiyle doğrudan ilişkilidir.
ÖSYM Eğitim Yayınları No: 8, Ankara.
Özden, Y. (1997). Öğrenme ve Öğretme. PegemA
Yayıncılık, 1. Baskı, Ankara.
Taşdemir, M. (2000). Eğitimde Planlama ve Değer­
lendirme. Ocak yayınları, Ankara.
Sıra Sizde 3
Genel ve özel öğretim yöntemleri hakkmdaki kaynak­
ları inceleyerek soaıyu cevaplayabilirsiniz.
Tebliğler Dergisi (2000). Cilt:63, Sayı: 2517.
Tosun, C. (2000). “Dua Öğretimi”, Dinî Araştırmalar
Dergisi, c. II, Sayı 6, Ocak-Nisan; Ankara.
Saban, A. (2000). Öğrenme Öğretme Süreci. Nobel
Yayıncılık, Ankara.
188
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Yalın, H.î. (1999)- Öğretim Teknolojileri ve Mater­
yal Geliştirme. Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.
Küçükahmet, L. (2000). Öğretimde Planlama ve De­
ğerlendirme. 11. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım, An­
kara.
Demirel, Ö. (1996). Genel Öğretim Yöntemleri. Usem
Yayınları, 2. Baskı, Ankara.
Kaya, M. (1998) Din Eğitiminde İletişim ve Dini
Tutum. Etüt Yay., Samsun.
Yavuzer, N. (2001). “İletişim ve Etkili Yaşama Kültürü”,
Çocuklarımız İçin Eğitim Sohbetleri. Pegem A
Yay., Ankara.
Şimşek, N. (1997). Eğitim Teknolojisi. Ankara.
Turgut, F. (1997). Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme.
Ankara.
Öcal, M.; Ay, E. (1995). Eğitimde Ölçme ve Değerlen­
dirme. 2. Baskı, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bur­
sa.
Özdemir, M.; Sönmez, S. (2000). Öğretmen Elkitabı.
2. Baskı, Pegem A Yayıncılık, Ankara.
Fidan, N. (1996). Okulda Öğrenme ve Öğretme. Alkım
Yayınevi, Ankara.
Bilen, M. (1986). Plandan Uygulamaya Öğretim.
Ankara.
Hızal, A. (1982). Programlı Öğretim Yönteminin
Etkenliği. A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları,
No: 117, Ankara.
Aydın, M. Z. (1998). Din Öğretiminde Yöntemler ve
Buldurma Yöntemi. Karakoç Yayıncılık, Ankara.
San, I. (1991). “Eğitimde Yaratıcı Drama”. A.Ü. Eğitim
Bilimleri Fakültesi Dergisi. Cilt:23, Sayi:2, Ankara;
Üstündağ, T. (1994). “Günümüz Eğitiminde Dramanın
Yeri”, Yaşadıkça Eğitim. Sayi:37.
Gürkan, T.; Gökçe, E. (2001). Grupla Tartışma Tek­
nikleri. MEB Yayınları, Ankara.
Erginer, E. (2000). Öğretimi Planlama Uygulama ve
Değerlendirme. Anı Yayıncılık, Ankara.
De Bone, E. (1999). Altı Şapkak Düşünme Tekniği.
Çev: Ercan Tuzcular, II. Basım, Remzi Kitabevi,
Ankara.
İlköğretim Din
Kültürü ve Ahlak
Bilgisi Dersinde
Planlama ve Ö lçm e
Değerlendirme
Öğrenme-öğretme etkinlikleri sonucunda, öğrencilerin bilgi, beceri, tutum ve dav­
ran ışların d a değişim beklenm ektedir. Bu değişim, öğrenm e-öğretm e sürecinin
plan lan m ası sırasında öğrenci kazan ım ı olarak tanım lanm aktadır. Bu süreç için­
de ve sonunda öğrencilerin kazan ım lan n ı belirlemek üzere ölçm e ve değerlendir­
m e yapılm aktadır. Bu ünitede İlköğretim Din Kültürü ve A hlak Bilgisi dersinde
p lan lam a ve ölçm e değerlendirm e konu lan üzerinde durulmuştur.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
<Jg> Ünitelendirilmiş yıllık p lan hazırlayabilecek,
<jg> Ders p lan ı hazırlayabilecek,
<5g> İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı yaklaşım ın a uy­
gun ölçm e araçları geliştirebilecek.,
<Jg> İlköğretim Din Kültürü ve A hlak Bilgisi Öğretim Programı yaklaşım ın a uy­
gun ölçm e ve değerlendirm e yapabilecek
bilgi birikim in e sahip olacaksın ız.
190
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Örnek Olay
Karne Firarı
A danalı 2 k a fa d a r ; "K arne de d ayak d a kötü ”
diyerek şehri terk etme plan ı yaptı, g araja git­
ti. Bilet alm ak istedikleri firm an ın çalışanları
durum u fa r k edince, kaçış suya düştü. Evdeki
durum ları bilinmiyor...
Kaynak: Takvim, 27.10.2007.
Anahtar Kavramlar
• Yıllık Plan
• Ders Planı
• Ölçme ve Değerlendirme
• Perform ans Değerlendirmesi
İçindekiler
• İLKÖĞRETİM DÎN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERSİNDE PLANLAMA
• Planlam a ve Amacı
• Planlı Çalışmanın F aydalan
• Planlam a İlkeleri
• PLAN ÇEŞİTLERİ
• Yıllık Plan
• Ders Planı
• Plan H azırlam a ve Öğretim Programı İlişkisi
• DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE ÖLÇME DEĞERLENDİRME
• Öz Değerlendirme (Kendini Değerlendirme)
• Gözlem Form lan
• Kavram H aritalan
• Performans Değerleme Ölçeği
• Tutum Ölçeği
• Öğrenci Ürün Dosyaları (Portfolyolar)
Ünite 10 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Planlama ve Ölçme-Değerlendirme
191
İLKÖĞRETİM DİN K Ü LTÜ R Ü VE A H LA K BİLGİSİ
DERSİNDE PLANLAM A
Planlama ve Amacı
Öğretimde planlama, öğretmenin herhangi bir öğretim etkinliğini uygulamaya baş­
lamadan önce, o etkinlikle ilgili olarak öğrencilere hangi bilgi, beceri, tutum ve
davranışları kazandıracağını ve bunları nasıl gerçekleştireceğini belirlemesine yö­
nelik yürüttüğü sistemli bir çabadır. Genel anlamda planlama, gerçekleştirilecek
bir öğretim etkinliğinin önceden tasarlanmasıdır. Plan öğretimle ilgili olarak neyi,
niçin, ne zaman, nasıl ve ne kadar yapılacağını gösteren bir taslaktır.
Öğretmenin plan yapmasının temel amacı, öğretim etkinliklerini daha etkili ve
verimli hâle getirmektir. Etkili bir öğretim, iyi bir planlama ile başlar ve gerçekleşir.
Amaçlara mümkün olan en kısa yoldan, en az maliyetle, en kısa zamanda ve en
etkili biçimde ulaşabilmek için bütün öğretim etkinliklerinin önceden planlanması
şarttır.
Planlı Çalışmanın Faydaları
Eğitim-öğretimde planlı çalışmanın birçok faydası vardır. Bazıları şöyle sıralanabilir:
Planlı çalışma;
• Öğretmenin, hangi kazanmaları nasıl gerçekleştireceğini düşünmesini sağla­
yarak verimi artırır.
• Etkinliklerin hangi içerikle ve ne kadar süre içinde işleneceğinin zaman sı­
rasına göre düzenlenmesini, ayrıca, programların süresi içinde tamamlan­
masını sağlar.
• Öğretmen ve öğrencileri dağınıklıktan kurtarır, onlara güven kazandırır.
• Kazanmalara ulaştıracak en uygun etkinliklerin ve bu etkinliklerde kullanıla­
cak strateji, yöntem, teknik ve öğretim materyallerinin belirlenmesini sağlar.
• Öğrencilerin ilgi, ihtiyaç, seviye ve yeteneklerine göre yetiştirilmesini sağlar.
• Ölçme ve değerlendirmenin sağlam ve güvenilir olmasını sağlar.
• Öğrencilere aktif, düzenli ve birlikte çalışma alışkanlığı kazandırır.
Planlama İlkeleri
Plan yapılırken göz önünde bulundurulması gereken temel ilkeler şöyle sıralanabilir:
• Plan okulun genel amaçlarına hizmet etmelidir.
• Plan, öğretim programında belirtilen genel amaçlara uygun olmalıdır.
• Plan, öğretim programındaki;
a. Kazanmalara,
b. Kavramlara,
c. Değerlere,
d. Becerilere,
e. Açıklamalara,
f. Etkinlik düzeylerine,
g. Ders içi ve alanlar arası ilişkilendirmelere uygun olmalıdır.
• Etkinliklerde kullanılacak strateji, yöntem, teknik, öğretim materyalleri amaç
ve kazanmalara uygun olmalıdır.
• Her plan, belli bir süreyi kapsamalıdır.
• Plan, öğretimin seviyesine, konuya, öğretim dalma ve amacma uygun olmalıdır.
Planlama ile ilgili genel olarak gözlenen öğretmen davranışları nelerdir?
mf/M
f .n.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
192
PLAN ÇEŞİTLERİ
Yıllık Plan
Yıllık plan bir ders alanında bir eğitim-öğretim yılı süresince gerçekleştirilecek öğrenme-öğretme etkinliklerini, tarih, süre ve eğitsel ana öğeleriyle gösteren çizelge­
dir. Yıllık plan hazırlanırken ders öğretmeni yıllık planı zümre ile birlikte veya ken­
di başına yapabilir. Bir yıllık planda yer alan öğeler ve anlamları şunlardır:
• Ay, Hafta, Süre: Planlamacı, bir öğretim yılında haftalık ders saati toplamı­
na göre aylar ve yarıyıl esasına göre toplam kaç saat ders işleyeceğini tespit
eder. Bu tespiti yaparken, tatil, bayram ve diğer özel günleri belirleyerek ça­
lışma takvimini hazırlar. Yıllık planda aylara ve haftalara göre haftalık çalış­
ma sürelerini gösterir.
• Öğrenm e Alanı ve Konular: Belirtilen ay, hafta ve saatlerde programda yer
alan hangi öğrenme alanında, hangi ünite ve konuların işleneceği belirtilir.
• Kazanım lar: Programda belirlenen kazanmalardan bir veya birkaçı yazılır.
• Etkinlikler: Programdan seçilen veya öğretmen veya zümre tarafından ge­
liştirilen etkinlikler yazılır. Gezi, gözlem, deney vb. buraya yazılır. Yaklaşım,
yöntem, teknik ve araç gereçler de burada belirtilir.
• Ders İçi ve Diğer D erslerle İlişkilendirm eler: Programda belirtilen veya
öğretmen veya zümrece kararlaştırılan ilişkilendirmeler ve ilişkilendirme yol
ve yöntemleri belirtilir.
• A çıklam alar: Etkinlikler sırasında dikkat edilmesi gereken hususlar, alın­
ması gereken önlemler, gelişim ilkeleri, seviye ayarlaması, öğrenciyle ilişki­
lendirme vb. kavramlar, değerler ve beceriler de burada gösterilir.
• Atatürkçülük ve Ara Disiplinlerle İlişkilendirm e: Programda belirtilen
Atatürkçülük konuları ile ilişkilendirme ve ilişkilendirme biçimi yazılır.
• Ödevler: Performans ödevleri, projeler vb. yazılır.
• Ölçme D eğerlendirm e: Programın ruhuna uygun ölçme ve değerlendirme
yöntem ve araçları belirtilir.
Tablo 10.1
..........................İlköğretim Okulu Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Ünitelendirilmiş Yıllık Planı
KON U LA R
Ö ĞREN M E
A LA N
H A FTA
5
SU R E
SINIF:
K A Z A N IM L A R
E T K İN L İK L E R
D E R S İÇ İ V E
A Ç IK L A M A L A R
D İĞ E R
(K a v r a m la r ,
VE ARA
D E R S L E R İL E
D e ğ e r le r ,
D İS İP L İN L E R L E
İL İŞ K İL E N D İR M E
B e c e r i l e r v d .)
İL İŞ K İL E N D İR M E
ATATÜRKÇÜLÜK
Ö LÇM E
Ö DEVLER
VE
D E Ğ E R L E N D İR M E
Ders Planı
Ders planı bir derste kazandırılması tasarlanan kazanımlarm, belli bilgi, değer, be­
ceri ve tutumların öğretimini gerçekleştirmek için gerekli öğrenme yaşantılarının
düzenlenmesidir. Ders planı Yılık Planın ders saatlerine göre açımlanmasıdır.
Bir öğretmenin bir dersin planını yapabilmesi için “Ders nedir?” sorusunun ce­
vabını vermesi gerekir. Bu sorunun cevabı olarak bir derste bulunması gereken
özellikler aşağıdaki gibi sıralanabilir.
Ünite 10 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Planlama ve Ölçme-Değerlendirme
193
• Her ders bir bütün olmalıdır. Bu nedenle, her ders için ayrı bir ders planı
yapılır.
•
•
•
•
•
Her
Her
Her
Her
Her
ders yeni bir şeyler öğretmeli yani belirli kazanımları kapsamalıdır.
dersin bir uygulama alanı olmalıdır.
ders öğrencilerin ihtiyaçlarına uygun olmalıdır.
dersin başlangıcı, sunumu ve sonucu olmalıdır.
ders ölçülebilir standart bir başarı gerektirmelidir.
Künye Bilgileri
O k u l:....................
Sımf-Şube: 5
T a rih :........
Ders: D in K ü lt ü r ü v e A h la k Bilgisi
Öğrenme alanı: İb ad et
Ünite: İbadet K o n u s u n d a Bilgilenelim
Konu: İb a d e tle rle İlgili K a v ra m la rı Ö ğ r e n iy o r u z
Süre: 1 d e r s saati
Tablo 10.2
Ders Planı Örneği
(Farz, Vacip, Sü n n e t)
Kazanımlar
İbadetle ilgili k a v ra m la rı açıklar. (2. k azan ım )
Ana Nokta
İlişkilendirmeler
İslam d in in in ib ad e tle re y ö n e lik ö ğ re tile rin i a n la m a k için
B u ü n ite n in 2. k a z a n ım ı İn a n ç
ib a d e tle rle ilgili te m e l k a v ra m la rı fa r k e d ip a ç ık la m a k
ö ğ r e n m e alan ın ın A lla h İna n cı
ö n e m lid ir.
ü n ite sin in 8. k a z a n ım ıy la ilişkilendirilir.
Öğretmen Etkinlikleri
Öğrenci Etkinlikleri
Ö ğ r e n c ile r in ibade tlerle ilgili k a v ra m la ra ilişkin daha ö n c e ­
1. E t k in lik : K ü ç ü k g r u p la r h a ­
den
sa h ip o ld u k la r ı b ilgile ri y o k la y ıc ı v e ö ğ r e n c ile r i
k azan ım a gü d ü le yıci s o ru la r; İb a d e tle rle ilgili k a v ra m la ra
ilişkin ö rn e k le r; d e ğ e rle n d irm e a şa m a sın d a k a v ra m ha ri­
tası h a z ırlıy o ru z etkin liğin in hazırlanm ası.
lin d e
“S ö z lü k
Ç a lış m a s ı
Y a p ıy o r u z ”
2 Etkinlik: İb adetlerle ilgili k a v ­
ra m la ra ilişkin g ü n lü k h a ya t­
tan ö r n e k le r b u lm a la rı için
“ H aydi, Ö r n e k le r B u la lım ”
3. E tk in lik: “ F a rz mı, v a c ip mi,
s ü n n e t m i?”
Yöntem
İlkeler
K ü ç ü k g r u p çalışm ası,
1. Farz,
Eğitsel Araçlar
v a c ip
ve
s o ru -C e v a p , a ra ştırm a
ib a d e tle rle
y o lu yla ö ğ re n m e , b u lu ş
k a v ra m la rd ır.
y o lu y la ö ğ re n m e , anlatım .
sün ne t
ilgili te m e l
T ü r k ç e sö zlük, tepegö z,
çalışm a ya p rakları
2. Farz A lla h ’ın kesin o la ra k
yapılm asını istediği şeydir.
3. V a c ip , fa rz k a d a r k e sin
o lm a m a k la b e ra b e r, y a ­
pılm ası g e re k e n şeydir.
4. S ü n n e t, ya p ılm a sı iyi a n ­
c a k y a p ılm a m a s ın d a da
b ir
m a hzuru
o lm a y a n
ş e y d ir.
Değerlendirme
B u kazanım da, a çık uçlu so ru la r, ç o k ta n seçm eli, b o ş lu k d o ld u rm a lı testler, k a v ra m haritası,
sö z lü v e yazılı anlatım v e çalışm a ya p ra kla rı k ullan ıla rak d e ğ e rle n d irm e yapılabilir.
Kavramlar, değerler ve beceriler
K a v ra m la r: Farz, V acip, S ü n n e t
D e ğ e rle r: S o ru m lu lu k , dayanışm a, iletişim
B e ce rile r: İletişim ve em pati, araştırm a, T ü rk ç e y i d o ğ r u güzel ve etkili kullanm a
194
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
• Her ders (özellikle aynı öğrenme alanı ise) bir önceki dersin devamı, bir
sonraki dersin başlangıcı olmalıdır.
• İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğrenen merkezli yaklaşımı te­
mel aldığı için hazırlanan ders planının da bu yaklaşıma uygun olması gere­
kir. Bu ünitede yapılandırmacı yaklaşım ve çoklu zekâ ve uygun iki ders
planı örneği verilmiştir.
Bir ders planı da siz hazırlayınız.
Ders Planında y er alan öğeler nitelenirken şunlara dikkat etm ek gerekir.
Künye bilgilerine sadece şekilsel bakılmamalıdır.
Okul adı yazılırken okulun konumu, çevresi, imkanları, sorunları vb. düşünül­
meli, planın tüm öğeleriyle ilişkilendirilmelidir. Sınıf ve şube yazılırken, öğrenme
ortamı olarak dersliğin yeri, imkanları, sorunları; öğrenci grubu olarak özellikleri
vb. birlikte düşünülmeli ve diğer öğelerle ilişkilendirilmelidir. Böyle yapınca aynı
sınıfların şubelerine göre plan farklılıkları çıkabilecektir. Tarih öğesiyle birlikte o
tarihlerde okulu, çevreyi vb. ilgilendiren ve dersle olumlu ya da olumsuz etkileşe­
cek tarihî veya güncel olay ve olgular düşünülmelidir. Süre ile birlikte, dersin za­
man dilimi, sabah, akşamüzeri, yemekten önce, sonra vb. de düşünülmelidir.
K azanım lar: Derste kazandırılacak bilgi, duygu, tutum ve beceriler yazılır.
Ana Nokta: Dersin ana noktası yazılır.
İlişkilendirm eler: Ders içi, dersler arası ve ara disiplinlerle ilişkilendirmeler
yazılır.
Ö ğretm en Etkinlikleri: Öğretmenin yapacaklarını belirtir.
Ö ğrenci Etkinlikleri: Öğrencilerin yapacaklarını belirtir.
Y ön tem ler, İlkeler ve Eğitsel A raçlar: Derste kullanılacak yaklaşım, yöntem,
teknik ve materyalleri ile uyulacak eğitsel ilkeleri belirtir.
D eğerlendirm e: Kazanmaların edinme düzeyini tespit için yapılacakları belir­
tir. Bu aynı zamanda ders planının ve uygulamasının da değerlendirilmesini içerir.
K avram alar, değerler ve beceriler: Derste kazandırılacak kavram, değer ve
becerileri belirtir.
ÇOKLU ZEKA KURAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞ DERS PLANI ÖRNEĞİ
D ersin Adi: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Sınıf: 5
Ö ğrenm e Alanı: İnanç
Ünite: Allah İnancı
Konu: Evrende Bir Düzen Vardır
Süre: 45 dakika / 1 Ders saati
K azanım /lar: Evrendeki düzenden hareketle yaratıcının varlığını kavrar.
M ateryaller: Kur’an-ı Kerim Meali, Asetatlar, Çalışma Yaprakları
Ünite 10 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Planlama ve Ölçme-Değerlendirme
1----------
195
----------------------------------------------------------1
Sözel/Dilbilimsel Zekâ
Mantıksal/Matematiksel Zekâ
H z. İb ra h im K ıssa sın ı O k u y o r u z
E v re n d e N e K a d a r V a rlık V a r d ır ?
___________________________________
E v re n le İlgili N e K a d a r A y e t V a r?
Görsel/Uzamsal Zekâ
Bedensel/Duyudevinimsel Zekâ
E v re n d e k i D ü z e n le İlgili R e s im Y a p ıy o r u z
D r a m a Y a p ıy o r u z
Müzikal/Ritmik Zekâ
Sosyal/Bireylerarası Zekâ
E v re n A d lı Ş iir Y a z ıy o r u z
Se n N e O l m a k İste rd in ?
Özedönük Zekâ
Doğa Zekâsı
B e n E v re n in N e r e s in d e y im ?
Ç e v re m iz i G ö z le m liy o r u z
Çoklu Zekâ Kuramına göre bir ders planı da siz hazırlayınız.
Plan Hazırlama ve Öğretim Programı İlişkisi
Tablol0.3
Çoklu Zekâ
Kuramına Göre
Hazırlanmış
Öğrenme Etkinlikleri
W ■
.
SIRA SİZDE
3
Plan hazırlama çalışmalarının her tür ve aşamasında dersin Öğretim Programı bir
kılavuz gibi kullanılmalıdır. Programdan bağımsız Yıllık Plan ve Ders Planı hazırlanmamalıdır. Bu nedenle, ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Prog­
ramı dikkatli bir şekilde incelenmelıdir. Her şeyden önemlisi de programın temel
yaklaşımıdır. Davranışçı-yapısalcı bir öğretim programı ile bilişselci-yapılandırmacı öğretim programının planlaması oldukça farklıdır. Bu farklılıklar programın ta­
nıtıldığı ünitelerde açıkça ortaya konulmuştur. Eğitim-öğretim programlarının öğe­
leri ve bu öğeler arasındaki ilişkiler öğretmenler tarafından çok iyi bilinmelidir.
DİN K Ü L TÜ R Ü VE A H L A K BİLGİSİ ÖĞRETİM İNDE
ÖLÇM E DEĞERLENDİRME
Ölçme ve Değerlendirme, eğitim-öğretim sürecinin önemli bir parçasıdır. Öğrenci­
lerin öğrenme düzeyleri hakkında bilgi toplamak ve bu bilgileri değerlendirerek
öğretim sürecini yeniden düzenlemek için ölçme ve değerlendirme çalışmalarına
ihtiyaç duyulur.
Yeni ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programlarının te­
melini oluşturan yapılandırmacı anlayış, ölçme ve değerlendirmede öğrencilerin
bilgi, beceri ve tutumlarını sergileyebilecekleri çoklu değerlendirme yapılmasını
gerektirmektedir. Bu nedenle, yeni ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğre­
tim programında yazılı yoklamalar, çoktan seçmeli testler, eşleştirmeli sorular,
boşluk doldurmak sorular gibi geleneksel ölçme ve değerlendirme tekniklerinin
yanında, bireysel farklılıkları dikkate alan alternatif ölçme ve değerlendirme tek­
niklerine de yer verilmiştir. Alternatif ölçme ve değerlendirme teknikleri daha ger­
çekçi ve öğrenci merkezlidir. Değerlendirmede sadece öğrenme ürünü değil, sü­
reç de dikkate alınmaktadır. Alternatif ölçme ve değerlendirme teknikleri uygula­
nırken bazı hususlara dikkat etmek gerekir. Bu teknikler daha öznel olduğundan,
değerlendirmede birlik sağlamak için değerlendirmenin hangi ölçütlere göre ya­
pılacağının bir derecelem e ölçeği (rubric) ile bildirilmesi gerekir. Bu kısımda
uzun ve kısa cevaplı, çoktan seçmeli ve eşleştirmeli gibi geleneksel ölçme teknik­
lerine değinilmemiştir. Bunun yerine din öğretiminde kullanılabilecek süreci de­
ğerlendiren aşağıdaki bazı alternatif ölçme ve değerlendirme teknikleri kısaca
açıklanmış ve ünitenin sonundaki eklerde de bu değerlendirme tekniklerine ör­
nek formlar verilmiştir.
Alternatif ölçme ve
Değerlendirme Teknikleri:
• öz Değerlendirme
• Gözlem Formları
• Kavram Haritaları
• Performans
Değerlendirme Ölçeği
• Tutum Ölçeği
196
*
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Ö z Değerlendirme (Kendini Değerlendirme)
Belli bir konuda öğrencinin kendisini değerlendirmesidir. Öğrencinin, yetenekle­
rini kendisinin keşfetmesini amaçlayan, güçlü ve zayıf yönlerini bulmasına yardım­
cı olan, güdülenmesini ve sürecin bir parçası olduğunu hissetmesini sağlayan bir
yaklaşımdır.
Bu değerlendirmede öğrencinin görüşleri yanlılık gösterebilir. Fakat deneyim
kazandıkça tespitleri daha objektif olacaktır. Aşağıda İlköğretim 5- sınıf Kur’an ve
Yorumu öğrenme alanı Kur’an’da Kıssalar ünitesiyle ilgili bir Öz Değerlendirme
Formu örnek olarak verilmiştir.
“Kur’an’da Kıssalar” ünitesinin sonunda neleri, ne kadar öğrendiğinizi anlamak
için kendinizi değerlendirebilirsiniz. Bunu yapabilmek için aşağıdaki soruları ce­
vaplamaksınız. Sorularda size uygun olan şıklardan birini X ile işaretleyiniz:
° Evet bunu çok iyi yapabiliyorum” için ©
” Bunu kısm en yapabiliyorum” için ©
” H ayır bunu yapamıyorum” için ©
Tablo 10.4
Kendimi
I)eğeı:lan d iriya mm
Anketi Örneği
B U N L A R I Ö Ğ R E N D İM
Evet
©
1.
2
Kısmen
Hayır
©
©
K ıss a kavra m ın ı tanım layabilirim .
K u r ’a n ’da k ıssalara y e r v e rilm e sin in n e d e n le rim
sıralayabilir v e ayetlerle d e ste k le ye b ilirim
3.
H z. İb ra h im kıssasını anlatabilirim .
4.
H z. İb ra h im ’in A lla h ’a inanç k o n u su n d a g ö ste rd iğ i
çabaları açıklayabilirim .
5.
H z. Y u s u f kıssasını anlatabilirim .
6.
H z Y u s u f k ıssasın ın ana fikrini söyleyebilirim .
7.
H z. E yyu p kıssasını anlatabilirim .
8
H z E y y u p k ıssasın ın ana fikrini söyleyebilirim .
__
9 ......................
10....................
1___________
Başarılı bir şekilde çalışmaya devam edebilmek için “Kısmen” ve “Hayır” şek­
linde işaretlediğin konuları tekrar gözden geçirmelisin.
Gözlem Formları
Öğrencilerin bir ürünü oluşturmadaki hazırlık aşamaları, ürünün elde edilme sü­
reci, bir projeyi veya çalışmayı sunma becerisi gibi, hem ürünün hem de sürecin
değerlendirilmesi gerekebilir. Bu gibi durumlarda bütün öğrencilerin standart bir
şekilde değerlendirilmesi için gözlem formlarından faydalanılabilir. Gözlem for­
mu hazırlanırken öğrenciden beklenenler davranış olarak listelenir. Öğrencinin
davranışı gösterebilme düzeyi, uygun olan derecelerden biriyle eşleştirilir. Veri­
len derecelerin toplamı alınıp uygun bir dereceleme ölçeği ile karşılaştırılarak öğ­
renci hakkında bilgi toplanabilir. Gözlem formları ünite, bilimsel araştırma, grup
ve akran değerlendirme için ayrı ayrı hazırlanabilir. Aşağıda İlköğretim 5. sınıf
Kur’an ve Yorumu öğrenme alanı Kur’an’da Kıssalar ünitesiyle ilgili bir ünite göz­
lem formu örnek olarak verilmiştir. Gözlem formundaki ifadeler 1 ile 3 arasında
derecelendirilmiştir.
Ünite 10 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Planlama ve Ölçme-Değerlendirme
/----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------—
197
---------- ------------------------------------------- N
K ur’an 'da Kıssalar Ünitesi Gözlem Form unu her bir öğrenci için doldurun.
Her öğrenci için verdiğiniz dereceleri toplayarak ortalamasını alın ve öğrenciy­
le ilgili şutunun altına yazın. Elde ettiğiniz sonucu verilen Gözlem Formu
Değerlendirme Ölçeğı’nın hangi aralığında olduğunu belirleyerek değerlendir­
me yapın.
Ayrıca her bir davranışın sınıf içindeki öğrenilme düzeyini de doldurduğu­
nuz K ur’a n ’da K ıssalar Ünitesi G özlem F orm u ’nu kullanarak tespit edebilir­
siniz. Bu amaçla her bir ifadeyle ilgili verdiğiniz dereceleri toplayarak ortalama­
sını alın ve satırın sonundaki ortalama bölümüne yazın Bulduğunuz değerin,
ölçeğin hangi aralığında olduğunu belirleyerek değerlendirme yapın.
1. Ö rn ek (Ö ğ re n ci): Bu üniteyle ilgili formda, gözlenen davranış sayısı
20’dır. B.K adlı öğrenci için verilen derecelerin toplamı 59 olsun. Bu durumda
ortalama 59 ^20 = 2,95 olacaktır Buna göre öğrencinin davranışı istenilen dü­
zeyde sergilediği söylenebilir.
2. Ö rnek (D avranış): Mevcudu 20 olan bir sınıfta birinci ifadeyle ilgili ve­
rilen derecelerin toplamı 38 olsun. Bu durumda ortalama 38 20 = 1,90 olacak­
tır. Buna göre konunun sınıfın genelinde tam olarak anlaşılmadığı ve işlenişin
tekrar gözden geçirilmesi gerektiği söylenebilir
V__________________________________________________________________________________________ *
PUAN
3-2 ,3 4
©
2 ,3 3 -1 ,6 8
©
ÖĞRENCİ
Ö ğ r e n c i,
d a v ra n ışla rın
D A V R A N IŞ
büyük
b ir
kısm ını e k siksiz o la ra k g ö ste rm e k te d ir.
D a v ra n ışı, ö ğ re n c ile rin b ü y ü k b ir kısm ı
e k sik siz o la ra k g ö ste rm e k te d ir.
Ö ğ re n c i, d a vran ışla rın b ir kısm ını g ö s ­
D a v ra n ışı, ö ğ re n c ile rin b ir k ısm ı g ö s ­
te rm e k te , bazı da vran ışla rı tam o la ra k
te rm e k te , bazı ö ğ r e n c ile r tam o la ra k
g ö ste re m e m e k te d ir.
g ö s t e r e m e m e k t e d ir . D a v r a n ış la ilgili
işleniş g ö z d e n geçirilm elidir.
1,67-1
©
Ö ğ r e n c id e d a vran ışın g ö z le n m e sıklığı
D a v r a n ış ,
d ü şü k tü r.
g ö z le n m e k t e ya da hiç g ö z le n m e m e k -
ö ğ r e n c ile r in
çok
a z ın d a
te d ir. D a v r a n ış la ilgili işle n iş g ö z d e n
ge çirilm e lid ir.
Kavram Haritaları
Bir konuyla ilgili kavramların isimlerinin genelden özele doğru, birbirleri ile ilişki­
lerine göre şematik gösterimine kavram haritası denir. Kavram öğrenmede öğren­
cilere en geniş kavram verilerek öğrencilerden bu kavramla ilgili alt kavramları ve
kavramlar arasındaki ilişkileri bulmaları istenir. Kavram haritalarının ölçme aracı
olarak kullanımı genellikle bazı kavramların ya da bağ sözcüklerinin boş bırakıla­
rak öğrencilerden tamamlamalarının istenmesi şeklinde olur. Farklı türdeki kavram
haritalarının puanlamaları değişse de genellikle doğru olarak yerleştirilen her kav­
ram için 1 puan verilmesi uygun bir yoldur. Bu konu ile ilgili daha geniş bilgi için
Ünite 9 ’a bakınız.
Tablo 10.5
Gözlem Formu
Değerlendirme
Ölçeği
198
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Y ön erge:
Aşağıdaki kavram haritasında boş bırakılan yerleri alttaki Şekil 10.1 deki kav­
ramlarla tamamlayınız.
Performans Değerleme Ölçeği
Gözlem yönteminden çok farklı olmamakla beraber, öğrenci etkinliği, uygulamayı
ve becerileri gerektirdiğinde performans değerlendirme ölçeği kullanılabilir.
Performans değerlendirme ölçekleri iki farklı şekilde düzenlenebilir:
1. Kontrol listeleri: Öğrenciden beklenen performans göstergelerinin gözlenip
gözlenemediğini belirlemek için kullanılır. Kontrol listesinde, gözlenecek özellik­
ler listelenir. Bu özellikler evet / hayır ya da var / yok gibi iki kategorik bir ölçe­
ğin uygun olan bölümünün işaretlenmesi yoluyla değerlendirilir.
2. D ereceleme ölçekleri ( rubric): Performansı tanımlayan ve herhangi bir çalış­
manın puanlanması için geliştirilmiş ölçütleri içeren bir araçtır. Dereceleme ölçek­
lerinde her bir özelliğin hangi aralıkta puanlanacağı belirtilmiştir. Gözlenen özelli­
ğe hangi puanın verileceği, puanlayıcının takdirine bağlıdır.
Dereceleme Ölçekleri Kullanmanın Nedenleri
Dereceleme ölçekleri,
• Öğretmen ve öğrenci için açık bir kalite tanımı verir.
• Öğrenciler derecelendirme ölçeği kullandıkça ürettikleri ürünün sorumlulu­
ğunu daha fazla duyarlar.
• Öğretmenlerin puanlama için harcadıkları zamanın azalmasına katkıda
bulunur.
• Öğretmenin öğrenci çalışmalarını değerlendirmelerini basitleştirir.
• Öğrencilere bir ödevi tamamlarken kendi performanslarını değerlendirebi­
lecekleri standartlar ve kriterler sağlar.
• Ölçeklerde belirlenen ölçütlerin velilere bildirilmesi, çocuklarına yardımcı
olacak velilere kolaylık sağlar.
Ünite 10 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Planlama ve Ölçme-Değerlendirme
199
Dereceleme Ölçekleri Geliştirme Aşam aları
• Ölçeğin ne amaçla geliştirileceğini belirleyin.
• Yeterlik düzeylerine karar verin.
• Ödevin ölçmeye çalıştığı davranışları, ürünleri ya da becerilerin anahtarını
oluşturun.
• Davranış, ürün ya da her bir becerinin yeterlik düzeyi için kısa kriterler ya­
zın. (Burada önemli olan düzeyler arasında kriterleri iyi ayırt edebilmektir.)
• Kullanılacak ölçeğin taslağını hazırlayıp ölçeği oluşturunuz.
PUAN
Ö LÇÜTLER
K o n u y u t ü m ü y le iyi a n la d ığın ı g ö s t e r d i. K o n u y la ilgili ö n e s ü r ü le n d ü ş ü n c e le r
>
4
m antıklı g e re k ç e le rle d e ste k le n m iştir. K o n u y u farklı ö r n e k le rle açıkladı.
O l a y l a r a r a s ın d a fa r k lı b a ğ la n t ıla r k u r d u .
K o n u y la
ilgili ç e liş k ili a ç ık la m a
ya p ılm a d ı.
3
K o n u y u anladığını gö ste rd i. K o n u y la ilgili ö n e sü rü le n d ü ş ü n c e le r m antıklı g e re k ç e ­
le rle d e ste k le n m işti fakat yeterli değildi. Y azılı açıklam alar yeterliydı.
K o n u n u n ç o ğ u n u anladığını g ö ste rd i. K o n u y la ilgili ö n e sü rü le n d ü şü n c e le r d e ste k ­
2
le nm işti fakat yeterli değildi. A n la tım d a çelişkili açıklam alar yapıldı.
1
K o n u n u n b ira zın ı an la d ığın ı g ö s t e r d i. Ö r n e k l e r y e te rli değildi. Ö n e m l i e k s ik le r
var.
Tutum Ölçeği
Tutum, bireye atfedilen bir eğilimdir. Gözlenebilen, ortaya konan davranış de­
ğil, davranışa hazırlayıcı bir eğilimdir. Bu nedenle öğrencilerin derse, öğretme­
ne, okula veya arkadaşlarına karşı tutumunun olumlu ya da olumsuz oluşu,
dersteki başarı düzeylerini etkileyebilir. Öğrencilerimize uygun öğrenme ortam­
ları hazırlarken olumsuz tutuma neden olan etkenleri belirlemek ve önlem al­
mak gerekebilir.
Tutumların ölçülmesinde en çok kullanılan yöntem Likert ölçeğidir. Likert tipi
ölçeklerde, ölçülmek istenen tutumla ilgili çok sayıda olumlu ve olumsuz ifade yer
alır. Bu ifadeler için “Tamamen Katılıyorum”, “Katılıyorum”, “Kararsızım”, “Katılmı­
yorum” ve “Kesinlikle Katılmıyorum” biçiminde tepkide bulunulur. Ölçekten alı­
nan puanın büyüklüğü olumlu tutumu gösterirken düşüklüğü de olumsuz tutumu
ifade eder.
Bir kişinin ölçekten aldığı puan, ölçekte bulunan maddelerden aldığı puanların
toplamından oluşur. Ölçekte olumlu ifadeler ve olumsuz ifadelerden oluşan mad­
deler yer almalı. Olumlu ve olumsuz maddelerin puanlamasında Tablo 10.7’de
görüldüğü gibi işlem yapılır.
Tablo 10.6
Bütüncül
Derecelendirme
Ölçeği Örneği
200
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Tablo 10.7
Likert Tipi Bir
Ölçekteki Maddelerin
Puanlama Anahtarı
Seçenek
Olumlu İfade Puanı
Olumsuz İfade Puanı
K e sin lik le k a tılm ıy o ru m
1
5
K a tılm ıy o ru m
2
4
K a ra rsız ım
3
3
K a tılıy o ru m
4
2
T a m a m e n K a tılıy o ru m
5.
1
L
Aşağıda yer alan tutum ölçeğini öğretim yılı başında, ortasında ve sonunda sı­
nıfınıza uygulayabilir, sonuçlarını karşılaştırarak öğrencilerinizin Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi dersine yönelik tutumları hakkında fikir sahibi olabilirsiniz.
Hiç
katılmıyorum
Katılmıyorum
Kararsızım
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi
Katılıyorum
Tablo 10.8
Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi Dersine
Yönelik Tutum
Ölçeği Örneği
Tam em en
katılılıyorum
Örnek: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersine Yönelik Tutum Ölçeği
Genel Açıklama: Aşağıda, öğrencilerin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersine
ilişkin tutum cümleleri ile her cümlenin karşısında “Tamamen katılıyorum”, “Katı­
lıyorum”, “Kararsızım”, “Katılmıyorum” ve “Hiç katılmıyorum” olmak üzere beş se­
çenek verilmiştir. Lütfen cümleleri dikkatli okuduktan sonra her cümle için kendi­
nize uygun olan seçeneklerden birini işaretleyiniz.
1. D in K ü lt ü r ü v e A h la k Bilgisi k o n u la rı b e n im için eğlencelidir.
O
O O O
O
2. D in K ü lt ü r ü v e A h la k Bilgisi d e rsin e g ir e rk e n b ü y ü k sıkıntı d u y arım
O* O O O
O
3. D in K ü lt ü r ü ve A h la k Bilgisi d e rsi o lm a sa ö ğ r e n c ilik hayatı daha
zevkli olur.
O
o o o
o
_ J
4
A rk a d a şla rım la D in K ü lt ü r ü v e A h la k Bilgisi k o n u la rın ı
o
o o o
o
5. D in K ü lt ü r ü ve A h la k Bilgisi d e rsi için ayrılan d e r s saatlerinin fazla
o lm asın ı dilerim .
o
o o o
o
6
D in K ü lt ü r ü ve A h la k Bilgisi d e rsi ça lışırk e n canım sıkılır.
o
o o o
7. D in K ü lt ü r ü ve A h la k Bilgisi d e rsi b en im için ge re k sizd ir.
o
o o o
o
8. D in K ü lt ü r ü ve A h la k Bilgisi k o n u la rın ı severim .
o
o o o
o
9. D in K ü lt ü r ü v e A h la k B ilg isi d e r s in d e z a m a n b e n im için ç a b u k
geçer.
o
o o O
o
10. D in K ü lt ü r ü v e A h la k Bilgisi d e rsi sına vın d an çe kinirim .
o
o o o
o
I I ...............................
o
o o o
12...............................
o
o o o
ta rtışm a k ta n z e v k alırım.
t
°
o
Ünite 10 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Planlama ve Ölçme-Değerlendirme
Tutum ölçeklerinin geliştirilmesi uzun süren ve ileri istatistik analizler yapma­
yı gerektiren bir çalışmadır. Ölçek geliştirme konusunda deneyimli ve uzman
olan bireyler ölçek geliştirebilirler. Öğretmenlerin ölçek geliştirmesi çok zor oldu­
ğunda daha önceden geliştirilmiş ölçekler alıp kullanılabilir. Ancak, ölçeğin de­
ğerlendirme anahtarı olmadan ve ölçek geliştiren kişiden izin almadan ölçekler
kullanılmamalıdır.
Ölçek ve Anket kavramları birbirine karıştırılmakta ve çoğunlukla Anketler öl­
çek olarak ifadelendirilmektedir. Oysa hazırlanışı, uygulanışı, ölçtüğü özelliği ölçebilme derecesi, değerlendirilmesi ve yorumlanması gibi özellikler açısından Anket
ve Ölçek birbirinden tamamen farklıdır.
Öğrenci Ürün Dosyaları (Portfolyolar)
Öğrenci ürün dosyası, öğrencinin bir ya da birkaç alandaki çalışmalarını, harcadı­
ğı çabayı, geçirdiği evreleri gösteren koleksiyondur. Öğrencinin gelişimini, velisi­
nin ve öğretmenlerinin izleyebilmesine olanak sağlayan bir çalışmadır. Sınıf içi et­
kinliklerin bir araya getirilip yansıtılmasıyla oluşan portfolyo, aynı zamanda hem
öğretmen hem de öğrenci için bir değerlendirme yöntemidir.
Öğrenci ürün dosyaları, öğrencinin öz disiplin ve sorumluluk bilincini geliştir­
mek ve kendi kendini değerlendirme becerisi kazandırmak için hazırlanır. Öğre­
tim Programına bağlı olarak gerçekleştirilen yazılı ve sözlü değerlendirmeler ve
standart testler dışına çıkarak alternatif bir değerlendirme yöntemi geliştirmek
amaçlanır. Öğrenci ürün dosyalarının ayrıca; öğrencinin gelişimini kanıtlarla ve da­
ha sağlıklı izleyebilmek, gelecekteki eğitim kademelerinde öğretmenlerine bilgi
sunmak ve ışık tutmak, yeteneklerini sergilemek ve ilgi alanlarını geliştirmek, ken­
di çalışmalarını değerlendirmesine ve öğretmene eğitsel kararlar vermesinde yar­
dımcı olmak, aile ile iletişimi sağlamak, ürün ve süreci değerlendirmek için bilgi
toplamayı sağlamak gibi amaçları vardır.
Öğrenci ürün dosyasına hangi ürünün konulacağına öncelikle öğrenci kendisi
karar verir; öğretmenin buradaki rolü daha çok rehberliktir. Öğrenci ürün dosyası;
öğrencilerin yazılmış ödevleri (taslak ya da bitmiş parçaları), araştırmaları, problem­
leri ve stratejileri, diyagramları, fotoğrafları, resimleri, video ve ses kayıtları, grup
ödevleri ve projeleri, öğretmen anekdotları, öğrenci mektupları, öğretmen kontrol
listeleri, öğrencilerin zorlandığı ve tekrar yapmak istediği ödevleri, öğrencinin özel­
likle seçtiği çalışma örnekleri gibi çalışmaları içerir. Öğrencileriniz tarafından hazır­
lanacak ürün dosyalarını aşağıdaki formları kullanarak değerlendirebilirsiniz.
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ DERSİ
ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYAMIN İÇİNDEKİLER
A dım v e S oyad ım :
N u m aram :
S ın ıfım :
1. Çalışmamın adı: .........................
Tarihi:
Seçme nedenim: .....................................
20 1 -
202
Din Kü l t ür ü ve A h l a k B i l g i s i ö ğ r e t i m i
2. Çalışmamın adı:
Seçme nedenim:
Tarihi:................................................
...............................
3. Çalışmamın a d ı:.........................
Seçme nedenim:
Tarihi:................................................
...............................
4.
Seçme nedenim:
Çalışmamın a d ı:.......................
Tarihi:................................................
............................................................
DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYAM
Ö ğ re n cin in A dı v e S oyad ı:
T a r ih :............... .
N u m arası:
S ın ıfı:
Başlık
Neden bu çalışmayı sakladım?
Bu çalışmayı neden arkadaşlarımla paylaştım?
Öğrendiklerim hakkında gösterebileceklerim nelerdir?
Eğer bu çalışmayı tekrar yapsaydım, şu şekilde yapardım:
Çalışmamı yaparken beklemediğim nelerle karşılaştım?
Ünite 10 - ilköğretim Din Kültürü ve A h l a k Bilgisi Dersinde P l a n l a m a ve Ö l ç m e - D e ğ e r l e n d i r m e
Benim için bu çalışmanın anlamı
ÜRÜN KONTROL LİSTEM
A dım v e Soyadım ı
S ın ıfım v e N u m aram :
A çık lam a: Verilen ifadelerle ilgili olarak durumunuzu en iyi ifade eden kutu-
cuğu X ile işaretleyin. Her bir ölçüt için verdiğiniz puanları göz önüne alarak ça­
lışmanızı değerlendirin.
ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYAMIN GENEL DEĞERLENDİRM E ÖLÇÜTLERİ
A d ım v e S oyad ım :
S ın ıfım v e N u m aram :
A çık lam a: Verilen ifadelerle ilgili olarak durumunuzu en iyi ifade eden kutu-
cuğu X ile işaretleyin. Her bir ölçüt için verdiğiniz puanları göz önüne alarak ça­
lışmanızı değerlendirin.
ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYASI DEĞERLENDİRM E FORMU
A dım v e S oyad ım :
S ın ıfım v e N u m aram :
A çık lam a: Aşağıdaki her bir ölçütün yeterlilik düzeyini en iyi ifade kutucuğu x
ile işaretleyerek dosyayı değerlendirin.
ÖĞRENCİ ÜRÜN DOSYASI DEĞERLENDİRM E ÖLÇEĞİ
A dım v e S oyad ım :
S ın ıfım v e N u m aram :
A çık lam a: Aşağıdaki her bir ölçütün ne düzeyde yeterli olduğunu göz önüne
alarak dosyayı değerlendirebilirsiniz.
203
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
20 4
Özet
Ünitelendiıilmiş Yıllık Plan hazırlayabilmek
Genel olarak planlama, öğretim etkinliğinden ön­
ce neler yapılacağının önceden tasarlanmasıdır.
Planlamada temel amaç öğretimi daha etkili ve
verimli hale getirmektir. Yıllık plan ise bir ders
alanında bir eğitim-öğretim yılı süresince gerçek­
leştirilecek öğrenme-öğretme etkinliklerini; ta­
rih, süre, ve eğitsel ana öğeleriyle gösteren çizel­
gedir. Bir yıllık planda yer alan öğeler şunlardır:
Ay, hafta ve süre, öğrenme alanı ve konular, ka­
zanımlar, etkinlikler, ders içi ve diğer derslerle
ilişkilendirmeler, açıklamalar, Atatürkçülük ve
ara disiplinlerle ilişkilendirme, ödevler ve ölçme
değerlendirme.
T
Ders planı bir derste kazandırılması tasarlanan
kazanımların, belli bilgi, değer, beceri ve tutum­
ların öğretimini gerçekleştirebilmek için gerekli
öğrenme yaşantılarının düzenlenmesidir. Ders
Planı Yıllık Planın ders saatlerine göre açımlan­
masıdır. Ders planının yapılabilmesi için “Ders
nedir?” sorusunun cevabının alınması gerekir.
Iköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı yaklaşım ına uygun ölçme
araçları geliştirebilmek
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim
Programı yaklaşımına uygun ölçme araçları ara­
sında yazılı yoklamalar, çoktan seçmeli testler,
eleştirmeli sorular, boşluk doldurmak sorular gibi
geleneksel ölçme ve değerlendirme tekniklerinin
yanında, bireysel farklılıkları dikkate alan öz de­
ğerlendirme formu, gözlem formları, performans
değerlendirme ölçeği gibi bazı alternatif ölçme
ve değerlendirme teknikleri bulunmaktadır.
t jÜ S S l
¥
Ders planı hazırlayabilmek
3J w
4j F
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı yaklaşımına uygun ölçme ve de­
ğerlendirme yapabilmek
Yeni ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi der­
si öğretim programlarının temelini oluşturan yapılandırmacı anlayış, ölçme ve değerlendirmede
öğrencilerin bilgi, beceri ve tutumlarını sergile­
yebilecekleri çoklu değerlendirme yapılmasını
gerektirmektedir.
Ünite 10 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Planlama ve Ölçme-Değerlendirme
205
Kendimizi Sınayalım
Bir yıllık planda zamana ilişkin planlama, planın
hangi ögesinde/ögelerinde yer alır?
a. Ay sütununa
b. Hafta sütununda
c. Süre sütununda
d. Ay ve Hafta sütunlarında
e. Ay, hafta ve süre sütunlarında
2- Yıllık Planda, yaklaşım, yöntem, teknik ve araç ge­
reçler hangi öğede yer alır?
a. Açıklamalar sütununda
b. Ölçme Değerlendirme sütununda
c. Etkinlikler sütununda
d. Kazanımlar sütununda
e. Öğrenme alanı sütununda
3- Aşağıdakilerden hangisi planlama ile öğretim prog­
ramı ilişkisinde birincil önem taşır?
a. Programın temel yaklaşımı
b. Programın temel öğeleri
c. Milli Eğitimin Genel Amaçları
d. Okulun Genel Amaçları
e. Zümre kararları
4- Aşağıdakilerden hangisi bir sınıf düzeyi için
hazırlanmış ders planlarının farklılaştırılmasında en
fazla etkili olmaktadır?
a. Kazanımlar
b. İçerik
c. Eğitsel araçlar
d. İlkeler
e. Öğrenci özellikleri
5- Özdeğerlendirme ile amaçlanan aşağıdakilerden
hangisidir?
a. Öğrenmeleri pekiştirmek
b. Güvenirliği sağlamak
c. Öğrenciyi değerlendirme sürecine katmak
d. Objektifliği sağlamak
e. Geçerliği sağlamak
6-
Aşağıdakilerden hangisi planlı çalışmanın faydaları
arasında yer almaz?
a. Verimi artırması
b. Öğretmenlere her istediklerini yapma fırsatı
vermesi
.
c. Öğretmenlerin ve öğrencilerin düzenli çalışma­
larını sağlaması
d. Öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçlarına göre yetiştiril­
melerini sağlaması
e. Ölçme ve değerlendirmenin güvenilir olmasını
sağlaması
7 • Aşağıdakilerden hangisi ders planında yer alan öğe­
ler yazılırken dikkat edilmesi gereken hususlar arasında
yer almaz?
a. Kazanımlar yazılırken, öğrencilerin ilgisinden
çok, o derste verilmesi gereken tüm hususlar bir
arada düşünülmelidir.
b. Okul adı yazılırken, okul çevresi ve imkanları
ile bir bütün olarak düşünülmelidir.
c. Sınıf ve şube yazılırken o sınıfın fiziksel imkan­
ları göz önünde bulundurulmalıdır.
d. Tarih vazılırken o tarihte geçmişte ve gelecekte ol­
muş tüm olay ve olgular bir arada düşünülmelidir.
e. Süre yazılırken dersin yapılacağı zaman dilimi
göz önünde bulundurulmalıdır.
8- Gözlem formlarına ilişkin aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır?
a. Bütün öğrencilerin standart bir değerlendirilme­
si için yapılır.
b. Öğrenciden beklenen şeyler davranış olarak
belirlenir.
c. Hem ürün hem de süreci değerlendirmede
kullanılır.
d. Öğrencinin davranışı gösterebilme düzeyi uy­
gun derece ile eşleştirilir.
e. Öğrencinin ortaya koyduğu ürün değerlendir­
meye tabi tutulmaz.
9- Dereceleme ölçeklerine ilişkin aşağıdaki ifadelerden
hangisi yanlıştır?
a. Öğrencilerin daha fazla sorumluluk duymalarını
sağlar.
b. Velilerin çocuklarına yardımcı olmalarına ola­
nak sağlar.
c. Öğretmene değerlendirme kolaylığı sağlar.
d. Öğrencilere standart kriterlerle değerlendirme
imkanı verir.
e. Öğrenciler arasında rakabet oluşturur.
"10- Aşağıdakilerden hangisi öğrenci ürün dosyası hazır­
lamanın amaçlan arasında yer almaz?
a. Öğrenci gelişimini daha doğru bir şekilde
izleyebilme
b. Ürün ve süreci değerlendirme
c. Öğrencilerin bir sonraki kademelerinde öğret­
menlere bilgi verme
d. Standart testlerin kullanılamadığı durumlarda de­
ğerlendirme olanağı sağlama
e. Öğrenci yeteneklerini sergileme
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
206
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
II
1. e
Yanıtınız yanlış ise, “Yıllık Plan” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
2. c
Yanıtınız yanlış ise, “Yıllık Plan” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
3. a
Yanıtınız yanlış ise, “Plan Hazırlama ve Öğretim
Programı İlişkisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
4. e
Yanıtınız yanlış ise, “Ders Planı” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
5. c
Yanıtınız yanlış ise. “Öz Değerlendirme”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. b
Yanıtınız yanlış ise, “Ders Planı” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
7. a
Yanıtınız yanlış ise. “Ders Planı” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
8. e
Yanıtınız yanlış ise, “Gözlem Formları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. b
Yanıtınız yanlış ise, “Performans Değerlendirme
Ölçeği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise, “Öğrenci Ürün Dosyaları”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Adana Çimento fabrikasının yayın organı “Fabrikadan
Haberler” adlı derginin eski bir sayısında, iş kazası ge­
çiren ve hastanede yatan bir işçinin, kazanın nasıl oldu­
ğuna ilişkin ifadesi yer alıyor. Birlikte okuyalım:
“Sayın Şefim, iş kazası tutanağına ‘Planlama Hatası’ yaz­
mıştım. Bunu yeterli görmeyerek, ayrıntılı anlatmamı is­
temişsiniz. Şu anda hastanede yatmama neden olan
olay, aşağıdaki gibi olmuştur.
Bildiğiniz gibi ben bir duvar ustasıyım. İnşaatın altıncı
katındaki işimi bitirdiğim zaman biraz tuğla artmıştı.
Yaklaşık 250 kilo olduğunu tahmin ettiğim bu tuğlaları
aşağıya indirmem gerekiyordu. Aşağı indim. Bir varil
buldum ve sağlam bir ipi varile bağladım. Altıncı kata
çıktım. İpi bir çıkrıktan geçirip ucunu aşağıya saldım.
Tekrar aşağıya indim ve ipi çekerek varili altıncı kata çı­
kardım. İpin ucunu aşağıda sağlam bir yere bağlayıp
tekrar yukarı çaktım. Bütün tuğlaları varile doldurdum
ve aşağıya indim. Bağladığım ipin ucunu çözdüm. İpi
çözmemle birlikte kendimi havalarda buldum. Nasıl
bulmayayım? Ben 70 kiloyum. 250 kiloluk varil aşağı
düşerken beni yukarı çekti. Heyecan ve şaşkınlıktan ipi
bırakmayı akıl edemedim. Yolun yarısında dolu varille
çarpıştık. Sağ iki kaburgamın bu sırada kırıldığını sanı­
yorum. Tam yukarı çıkınca, iki parmağım iple beraber
çıkrığa sıkıştı. Parmaklarım bu sırada kırıldı. Bu esnada,
yere çarpan varilin dibi çıktı ve tuğlalar etrafa saçıldı.
Varil hafifleyince, bu sefer ben aşağı varil yukarı çıkma­
ya başladık ve yolun yarısında yine varille çarpıştık. Sol
bacağımın kaval kemiği de bu sırada kırıldı. Can havliy­
le ipi bırakmayı akıl ettim. Başımı yukarı kaldırdığımda,
boş varilin süratle üzerime geldiğini gördüm. Kafatası­
mın da böyle çatladığını sanıyorum. Bayılmışım. Gözü­
mü hastanede açtım.”
—
-
—
-------------
—
Kaynak: Selahaddin Öğülmüş, Kişilerarası Sorun
Çözme Becerileri ve Eğitimi, Nobel Yayıncılık, Anka­
ra, 2001, s.48.
5?
Ünite 10 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Planlama ve Ölçme-Değerlendirme
207
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sîzde 1
Öğretmenler arasında plan yapmak aslında ilk öğretenlik zamanlarına gerekli olan bir şey gibi algılanabilmektedir. Tecrübe edindikten sonra, aynı dersi on yıldır ve­
ren öğretmen olarak plana artık ne gerek var diyenler
olabilmektedir. Bu düşünce planlama unsur ve ilkeleri­
ni, etkili olan faktörleri hiç dikkate almamış olmayı ak­
la getirir. Yukarıda verilen planlama ile ilgili öğretmen
davranışlarının ikisi de doğru değildir. Planlama öğret­
menin mesleğe girdiği günden emekli oluncaya kadar
devam etmesi gereken kritik bir davranıştır.
Sıra Sizde 2
Bir ders planının nasıl hazırlanacağı ile ilgili kaynaklar­
dan araştırmalar yaparak kendiniz bir ders planı hazır­
layınız. Hazırlayacağınız ders planı için öğrenme alanı,
ünite ve konuyu belirleyiniz. Kazanımlar listesinden uy­
gun kazanımı seçiniz. Daha sonra verilen örnek planı
Tablo 10.2’yi inceleyerek planda olması gereken alt bö­
lümleri tamamlayınız.
Sıra Sizde 3
Çoklu Zekâ Kuramına göre bir ders planının nasıl ha­
zırlanacağını kaynaklardan araştırarak örnek bir ders
planı hazırlayınız. Sıra Sizde 2’yi okuyarak benzer bi­
çimde plan hazırlama çalışmasını tamamlayınız.
Y ararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Aydın, M. Z. (1998). Din Öğretiminde Yöntemler ve
Buldurma Yöntemi. Karakoç Yayıncılık, Ankara.
Bilen, M. (1986). Plandan Uygulamaya Öğretim.
Ankara.
Bilgin, B.; Selçuk, M. (1999). Din Öğretimi. Gün Yay.,
Ankara.
Bloom, B. S. (1995). İnsan Nitelikleri ve Okulda
Öğrenme. Çev. Durmuş Ali Özçelik, MEB Yay.
İstanbul.
Demirel, Ö. (1996). Genel Öğretim Yöntemleri. Usem
Yayınları, 2. Baskı, Ankara.
Demirel, Ö. (1997). Eğitimde Program Geliştirme,
Usem Yayınları: 13, Ankara.
Demirel, Ö. (2000). Plandan Uygulamaya Öğretme
Sanatı. 2. Baskı, PegemA Yayıncılık, Ankara.
Dodurgalı, A. (1999) Din Eğitimi ve Öğretiminde İlkel­
er ve Yöntemler. M.Ü.l.F. Vakfı Yay., İstanbul.
Doğan, R. (2001). “Din Öğretiminde Dikkat Edilmesi
Gereken Temel İlkeler ve Örnek Bir Ders İşlenişi”,
İlköğretim Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi
Öğretim Programları ve Bir Uygulama Örneği
(Ankara Modeli). MEB, İstanbul.
Erginer, E. (2000). Öğretimi Planlama Uygulama ve
Değerlendirme. Anı Yayıncılık, Ankara.
Hesapçıoğlu, M. (1988). Öğretim İlke ve Yöntemleri:
Eğitim Programlan ve Öğretim. Beta Yayınları,
İstanbul.
Küçükahmet, L. (2000). Öğretimde Planlama ve
Değerlendirme. 11. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım,
Ankara.
Öcal, M. (1990). Din Eğitimi ve Öğretiminde
Metotlar. Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara.
Öcal, M. J. Ay, E. (1995). Eğitimde Ölçme ve
Değerlendirme. 2. Baskı, Uludağ Üniversitesi
Basımevi, Bursa.
Özden, Y. (1997). Öğrenme ve Öğretme. PegemA
Yayıncılık, 1. Baskı, Ankara.
Saban, A. (2000). Öğrenme öğretme Süreci. Nobel
Yayıncılık, Ankara.
Selçuk, M. (1991). Çocuğun Eğitiminde Dinî Motifler.
Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara.
Sönmez, V. (1999) Program Geliştirmede Öğretmen
El Kitabı. 8. Baskı, Anı Yayıncılık, Ankara.
Taşdemir, M. (2000). Eğitimde Planlama ve
Değerlendirme. Ocak yayınları, Ankara.
Tebliğler Dergisi. (2000). Cilt:63, Sayı: 2517.
Turgut, F. (1997). Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme,
Ankara.
Yalın, H. î.. (1999). Öğretim Teknolojileri ve
Materyal Geliştirme. Nobel Yayın Dağıtım,
Ankara.
Te m e l Eğitim Çağında
Dinî ve Ahlaki Gelişim
ve İnanç, İbadet Dua
ve Ahlak Öğretim i
Gelişim Psikolojisi konu lan arasında, insanın fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal
gelişim özelliklerini öğrendiniz. Bunlardan ilköğretim çocuğuna ilişkin olanlannı
hatırlam anız, bu ünitede size yardım cı olur. Bu ünitede de insanın ah lak ve din
gelişimi üzerinde durulmuştur. İlköğretim çağı ile ilgili olan boyut ön p lan a çıkanlmıştır. D aha sonra d a din ve ah lak öğretiminin temelini oluşturan inanç, iba­
det, dua, sure ve ah lak öğretimi ele alınmıştır.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
<®> Din gelişimini İlköğretim çocuğu açısın dan tartışabilecek,
<52> İlköğretim çocuğuna yönelik ah la k gelişim kuram larının a n a hatlarını a çık­
layabilecek,
<3>> İn an ç öğretiminin kapsam ını tartışabilecek,
İbadet öğretimin yaklaşım larını açıklayabilecek,
<®> D ua ve Sure öğretiminde dikkat edilecek ilkleri açıklayabilecek,
<5§> Ahlak öğretimi ile ilgili ilkeleri açıklayabilecek
bilgi birikim ine sahip olacaksınız.
212
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
morfik) düşünen çocuk 7 yaşından itibaren onu daha soyut ve ruhani bir varlık
olarak düşünme belirtileri göstermeye başlar. 7 yaşındaki çocuklar Allah’ın nasıl
bir varlık olduğunu kendilerine göre kısa ifadelerle açıklayabilmektedirler. O ’nun
tüm varlıkların yaratıcısı olduğu fikrine sahip olabilmektedirler. 10-12 yaş çocukla­
rı dinî inançlarını daha net ifade etmektedirler. 10-12 yaşlarında metafizik alana
ilişkin sorular sormaya başlar. Ancak 7-9 yaş çocukları bunlara göre ifadelerinde
daha içten, sade ve duygusaldırlar. 7-9 yaş grubundaki çocuklar meleğin, şeytanın,
cinin ne olduğunu, neden görülmediklerini, şeytanın insanı neden kandırdığını,
onun insana neden kötülük ettiğini, sevabı, helali, haramı, Allah’ın neden böyle
şeyler belirlediğini merak ederler. 10-12 yaş çocukları ise, daha çok müslümanlığın ne demek olduğunu, neden bir değil de, çok çeşitli dinlerin olduğunu, İslam
dininin diğer dinlerden üstünlüklerini, Allah’ın neden bütün insanları müslüman
yapmadığını vb. konuları merak ederler.
10-12 yaşından sonra bilgi arttığı için inancın kapsamı da genişler. Okul çağı­
nın ilk yıllarındaki dinî pratikler hususunda model ve yardım alma azalmış kendi
başlarına uygulayabilecek hale gelmişlerdir. Bu yaşlarda çocuklar daha önce öğ­
rendikleri ve alışkanlık haline getirdikleri dinî pratikler arasından seçme yapmaya
giderler. Çocuğun yaşı ilerledikçe taklit etme eğilimi azalmaktadır. Hatta anne ba­
baya duydukları aşırı güven sarsılmaya başlar. Onların bilgilerinin eksik ve sınırlı
olduğunu bazen yanlış da yapabileceklerini görür. Bu noktada çocuğa her şeye
gücü yeten, her şeyi bilen, hiç yanılmayan her zaman güveneceği, dayanacağı Yü­
ce Bir Varlık’tan söz edilebilir. Bu dönemdeki çocuğun Allah tasavvuru ben mer­
kezlidir. Allah önce onu yaratmıştır. Her zaman onun yanındadır. Allah, çocukları
diğer insanlardan daha çok sever. Bu düşünce 7-9 yaşlarında 10-12 yaşlarına göre
daha belirgindir.
Yapılan araştırmalarda dinî düşüncenin gelişmesinde eğitimin etkisi açık bir şe­
kilde kendini göstermektedir. Çocuğa dinî bilgiler ya aktarılmakta ya da çocuk an­
lamak ve öğrenmek için sormaktadır. Bu açıdan bakıldığında anlamanın dinî dü­
şüncenin gelişmesindeki değeri görülür. Çocuklar Allah’ı zihnî vasıtalar ve eğitimin
desteği ile düşünmekte, bunlar geliştikçe de Allah’ın anlaşılması ve kavranması o
ölçüde gelişmektedir.
TEM EL EĞİTİM Ç A Ğ IN D A AH LA Kİ GELİŞİM VE EĞİTİMİ
Ahlak gelişimi, çocuğun davranışlarına yön veren, yapıp etmelerine iyi ya da kö­
tü, doğru veya yanlış olarak değer biçen içinde yaşadığı toplumun ilkelerini ve de­
ğerlerini kazanması sürecidir. Ahlak gelişimi kişilik gelişiminin ayrılmaz bir parça­
sıdır ve bu gelişim bireyin hayatı boyunca devam eder.
Ahlaki gelişimi etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bunlar, aile bireyleri, baba ve
anne yokluğu, akran grupları, okul ve öğretmenler ve zekâ düzeyidir.
Yukarıdaki faktörler bireyin ahlaki gelişimini nasıl etkiliyor olabilir?
Tarihsel süreç içerisinde çocuğun ahlaki gelişimini ele alan üç felsefi doktrin vardır:
1. ‘Asli Günah” doktrini.
2. “Tabula Rasa” doktrini.
3. “Doğuştan Saflık” doktrini.
Asli Günah doktrini St. Augustine gibi Hıristiyan teologlar tarafından ortaya ko­
nan ve bireyin doğuştan günahkâr olduğunu dolayısıyla yetişkin müdahalesinin ilk
Ünite 11 - Temel Eğitim Çağında Dini ve Ahlaki Gelişim ve İnanç, ibadet Dua ve Ahlak Öğretimi
213
yıllarda başlaması gerektiğini savunan görüştür. Psikanalistlerin ahlaki gelişim yak­
laşımları ile asli günah doktrini arasında benzerlik vardır.
Tabula Rasa doktrini John Locke’un başlattığı, çocuğun nötr doğduğunu fakat
yaşam tarzı ve alınan eğitimin onu doğru ya da yanlış bir hayata götürdüğünü sa­
vunur. Dolayısıyla bu görüş de “Asli Günah” doktrini gibi yetişkinlerin müdahale­
sini gerekli görmektedir.
Doğuştan saflık doktrininin en önemli temsilcisi J.J. Rousseau’dur. Ona göre ço­
cuklar doğuştan saf ve temizdirler; fakat yetişkinlerin müdahalesi sonucu ahlak dı­
şı davranışları öğrenirler. Bu sebeple çocuğu erken yaşlarda yetişkinlerin müdaha­
lesinden uzak tutmak gerekir.
Günümüzde de çocuğun ahlaki gelişimi ile ilgili olarak Piaget ve Kohlberg’in
ahlaki gelişim kurumlan en çok ilgili görenleridir.
Piaget’e Göre Ahlaki Gelişim
Piaget, çocukların ahlaki gelişimlerini belirlemek için onların yaşlara göre kuralları
nasıl yorumladıklarını araştırmıştır. Piaget, bunu, çocukların oyunlarını gözleyerek
incelemiştir. Ona göre, çocuğun bilişsel gelişimi ile ahlaki yargı gelişimi arasında
ilişki vardır. Yani çocuğun ahlaki ve sosyal kuralları kavrayışı onun zihinsel gelişim
düzeyine bağlıdır. Piaget, yaptığı araştırmalar sonunda şu sonuçlara varmıştır:
1. Değişik yaşlardaki çocuklar, düşünce ve problem çözümlerinde niteliksel
farklılıklar gösterirler.
2. Her çocuk belirli devrelerden aynı sırayı takip ederek geçer ve böylece bi­
lişsel gelişimini tamamlar. Bu dönemler kültürel ve toplumsal farklara rağ­
men evrensellik gösterir.
Her dönemde daha önceki dönemlerin sentezi yapılır ve problem çözümüne
daha etkili ve akılcı yaklaşım geliştirilir.
Piaget, ahlaki gelişimi iki döneme ayırarak incelemiştir:
1. Dışsal Kurallara Bağlılık Dönemi:/Heteronom Dönem
2. Ahlaki Özerklik Dönemi:/Otonom Dönem
Piaget’in ahlaki gelişim dönemlerinin özelliklerini tablo ile aşağıdaki gibi gös­
terebiliriz:
Pigaet’in Ahlak Gelişimi Basamakları
Heteronomous Stage
Autonomous Stage
(B a şk a sın a bağım lı ahlaki b a sa m a k)
(B ağım sız ahlaki b asam ak)
Y a k la ş ık o la ra k Y aşlar: O k u l ö n c e s in d e n s e ­
Y a k la ş ık o la ra k yaşlar: Se k iz yaş ve sonrası.
k iz yaşın a kadar.
Ö z e llikle ri:
Ö ze llikle ri:
1. M u tla k lık - K u r a lla r so rgu la n a m a z.
1. G ö r e c ilik - A y n ı k u r a lla r h e r y e r d e h e r
zam an uygulanm ayabilir.
2. D a v r a n ış la r ın s o n u ç la n
n iy e tte n d a h a
2. S o n u ç la ra daha ç o k niyetleri itibariyle
bakılır.
ö n e m lid ir.
3. E ğe r h e rk e s kabul e d e rse k u rallar d e ğiş­
3. K u r a lla r asla değiştirile m ez.
tirilebilir.
4. H e r y e r d e m e vcu t, a slın d a v a r o la n b ir
adalet d u y g u su hakim dir. Y a n lış ya p an lar
A lla h tarafından ce zalandırılacaklardır.
4
H a d d i a şa n la ra k a rşı d a im a e şit şe k ild e
davranılm ayacağı fikri g e lişm e ye başlar.
Tablo 11.1
Pigaet’in Ahlak
Gelişimi
Basamakları
21 4
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Kohlberg’e Göre Ahlaki Gelişim
Ahlak gelişimi konusunda kapsamlı araştırmalar yapan Kohlberg, Piaget’nin zihin
ve ahlak gelişimi alanında ileri sürdüğü gelişim düzeylerini dikkate alarak ahlaki
gelişimi incelemiştir. Kohlberg, Piaget’nin Bilişsel-Gelişim yaklaşımını kuram ve
yöntem açısından kabul etmekle birlikte kuramın bazı yönlerini eleştirmiş ve ken­
di gelişim dönemlerini geliştirmiştir. Kohlberg de Piaget gibi çocukların ve yetiş­
kinlerin belirli durumlardaki ahlaki ilkeleri nasıl yorumladıklarını incelemiştir. Ara­
larındaki araştırma farkı şöyle ifade edilebilir: Piaget, anlattığı hikâyelerde fiil ve
düşünce arasında bir ayrım yapmamıştır. Kohlberg ise bireyin zihnindeki çatışma­
ları öğrenmek için ona hipotetik hikayeler anlatmış, böylece çocuk ve yetişkinle­
rin ahlaki yapılarını ortaya koyacak ahlaki ikilemlerden faydalanmıştır.
Kohlberg ahlak gelişiminde daha çok adalet kavramı üzerinde durmuş ve ah­
lak gelişimini üç düzeye ayırarak incelemiştir. Bu üç düzeyin de her birini iki ara
döneme ayırmış ve ahlak gelişimini toplam altı düzeyde ele almıştır.
Kohlberg’in ahlaki gelişim kuramının başlıca özellikleri özetle şu şekilde ifade
edilebilir:
1. Her bireyin ahlaki yargı gelişimi aynı şekildedir.
2. Ahlaki gelişim aşamalı olarak devam eder ve süreklilik arz eder.
3. Belli bir dönemde birey o döneme ait yargılarda bulunur; nadiren daha alt
dönemlere geriler.
4. Ahlaki gelişim spontane olarak gerçekleşir; eğitim sadece bir sonraki döne­
me geçilmesine yardım eder.
Kohlberg’in ahlaki gelişim evrelerinin özetini tablo ile şu şekilde gösterebiliriz:
Tablo 11.2
Kohlberg ’in Ahlaki
Gelişim Evreleri
Kohlberg’in Ahlak Gelişimi Evreleri
B a sa m a k ve E v re
Ö z e llik le ri
B A S A M A K l-G e le n e k Ö n c e s i D ü z e y
Ç o c u k la r c e za la nd ırm a k o n u su n d a n dolayı
E v re 1- O t o r it e y e itaat ve ceza eğilimli
ahlaklıdırlar
E v re 2- K arşılık lı çıkarla ra dayalı ilişkiler ve
Ç o c u k la r b ir şe y e sahip o la b ilm e k için
araçsal eğilimli
a hla klıd ırla r
B A S A M A K ll-G e le n e k se l D ü z e y
E v re 3- K ışile ra ra sı uyum /iyi ç o c u k eğilimli
Ç o c u k la r d iğe rle rin in o n ayın ı a lm a k için
a hla klıd ırla r
E v re 4 - K a n u n ve d ü z e n eğilimli
Ç o c u k la r k ö r ü k ö r ü n e kuralları uy gularlar
B A S A M A K lll-G e le n e k se l U st ü / O t e s ı D ü z e y
E v re 5- S o sy a l H a k la r ve K işise l H a k la r
B ire y le r bazen insanlara h iz m e t için k a n u n la ­
eğilimli
rın ihlal edilm esi ge re k tiğ in e ina nırla r
B ire y le r dahili (d e ru n i) p re n sip le ri ve
E v re 6- E v re n se l ahlak eğilimli
sta nd a rtla rı izlerler. B ire y le re saygı, o rta y a
k o n m u ş k urallard an d aha ö n e m lid ir.
Kohlberg de Piaget gibi ahlaki gelişimin somuttan soyuta doğru bir seyir takip
ettiğini, başlangıçta otoriteye itaati esas alan bireyin sonunda otonom ahlaki yargı
evresine ulaşabildiğini ileri sürmektedir.
Kohlberg ve Piaget’nin en önemli ortak noktaları, çocuğun ahlaki gelişimi, ye­
tişkinler tarafından yapılan eğitimle değil, kendi yaşantılarını spontane olarak yeni-
Ünite 11 - Temel Eğitim Çağında Dini ve Ahlaki Gelişim ve inanç, ibadet Dua ve Ahlak Öğretimi
215
den yapısallaştırmasıyla olmaktadır. Kohlberg, ahlaki yargıların toplumdan alınıp içselleştirilmediğini söylerken onun evrensel bir karakter taşıdığını ileri sürmektedir.
Bilişsel Gelişim ile Ahlaki gelişimi arasındaki ilişkiyi nasıl değerlendiriyorsunuz?
TEM EL EĞİTİM Ç A Ğ IN D A İN A N Ç ÖĞRETİMİ
Temel eğitim çağında dinî ve ahlaki gelişimi inceledikten sonra artık bu çağda Din
Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi ile yakından ilişkili olan inanç, ibadet, dua, sure ve
ahlak öğretimi konularına geçebiliriz.
İnancın öğretilip öğretilemeyeceğine ilişkin birçok tartışmalar yapılmıştır. Bu tar­
tışmalar ünitenin boyutlarını aşar. Ancak inancın yani imanın öğretilip öğretilemeyeceği ile ilgili fikrî tartışmalarda genelde taraflar hangi fikri benimsemiş olurlarsa
olsunlar, dinin tarihî bir gerçeklik olduğundan hareketle öğretiminin yapılması ge­
rektiğinde birleşmektedirler. İmanın öğretileceğini savunanlar olduğu gibi öğretilemeyeceğini savunanlar da bulunmaktadır. Öğrenci okulda din dersinde aldığı bilgi­
leri ister inancını pekiştirmek isterse sadece bir bilgi olarak kullanmak üzere öğre­
nebilir. Bu onun meselesidir. Din dersi öğrenciyi imanlı yapmak veya daha dindar
yapmakla da görevli değildir. Çünkü okul farklı görüşleri, beklentileri olan toplu­
mun bir uzantısıdır. Her anlayıştan birey bu çatı altında bulunabilir. Okulda din der­
sinin görevi bu dersin amaçlarına uygun olarak öğrenciyi bilgilendirmektir. Bu bil­
giyi ne yapacağı da sadece onun kendisiyle ilgilidir. Ancak din dersinde inanç öğ­
retimi ile ilgili konular yer almaktadır. Bu konular dersin teorik temellendirilmesine
uygun olarak verilecektir. Daha önce değindiğimiz üzere bireyin bir dinî ve ahlaki
gelişimi vardır. Burada önemli olan din dersinin inanç ile ilgili olan konularının an­
latımında onları zorla benimsetmekten öte, öğrencinin dinî ve ahlaki gelişimini de
göz önünde bulundurarak ve okulun görevine uygun olarak gerekli bilginin nasıl
verileceğidir, imanın öğretilip öğretilemeyeceği ile ilgili bu bilgilerden sonra artık,
öğretmenlerin inanç öğretimi ile ilgili dikkat etmesi gereken hususlara geçebiliriz.
Çocuk güçsüzlüğünün ve zayıflığının farkına vardığı andan itibaren kendini ko­
ruyacak, her şeye gücü yeten ve her şeyi veren Allah’ı arar, O ’na inanır, güvenir ve
sığınır. Yapılan araştırmalarda çocuklar, Allah’ı hiç duymasalar da O ’nu arayıp bu­
lacaklarını ve O ’na inanacaklarını dile getirmişlerdir. Araştırmaya göre çocuklar bu
aramayı üç şekilde gerçekleştirmektedirler:
1. Akıllarını kullanarak arama,
2. Sezgisel iç gözlem (kalp yolu) ile arama,
3. Eğitim ve öğretim yoluyla arama-bulma.
Çocuklar birinci yolla Allah’ı çevrelerine bakarak, yaratılmış şeyler üzerinde dü­
şünerek, onlar hakkında sorular sorarak, ikinci yolla O’nun varlığını kalplerinde
hissederek, kalplerine doğacağını belirterek, üçüncü yolla ise anne-babalarından
duyarak, okullardan, arkadaşlarından, büyüklerden öğrenerek bulacaklarını ifade
etmişlerdir. Her şeyi bilmek ve hep daha ötesini öğrenmek isteyen insan, soruları­
na en güvenilir ve tatmin edici cevabı dinde bulur. Din, insana arzuladığı güveni,
korumayı vadeder. Böylece inanan insan, endişelerinden, korkularından uzaklaşır,
sükûn ve emniyet telkin eden Yüce Varlığa bağlanır.
Çocukların dinî konulara ilgilerinin başlamasıyla, onlarla, zihinsel gelişim dü­
zeylerine göre akılları ne kadar eriyorsa o kadarı ile konuşmaya çalışılmalıdır. Ço­
cukta Allah kavramının oluşmasında temel etken yaş faktörüdür; ancak ailenin bu
konudaki tutum ve davranışları da cocuğu etkileyen en önemli ikinci faktördür.
Daha sonra okul, öğretmen, okuduğu kitaplar, çevre ve diğer etkenler gelir.
D
SIRA SİZDE
216
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Okul öncesi dönemde Allah hakkında antropomorfik düşünceye sahip olan ço­
cuğun 7 yaşından itibaren bu şekildeki tasavvuru azalmakta fakat tamamen kaybolmamaktadır.
7-9 yaştaki çocuklar Allah’ı gökte tasavvur etmekte ve O ’nun sıfatlarıyla ilgilen­
mektedirler. Araştırmalara göre 8-10 yaş arası çocuklar genellikle Allah’ı yaratıcı,
iyiliksever, yardımsever olarak düşünmektedirler. 10-12 yaş gruplarında ise Allah
artık “gök”ten indirilmiştir. Onlar Allah’ın her yerde olduğunu söylerler.
Okul çağının ilk yıllarında çocuğun zihinsel gelişimi somut düşünce düzeyinde
olduğu için o, söylenenlere itirazsız inanır. Ancak son yıllarda özellikle 9-13 yaşla­
rı arasında ön ergenlik çağma giren çocuk artık bilgileri aklıyla kavramaya çalışır.
O zamana kadar ailede ve çevrede duygusal olarak öğrendikleri bütün bilgileri,
akli olarak yeniden ele alır. Fakat daha tam olarak çocukluk çağından çıkmadığı
için duygusal yönü de ağır basar. Bu çağdaki çocuklardan yetişkin gibi davranma­
larını beklemek yanlış olur; çünkü onlar fizik olarak yetişkinlere benzeseler de zi­
hinsel olarak henüz o olgunluğa erişememişlerdir. Üstelik onların yetişkinlerle de
araları iyi değildir. Yetişkinlerin kurallarına uymamakla kendi varlıklarını ortaya
koymaya çalışırlar. Hatta onlar dinî davranışlar için zorlanırlarsa Allah’ın kuralları­
na da baş kaldırmaya başlarlar.
Bu şekilde Allah tasavvurlarına sahip olan temel eğitim çağındaki çocuklar bu
seviyeye gerek aileden gerekse çevreden aldıkları bilgilerle ulaşmışlardır. Onların
dinî inançlarını olumlu yöne sevk edebilmek ve sağlıklı bir dinî inanç geliştirmele­
rini sağlamak için okul çağında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinde öğretme­
nin dikkat etmesi gereken bazı ilkeler vardır. Bunlar şu şekilde sıralanabilir:
a. înanm a ihtiyacı İslam’ın özüne uygun olarak karşılanmalıdır.
b. İnsanın manevi boşluğu, inanç değerleriyle doldurulmalıdır.
c. Çocuklarda batıl inançların oluşmasına engel olunmalıdır.
d. Çocuğa Allah tanıtılırken, kendi tecrübeleri kullanılmalıdır.
e. Allah sevgisi esas alınmalıdır.
f. Müsamahalı ve hoşgörülü olunmalıdır.
g. Tedricilik esasına dikkat edilmelidir.
h. Zaman ve mekân faktörü ne dikkat edilmelidir.
i. Çocuğun gönlüne hitap edilmelidir.
j. Çocuğun dikkati çevresine yöneltilmelidir
TEM EL EĞİTİM Ç A Ğ IN D A İB A D ET ÖĞRETİMİ
İbadet, “Allah’a yönelen saygı davranışı, tapınma” gibi anlamlara gelir. Daha geniş
anlamda ise insanlara yardım etmeyi, iyi olmayı, gülümsemeyi bile içine alan bir
kavramdır. Önemli olan ibadette niyetin Allah’ın rızasına uygun olması ve çıkar
amaçlı olmamasıdır. İbadet, insanın her an Allah ile irtibat halinde olmasını sağlar.
İnsan, Allah’ın kendisine verdiği her şeye ibadet vasıtasıyla teşekkür eder ya da
ibadetin kendisi bizzat şükürdür denilebilir. İbadet, inanç-eylem bütünlüğünü sağ­
lar. İnsanın hareketlerini kontrol altına almasına yardım eder.
İbadet, insanın faaliyetlerinin bilincinde olmasını sağlar. İbadetler, Allah ile bi­
rey arasında ilişkiyi bir düzene koyar ve bu ilişkiyi sürekli canlı tutar. Hedef, Al­
lah’ı, insanları, bitkileri, hayvanları ve diğer tüm varlıkları tanımak ve sevmek, on­
lara sevgiyle yaklaşmaktır.
Ünite 11 - Temel Eğitim Çağında Dini ve Ahlaki Gelişim ve inanç, ibadet Dua ve Ahlak Öğretimi
İslam Peygamberinin hadislerine göre ibadet kapsamına giren bazı davranışla­
ra örnekler verilecek olursa:
• Allah’ın verdiği nimetlere teşekkür etmek.
• Küs olanların arasını düzeltmek.
• Güzel söz söylemek, doğru olmak.
• Bilimle uğraşmak, dürüst işler yapmak vb.
İbadetlerin davranış geliştirmede olumlu katkıları vardır. İbadet insanı kötü
davranışlardan uzak tutar ve iyi davranışlara yöneltir. Eğer birey ibadet yapmasına
rağmen kötü davranışlardan uzaklaşmıyorsa yukarıda açıklanmaya çalışılan ibadet
bilincine ulaşmadığından, bu aydınlanma henüz onda gerçekleşmediğindendir.
İbadetin davranış geliştirmedeki bu olumlu katkısı temel eğitim çağındaki öğrenci­
lerin yararına kullanılabilir.
Araştırmalara göre çocukların küçük yaşlardan itibaren, dinî kavramların mana­
sını anlayamasalar da dua etmeye ve ibadetlere ilgisi yüksektir. 7-9 yaş grubu ço­
cukları ibadet edenleri seyretmekten hoşlanmakta ve onları taklit etme girişiminde
bulunmaktadırlar. Bu yaştaki öğrencilerden toplu ibadetlere katılmaları ve onları
izlemek için görevlendirilmeleri, gözlemlerini sınıfa anlatmaları istenebilir.
Ayrıca törenli ibadetlerin Allah tarafından konulduğunu, insanların bunları or­
tadan kaldıramayacağını öğrencilere fark ettirmek gerekir. Bunları yapanları da
yapmayanları da saygıyla karşılamak gerektiğine, ibadetin Allah ile birey arasında
özel bir durum olduğuna dikkat çekmek gerekir.
Temel eğitim çağında önemli olan çocukların ibadetlere karşı sevgi ve sempati­
lerini uyandırmak, onları bunların gerekliliğine inandırmaktır. Bu yüzden onlar iba­
detleri yapmaya zorlanmamak ve güç durumda bırakılmamalıdır. Özellikle ilköğre­
timin ilk dört veya beşinci sınıflarında çocuklar henüz büluğ çağma ermedikleri
için dinen ibadetleri yerine getirme sorumlulukları yoktur. Bu durum da dikkate
alınarak onlara ağırlıklı olarak ibadet bilincini aşılamak daha doğru olur.
İbadet eğitimi küçük yaşlarda başlaması gereken bir eğitimdir. O sadece öğüt
vermek ve tavsiye etmekle kazanılacak bir alışkanlık değildir. Çocuklar, sahip ol­
dukları yeteneklerini tanıma, kendine güvenme ve sorumluluklarını fark edebilme
konusunda cesaretlendirilmelidirler.
Araştırmalar, çocuğun dinî pratikleri ve davranış biçimlerini öğrenme ve uygu­
lama yeteneğinin belli dönemlerde çok güçlü olduğunu ifade etmektedirler. Özel­
likle 7-9 yaşlarında çocuğun dinî pratiklerle tanıştırılabileceğini göstermektedir.
Temel eğitim çağında çocuklar namaz kılıp dua edince, Allah’ın bazı istekleri­
ni yerine getirileceğine inanırlar. Bu sebeple de dinî pratiklere de yönelebilirler.
Ne sebeple olursa olsun onların bu eğilimleri değerlendirilmelidir. Ancak şunu da
fark etmeleri sağlanmalıdır: ibadetlerin amacı sadece Allah’dan bir şeyler istemek
ve almak değildir. O, zekât ibadetinin toplumsal bir yardımlaşma ve dayanışma,
namazın kişiyi maddi ve manevi temizleyici bir ibadet, haccın çeşitli dil, ırk ve kül­
türlerin tanışması, kaynaşması bu arada bir duygu bütünlüğünün yaşanmasına kat­
kısı ve ibadetlerin daha pek çok amaçları olduğunu fark etmelidir. Öğrencilere,
ibadetin sadece Allah’a yapılacağı da açıklanmalıdır.
Sonuç olarak ilköğretim çağındaki çocuklarda Allah’a, dinî pratiklere ve inanç
konularına karşı canlı bir istek vardır. Onlar Allah’ı sevdiklerini, O’na yakın olmak
istediklerini, dinî konular ve pratiklerden hoşlandıklarını, bunları öğrenmek ve uy­
gulamak istediklerini ifade etmektedirler. Onlara bu konuların öğretilmesi için bu
duyguları güçlü bir motivasyon kaynağıdır.
217
218
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
TEM EL EĞİTİM Ç A Ğ IN D A D U A VE SURE ÖĞRETİMİ
7-9 yaşlarındaki çocuklar dua ve ibadet edenleri izlemekten hoşlanırlar. Onları tak­
lit eder ve bundan zevk alırlar. Araştırmalara göre çocuklar Allah’ı sevmekte ve
O ’na yaklaşmak için dinî pratikleri öğrenerek uygulamak istemektedirler. Buna gö­
re çocuklar, sıkıntılı zamanlarda, tabiat olayları karşısında, hoş karşılanmayan, is­
tenmeyen davranışlarda bulunduktan sonra, ibadet yerlerini ziyaret ettiklerinde Al­
lah’ı hatırladıklarını ve O’na dua ettiklerini belirtmişlerdir.
Dua konusunda temel eğitim çağındaki çocuklara fark ettirilmesi gereken bazı
hususlar vardır. Bunlar şu şekilde sıralanabilir:
a. Çocuk anlamını bilmediği yabancı dilde değil, gelişimine daha uygun olan
b.
c.
d.
e.
f.
kendi dilinde de dua etmesini öğrenmelidir.
Dua etmenin mekân ve zaman sınırlaması yoktur. Çocuk istediği her yerde
ve istediği her zaman dua edebileceğini fark etmelidir.
Çocuk, istek ve arzularını, duygu ve tecrübelerini herhangi bir aracıya ihti­
yaç duymadan Allah’a açabilmelidir.
Çocuğa, duanın içtenlikle, samimiyetle ve sürekli yapılması gerektiği kavratılmalıdır.
Dua ederken yüksek sesle bağırıp çağırmanın, yapmacık bir şekilde kafiye­
li konuşmanın, dua yerine kullanılan birtakım yazılmış ve sarılmış dua pa­
ketleri taşımanın İslam peygamberi tarafından öğretilen dua etme şekline ve
ruhuna uygun olmadığını fark edebilmelidir.
Duada nelerin istenebileceği, kötü şeyler için değil, kendi, ailesi ve bütün
insanlar için dua edebileceği çocuğa fark ettirilmelidir.
Dua ve Sure Öğretim Teknikleri
Din öğretimindeki en önemli konulardan biri de sure öğretimidir. Sure öğretimin­
de bugüne kadar genellikle ezber tekniği kullanılmıştır. Ezber tekniği de iki şekil­
de kullanılmaktadır.
1. Ezber İçin Ödev Verme ve Dinleme Tekniği
Bu teknikte ezberlenmesi gereken sure/'dua çocuğa ev ödevi olarak verilir. Ço­
cuk sureyi evinde ezberler ve hazır olunca öğretmenine okur. Ezberde eksik var­
sa düzeltir. Bu teknik en yaygın kullanılanıdır. Din eğitimcilerinin geneli için ezber
tekniğinin amacı çocuğa ileriki hayatında bir inanan olarak gerekli olabilecek bil­
gileri vermektir. Ancak eğitimde ezber yöntemi tek başına asla yeterli değildir.
Ezberlenen surelerin pratik değerlerinin de olması gereklidir. Burada önemli
olan kazandırılmak istenenlerin davranışa dönüşebilmesidir. Bazı dinî bilgileri ço­
cuklara ezber yoluyla belletmek gereklidir; ancak bunu yaparken bilgileri uygula­
maya geçirecek duyguların uyarılması gerekir. Öğrenmelerin kalıcı olması ancak
öğrenilenlerin yaşama geçirilmesiyle sağlanır. Ezberin kalıcı olabilmesi için anlam­
ları üzerinde konuşulması, öğrencilerin sorularının cevaplandırılması gerekir. Öğ­
rencilerden ezber alırken onları zorlamamalıdır. Sınıf içinde ezber yapmayan öğ­
renci sınıfta küçük düşürülmemelidir. Her öğrenciden aynı ezber yeteneğini, kapa­
sitesini beklememelidir. Ayrıca Milli Eğitim Bakanlığı’nm yayımlamış olduğu teb­
liğler dergisinde sure ve dua öğretiminin öğrencinin isteğine göre yapılması, zor­
lamanın olamayacağı belirtilmiştir.
2. Birlikte Ezberlem e ve Pekiştirmek Üzere Ödev Verine Tekniği
Bu teknikte ezberlenecek sure/dua öğrencilerle beraber tekrar tekrar okunur.
Daha sonra iyice ezberlemek üzere ödev verilir. Öğretmen tek tek ezberleri kon-
Ünite 11 - Temel Eğitim Çağında Dini ve Ahlaki Gelişim ve inanç, ibadet Dua ve Ahlak Öğretimi
trol eder yanlışları düzeltir. Bu teknikte öğrencinin telaffuz hataları en aza indirge­
nir. Bu teknik bir öncekine göre daha az kullanılmaktadır.
Bütün bu teknikler sure öğretiminde yine de tek başına yeterli değildir. En azın­
dan bu teknikler slayt, resim, kaset vb. öğretim materyalleriyle zenginleştirilmelidir.
Ezber tekniği kullanılırken şunlara dikkat edilmelidir:
1. Öğrencinin ezberleme kapasitesi ve bireysel farklılıkları dikkate alınmalıdır.
2. Programdaki bütün sure ve duaları öğrencilerin birden ezberlemesi beklen­
memelidir.
3. Ezberlenen sure ve duaların anlamları da öğretilmelidir.
4. Ezberlenenlerin çabuk unutulmaması için sık sık tekrar edilmelidir.
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinde sure ve dua öğretimini kolay­
laştıracak bazı ilkeler şunlar olabilir:
1 . Öğrencinin Derse H azırlanm ası:
Bir sure ezberletilmeden önce öğrencilere ezberleyecekleri sure hakkında bilgi
verilmelidir. Böylece öğrencilerin dikkat ve ilgisi konu üzerine çekilmiş olur. Sure
ve duaların öğretiminde dikkat edilmesi gereken bir husus da sure ve duaların
programda yer alan ilgili konularla beraber ele alınmasıdır. Bu sayede konular
Kur’an ışığında işlenmiş olmakta, öğrencilere dersle ilgili yeni bakış açıları kazan­
dırmakta ve ezberlenecek surelerin daha iyi anlaşılması sağlanmaktadır. Ayrıca öğ­
rencilere faydaları gösterilirse derse daha istekli katılacaklardır.
2. K u r’a n-ı Kerim ’in Türkçe Tercümesinden Surenin Okunması:
Öğretmen ders materyali olarak mutlaka Kur’an-ı Kerim’i sınıfa getirmeli ve öğ­
rencilere surelerin yerlerini göstermelidir. Bu öğrencilerin derse ilgisini artıracaktır.
Daha sonra Türkçe mealini okutturup üzerinde konuşarak dersi işlemelidir. Böy­
lece çocuk Arapça olarak ezberlediği surelerde ne denildiğini bilecektir. Bu da ez­
bere olan ilgisini arttıracaktır.
3. Surenin Ezberlem e Aşaması:
Öğretmen telaffuzun doğru olabilmesi için sureyi birkaç kez kendisi okumalı­
dır. Daha sonra sınıftaki öğrencilere birkaç kez okutmalıdır. Sınıf içerisinde mutla­
ka ezber zorluğu çeken öğrenciler ve daha önceden ailesinin duaları ezberlettiği
öğrenciler de olacaktır. Daha önceden ezber yapmış öğrencinin derse ilgili olması
beklenmez. Bu nedenle o öğrencilere ezberde zorluk çeken arkadaşlarına yardım­
cı olma sorumluluğu verilerek derse olan ilgileri sağlanmış ve dersi kaynatmaları­
nı engellenmiş olur.
4. Kelim e ve Kelim e Gruplan Üzerinde Ç alışm alar Yapılması:
Burada daha çok surenin anlamları üzerinde durulmaktadır. Kur’an-ı Kerim’in
meallerinde öğrencilerin anlayamadıkları cümleler oldukça fazladır. Bu nedenle,
surenin tek tek bilinmeyen kelimeleri üzerinde durulmalıdır. Bu sayede öğrencinin
sureyi anlaması kolaylaşacak ve kelime dağarcığı gelişecektir.
5. Suredeki Ana Fikrin Kavratılmasi:
Öğrenciler bazen ana fikri kavramakta güçlük çekebilirler. Surelerin anlamları
üzerinde çalışırken surede anlatılmak istenen ana düşüncenin ne olduğu öğrenci­
lere söylenmeli, buldurulmalıdır. Surenin temel düşüncesini gösterecek bazı soru­
lar düzenlenmelidir. Hep birlikte şu sorulara cevap aranılmalıdır.
1. Allah bu sözlerle neyi ya da nasıl bir durumu anlatmak istemiştir? Bu sözle­
ri kime söylüyor?
2. Bu sözlerle nasıl bir duygu ya da düşünceyi dile getirmiştir?
219
220
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
3. Bir kişiyi, bir canlıyı, bir eşyayı, bir duyguyu, bir düşünceyi anlatırken kul­
lanılan bu sözler nasıl özellik gösteriyor?
Burada hangi amaca ya da temel fikre ulaşılmak istemiştir? Bu konuda atasözü
ve deyimlerimiz var mı?
Sure ve dua öğretiminde Bilgisayar destekli eğitimden sizce nasıl yararlanılabilir?
TEM EL EĞİTİM Ç A Ğ IN D A A H LA K ÖĞRETİMİ
Karakter eğitiminin amacı, bireyin kendine, tutum ve davranışlarına egemen olma­
sını sağlamaktır. Ahlak eğitiminin amacı ise, insana davranışlarının iyiliğini kötülü­
ğünü denetlemesine yardım edecek ilke ve kuralları kazandırmaktır. Bu nedenle
ahlak eğitimi ile karakter eğitimi birbirini tamamlayan eğitimlerdir.
insan davranışlarına yön veren üç temel faktör vardır. Bunlar: 1. Alışkanlık, 2.
Hırs, 3. irade. Ahlak terbiyesinin amacı insanı yönlendiren bu itici güçleri eğiterek,
insanın kendisinin ve başkalarının mutluluğuna yardımcı olacak hâle gelmesidir.
Ahlak Öğretiminde öğrenciye bir dizi davranış kurallarının öğretilmesi ahlaki gelişim
için yeterli değildir. Davranış kurallarının nasıl uygulanacağının öğrenilmesi, bunla­
rın ara sıra değil, her zaman yapılır olması yani alışkanlık haline gelmesi gerekir.
Etkili bir ahlak eğitimi için öğrencinin sosyal ve bireysel her türlü eğilimi bilin­
meli ve bunlar göz önünde bulundurulmalıdır, insanın zevk veren şeylere yakın
olmak, sıkıntıdan kaçmak, mutlu olmak, zihinsel ve bedensel hareketlilik içerisin­
de olmak, kendisiyle ilgilenmek ve ilgilenilmek gibi bireysel eğilimlerinin yanı sı­
ra, başkalarını etkileme ve onlardan etkilenme, duygularını başkalarıyla paylaşma,
başkalarının iyiliğini isteme, merak etme gibi sosyal eğilimleri de vardır. Başarılı ve
kalıcı bir ahlak eğitiminin bütün bu eğilimleri dikkate alması, etkinliklerini bunla­
ra göre düzenlemesi gerekir.
insanın sosyal ve bireysel eğilimleri onun gelişim evrelerine göre çeşitlilik ve
değişiklik göstermektedir. Bu yüzden ahlak eğitiminde öğrencinin ahlaki gelişim
evreleri dikkate alınmalıdır. Çocuğun içinde bulunduğu evreye uygun bir ahlak
eğitimi yapılmalı ve onun bir sonraki aşamaya ulaşmasına yardım edilmelidir. Bu­
nu yaparken çocuğun önce ahlaki ve ahlak dışı olan davranışlar hakkında bilgilen­
mesi sağlanmalıdır.
Temel eğitimin ilk yıllarında öğrenciler heteronom ahlak gelişimi basamağında
olurlar. Bu yüzden model onlar için çok önemlidir. Öğretmenleri onların en çok
taklit ettikleri kişidir. Kurallar çok önemlidir. 7-9 yaş çocuklarının hatalı ve kötü
olarak adlandırılan davranışlarının sebebi henüz kuralların nedenini ve nasıl dav­
ranacaklarını bilmemeleridir. O yüzden kuralların açık seçik bir şekilde belirlen­
mesini isterler.
7-9 yaş çocukları eylemlerin arkasında yatan niyet olayının farkında değildirler;
bu yüzden onların dinî öğütleri ihlal etmesi veya onlara uymaması kınanıp ceza­
landırılmamalıdır. Böyle bir tavır henüz yeterli düzeyde ahlaki bilince ulaşmamış
çocuğun dinî olgulardan soğumasına sebep olabilir.
Ahlak Öğretimi İle İlgili Temel İlkeler
Ahlak öğretimi sırasında öğrencilerdeki duygu ve eğilimleri istenilene uygun bir
şekilde yönlendirmek için yukarıda açıklanan ahlaki gelişim kuralları da göz önün­
de tutularak dikkat edilebilecek bazı ilkeler şu şekilde sıralanabilir:
Ünite 11 - Temel Eğitim Çağında Dini ve Ahlaki Gelişim ve inanç, İbadet Dua ve Ahlak Öğretimi
a. Fırsat yaratm ak:
İyi eğilimlerin ortaya çıkıp gelişmesi için ortamlar oluşturulmalıdır. Kötü eğilim­
lerin ortaya çıkmaması için bu gereklidir. Aksi halde iyiliğin oluşturduğu boşluğu
kötülük dolduracaktır. Ibn Sina kötülüğün bizatihi varlığının olmadığını onun iyi­
likten kaynaklanan boşlukla ortaya çıktığını söyler. Yani Aristo’nun deyişiyle “ha­
yatı boşluk kabul etmeme” durumu vardır.
b. Hayattan örnekler sunm ak:
Ahlak eğitiminde model oldukça önemlidir. Çocuklar zaten bu yaşlarda taklit
çağında oldukları için çevrelerinde model aldıkları kişilerin iş ve hareketlerinden
etkilenirler. Onları taklit ve tekrar etmek isterler. Bu sebeple kazandırılmak isteni­
len iyi iş ve davranış örnekleri çocuklar için çoğaltılmalıdır.
c. Ahlaki kon u lan gerçek hayat üzerine temellendirmek:
Ahlaki konular gerçek hayat üzerine temellendirilmelidir. Çocuklara onların ba­
şına gelebilecek gerçek ikilemler, problem çözme durumları olarak sunulmalıdır.
Farklı görüş açılarının paylaşılması çocukların kendi ahlaki yargı ve karar verme­
lerini geliştirmede yardım eder. Bu çerçevede İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bil­
gisi dersinde Kur’an’da geçen Yusuf, Musa, Muhammed vs. karakterler, çocukların
tartışabilecekleri ahlaki problemleri içerebilir.
d. Ahlak eğitiminde tazm ine başvurmak:
Çocuk bir hata yaptığı zaman, ona hatası düzelttirilmelidir. Örneğin bir çocuk,
eğer yere boya döktüyse, ondan o yerin temizlenmesi istenilmelidir. Bununla bir­
likte bazı ahlaki problemler tazmin yoluyla halledilemez. Bunun yerine başka bir
uzlaşma yolu denenmelidir.
e. Eğilimleri birbirine karşı kullanm ak:
Eğilimler birbirleriyle etkileşim halindedir. Bir eğilim diğerini uyarır, açığa çıka­
rır veya gizler. Mesela çocuk arkadaş grubunda yer edinebilmek için bazı sevdiği
şeylerden fedakârlıkta bulunabilir. Çocuğun bu özelliği onu iyiliğe teşvik etmek
için değerlendirilebilir.
f . Aklı ve iradeyi güçlendinnek:
Öğrencinin duygularını doğru yöne kanalize edebilmesi için aklını kullanması
gerekir. Akıl ise bilgiyle çalışır. Onlara iyilik ve kötülük hakkında doğru bilgiler ve­
rilmelidir. “Yüksek duygular, yüksek fikirlere bağlıdır, yüksek fikirler meydana
gelmeden yüksek duygular meydana gelmez.”
g. Çocuğun ö z saygısını korum ak ve geliştirmek:
Çocuğun hatalı davranışları onun kendisine güvenini ve saygısını kaybetmesi­
ne yol açacak şekilde düzeltilmemelidir. İyiliğin ve iyi davranışların olumlu sonuç­
ları hakkında onu düşünmeye teşvik etmek daha doğru bir yoldur.
h. Çocuğun davranışlannın sonuçlan hakkın da dikkatini çekmek:
Örneğin eğer bir çocuk, pastel boyalarını kırıyorsa, öğretmeni ona: “Eğer sen
bunların hepsini böyle kırıp kullanılamaz hale getirirsen artık bizim sana vereceği­
miz başka bir boya yoktur.” diyerek, yaptığı eylemin sonuçlarını gösterebilir.
I. Çocuğu yanlış kullandığı şeyden m ahrum etmek:
Eğer çocuk pastel boyalarını kırmaya devam ediyorsa o boyaları kullanmaktan
menedilebilir.
221
222
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
j. A hlak eğitiminde m ükafat ve cezaya yerinde başvurmak:
Eğer ahlak eğitiminde mükâfat ve ceza tek başına bir metot olarak kullanılma­
ya çalışılırsa o zaman öğrenci bunu yanlış bir şekilde kullanabilir. Sırf iyi desinler
diye veya mükâfatı elde edebilmek veya cezadan kurtulmak için davranışı yapıyor
olabilir. Bu nedenle ahlak eğitiminde ödül ve cezaya gerektiğinde başvurulmalı ve
ahlak eğitimi sadece ödül ve ceza üzerine değil, aynı zamanda karşılıklı saygı üze­
rine de kurulmalıdır.
k. Çocukları oldukları gibi kabu l etmek, on lar üzerinde değer yargısında bu­
lunm am ak:
Çocukları oldukları gibi kabul ederek onlar üzerinde değer yargısında bulun­
maktan kaçınmak gerekir. Çocuklar, uygun olmayan bir tarzda cevap verdiklerin­
de, öğretmenler çocukları kabul edip eylemleri üzerine odaklaşabilirler. Bunu, ge­
nellikle “Niçin öyle yaptın?” sorusundan çok “Ne yaptın?” sorusu takip eder. “Ne
yaptın?” sorusu eylem üzerine odaklaşırken, “Niçin öyle yaptın?” sorusu, çocuğun
bir şeyi yanlış yaptığına işaret eder. İkinci tarz soru çocuğun kendi eylemleri ko­
nusunda bir düşünceye götürür.
l.
Uygun olm ayan karşılaştırmalardan ve rekabet uygulam alarından kaçınm ak:
Ahlak öğretiminde ve eğitiminde, uygun olmayan karşılaştırmalardan ve reka­
bet uygulamalarından kaçınmak gerekir. Çocuklar farklı ahlaki seviyelerde olduk­
larından, karşılaştırma zararlı olabilir.
m. Çocuklara m akul sorum luluklar vermek:
Çocukların ahlak gelişimi ve eğitiminde onlara makul sorumluluklar vermek
gerekir. Çocuklara yapabilecekleri görevler vermek, ahlaki konuların gelişmesi
için tabii çevre oluşturur.
Sonuç olarak ahlak kurallarına uyma, temel hak ve özgürlüklere saygı duyma,
grup hâlinde çalışma, dayanışma gibi öğretilerin çocukta davranış haline getirilme­
si için temel eğitim çağı uygun bir dönem olarak görünmektedir. Bu öğretim Allah
ve cehennem korkusuyla değil de çocukta zaten var olan Allah sevgisiyle yapılır­
sa daha etkili bir öğretim gerçekleştirilmiş olur. İslam dini, üstün ahlaki niteliklerin
geliştirilmesini ister. Başka bir ifadeyle bireyin dışa bağımlı bir ahlak anlayışına de­
ğil, bağımsız bir ahlak anlayışına sahip olmasını ister. Ahlak eğitiminin de bu şe­
kilde yapılmasını öğütler.
Yukarıdaki ilkelere başka hangilerini ekleyebilirsiniz?
Ahlak öğretimi ile ilgili bu kısmı bitirmeden önce az da olsa vicdan eğitiminden
de bahsetmek gerekir. Çünkü İslam bireylerden güçlü bir vicdana sahip olmaları­
nı da istemektedir. Vicdanı akıl, duygu ve iradeden bağımsız saymak mümkün de­
ğildir. Bir işin, bir davranışın iyi veya kötü olduğuna, iyi veya kötü hakkmdaki an­
layışımıza dayanarak yaptığımız bir akıl yürütme sonucu hüküm veririz. İyiliğe
karşı takdir, kötülüğe karşı nefret duygularını, ahlak anlayışımıza göre duyarız.
Vicdan, işler ve davranışlar hakkmdaki bilgi, anlayış ve eğilimlerin, bu anlayış ve
eğilimlere dayalı akıl yürütmelerin toplamından başkası değildir. Vicdan bütün di­
ğer kabiliyetler gibi, normal bir bünyede doğuştan vardır. Onun olumlu veya
olumsuz yönde hükümler verebilmesi, aldığı eğitime, kazandığı bilgiye ve anlayı­
şa, kısacası insan aracılığı ile eğitilerek programlanmasına bağlıdır.
Ünite 11 - Temel Eğitim Çağında Dini ve Ahlaki Gelişim ve inanç, ibadet Dua ve Ahlak Öğretimi
Vicdan sanıldığı gibi değişmez değildir. Vicdanın da gelişme ve olgunlaşma de­
rece ve safhaları vardır.
Vicdan ahlak eğitiminin en etkili araçlarmdandır. İnsanı, herkesten uzak, hiçbir
cezaya veya azara uğramayacağından emin olduğu durumlarda bile fenalık yap­
maktan alıkoyabilir. Bunun için, kişileri, aydınlık ve dürüst vicdanlara sahip olarak
yetiştirmek, ahlak eğitiminin hem aracı hem de amacı sayılmalıdır.
Herkesin vicdanında hür olduğu, dinin bir vicdan işi olduğu konusu bu bilgile­
rin ışığında işlenecektir. Herkes vicdanında hürdür fakat kendi vicdanını rahatsız
etmese bile, başkasının vicdanını rahatsız etmekte hür değildir. Toplum içinde,
hatta toplumlar arası alanda, ortak değerler vardır. îyi-kötü, doğru-yanlış, güzelçirkin ve kutsal gibi değerler bütün insanlarda ortak temellere sahiptir. Herkes iyi­
yi, güzeli, doğruyu ve kutsalı korumakla görevlidir. Bunları çiğnemekte hür değil­
dir. Hiç kimse kendi anlayışı değişik bile olsa, insanlığın ve toplumun değerlerine
aykırı davranışlarda bulunamaz. Aykırı bir davranışta bulunup başkasına zarar ver­
mediği sürece de hiç kimse kafasının içindeki farklı inanış ve düşünce biçimlerin­
den ötürü kınanamaz, cezalandırılamaz. Vicdan özgürlüğü kavramı bu açıdan
derslerde işlenecektir.
223
22 4
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Özet
Din gelişimini ilköğretim çocuğu açısından tar­
tışabilmek.
Dua ve Sure öğretiminde dikkat edilecek ilkeleri
açıklayabilmek
Dinî gelişim, genelde çocukların 7. yaşlarında
Dua öğretiminde çocukların diğer gelişimlerini
başlayan ve daha sonraki dönemlerinde hızla­
devam ettirirken gelişim dönemlerine uygun ola­
nan bir süreçtir. Bu süreçte somuttan soyuta doğ­
rak sağlıklı bir dua bilincine de ulaşmaları sağ­
ru bir geçiş vardır.
lanmalıdır. Bunun yanı sıra çocuğun kendi dilin­
de dua edebileceğini, dua etmek için zaman ve
İlköğretim çocuğunun ahlak gelişim kuramları­
sınırlama olmadığını, doğrudan aracısız Allah’a
nın an a hatlarını açıklayabilmek
dua edeceğini bilmesi gibi bazı önemli ilkeler
Günümüzde de çocuğun ahlaki gelişimi ile ilgili
bulunmaktadır.
çok çeşitli kuramlar ortaya konmuştur. Bunlar­
dan özellikle Piaget ve Kohlberg’in ahlaki geli­
Ahlak öğretimi ile ilgili ilkeleri açıklayabilmek
şim kuramları en çok ilgili görenleridir.
Ahlak eğitimini ile insana davranışlarının iyiliği­
İnanç öğretiminin kapsamını tartışabilmek
ni kötülüğünü denetlemesine yardım edecek il­
ke ve kuralları kazandırmaktır. Bunun için iyi
İnanç öğretiminde öğrenci öğrendiği bilgileri
eğilimlerin ortaya çıkıp gelişmesi için fırsatlar
inancını pekiştirmek veya bilgi edinmek için kul­
oluşturulması, hayattan örnekler sunulması, ah­
lanılabilir. Din dersinin öğrenciyi dindar yapmak
laki konulan gerçek hayat üzerine temellendir­
gibi bir görevi yoktur. Din dersinde inançla ilgili
mek, çocuğun öz saygısını korumak ve geliştir­
konular anlatılırken önemli olan zorla benimset­
mek gibi dikkat edilmesi gerek bazı ilkeler mev­
me yerine öğrencinin dinî ve ahlaki gelişimi çer­
cuttur.
çevesinde konuların bir bilgi tarzında nasıl veri­
leceğidir.
İbadet öğretim yaklaşımlarını açıklayabilmek
ibadet, “Allah’a yönelen saygı davranışı, tapın­
ma” gibi anlamlara gelir. Daha geniş anlamda ise
insanlara yardım etmeyi, iyi olmayı, gülümseme­
yi bile içine alan bir kavramdır, ibadet öğreti­
minde özellikle 7-9 yaş grubu çocukları için tak­
lit önemli bir öğrenme şeklidir, ibadet öğretimin­
de çocukların ibadetlere karşı sevgi ve sempati­
lerini uyandırmak ve ibadetlerin gerekliliğine on­
ları inandırmaktır.
Ünite 11 - Temel Eğitim Çağında Dini ve Ahlaki Gelişim ve inanç, ibadet Dua ve Ahlak Öğretimi
225
Kendimizi Sınayalım
1. Ahlak gelişimine ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi
4. Aşağıdakilerden hangisi Piaget’nin Ahlak Gelişim
yanlıştır?
a. Ahlak gelişimi bireyin değer ifade eden davra­
Kuramındaki Ahlaki Özerklik /Otonom Dönemin özel­
liklerinden biri değildir?
nışlar hakkında karar verebilme gücünün kaza­
a. Çocuğun diğer çocuklarla ilişki içerisine girme­
si, çeşitli fikirlerle tanışmasına, bunlar arasında
nılması demektir.
kıyaslamalar yapmasına ve böylece kurallar hak-
b. Ahlaki gelişim, bireyin doğduğu ve yaşadığı top­
kındaki fikirlerinin değişmesine sebep olur.
lumun ve milletin ahlaki değer, ilke ve kuralla­
b. Cezada kuralların ihlal edilme sebeplerinden çok
rını kazanması sürecidir.
artık ortaya çıkardıkları sonuçlar, zarar ve ziyan
c. Ahlaki gelişim bireyin toplumun değer, ilke ve
önemlidir.
kuralları bilmesi, benimsemesi ve uyması anla­
c.
mına gelir.
Çocuk kuralların insanlar tarafından konulduğu­
nu ve anlaşmaya dayalı olduğunu ve yine şartla­
d. Ahlak gelişimi daha çok toplumun değer siste­
ra göre değiştirilebileceğini fark edebilir hale
mine pasif katılımı anlatır.
gelmiştir.
e. Ahlak gelişimi kişilik gelişiminin ayrılmaz bir par­
d. Ahlaki ilkeleri değişmeye başlamıştır. Yeni ahlak,
kurallara kayıtsız şartsız itaati ve saygıyı gerekli
çasıdır ve bireyin hayatı boyunca devam eder.
kılan heteronom ahlakın yerini almaya başlar.
Aşağıdakilerden hangisi çocuğun ahlaki gelişimini
e. Bu dönemde çocuğun adalet fikri de değişmiş­
ele alan üç felsefi doktrinden biri olan “Doğuştan Saf­
tir. Adalet artık en iyi şekilde yapılan zararı tela­
2.
fi etmekle veya kısas yoluyla gerçekleşmektedir.
lık” doktrininin bir özelliği değildir?
a. En önemli temsilcisi J.J.Rousseau’dur.
b. Çocuklar yetişkinlerin müdahalesi sonucu ahlak
dışı davranışları öğrenirler.
c. Çocukları erken yaşlarda yetişkinlerin müdahale­
sinden uzak tutmak gerekir.
d. J. Piaget’nin ahlak gelişim kuramı ile paralellik
gösterir.
e. Yetişkinler çocuğa ahlaki örnek olmalıdırlar.
5.
Aşağıdakilerden hangisi Kohlberg’in Ahlaki Gelişim
Kuramının başlıca özellikleri arasında yer almaz?
a. Ahlaki gelişim aşamalı olarak devam eder ve sü­
reklilik arz eder.
b. Belli bir dönemde birey o döneme ait yargılarda
bulunur; nadiren daha alt dönemlere geriler.
c. Ahlaki gelişim spontane olarak gerçekleşir; eği­
tim sadece bir sonraki döneme geçilmesine yar­
dım eder.
3.
Piaget’in Gelişim Kuramına ilişkin aşağıdaki ifade­
lerden hangisi yanlıştır?
d. Her bireyin ahlaki yargı gelişimi aynı şekildedir.
e. Ahlaki gelişimi iki evreye ayırarak incelemiştir.
a. Çocuklar, yaşlara göre düşünce ve problem çö­
zümlerinde niteliksel farklılıklar gösterirler.
b. Her çocuk belirli devrelerden aynı sırayı takip
ederek geçer ve böylece bilişsel gelişimini ta­
mamlar.
c.
Çocukların ahlaki gelişim dönemleri kültürel ve
toplumsal farklara rağmen evrensellik gösterir.
d. Çocukların ahlaki gelişimlerinde mensup olu­
nan ahlak ve din sistemleri etkilidir.
e. Her ahlaki gelişim döneminde daha önceki dö­
nemlerin sentezi yapılır.
6 . Kohlberg’in Ahlak Gelişim Kuramına ilişkin Aşağı­
daki ifadelerden hangisi yanlıştır?
a. Ahlaki gelişimde mensup olunan ahlaki kültü­
rün etkisi yadsınamaz.
b. Her bireyin ahlaki yargı gelişimi aynı şekildedir.
c. Ahlaki gelişim aşamalı olarak devam eder ve sü­
reklilik arz eder.
d. Belli bir dönemde birey o döneme ait yargılarda
bulunur; nadiren daha alt dönemlere geriler.
e. Ahlaki gelişimde eğitim sadece bir sonraki dö­
neme geçilmesine yardım eder.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
22 6
Yaşamın İçinden
7. Aşağıdakilerden hangisi dinî gelişimin bilişsel boyu-^
tunda daha etkili içsel faktördür?
a. Çevresinde yaşadıkları
Çocuklarınıza Allah’ın hep ceza verip azap ettiğini
anlatın. Böylece onların Allah’tan ve dinden
uzaklaştıklarını göreceksiniz.
b. İnanma duygu ve ihtiyacı
c.
Öğrenme merakı
d. Temel güven duygusu
e. Bağlanma duygu ve ihtiyacı
ALLAH, HEP AZAP MI EDER?
Cahil ve garip huylarla dolu bir kadın vardı. Çocuklarına:
“Bakın gök gürlüyor!” derdi. “Eğer yaramazlık yaparsa­
nız Allah sizi gazabına uğratır. Dikkat edin Allah, yara­
8 . Aşağıdakilerden hangisi çocukların ibadet öğretimi­
mazlık edenleri hiç affetmez. Eğer uslu durmazsanız, si­
ne başlamak için uygun olan yaştır?
zi cehennemde yakar. Cehennemin ne kadar sıcak ve
a. 3-4
korkunç olduğunu biliyor musunuz siz? Allah, orada,
b. 5-6
şeytanın gözü önünde yaramazlık eden çocukları ke­
c.
bap gibi pişirir.”
7-9
d. 10-11
Küçük Fadime, bu sözleri duya duya, Allah’ı hep azap
e.
eden bir varlık olarak düşünmeye başlamıştı. Kendisine
12-13
anlatılmadığı için bilmiyordu ki; onun kullarına olan
9. Aşağıdakilerden hangisi dua öğretiminde dikkat edil­
merhameti bütün annelerin şefkatinden daha fazladır.
mesi gereken hususlardan biri değildir?
Fadime, şimşek çaktığında pencereden dışarı bakamaz,
a. Kendi dilinde dua edebilme
korkudan bir köşeye büzülürdü. Gök gürlemelerini duy­
b. Her zaman ve her yerde dua edebilme
duğunda Allah’ın kendisine azap edeceğini zannederdi.
c.
Duada samimi, bilinçli ve devamlı olma
Biraz büyüdüğünde namaz kılmaya, omç tutmaya baş­
d. Duanın çocuklara özgü olduğunu fark etme
ladı ama bunları severek ve içinden gelerek yapmadı.
e. Dua ifadelerinin farkına varma
“Aslında” diyordu, “Devamlı olarak insanları cezalandı­
ran ve onları cehennemde yakan Allah’a niçin ibadet
10. Aşağıdakilerden hangisi sure öğretimini kolaylaştı­
ran ilkelerden biri değildir?
etmeli? Bu emirler bile birer ceza...”
Dinlediği güzel sözler, doğru bilgiler ve din adamları­
a. Surenin Türkçe mealinden okunması
nın anlattığı cennet nimetleri ona çok yabancı geliyor­
b. Surenin sadece mealinin ezberlenmesi
du artık. Zira küçüklüğünde zihnine yerleşen “Azab
c.
eden Allah” imajını kazıyamıyordu.
Surede geçen kavramların açıklanması
d. Surenin ana fikri üzerinde durma
e. Surenin programda yer alan ilgili konularla be­
raber ele alınması
Kaynak: C.G. Salzmann, Nerede Hata Yaptık?, Eda Ya­
yınları, 1991, s.86-87.
99
Ünite 11 - Temel Eğitim Çağında Dini ve Ahlaki Gelişim ve İnanç, ibadet Dua ve Ahlak Öğretimi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1 d
2.
Yanıtınız yanlış ise, “Ahlak Gelişimi konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
e
Yanıtınız yanlış ise, “Ahlak Gelişimi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
3- d
Yanıtınız yanlış ise, “Piaget'e Göre Ahlak
Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. b Yanıtınız yanlış ise, “Piaget’e Göre Ahlak
Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5- e
Yanıtınız yanlış ise, “Kohlberg'e Göre Ahlakı
Gelişimi" konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. a
Yanıtınız yanlış ise, “Kohlberg’e Göre Ahlaki
Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. c
Yanıtınız yanlış ise, “Din Gelişimi” konusunu
yemden gözden geçiriniz.
8. c
Yanıtınız yanlış ise, “İbadet Öğretimi” konusunu
227
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Aile bireyleri, baba ve anne yokluğu, akran grupları,
okul ve öğretmenler ve zekâ düzeyi ahlaki gelişimi
önemli oranda etkilemektedir. Bu etkilemenin nasıl ger­
çekleştiği üzerinde düşününüz.
Sıra Sizde 2
Bilişsel gelişim ile ahlaki gelişim arasındaki ilişkiyi an­
layabilmek için ahlaki gelişime yüklenen anlamı göz
önüne almak gerekir. Bu ilişkiyi kuran Piaget ve Kohlberg ahlaki gelişimden bireyin ahlaki yargı verme geli­
şimini kastetmektedir. Bu ise ahlak kurallarına uyma­
dan öte, o kurallar karşısında tavır alma İle ilgilidir. Do­
layısıyla bireyin karar almalarında bilişsel boyut önem­
li yer tutmaktadır.
yeniden gözden geçiriniz.
9. d
10. b
Yanıtınız yanlış ise, “Dua ve Sure Öğretimi”
konusunu yemden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 3
Yanıtınız yanlış ise, “Dua ve Sure Öğretimi"
mektedir. Özellikle sure ve dua öğretimiyle ilgili hazır­
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lanan programlar, bu konuda oldukça yararlı olabilir.
Bilgisayar teknolojisi, devamlı yenilenmekte ve geliş­
Sıra Sizde 4
Ahlak öğretimi, çocuğun hayatını etkileyebilecek, onun
doğruyu, yanlıştan ayırabilmesine yardımcı olabilecek
önemli bir öğretimdir. Bu öğretimin gerçekleşmesi için
yukarıdakilerle birlikte başka ilkeler de vardır. Siz de
yeni ilkeler bulabilmek için ahlak öğretimi ile ilgili kay­
naklardan faydalanabilirsiniz.
228
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Akarsu, B. (1982). Ahlak Öğretileri. Mutluluk Ahlakı I,
Remzi Kitabevi, İstanbul.
Armaner, N. (1980). Din Psikolojisine Giriş. Ayyıldız
Matbaası, c. I, Ankara.
M. (1999). Çocuklarımıza Allah’ı Nasıl
Anlatalım?. Timaş Yayınları, İstanbul.
Aydın, A. (2000). Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi.
Ay,
Alfa Yayınları, İstanbul.
Bacanlı, H. (2001). Gelişim ve Öğrenme. Nobel
Yayınları, Ankara.
Bilgin, B. (1997). İslâm ve Çocuk. Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları, Ankara.
Bilgin, B. (1998). Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi. Gün
Yayıncılık, Ankara.
Bilgin, B.; Selçuk, M. (1999). Din Öğretimi, Gün Yay.,
Ankara.
Bolay, S.; Kavak, H. Kâzım (2001). Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi. Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara.
Carrel, A. (1967). Dua. çev. M. Alper Yücetürk, Yağmur
Yay., İstanbul.
Çileli, M. (1986). Ahlak Psikolojisi ve Eğitimi. T.D.V.
Yay., Ankara.
Gielen, U. (1994). “Kohlberg’s Moral Development
Theory,” The Kohlberg Legacy for the Helping
Professions. ed. Lisa Kuhmerker, Birmingham,
Alabama, Doxa Boks.
Kağıtçıbaşı, Ç. (1999). İnsan ve İnsanlar. Evrim Yay.,
İstanbul.
Köylü, M. (2000). “Çocukluk Dönemi Ahlak Gelişimi ve
Bazı
Olumsuz Ahlaki
Davranışlar”, Dinî
Araştırmalar. Sayı: 7, Ankara.
Onur, B. (1997). Gelişim Psikolojisi. İmge Kitabevi,
Ankara.
Öcal, M. (1990). Din Eğitimi ve Öğretiminde
Metotlar. Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara.
Selçuk, M. (1991). Çocuğun Eğitiminde Dinî Motifler.
Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara.
Selçuk, Z. (2000). Gelişim ve Öğrenme. Nobel Yay.,
Ankara.
Senemoğlu, N. (1998). Gelişim, Öğrenme ve Öğretim.
Özsen Matbaası, Ankara.
Tosun, C. (2000). “Dua Öğretimi”, Dinî Araştırmalar
Dergisi, c. II, Sayı 6, Ocak-Nisan ; Ankara.
R. (2001). Bilişsel Psikolojinin Din
Psikolojisine Katkıları Bağlamında Yükleme
Kuramı. İzmir.
Yaparel,
K. (1983). Çocukta Dinî Duygu ve
Düşüncenin Gelişimi. Diyanet İşleri Başkanlığı
Yavuz,
Yay., Ankara.
Yavuz, K. (1988). Günümüzde Din Eğitimi, AJkgün
Matbaası. Adana 1998.
Yavuzer, H. (1999)- Çocuk Psikolojisi. Remzi Kitabevi,
İstanbul.
Kaya, M. (1998). Din Eğitiminde İletişim ve Dinî
Tutum. Etüt Yay., Samsun.
İlköğretim Din
K ültürü ve Ahlak
Bilgisi Dersinin
Üniteleri İle İlgili
Ö rn e k İşlenişler
Din Kültürü ve A hlak Bilgisi D ersinin nasıl öğretilmesi gerektiği ile ilgili fa rk lı
görüşler vardır. Bu bölüm de bu dersin işlenişine ilişkin bazı açıklam alar ve örnekler
bulacaksınız.
Amaçlarımız
Bu üniteyi tam am ladıktan sonra;
Bir saatlik bir din dersinin işleniş aşam alarını açıklayabilecek,
K azanım lara ilişkin etkinlikler/öğretimsel işler hazırlayabilecek,
Y ap ılan d ırm acı y a k la ş ım la bir k a z a n ım ı öğ ren m e-öğ retm e sü recin d e
işley ebilecek ,
<^> Çoklu Zekâ kuram ıyla bir kazan ım ı öğrenme-öğretme sürecinde işleyebilecek
bilgi birikim ine sahip olacaksınız.
,0
230
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Örnek Olay
Kazların Hikayesi
Her yıl havalar soğum aya başladığında kazlar d a güneye, d a h a sıcak yerlere g ö­
çerler. Peki neden “V”şeklinde dizilerek uçtuklarını biliyor m usunuz?
Her kuş kan ad ım çırptığında hem en arkasın daki arkad aşın a güç verir. “V”şeklin­
de uçtuklarında her kuşun tek başına uçtuğundan yü zde 71 d a h a fa z la yol katederler. Ortak bir yaşam ve ortak bir rüyayı paylaşan insanlar, hedeflerine d a h a ko­
lay ve d ah a çabu k ulaşırlar, çünkü ilişkileri birbirlerine güven üzerine kurulmuş­
tur. K azlardan biri yorulduğunda hızla grubun en arkasına geçer ve öndeki kuş­
ların kanat çırpma gücünden yararlanır. Önde uçan kaz yorulduğunda geriye
doğru kan at çırpar ve başka bir k a z başa geçer.
Grubun hızı yavaşlam asın diye ark ad ak i ka zlar öndekileri motive edici çığlık­
lar atar. Son olarak, kazlardan biri hastalandığında veya yaralan ıp düştüğünde
iki k a z onunla birlikte iner, yardım arar, hastayı korur ve iyileşene veya Ölene k a ­
d a r onunla kalırlar. A ncak o zam an y a y ola yaln ız devam eder y a d a kendi grup­
larını y ak alam ak üzere başka gruplara katılırlar. Birisi ark ad an çığlık attığında
biz ne yaparız? Birlikte yaşarken kazlardan öğreneceğim iz çok şey var...
Kaynak: www .sgokcenanaokulu.kl2.tr/kategoriler, 18.06.2007.
Anahtar Kavramlar
• Ders İşlenişi
• Etkinlik
• Öğretimsel İşler
• D ikkat Çekme
• Güdüleme
• Gözden Geçirme
İçindekiler
• BÎR DERSİN İŞLENİŞ AŞAMALARI
• ETKİNLİK (ÖĞRETİMSEL İŞLER) HAZIRLAMA
• 4. VE 5 SINIF ÜNİTELERİYLE İLGİLİ ÖRNEK İŞLENİŞLER
• Örnek İşleniş 1
• Örnek İşleniş 2 (Çoklu Zekâ K uram ına Göre)
Ünite 12 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Üniteleri İle ilgili Örnek İşlenişler
BİR DERSİN İŞLENİŞ AŞAMALARI
Bir öğrenme-öğretme sürecinin planlanmasının o öğretim sürecinin sonunda ula­
şılması öngörülen eğitimsel amaçların, derste ele alınacak konuların, derste kulla­
nılacak malzemelerin ve derste verilecek öğrenme yaşantılarının öğrenme-öğretme
süreci başlamadan önce belirlenmesi olduğunu öğrenmiştiniz. Ders planının dik­
katli bir şekilde hazırlanması kadar, yapılan ders planının uygulamaya konulması
yani işlenişi de çok önemlidir.
Dersin işlenmesi, hazırlanan öğretim planın öğrenme-öğretme sürecinde uygu­
landığı aşamadır. Bu aşamada öğrenme-öğretme ortamında yer alan kişi ve nesne­
ler önceden hazırlanan plan doğrultusunda etkileşimde bulunurlar. Örneğin, öğ­
renciler bir resim gösterilip öğrencilerin o resim hakkında sorulan soruların kay­
nak kullanılarak yanıtladığı bir öğrenme-öğretme sürecinde öğrenci-öğretmen, re­
sim ve kaynak kitap, çevre vb. öğeler birbiriyle etkileşimde bulunurlar. Bu süreç­
te yer alacak etkileşim biçimi ya da işlemler öğretici tarafından tasarlanır ve uygu­
lanır. Genel olarak bir öğrenme-öğretme sürecinde yer alabilecek aşamalar ya da
işlemler eğitim bilimciler tarafından farklı sınıflandırılmaktadır. Örneğin Gagne,
Briggs ve Wager tarafından öğrenme-öğretme sürecinde yer alabilecek işlemler
aşağıdaki gibi sıralanmıştır.
1. Dikkat çekme
2. Öğrenciye öğrenme öğretme sürecinin aşamaları hakkında bilgi sunma
3. Ön öğrenmelerin anımsanması
4. Uyarıcı malzemelerin sunulması
3. Öğrenmeye rehberlik etme
6. Öğrencinin hedef davranışı göstermesi
7. Ürünün doğruluğu hakkında bilgi verme/Dönüt verme
8. Ürünü değerlendirme
9- Hatırda tutma ve transferi artırma
Gagne ve arkadaşları yukarıda sıralanan işlemlere “öğretim olayları” adını ver­
mektedir. Şüphesiz bu sıralama kesin bir sıralama değil, esnektir. Başka bir deyiş­
le, duruma göre bu işlemlerden bazıları atlanabilir ya da birleştirilebilir.
Öğrenme-öğretme sürecinde yer alabilecek işlemlerle ilgili ülkemizde de en
çok benimsenen bir sıralama ise aşağıdaki gibidir.
1. Dikkat çekme
2. Güdüleme, istekli kılma
3. Gözden geçirme
4. Geçiş
5. Geliştirme bölümü
6. Özet
7. Tekrar güdüleme-tekrar istekli kılma
8. Kapanış
9- Değerlendirme bölümü
Yukarıda verilen öğrenme-öğretme sürecindeki işlemlerin sıralanışı da esnektir.
Yani, duruma göre bu işlemlerden bazıları atlanabilir, çoğaltılabilir ya da birleştiri­
lebilir. Bu noktada bu işlemleri tek tek ele almakta yarar görülmektedir. Günlük
Ders Planı içinde bu başlıklar belli ana bölümler içinde toplanmaktadır.
1. Dikkat Çekm e: Bir dersin işlenişinde ilk basamak öğrencinin dikkatini çek­
mektir. Dikkat çekmede çeşitli yollar denenebilir. Öğretmen ders başında öğren­
cilerin dikkatini konuya ve kazandırılacak kazanım, kavram, değer ve becerilere
231
.232
öğretime başlarken ve
öğretim sırasında sık sık
öğrenci dikkati
yenilenmelidir.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
çekmek için olgu, anı, espri, fıkra, şarkı gibi etkinliklerden birini ya da birkaçını
kullanabilir. Olgu, anı, espri, fıkra ve şarkı gibi etkinlikler, hem konu ve kazandı­
rılacak davranışlarla hem de öğrencilerin yaşma, cinsiyetine, psikolojisine ve sa­
hip olduğu kültürel değerlere uygun olmalı; bunlara ters düşen etkinliklere yer
verilmemelidir.
Kazanmaların düzeyine göre dikkat çekilmelidir. Örneğin, eğer kazanımlar bil­
gi düzeyinde ise 2-5 dakikalık anı, fıkra, öykü, masal, günlük bir olay anlatılabilir.
Hedef davranışlar kavrama, analiz, sentez ve değerlendirme düzeylerinin birinde
ise bu kez hedef davranışlarla ilgili açık uçlu (nedenli, niçinli, nasıllı vb.) bir soru
sorulabilir. Bu tür bir soru sorulduktan sonra, öğrencilere 1-2 dakika düşünme sü­
resi verilmeli ve isteyen öğrencilere söz hakkı verilmelidir. Cevaplar üzerinde hiç­
bir açıklama ya da “doğru, yanlış” gibi ifadeler kullanılmamalıdır. Tüm bu etkinlik­
lerden sonra, öğretmen sınıfa “Bu soruya verdiğiniz cevapları unutmayın. Dersin
sonunda bu soruyu size tekrar soracağım. Bu derste öğrendiklerinizle bu soruyu
cevaplayabilirsiniz. ” demelidir.
Eğer hedef davranışlar kavrama düzeyinin üstünde ise bu kez dikkati çekme
hedef davranışlarla ilgili kısa bir öykü, günlük ya da tarihî bir olay anlatılmalı; fa­
kat bunlar en ilginç yerlerinde kesilmelidir. Konunun en can alıcı, heyecanlı yerin­
de öykü, olay vb. kesip öğretmen “Bundan sonra ne olabilir, niçin?” gibi soruları
sınıfa yöneltmelidir. Sorudan sonra yine 1-2 dakika öğrencilere düşünmeleri için
süre verilmeli, bu sürenin sonunda cevap vermek isteyenlere söz hakkı verilmeli­
dir. Cevapların doğruluğu ve yanlışlığı konusunda öğretmen yine hiç bir açıklama­
da bulunmamalıdır. Bu işlemler sonunda öğretmen: “Bu öykünün veya olayın so­
nunu dersin sonunda tamamlayacağım. Ancak ben sonunu anlatmadan önce bu
derste öğreneceklerinizle sonucu kestirebilecek, açıklayabilecek, ilkeleri bulabile­
cek ve değerlendirebileceksiniz” demelidir.
Bir başka dikkati çekme yolu ise, dramatizasyon, oyun, rol yapma vb. etkinlik­
lerle yapılmasıdır. Bu etkinlikler beş dakikayı geçmemeli ve hedef davranışlarla il­
gili olmalıdır. Bunlar sunulurken, yukarıda belirtilen durumlardaki sıra ve etkinlik­
lere uyulmalıdır. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinde hemen hemen her hedef
davranışla ilgili dramatizasyon, rol yapma, gösteri, yaratıcı drama gibi etkinlikler
öğrenme-öğretme ortamında etkin bir şekilde kullanılabilir.
Dikkati çekmenin bir diğer türü de olumsuz olanıdır. Kazandırılacak hedef dav­
ranışlarda, öğrencinin bir kurala uymaması duaımunda bundan kendisinin zarar
görecekse o zaman bu ilke üzerinde öğrencinin dikkati çekilmelidir. Örneğin, Te­
miz Olalım ünitesinde verilmek istenilen ilkelerden biri “Temizlik sağlığın temelidir”
ilkesi ise, o zaman öğrencilerin temizliklerine dikkat etmeleri gerektiği yoksa sağ­
lıklı bir kişi olamayacaklarına dikkat çekilir. Bununla ilgili kısa gösteri yapılabilir.
Mevcut uyarıcıları değiştirme örneğin sözel yerine görsel uyarıcı kullanma, se­
sini yükseltip alçaltma da dikkat çekmede etkili bir yöntem olabilir.
2.
G üdülem e: Bir dersin işlenişinde ikinci basamak güdülemedir. Hangi konu
olursa olsun, öğrencilerin niçin öğrenmek zorunda oldukları bir tartışma ortamı
açılarak öğretmen ve öğrencilerle birlikte ortaya konulabilir. Bu güdüleyici tartış­
ma ortamının başlaması için öğretmen ilk girişi yapabilir. Öğrencilerin öğrenme is­
teklerini güdülemek için öğretmen, kazanmaların bir sonraki derste nasıl işe yara­
yacaklarını ya da yaşamlarında mutlu ve başarılı olmaları için neden gerekli olaca­
ğını örneklerle gösterip vurgulayabilir. Her örnek olay, kazanmalarla ve öğrencinin
hazır bulunuşluk düzeyiyle ilgili olmalıdır. Bu örnek olaylar öğrenci için güçlü bi­
rer güdüleyici olabilirler. Örnekler başarılı kişilerin yaşamlarından, anılarından se­
Ünite 12 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Üniteleri İle İlgili Örnek İşlenişler
çilebilir. Örneğin, dinde niçin sabra önem verildiği bunun yaşamımızda başarılı ve
mutlu olmamızdaki katkısı yine Kur’an’dan Eyyüp kıssası anlatılarak verilebilir.
3. G özd en G eçirm e: Bir dersin işlenişinde üçüncü basamak gözden geçirme­
dir. Derste kazandırılacak kazanımlar ve kazanmalarla ilgili davranışlar bu basa­
makta öğrencilere sunulur. Yani davranışların neler olduğu söylenir; çünkü böyle
bir tutum, öğrenme için yol gösterici bir harita olarak görülebilir. Ayrıca neyi na­
sıl kazanacakları konusunda öğrencilerin bilgi sahibi olmaları, onların kafasında­
ki şüpheleri ortadan kaldıracağı için dersin kolayca işlenmesine katkıda bulunabi­
lir. Üstelik öğrenciler ders sonunda kendilerinden beklenenlerin neler olduğunu
bildikleri zaman, dersi daha dikkatlice izleyebilirler; ulaşılacak kazanımlar daha
da kalıcı izli olabilir. Örneğin, İbadet Konusunda Bilgilenelim ünitesiyle ilgili ola­
rak bu derste öğrencilere “Dürüst çalışmak da ibadettir.” diyerek gözden geçirme­
yi yapabilir.
4. G eçiş: Dersin geliştirme bölümüne girmeden önce ya da bu bölümünde, ya­
ni kazanmalara ulaşılması sırasında öğretmence düzenlenmiş olgu, olay, anı, levha,
tablo vb. öğretim araçlarının sunulduğu, açıklamaların yapıldığı basamaktır. Örne­
ğin öğretmen Kur’an-ı Kerim’i Tanıyalım ünitesiyle ilgili olarak Kur’an’ın iç düze­
ninde neler olduğunu tahtaya bir şema çizerek verecekse o zaman öğrencilere
“Şimdi tahtaya çizeceğim şemayı dikkatlice izleyin...” gibi bir uyarı biçimi geçiş için
örnek olabilir.
Derse geçiş kazanmalara göre düzenlenmelidir. Örneğin bir önceki ders, bir
sonraki dersin kazanmalarının ön koşulu ise bir önceki derste ulaşılan kazanmala­
rın hatırlatılmasıyla geçiş yapılabilir. Bunun için öğretmenin “Bir önceki derste öğ­
rendiklerimiz, bu ders için gereklidir. Bu nedenle, geçen derste öğrendiklerimizi
tekrarlamak zorundayız. Şimdi size geçen derste öğrendiklerimizle ilgili hatırlatıcı
sorular soracağım.” demesi ve o dersin kazanmalarıyla ilgili olanları sınıfa yönelt­
mesi; cevap alması; eksiklikleri tamamlaması; yanlışları düzeltmesi gerekir.
İkinci tür derse geçiş; kazanımlar kavrama ve daha yukarı düzeylerde ise şöy­
le düzenlenebilir: Öğretmen bir metin, örnek olay, film vb. öğrencilere sunmalı­
dır. Onlara metni, örnek olayı okumaları için belli en fazla 4-5 dakikalık süre ve­
rilmeli. Bu sürenin sonunda öğretmen: “Metni, örnek olayı okudunuz. Şimdi si­
ze bazı sorular soracağım. Cevaplarını okuduğunuz metne göre vermelisiniz.”
demelidir.
5. G eliştirm e B ö lü m ü : Belli bir konu alanında belli bir sürede ulaşılacak ka­
zanmaların her bir öğrenciye mal edilmesi için yapılan her türlü yerinde ve tutarlı
etkinliği kapsar. Bu basamakta yapılacak her türlü etkinlik hem kazandırılacak ka­
zanıma hem öğrencinin yaşına, cinsiyetine, psikolojisine, değerlerine hem de eği­
tim biliminin ilkelerine uygun olmalıdır. Bu bölümde şunlar bulunmalıdır:
a. Öğrenciye sorulacak sorular ve onlardan beklenen doğru cevaplar önceden
belirlenmelidir. Bu sorular ve cevaplar kazandırılacak kazanıma ve öğrenci­
nin hazır bulunuşluk düzeyine uygun olmalıdır.
b. Öğrenciden doğru cevap gelmiyorsa verilecek ipuçları belirlenmelidir.
c. Eğer öğrenciden yarım yamalak ya da eksik cevaplar geliyorsa yapılacak
düzeltme ve dönütler belirlenmelidir.
d. Doğru yanıtlayan öğrencilere verilecek pekiştireçler tespit edilmelidir.
e. Öğrencinin derse katılımı sağlanmalıdır.
f. Kazanmalarla ilgili araç-gereç ve kaynak kişi sınıfa getirilmeli, yeri gelince sı­
rasıyla kullanılmalıdır.
233
234
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
g. Kazanıma uygun öğrenme ve öğretme yöntemi kullanılmalıdır. Kazanımın
düzeyi ile bilişsel, duyuşsal, devinişsel ve sezgisel alana ait oluş durumuna
göre kullanılacak öğrenme-öğretme yöntemi de değiştirilmelidir.
h. Ayrılan süre kazanmalara, öğrencilerin hazır bulunuşluk düzeyine göre
olmalıdır.
i. İçerik, içerik düzenleme ilkelerine uygun olarak somuttan soyuta, kolaydan
zora, basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene, yakın çevre ve zamandan
uzağa, birbirinin ön koşulu oluş özelliklerine göre sıralanmalıdır.
j. Her dersin sonunda öğrencinin öğrenme güçlüklerini, eksiklerini belirle­
mek, bu güçlükleri gidermek amacıyla biçimlendirme ve yetiştirmeye yö­
nelik değerlendirme yapılmalıdır. Bu değerlendirm ede, öğrenciye not
verilmemelidir.
k. Ders işlenirken hangi tür akıl yürütme süreçlerinin kullanılacağı tespit edil­
meli ve plan buna göre düzenlenmelidir. Bu tür akıl yürütmeler kazanmalar­
la ilgili olmalıdır.
l. Dinleme, görme, tartışma, yapıp-gösterme ve başkasına öğretme ile ilgili et­
kinlikler düzenlenmelidir.
6. Ö zet: Özetler değişik zamanlarda yapılabilir. Eğer kazanmaların hepsi bilgi
düzeyinde ise, bilgi vermek amacıyla her yardımcı nokta (düşünce) açıklandıktan
sonra özetlemeye gidilebilir. Yok eğer kazanımlar değişik düzeylerde ise her kaza­
nımlar kazandırıldıktan sonra bir ara özet yapılabilir. Ara özetlerde yardımcı nok­
talar söylenmelidir. Dersin sonundaki özetler, tüm yardımcı noktalar açıklandıktan
sonra yapılmalıdır. Son özette ana nokta söylenmelidir.
7. T e k ra r G ü d ü lem e-T ek rar İstek li K ılm a: Tekrar güdüleme basamağındaki
amaç, öğrencilerin derse ve öğrendiklerine karşı ilgilerinin devamını sağlamaktır.
Ayrıca, bir önceki derste verilen kazanımlar, bir sonraki ders için ön koşulsa bu ba­
samak daha da önemli olabilir; çünkü bir önceki derste öğrenilen kazanımlar, bir
sonraki derste ulaşılacak kazanmaların öğrenilmesinde kolaylık sağlayacaktır.
8. K ap an ış: Pek çok eğitimci için bir dersin planlanmasında en zor basamak
kapanıştır. Bu basamakta öğretmen dikkat çekme basamağında sorduğu açık uçlu
soruyu tekrar sormalıdır. Anlattığı örnek olayın sonunun ne olduğunu gündeme
getirmeli, aldığı yanıtlara göre örnek olayın sonunu tamamlamalıdır. Eğer bu soru­
ların cevapları öğrenciler tarafından hâlâ verilemiyorsa ipucu, dönüt ve düzeltme
kullanılmalı, yine cevap yoksa eğitim durumunu yeniden düzenlemelidir.
Kapanış nasıl yapılırsa yapılsın, öğretmen öğrencilere teşekkür etmeli, “iyi ders­
ler, iyi günler, iyi tatiller” vb. gibi ifadelerle hitap etmeli; “Anlatamadığım yer var­
sa, ben şu gün ve saatlerde okuldayım. Gelin bana sorun, anlatırım.” demelidir.
Öğretmen, “Ders bitti, gidebilirsiniz.” gibi ifadelerden kaçınmalıdır.
9- D eğ erlen d irm e B ölü m ü : Burada öğretmen, öğrenciye kazandırmayı amaç­
ladığı kazanımların her biriyle ilgili en az bir soru sormalıdır. Dersin bitmesine 510 dakika kala, biçimlendirme ve yetiştirmeye dönük bir değerlendirme yapmalı­
dır. Aldığı sonuçlara göre ders planında gerekli düzeltmelere gidilmelidir. Bu ba­
samakta sınıf içinde bilgi beceri yarışmaları düzenlenebilir veya kısa oyunlar oyna­
nabilir. Bu tür etkinlikler, hem öğrencinin derse karşı ilgisini artırır hem de öğren­
menin kalıcı olmasını sağlayabilir.
Sizce yukarıda veriitn ders işleniş aşamalarına başka hangi aşamalar İlave edilebilir'!'
Ünite 12 - ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Üniteleri İle İlgili Örnek işlenişler
ETK İN LİK (ÖĞRETİM SEL İŞLER) HAZIRLAM A
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim programının temelinde daha önce
öğrendiğiniz gibi, öğrencinin bilgiyi kendisinin yapılandırması vardır. Bu ise, öğ­
rencilerin kendi, arkadaşları ya da öğretmenleriyle oluşturdukları etkinlikler ya da
öğretimsel işlerle mümkündür. Öğretimsel işler, belli bir beceri, kavram, değer ve
fikrin geliştirilmesine yönelik olarak sınıf içi veya dışında, bireysel veya grup ha­
linde yapılan etkinliktir. Başka bir deyişle, öğretimsel iş, öğrencilerin kazanımlara
ulaşmak için yaptıkları, izledikleri yollar ya da katıldıkları etkinliklerdir. Öğrenciler
sınıf içi ve dışı birçok işe katılırlar. Çalışma yapraklarını doldurma, film seyretme,
proje üretme, okuma, ezberleme, dinleme, soruları yanıtlama, problem çözme, şe­
ma oluşturma bunların akla ilk gelenleridir. Örneğin, problem çözmeyi öğrenirken
problemleri şemalarla göstermelerinde ya da okuduğunu anlama becerisini gelişti­
rirken okuduklarının resmini yapmada olduğu gibi.
Öğretimsel iş, öğrencilerin öğrenilen konuya bakış ve onu ele alış tarzını belir­
ler. Öğrenen, yaptığı işe göre bilgiyi seçer ve işler. Örneğin, bir okuma parçasında
olup bitenlerle ilgili ne oldu? Ne idi? Gibi cevabı parçada açıkça var olan soruları
yanıtlayan öğrenciler ile okuduklarının resmini yapan öğrencilerin kullandıkları
bilgiler ve düşünme stratejileri farklı olacaktır. Yapılan araştırmalarda önceki du­
rumda çocukların, parçayı anlamak bir tarafa okumadan sorunun cevabını bulduk­
ları belirlenmiştir. Öğrenci bir konuyu diyelim ki sevinç ve üzüntülerin pa> laşılmasında dinî ve millî bayramların önemini kavrayacaksa gazetelerden, ilgili kitaplar­
dan ya da bilgisayarda çalışarak veya öğretmenini dinleyerek öğrenebilir. Ancak
hangisi kazanıma hizmet etmektedir? Önemli olan, kazanım üzerinde etkili olacak
işlerin seçilmesidir.
Öğretimsel işler, bir konu alanının anlaşılmasını, sınıf tartışmalarının ve öğren­
me ürünlerinin kalitesini belirler. Bu durumda, öğretimsel işlerin türleri ve özellik­
leri büyük önem taşımaktadır. Çünkü öğrencinin neyi, nasıl düşüneceği seçilen
öğretimsel işe bağlıdır.
Sonuç olarak, öğrencilerin öğrenme-öğretme sürecinde öğretim programında
belirtilen kavram, beceri ve değerlere ulaşmaları ve içselleştirmelere hedefleniyor­
sa, öğrenme sürecinin öğrenci etkinliklerine yönelik düzenlenmesini gerektirir.
Bunun anlamı ise aktif öğrenme yöntem ve tekniklerinin öğrenme sürecinde işe
koşulmasıdır.
Etkinlikleri hazırlarken, kazanım, öğrenme alanı, ünite ve konusu, yaklaşık ne
kadar sürede yapılacağı; hazırlanan etkinlikle öğrenciye öncelikli verilecek beceri­
ler, değerler ve kavramlar; etkinliğin nasıl yapılacağına ilişkin süreç aşamaları ve
yapılan etkinlikle kazanımın gerçekleşip gerçekleşmediğinin nasıl değerlendirile­
ceği de belirtilmelidir. Ayrıca her etkinliğe, onu en iyi tanımlayan bir isim verilme­
si de önemlidir. Aşağıda îlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersiyle ilgili bir
etkinlik örneğinin özeti verilmiştir.
Bir Mektubum Var
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
4
Bir Ders Saati
Ahlak
Sevgi Dostluk ve Kardeşlik
Sevgi ifadesi olan davranışlara örnekler verir.
Dostça ve kardeşçe yaşamaya özen gösterir.
TEMEL B E C E R İL ER : Sosyal katılım, eleştirel düşünme, araştırma
ETKİNLİK
DERS
SINIF
YAKLAŞIK SÜRE
ÖĞRENME ALANI
ÜNİTE
KAZANIMLAR
:
:
:
:
:
:
:
235
23 8
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
E tk in lik : 2
Öğretmen aşağıdaki ayet meallerini tahtaya yansıtır ve ilgili soruları yöneltir.
“...Sizin için yeryüzünü döşeyen, yollar açan, gökten su indiren odur. B iz o su
ile türlü türlü, çift çift bitkiler yetiştirdik. İster yeyin, ister hayvanlarınızı otlatın.
Onlarda, akıl sahiplen için şüphesiz dersler vardır!' (Tâ-Ha suresi, 53-54. ayetler.)
Yukarıdaki ayetlerden hareketle;
1. Çevremizdeki bitkilerde, hayvanlarda kimin için dersler vardır?
2. Evrendeki varlıklardan yararlanmamızı sağlayan hangi özelliğimizdir?
3. Çevremizdeki her şey bize nasıl yarar sağlamaktadır?
A ra G eçiş: Öğretmen etkinliklerle ilgili şu açıklamalarda bulunur: Kur’an’da Al­
lah “M uhakkak ki biz insanı en güzel şekilde yarattık. ” (Tın suresi, 4. ayet) buyur­
maktadır. İnsanın en güzel şekilde yaratılmış olmasının anlamı, insana akıl verilmiş
olmasıdır. Bazen herhangi bir işi başardığımız zaman anne-babamız, öğretmenle­
rimiz veya arkadaşlarımız bize “çok iyi düşünmüşsün”, “akıllı hareket etmişsin”,
“aklını kullanmışsın” gibi ifadeler kullanırlar. Ama başka bir varlık için aynı ifade­
leri kullanmazlar. Öğretmen akıl nedir? sorusunu yöneltir ve akıl kavramını aşağı­
daki gibi tanımlar.
Akıl, insanın düşünme, doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden ve faydalıyı zararlıdan ayırması
için Allah tarafından kendisine verilmiş bir nimettir.
Etkinlik: 3
Öğretmen öğrencilerden akılla ilgili atasözleri bulmalarını ve buldukları atasöz­
lerini yukarıdaki akıl tanımı çerçevesinde değerlendirmelerini ister.
Etk in lik : 4
Öğretmen aşağıdaki örnek olayı tahtaya yansıtır ve devamındaki soruyu öğren­
cilere yöneltir.
İnanmayan hiçbir toplum yoktur...
İnsanlar her devirde kendilerini yaratan birisinin arayışı içinde olmuşlardır. Fırat ile Dic­
le akarsuları arasındaki Mezopotamya’da doğa olayları tanrı olarak kabul edilmiş ve her
birine bir ad verilmiştir. Örneğin bunlardan en büyüğüne “Anu” demişlerdir. Eski Yunan­
lılar da tanrıların Olympos Dağı üzerinde yaşadıklarına inanıyorlardı. İnançlarına göre in­
san görünümündeki bu tanrıların insanlara özgü özellikleri olduğunu ama ölümsüz ol­
duklarını kabul ederlerdi. Her birine bir ad vermişlerdi. En büyüğü “Zeus”tu. Romalılar­
da ise örnek olarak çiçek tanrısı “Flora” idi. Wikingler ise “Odin” adı verilen bir savaş ve
ölüm tanrısına inanıyorlardı. Anadolu’da “Kibele” ve “Artemis” gibi tanrılar bulunuyordu.
Din ile ilgili kaynaklara baktığımızda ise, Hz. Adem’in ilk insan ve ilk peygamber oldu­
ğu görülür. Hz. Adem’den sonra birçok peygamber gönderilmiştir. Hz. Davud, Hz. Mu­
sa, Hz. Isa ve sonuncusu olan Hz. Muhammed peygamber olarak görevlendirilmişlerdir.
Bütün peygamberler insanları bir tek Allah’a inanmaya çağırmışlardır.
Ancak insanlığın tanrı inancı zannedilenin aksine çok tanrıcı değil, tek tanrı inancı ile
başlamıştır, insanlar daha sonra tanrıya ulaşmak için araya putlar koymuşlar, insanlara
olağanüstü özellikler yüklemişlerdir. Allah da onları tekrar doğru inanca yönlendirmek
için peygamberler göndermiştir, insanlığın bütün tarihi incelendiğinde inanmayan hiçbir
toplumun olmadığı görülür. (Baki Adam, Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, MEB, Ankara 2002,
s. 19 vd.’dan bu kitap için uyarlanmıştır.)
• Tarihin her döneminde insanların tanrı arayışları onların hangi özelliğini göstermektedir?
Ünite 12 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Üniteleri İle İlgili Örnek işlenişler
239
3. S on Ö zet v e K ap an ış
Öğretmen şu değerlendirmeleri yapar: İnsan, doğuştan yüce bir varlığa inanma
eğilimine sahiptir. Bundan dolayı insan bir inanca sahip olur. Tarih boyunca inan­
cı olmayan bir topluluğun bulunmaması da bunun bir göstergesidir.
Öğretmen Kur’an-ı Kerim’deki insanın inanma ve aklını kullanma özelliğine iliş­
kin Hz. İbrahim kıssası örneğini tahtaya yansıtır ve devamındaki soruları yöneltir.
“Üzerine gece karanlığı basınca bir yıldız gördü. ‘İşte R abbim f’ dedi. Yıldız b a ­
tınca da, ‘B en öyle batanları sevm em ’ dedi. Ay’ı doğarken görünce de, ‘İşte Rabbim !’ dedi. Ay d a batınca, Andolsun ki, R abbim b a n a doğru yolu gösterm ezse
m utlaka ben de sapıklardan olurum ’ dedi. Güneş’i doğarken görünce de, ‘İşte be­
nim Rabbim ! Bu d a h a bü yük’ dedi. O d a batınca (kavm ine dönüp), ‘Ey kavmim!
Ben sizin A llah’a ortak koştuğunuz şeylerden u zağ ım ’ dedi. ” (En’âm suresi, 76-78.
ayetler.)
1. Hz. İbrahim’in kendisini ve var olan her şeyi yaratan birisini araması onun
hangi özelliğini göstermektedir?
2. Hz. İbrahim Rabbini ararken hangi özelliğinden yararlanıyor?
3. Kur’an’daki Hz. İbrahim kıssasının bu kısmından çıkarılacak en önemli ilke­
ler hangisidir?
Öğretmen bu derste öğrendiklerimizle ilgili aşağıdaki ilkeleri çıkarabiliriz der:
1. İnsan, akıllı, irade ve sorumluluk sahibi bir varlıktır.
2. İnsan, inanan bir varlıktır.
3. Kur’an aklımızı kullanmamızı ister.
4. insanın sorumluluklarının başında inanmak gelir.
5. Başka hangi ilkeleri ekleyebilirsiniz?
4.
D e ğ erlen d irm e
Öğretmen aşağıdaki şemayı öğrencilerin defterlerine çizmelerini ve eksik yerle­
ri doldurmalarını ister.
insan
iki gözü var
Soluk alıp verir
Bitki
Hayvan
iki gözü var
Soluk alıp verir
Soluk alıp verir
Akıllıdır
Örnek İşleniş 2 (Çoklu Zekâ Kuramına Göre)
A. BİÇİMSEL BÖLÜM
O k u l:..........................
Sm ıf-Şube: 4
T a r ih :..........
D ers: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Ö ğ ren m e A lanı: Ahlak
K azan ım : Sevmenin ve sevilmenin bir ihtiyaç olduğunu fark eder.
Ü n ite: Sevgi, Dostluk ve Kardeşlik
K o n u : Sevmek ve Sevilmek Niçin Bir İhtiyaçtır?
Dersin işlenişi öncelikle iki
temel bölüme ayrılmaktadır:
A. Biçimsel Bölüm
B. Dersin İşlenişi
Ünite 12 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Üniteleri İle ilgili Örnek İşlenişler
ETKİN LİK (ÖĞRETİM SEL İŞLER) HAZIRLAM A
ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim programının temelinde daha önce
öğrendiğiniz gibi, öğrencinin bilgiyi kendisinin yapılandırması vardır. Bu ise, öğ­
rencilerin kendi, arkadaşları ya da öğretmenleriyle oluşturdukları etkinlikler ya da
öğretimsel işlerle mümkündür. Öğretimsel işler, belli bir beceri, kavram, değer ve
fikrin geliştirilmesine yönelik olarak sınıf içi veya dışında, bireysel veya grup ha­
linde yapılan etkinliktir. Başka bir deyişle, öğretimsel iş, öğrencilerin kazanımlara
ulaşmak için yaptıkları, izledikleri yollar ya da katıldıkları etkinliklerdir. Öğrenciler
sınıf içi ve dışı birçok işe katılırlar. Çalışma yapraklarını doldurma, film seyretme,
proje üretme, okuma, ezberleme, dinleme, soruları yanıtlama, problem çözme, şe­
ma oluşturma bunların akla ilk gelenleridir. Örneğin, problem çözmeyi öğrenirken
problemleri şemalarla göstermelerinde ya da okuduğunu anlama becerisini gelişti­
rirken okuduklarının resmini yapmada olduğu gibi.
Öğretimsel iş, öğrencilerin öğrenilen konuya bakış ve onu ele alış tarzını belir­
ler. Öğrenen, yaptığı işe göre bilgiyi seçer ve işler. Örneğin, bir okuma parçasında
olup bitenlerle ilgili ne oldu? Ne idi? Gibi cevabı parçada açıkça var olan soruları
yanıtlayan öğrenciler ile okuduklarının resmini yapan öğrencilerin kullandıkları
bilgiler ve düşünme stratejileri farklı olacaktır. Yapılan araştırmalarda önceki du­
rumda çocukların, parçayı anlamak bir tarafa okumadan sorunun cevabını bulduk­
ları belirlenmiştir. Öğrenci bir konuyu diyelim ki sevinç ve üzüntülerin paylaşılma­
sında dinî ve millî bayramların önemini kavrayacaksa gazetelerden, ilgili kitaplar­
dan ya da bilgisayarda çalışarak veya öğretmenini dinleyerek öğrenebilir. Ancak
hangisi kazanıma hizmet etmektedir? Önemli olan, kazanım üzerinde etkili olacak
işlerin seçilmesidir.
Öğretimsel işler, bir konu alanının anlaşılmasını, sınıf tartışmalarının ve öğren­
me ürünlerinin kalitesini belirler. Bu durumda, öğretimsel işlerin türleri ve özellik­
leri büyük önem taşımaktadır. Çünkü öğrencinin neyi, nasıl düşüneceği seçilen
öğretimsel işe bağlıdır.
Sonuç olarak, öğrencilerin öğrenme-öğretme sürecinde öğretim programında
belirtilen kavram, beceri ve değerlere ulaşmaları ve içselleştirmelere hedefleniyor­
sa, öğrenme sürecinin öğrenci etkinliklerine yönelik düzenlenmesini gerektirir.
Bunun anlamı ise aktif öğrenme yöntem ve tekniklerinin öğrenme sürecinde işe
koşulmasıdır.
Etkinlikleri hazırlarken, kazanım, öğrenme alanı, ünite ve konusu, yaklaşık ne
kadar sürede yapılacağı; hazırlanan etkinlikle öğrenciye öncelikli verilecek beceri­
ler, değerler ve kavramlar; etkinliğin nasıl yapılacağına ilişkin süreç aşamaları ve
yapılan etkinlikle kazanımın gerçekleşip gerçekleşmediğinin nasıl değerlendirile­
ceği de belirtilmelidir. Ayrıca her etkinliğe, onu en iyi tanımlayan bir isim verilme­
si de önemlidir. Aşağıda ilköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersiyle ilgili bir
etkinlik örneğinin özeti verilmiştir.
ETKİNLİK
: Bir Mektubum Var
: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
DERS
SINIF
: 4
: Bir Ders Saati
YAKLAŞIK SÜRE
ÖĞRENME ALANI : Ahlak
ÜNİTE
: Sevgi Dostluk ve Kardeşlik
KAZANIMLAR
: Sevgi ifadesi olan davranışlara örnekler verir.
Dostça ve kardeşçe yaşamaya özen gösterir.
TEMEL BEC E R İL ER : Sosyal katılım, eleştirel düşünme, araştırma
235
236
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi
Süreç
1. Öğrencilerden dost olarak kabul ettikleri birine sevgi ve dostluk kavramla­
rı çerçevesinde duygu ve düşüncelerini ifade eden bir mektup yazmalarını
isteyiniz.
2. Gönüllü öğrencilerin mektuplarını sınıfta arkadaşları ile paylaşmalarını
sağlayınız.
3. Okunan mektuplarla ilgili olarak sınıfça konuşunuz.
Değerlendirme
Öğrencilerin yaptıkları mektupları değerlendiriniz.
4. VE 5. SINIF ÜNİTELERİYLE İLGİLİ ÖRNEK
İŞLENİŞLER
Bu ünitede “Bir Dersin İşleniş Aşamaları” başlığı altında verilen ders işlenişi ile il­
gili aşamalar dikkate alınarak öğrenme-öğretme sürecinde farklı biçimde uygula­
malar gerçekleştirilebilir. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi ile ilgili uygulamaları­
na ilişkin iki örnek aşağıda verilmiştir.
Örnek İşleniş I
A. BİÇİMSEL BÖLÜM
O kul:..........................
Sım f-Şube: 5
T a rih :..........
D ers: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
Ö ğ ren m e A lanı: İnanç
K azan ım : İnsanın akıllı ve inanan bir varlık olduğunun farkında olur.
Ü n ite: Allah İnancı
K o n u : İnsan Akıllı ve İnanan Bir Varlıktır
K av ra m la r: Akıl, inanç.
D eğ erler: Bilimsellik, sorumluluk
B e c e rile r: Araştırma, eleştirel düşünme.
Süre: 90 Dakika
Y ö n te m v e T e k n ik le r: Düz anlatım, soru-cevap, resimlerle çalışma tekniği,
beyin fırtınası.
A raç-G ereçler: Tepegöz-asetatlar, resimler, ders kitabı, yazı tahtası ve kalemi.
B. DERSİN İŞLENİŞİ
1. G iriş B ölü m ü
a. D ikkat Ç ek m e v e G üdülem e: Öğretmen öğrencilerin dikkatini çekmek ve
onları konuya güdülemek için şu girişi yapar ve ilgili soruları yöneltir: Çev­
renizi dikkatlice inceleyiniz. Neler görüyorsunuz? Gördüklerinizi defterinize
yazınız. Çevremizde insanlar, hayvanlar, bitkiler, ağaçlar, Ay, Güneş, yıldız­
lar vb. varlıklar bulunmaktadır. D efterinize yazdıkların ızla karşılaştırınız.
Başka hangilerini ekleyebilirsiniz? Çevremizde gördüğümüz her şeye varlık
denir. Varlık var olan, bulunan demektir. Çevrenizde gördüğünüz varlıkları
benzer özelliklerine göre sınıflandırınız. Varlık olup d a görem ediklerim iz de
var mıdır? Öğretmen soruların cevaplarını kısaca alır ve bu derste öğrendik­
lerinizle, insanın akıllı ve inanan bir varlık olduğunu öğreneceksiniz, der.
Ünite 12 - İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Üniteleri ile İlgili Örnek İşlenişler
b. G özd en g e çirm e : Bu derste insanın diğer varlıklardan hangi yönü ile ayrıl­
dığını örnekleriyle beraber göreceğiz.
2. G elişm e B ö lü m ü
K o n u y a G eçiş: Öğretmen konuya şu ifadelerle giriş yapar: Çevremizdeki
varlıklardan biri de insandır. İnsan canlı olan varlıklardandır. Bütün canlılar
gibi insanlar da doğarlar, beslenirler ve büyürler. Ancak insanı diğer canlılar­
dan ayıran önemli özellikleri de vardır. İnsan yeni buluşlar yapar. Yaptığı
araçlarla havada, karada ve denizde seyahat eder. Tabiata egemen olmaya
çalışır. Çeşitli konularda araştırmalar ve incelemelerde bulunur. Sorular sorar
ve cevaplarını bulmaya çalışır. İnsan bütün bunları sahip olduğu hangi özel­
likleri sayesinde yapabilm ektedir?
E tk in lik : 1
Öğretmen öğrencilerden aşağıdaki iki haberi okumalarını ister ve devamındaki
soruları yöneltir.
Türk bilim adamı zekâyı taklit eden
robot icat etti
Koyunlar intihar etti.
Bir Türk bilim adamı, el becerisi ve zekâ ge­ Tercan’ da gök gürültüsünden korkarak 20
rektiren işleri yapabilen robotu icat etmeyi metrelik uçurumdan atlayan 330 koyun te­
başardı. Pamukkale Üniversitesi Makine Te­ lef oldu.
orisi ve Dinamiği Anabilim Dalı öğretim üye­ Tercan ilçesinde’ki Konarlı yaylasında 1. ve
si Doç. Dr. E. Ş. Ç.’in ürettiği “RoboKol” isim­ P. Y.’a ait koyunlar otlatıldığı sırada gök gü­
li robot, 180 bin YTL’ye mal oldu. Robo- rültüsü meydana geldi. Gürültüden korkan
Kol’un dünyadaki ilk örneklerinden birisi ve koşmaya başlayan koyunlar, yaylada bu­
olduğunu söyleyen Doç. Dr. E. Ş. Ç., yeni lunan 20 metrelik uçurumdan düştüler,
nesil robotun finansmanını Türkiye Bilimsel
ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK)
î. ve P. Y., 600 koyunun bulunduğu sürü­
den 330 koyunun telef olduğunu ifade ede­
xe Devlet Plânlama Teşkilâtı (DPT)’nin kar­ rek, zararlarının karşılanması için yetkililer­
şıladığını belirtti. İnsan kolu gibi hareket
eden ROBOKOL, çevresindeki değişiklikleri
fark ediyor ve ona göre tavır alıyor. Bazı be­
yin ameliyatlarında, cerrahın elle ulaşması­
den yardım beklediklerini ifade ettiler.
24 Ağustos 2006 Erzincan gazetesi (İnter­
net sitesi)
nın zor olduğu kısımlara ulaşabilecek ve en­
kaz altında ilerleyerek depremzedelere ilk
müdahaleyi yapabilecek. Ayrıca RoboKol
Türk yapımı olduğu için bütün detayları üni­
versite öğrencilerine anlatılarak, onlara pra­
tik kazandıracak ve bu alanda yapılacak di­
ğer çalışmalara ışık tutacak.
4 Ekim 2006, Zam an Gazetesi (İnternet
sitesi)
1. Sizce birinci haberdeki bilim insanının başarısının nedenleri nedir? Hangi özelliği ile in­
2.
sanlık için yararlı bir buluş yapmıştır?
İkinci haberde koyunların hepsinin birden uçurumdan atlamasının nedenleri neler
olabilir?
237
238
Din Kü l t ür ü ve A h l a k B i l g i s i Öğ r e t i mi
Etkinlik: 2
Öğretmen aşağıdaki ayet meallerini tahtaya yansıtır ve ilgili soruları yöneltir.
“.. .Sizin için yeryüzünü döşeyen, yollar açan, gökten su indiren odur. B iz o su
ile türlü türlü, çift çift bitkiler yetiştirdik. İster yeyin, ister hayvanlarınızı otlatın.
Onlarda, akıl sahipleri için şüphesiz dersler vardır .” (Tâ-Ha suresi, 53-54. ayetler.)
Yukarıdaki ayetlerden hareketle;
1. Çevremizdeki bitkilerde, hayvanlarda kimin için dersler vardır?
2. Evrendeki varlıklardan yararlanmamızı sağlayan hangi özelliğimizdir?
3. Çevremizdeki her şey bize nasıl yarar sağlamaktadır?
Ara Geçiş: Öğretmen etkinliklerle ilgili şu açıklamalarda bulunur: Kur’an’da Al­
lah “M uhakkak ki biz insanı en güzel şekilde yarattık. ’’ (Tun suresi, 4. ayet) buyur­
maktadır. İnsanın en güzel şekilde yaratılmış olmasının anlamı, insana akıl verilmiş
olmasıdır. Bazen herhangi bir işi başardığımız zaman anne-babamız, öğretmenle­
rimiz veya arkadaşlarımız bize “çok iyi düşünmüşsün”, “akıllı hareket etmişsin”,
“aklını kullanmışsın” gibi ifadeler kullanırlar. Ama başka bir varlık için aynı ifade­
leri kullanmazlar. Öğretmen akıl nedir? sorusunu yöneltir ve akıl kavramını aşağı­
daki gibi tanımlar.
Akıl, insanın düşünme, doğruyu yanlıştan, iyiyi kötüden ve faydalıyı zararlıdan ayırması
için Allah tarafından kendisine verilmiş bir nimettir.
E tk in lik : 3
Öğretmen öğrencilerden akılla ilgili atasözleri bulmalarını ve buldukları atasöz­
lerini yukarıdaki akıl tanımı çerçevesinde değerlendirmelerini ister.
Etk in lik : 4
Öğretmen aşağıdaki örnek olayı tahtaya yansıtır ve devamındaki soruyu öğren­
cilere yöneltir.
İnanmayan hiçbir toplum yoktur...
İnsanlar her devirde kendilerini yaratan birisinin arayışı içinde olmuşlardır. Fırat ile Dic­
le akarsuları arasındaki Mezopotamya’da doğa olayları tanrı olarak kabul edilmiş ve her
birine bir ad verilmiştir. Örneğin bunlardan en büyüğüne “Anu” demişlerdir. Eski Yunan­
lılar da tanrıların Olympos Dağı üzerinde yaşadıklarına inanıyorlardı. İnançlarına göre in­
san görünümündeki bu tanrıların insanlara özgü özellikleri olduğunu ama ölümsüz ol­
duklarını kabul ederlerdi. Her birine bir ad vermişlerdi. En büyüğü “Zeus”tu. Romalılar­
da ise örnek olarak çiçek tanrısı “Flora” idi. Wikingler ise “Odin” adı verilen bir savaş ve
ölüm tanrısına inanıyorlardı. Anadolu’da “Kibele” ve “Artemis” gibi tanrılar bulunuyordu.
Din ile ilgili kaynaklara baktığımızda ise, Hz. Adem’in ilk insan \e ilk peygamber oldu­
ğu görülür. Hz. Adem’den sonra birçok peygamber gönderilmiştir. Hz. Davud, Hz. Mu­
sa, Hz. Isa ve sonuncusu olan Hz. Muhammed peygamber olarak görevlendirilmişlerdir.
Bütün peygamberler insanları bir tek Allah’a inanmaya çağırmışlardır.
Ancak insanlığın tanrı inancı zannedilenin aksine çok tanrıcı değil, tek tanrı inancı ile
başlamıştır. İnsanlar daha sonra tanrıya ulaşmak için araya putlar koymuşlar, insanlara
olağanüstü özellikler yüklemişlerdir. Allah da onları tekrar doğru inanca yönlendirmek
için peygamberler göndermiştir. İnsanlığın bütün tarihi incelendiğinde inanmayan hiçbir
toplumun olmadığı görülür. (Baki Adam, Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, MEB, Ankara 2002,
s. 19 vd.’dan bu kitap için uyarlanmıştır.)
• Tarihin her döneminde insanların tanrı arayışları onların hangi özelliğini göstermektedir?
S ö z l ük
249
Sözlük
A
E
Abdest: Bedenin belirli yerlerini usulüne uygun olarak yıka­
Ehl-i Beyt: Hz. Muhammed’in ev halkı, özellikle de Hz. Ali,
mak ve bazılarını da eldeki ıslaklık ile meshetmek.
Hz. Fatma, Hz. Haşan ve Hz. Hüseyin ile bunların de­
vam eden nesilleri.
Ahlak Alanı: İnsanı kuşatan sosyal ve manevi bir varlık
alanı.
Etkinlik/ Öğretimsel İşler: Öğrenme-öğretme sürecinde öğ­
Ahlak Gelişimi: Çocuğun içinde yaşadığı toplumun ilkeleri­
rencilerin bilgiyi paylaşma ve yapılandırmak amacıyla
ni ve değerlerini kazanma süreci.
katılmış oldukları öğrenme faaliyetlerinin tümü.
Ahlak: Nefiste yerleşmiş bulunan bir yeti.
F
B
Farz: İslam dinine göre; oruç tutmak, günde beş vakit namaz
Beceriler: Öğrencinin öğrenme-öğretme süreci içinde kazan­
kılmak gibi yapılması kesinlikle emredilen ibadetler.
ması, geliştirmesi ve hayata aktarması amacıyla tasarla­
nan davranış ve kazanımlar.
G
Gözden Geçirme: Öğrenciler dersin işlenişine geçmeden ön­
C -Ç
ce işlenecek dersin amaçlarının ve dersin işleniş süreci­
Cömertlik: Harcamalarda israf ve cimrilikten kaçınmak, ge­
nin açıklanması, daha önceki ünitelerle ve günlük ya­
reken yerde gerektiği kadar harcama yapmak.
Çin Dinleri: Çin’de ortaya çıkan Konfüçyanizm ve Taoizm
şamla bağlantılarının kurulması.
Gözlem Formu: Bir işin yapılış sürecini analiz etmek amacıy­
dinleri.
la uygulanan değerlendirme tekniği.
Güdüleme: Öğrencilerin öğrenme öğretme sürecine aktif ola­
D
rak katılmaları ve bu katılımlarını sürdürmeleri için ör­
Değer Analizi: Değer sorunlarının örnek olaylar üzerinden
nek verme, kıssa anlatmak, soru sormak gibi çabaların
toplamı.
akılıcı bir biçimde test edilmesi.
Değerler: Öğrencilerin içselleştirmesi öngörülen adalet, ai­
le, saygı, sevgi, hoşgörü, bilimsellik, dayanışma gibi
değerlerdir.
H
Haram: Yalan söylemek, hırsızlık yapmak gibi dinimizce ya­
Ders Planı: Bir ders saatinde öğrencilerin kazanımlarma yö­
nelik hazırlanmış öğretim etkinliklerinin ayrıntılı planı.
pılması kesinlikle yasaklanan tutum ve davranışlar.
Helal: Dinî açıdan yapılmasına izin verilmiş herhangi bir kı­
sıtlama yapılmamış tutum ve davranışlar.
Dikkat Çekme: Dersin başında ve işlenişi sırasında öğrenci
dikkatinin derse çekilmesi.
Hicret: Bir yerden bir yere göç etmek. İslam kültüründe “hic­
Din: Din, akıl sahibi insanları kendi irade ve arzularıyla biz­
ret” denince, Peygamberimizin ve ilk Müslümanların
zat onlar için hayırlı şeylere sevk eden ilahi kanun.
Din Dili Çalışmaları: Öğrencilerin benzetme, mecaz, kina­
Mekke’den Medine’ye göç etmek zoaında kalışı anlaşılır.
Hint Dinleri: Hindistan’da gözlenen Hinduizm, Budizm, Cay-
yeli anlatım gibi sembolik anlatımla yazılan dinî metin­
leri doğru biçimde anlayıp yorumlayabilmesi için yapı­
nizm, Sihizm ve Parsilik, vb. dinler.
Hoşgörü: insanlara saygılı olma veya kendisi gibi düşünme­
lan dil çalışması.
Din Öğretimi: İlköğretim ve ortaöğretim kurumlannda yürü­
yen kişilerden rahatsız olmama hâli.
tülen örgün eğitim programlarında din derslerinin diğer
i
derslerden ayrı bir ders olarak okutulması.
İbadet: İnsanın bağlandığı, kendisinin varlık sebebi olarak
Din ve Ahlak Öğretiminin Temelleri: Din ve ahlak öğreti­
gördüğü güce, varlığa olan görevini yerine getirmesi.
minin temelleri genel olarak; tarihsel temeller, felsefi te­
İlahi Dinler: Kendlerini ilahi kaynağa dayandıran ve birbir-
meller, bireysel-insani temeller, toplumsal temeller, kül­
leriyle köken olarak ortaklıklara sahip olan Yahudilik,
türel temeller, evrensel temeller, hukuksal temeller, laik­
Hristiyanlık ve İslam dinleri.
lik temeli, dinsel ve eğitsel temeller gibi başlık altında
toplanmaktadır.
Doğruluk: insanın içi ile dışının, özü ile sözünün bir olması.
İman: Değerde nihai olan ve gerçeklikte temel olan şey hak­
kında verilen hüküm.
İnanç: Zan, bireysel kanaat ve tahmin gibi, hem nesnel hem
de öznel açıdan doğallanamayan kabuller.
25 0
S ö z l ük
P
K
Kanaat: İnsanın sahip olduğu kıymetlerin değerini bilmesi;
Performans Değerlendirme: Öğrencilerin beklenen perfor­
gücü yettiğince çalışması, sonunda elde ettikleriyle yeti­
mansı gösterip göstermediğini belirlemek amacıyla uy­
nip başkalannın malına göz dikmemesi.
gulanan ölçme tekniği.
Kavramlar: Bir öğretim alanı ile ilgili öğrencinin düşündük­
Programın Yapısı: Programın genel amaçları, öğrenme
lerini doğru biçimde ifade etmesini sağlayan, o alana
alanları, kazanımlar, etkinlikler ve açıklamalardan
ilişkin teknik terimler.
oluşmaktadır.
Kazanım: Öğrenme-öğretme sürecinde önceden düzenlenen
yaşantılar yoluyla öğrencinin kazanması planlanan bilgi,
s-ş
beceri, değerler ve tutumlar.
Sabır: İnsanın sosyal hayatta karşılaştığı güçlüklere göğüs ger­
Kültür: Bir insan topluluğunun kuşaktan kuşağa aktardığı
maddi ve manevi değerlerin bütünü.
mesi.
Subuti Sıfatlar: Allah’ın dışında kısmen başka varlıklarda da
bulunabilen hayat, ilim, irade, görme (basar), işitme (se­
L
mi’), dileme ve kudret sıfatları.
Laiklik: Farklı din ve inançlara bağlı insanların barış içinde,
Suffe: Mescid-i Nebevi’nin yan tarafına yapılan etrafı açık, üs­
uyumlu bir şekilde yaşaması.
tü hurma dalları ile örtülü olan evi ve ailesi olmayan fa­
kir müslümanların kaldığı yer.
M
Sünnet: Farzlar ve vaciplerden başka Hz. Muhammed (S.A.V)
Mabet: Bir yüce varlığa, bir kutsala saygı göstermek ona ta­
zimde bulunmak için inşa edilmiş yapı.
tarafından yapılan ibadetler.
Şehit: Vatan savunmasında yaşamını yitiren kişi.
Mekruh: Haram olduğu dini delillerle sabit olmamasına rağ­
men yapılması uygun olmayan tutum ve davranışlar.
Muhacir: Hicret eden yani göç eden kişi.
T
Tevekkül: İnsanın gerçekleştirmek istediği bir iş için gereken
her şeyi yapması ve sonucu Allah’tan beklemesi hâli.
Mübah: Mükellef olan kimsenin yapıp yapmamakta serbest
olduğu şeyler davranışlar.
Teyemmüm: Niyet ederek temiz toprak veya toprak cinsinden
Müfsid: Başlanmış bir ibadeti bozan davranışlar. Örneğin na­
maz kılarken konuşmak, gülmek gibi.
Müstehab: Müstehab da peygamberimizin bazen yaptığı
bazen de yapmadığı ibadet. Örneğin; kuşluk namazı
bir şeye ellerini vurup kollannı ve yüzünü meshetmek.
u
Utanma Duygusu (Haya): Açıkça kınanıp yerilme korkusu.
kılmak.
V
ö
Vacip: Farz kadar kesin olmamakla birlikte güçlü bir dinî de­
Öğrenme Alanları: Bir dersin içeriğini oluşturan, öğrencile­
rin seviyelere ve konunun özelliklerine göre üniteler ha­
lil ile yapılması buyrulan ibadetler.
Vahiy: Gizlice veya hızlı bir şekilde bildirmek, konuşmak, il­
linde düzenlenmiş içerik.
ham ve işaret etmek.
Öğretim Programı: Bir öğretim programı kapsamında yer
Y
alan derslerin amaç, içerik, öğrenme-öğretme süreci,
yöntem ve teknik, ölçme ve değerlendirme gibi boyutla­
rının açıklandığı genel plan.
Yıllık Plan: Bir dersle ilgili öğretim yılı boyunca gerçekleşti­
Ölçek: Daha önce tanımlanmış bir özelliğin ya da yapının or­
ve ünitelerle ilgili kazanım, içerik, ölçme ve değerlendir­
rilecek öğrenme-öğretme etkinliklerini ünitelere ayıran
taya çıkarılması amacıyla geliştirilen ve sadece o özelliği
ölçmede kullanılan ölçme aracı.
me ile ilgili açıklamaları gösteren çizelge.
Yumuşak Huyluluk: İnsanın beşeri ilişkilerinde öfkelenme­
Ölçülülük (İtidal): İnsanın gerek duygularında gerekse dav­
ranışlarında aşırılıktan kaçınması.
Öz Değerlendirme: Öğrencilerin kendi kendilerine yönelik
olarak yaptıkları değerlendirme.
mesi, nazik ve kibar davranması hâli.
z
Zati Sıfatlar: Sadece Allah’a özgü olan, başka hiçbir varlıkta
bulunmayan vücud, kıdem, beka, muhalefetu’n lil-havadis, kıyam bi-nefsihi ve vahdaniyet sıfatları.
Dizi n
Dizin
1982 Anayasası 130, 135, 142
Dini Gelişim Kuramları 210
Doğruluk 88, 95, 97, 105
A
Dua ve Sure Öğretimi Teknikleri 210, 218
AB ve Din Öğretimi 128
Abdest 44, 48, 49, 61
E
Ahiret 23, 24, 28, 32, 35, 36, 39, 40
Etkinlikler (Öğretimsel İşler) 235, 244
Ahlak 87-105
Ahlak Alanı 87, 89, 91-93, 95, 97, 99, 101, 103-105
Ahlak Gelişim Kuramları 209, 210, 224
F
Farz 44, 46-54, 56-58, 61
Ahlak Gelişimi 210, 212-214, 220, 222
G
Ahlak Öğretimi 127-129, 131, 132, 133, 142
Aile 88, 97, 100, 101, 102, 105
Gagavuz 110, 114
Allah 25, 28-39
Gözden Geçirme 230, 231, 233, 237, 241, 244
Anlam Çözümleme Tablosu (AÇT) 175, 176
Gözlem Formu 196-197
Ayet 65, 66, 73, 78-82
Ayet Öğretimi 170
Güdüleme 230-232, 234, 236, 240, 244
Güvenilirlik (Emanet) 98
B
H
Beceriler 150, 158, 160, 162, 165
Hac 44, 57, 58, 6l
Bireysel Ahlak 96, 105
Hicret 66, 70-72, 82, 83
Budizm 2, 5, 13, 15-17
Hinduizm 2, 5, 13-16
c-ç
Hint Dinleri 1, 5, 13, 15, 19
Hoşgörü 98, 99, 105
Cami 44-46, 52, 54, 6l
Hristiyanlık 2, 3, 5, 6, 8-11, 13, 19
Cebrail 66, 68, 69, 80
Hz. Muhammed 65-82
Cömertlik 89, 98, 100, 105
Çin Dinleri 5, 13, 17, 18
i
Çoklu Zekâ Kuramı 229, 230, 239, 244
İbadet 43-47, 49, 51, 53, 55-57, 59, 60
Çuvaş 110, 114
İbadet Öğretimi 189, 200, 224
İlahi Dinler 1, 2, 5, 19
D
İman 25-29, 32, 34-37, 39
Değer Analizi 170, 171, 174, 184
İnanç 24-29, 35, 36, 39
Değer Öğretimi 170, 171, 174
İnanç Öğretimi 215
Değerlendirme 189-195, 197, 198, 201
İslam 1, 3, 5, 6, 8, 12, 13, 19
Değerler 149, 150, 153, 155, 162, 164
Delil 27, 28, 39
K
Ders Planı 189, 190, 192-194, 204
Kader 23, 24, 36-42
Dersin İşlenişi 229, 231, 232, 233, 236, 239-241
Kanaat ve Tevekkül 99, 105
Dikkat Çekme 230-232, 234, 236, 240, 244
Karaim 110, 114
Din 1-6, 8-15, 17-19
Kavram Ağı (KA) 176, 177
Din Bilgisi Dersi 130
Kavram Haritası (KH) 177, 178
Din Dili Çalışmaları 170, 184
Kavramlar 150, 161
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi 127, 131, 137, 139, 140,
Kazanım 150, 154-156, 158-161
142
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Dinsel ve Eğitsel
Temelleri 128, 137
Din Öğretimi 127-129, 133, 135-137, 139-142
Kitap 23, 24, 28, 32-34, 39, 40
Kohlberg 210, 213-215, 224
Konfüçyanizm 2, 5, 13, 17, 18
Kur’an 65-67, 69, 71, 73, 75-82
251
25 2
Dizin
Kurban 44, 45, 47, 52, 58, 59
Kültür 109-114, 116, 120, 121, 123
L
Laiklik 109, 110, 121, 123
Laiklik ve Din Öğretimi 128, 136
M
Mabet 43-45, 60
Maniheizm 110, 115
Melek 28, 29, 31, 32, 39
N
Namaz 44-53, 55, 56, 58, 59, 6l
o -ö
Oruç 44, 46, 52-55, 61
Öğrenme Alanları 154-156, 160, 163
Öğretim Programı 149-154, 159-162, 164
Ölçme 189-192, 195, 197, 199, 204
Ölçülülük (İtidal) 98, 105
Öz Değerlendirme 196, 204
Özel Öğretim Bilgisi 170
P
Performans Değerlendirme 190, 195, 198
Peygamber 34
Piaget 210, 213, 214, 224
Planlama İlkeleri 190, 191
Programın Vizyonu 150, 152
Programın Yapısı 150, 154
s -Ş
Sabır 99, 102, 105
Subutî Sıfatlar 29-31
Sure 66, 69, 79, 80-82
Sünnet 44, 47, 51-54, 6l
Şamanizm 110, 114
T
Taoizm 2, 5, 13, 17, 18
Temel Ahlaki Değerler 88, 90, 97, 107
Tevhid-i Tedrisat Kanunu 129, 135, 142
Teyemmüm 44, 48, 49, 61
Toplumsal Ahlak 88, 99, 100, 102, 105
Tutum Ölçeği 190, 195, 199, 200
Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçlan 149-151, 164
u-ü
Utanma Duygusu (Hayâ) 99, 105
Uygur 110
V
Vacip 44, 47-53, 55, 59, 6l
Vahiy 65, 66, 68, 69, 75-80, 82
Vatan 109, 110, 112-114, 123
Y
Yahudilik 1, 2, 3, 5-8, 13, 19
Yıllık Plan 190-192, 195, 204
Yumuşak Huyluluk 99, 105
z
Zâti Sıfatlar 29
Zekat 44, 45, 55-57, 6l