13. BÖLÜM
advertisement
13. BÖLÜM İŞ PROGRAMLARI: GANTT, PERT ve CPM İNŞ 404 Yapı Yönetimi 2 13. İŞ RPOGRAMLARI 13.1.GİRİŞ Planlama, bir işin en uygun süre ve maliyetle gerçekleştirilebilmesi için, işle ilgili tüm birimlerin, sıra, süre, yer, kapasite ve maliyet açısından, iç ve dış sınır koşulları çerçevesinde zamana bağlı olarak koordine edilmesi işlemidir. Temel amaç, insan zekâsı yardımıyla günlük hayatta yapılan işlerin sistematik olarak değerlendirilmesi ve düzenlenmesidir. Belirli bir zaman süresi içinde tamamlanması gereken işlerin hangi sırayla ve nasıl yapılacağına karar verilerek uygulanmasıdır. Yapılacak işler, az sayıda, karmaşık olmayan, her gün karşılaşılan, standart işler ise kararlar kolaylıkla verilebilir. Ancak işlerin sayısı ve aralarındaki ilişkiler artarak karmaşık olması durumunda bunları en uygun biçimde gerçekleştirmek zorlaşmaktadır. Bu gibi durumlarda, önce söz konusu işlerin bir listesini yapmak ve bunları öngörülen hedefe ve mevcut koşullara uygun bir biçimde planlamak gerekmektedir. Gerçekleştirilmesi gereken iş günlük yaşamdaki işler dışında ekonomik açıdan önemli boyutları bulunan bir inşaat uygulaması (bina, yol, baraj, fabrika v.s.) bir makine imalatı, bir araştırma projesi gibi işler ise planlama ve dolayısıyla iş programı büyük bir önem kazanmaktadır. Çünkü: a) Bir proje (bina, yol, köprü, baraj, fabrika v.b) için gerekli olan temel işlemlerin saptanması ve bu işlemlerin sıra, süre, kapasite ve maliyet bakımından planlanması, bunların uygulama aşamasında yatırım programını ve sonucu ne kadar etkileyeceklerinin bilinmesi başarı açısından çok önemlidir. b) Projenin istenen süre içinde ve ekonomik olarak tamamlanabilmesi için dikkatlerin öncelikle hangi işlemlere (kritik işlemler) yöneltilmesinin bilinmesi ve bu işlemlerin daha kontrollü yapılması gerekmektedir. c) Çeşitli işlemler arasında birlikteliğin sağlanması gerekmektedir. d) Projenin çeşitli aşamalarında görev ve sorumluluk alanlar, işlerini kısa ve uzun vadeli plan hedeflerine göre yürütmelidirler. Sonuç olarak; bu zorunluluklar iş programı yöntemlerinin geliştirilmesini kaçınılmaz yapmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 3 13.2. ADAMSAAT KAVRAMI VE KULLANIM YERLERİ İş verimi, birim zamanda (saat veya gün) yapılan iş miktarı ya da birim imalatın yapılması için gerekli olan süre olarak ifade edilebilir. Bu noktada, inşaat imalatında işçi verimliliğini göstermek için adamsaat kavramı kullanılmaktadır. Adamsaat; herhangi bir iş kalemindeki bir birimlik imalat için bir işçinin saat cinsinden çalışacağı süredir. Üzerinde önemle durulması gereken nokta ise adamsaat değerlerinin, işin birim miktarının makine kullanılmadan sadece işçi tarafından yapıldığı zaman ortaya çıkan süreler olduğudur. Adamsaat değerlerinin proje aşamasında, planlama ve kontrol mekanizmasında önemli bir yeri vardır: Proje aşamalarının ilki olan planlama ve teklif hazırlama konusunda adamsaat değerleri kullanılmaktadır. Teklifin hazırlanmasına söz konusu olan işin maliyet hesabı ve bunun içinde yer alacak işçi veya çalışan maliyetlerinin belirlenmesi için bu veriye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu işin kaç kişi ile ne kadar sürede tamamlanabileceği konusu ve bunun saptanması için önemli veri olan adamsaat değerlerinin elde edilmesi, ortaya konması gerekmektedir. Bu bağlamda işletmelerin gerçek maliyet hesaplamalarında adamsaat verisine gerekli dikkat ve özen gösterilmelidir. Planlamada ulaşılmak istenen önemli bir sonuç da işin bitim süresidir. Bu sürenin oluşumu için de adamsaat verisine ihtiyaç duyulur. İşin bitiş süresini etkileyen diğer faktörler (finansman, malzeme durumu vb.) uygun durumda olması koşuluyla fiziki miktarı belli olan işin yapılma süresine karar verilebilir. Bir işçinin bir birim imalatı ne kadar sürede yapabildiği (adamsaat) ve işin miktarı (metraj) da belli olduğundan karar vereceğimiz işçi sayısı ile işin bitim tarihine ulaşmak mümkün olmaktadır. Bir iş kalemine ait adamsaat değeri için Bayındırlık ve İskân Bakanlığı’na ait birim fiyat analizlerinde yer alan her bir iş kalemi için öngörülen işçilik miktarları toplanarak o iş kaleminin yapılabilmesi için gerekli olan adamsaat değeri bulunmaktadır. Örneğin; 16.001 poz numaralı 150 dozlu demirsiz beton iş kalemi için adamsaat değerinin bulunması için aşağıdaki işlem yapılmaktadır: Beton ustası 0,500 saat Makinist 0,720 saat Makinist yard. 0,150 saat Düz işçi 8,000 saat TOPLAM 9,370 saat Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm 14.023/2 16.001 16.065 17.002 17.136 18.071 180.711 18.102 18.106 18.124 18.152 18.211 18.233/051 18.241 18.253 18.302 18.303 18.321 18.417 18.461/1 18.462/1 19.022/1 19.004 19.020 19.043 19.054 19.063 19.063/A 21.015 21.057 21.065 21.210 22.009/3 Ortalama (Uygulamada) 14.018 İş Kalemi Birim fiyat analizlerine göre 15.001/1 4 m2 0,300 1,000 2,100 9,370 34,200 12,155 6,000 11,200 1,520 1,430 2,210 1,390 1,170 0,600 1,100 0,800 1,300 10,937 10,850 1,500 3,557 1,200 1,800 2,200 0,1500 0,800 0,900 0,500 0,800 0,800 3,500 0,497 0,556 2,520 0,251 0,950 1,750 2,834 6,500 10,000 9,050 8,372 1,537 1,560 1,885 1,500 1,500 0,500 1,550 1,180 0,780 9,743 9,243 1,465 2,148 0,520 0,900 1,200 0,250 0,500 0,600 0,440 0,400 0,400 2,055 0,388 0,283 2,043 m2 6,250 2,750 Birimi Poz No İNŞ 404 Yapı Yönetimi Serbest kazı, tesviye kazısı (makine) Dolgu sıkıştırma (el ile) İksa (sık aralıklı, ahşap) Demirsiz beton (betoniyer ile) Fore kazık Taş duvar Blokaj Tuğla duvar (yatay delikli, fabrika tuğlası ile) Yarım tuğla duvar Hafif beton blok duvar (9–10cm genişlikte) Hafif beton blok duvar (19–20cm genişlikte) Teçhizatlı hafif beton pano duvar Teçhizatlı hafif beton plak çatı döşemesi Oluklu kiremitle çatı örtüsü Trapezoidal alüminyum levha çatı örtüsü Oluklu galvanizli saç ile çatı örtüsü Oluklu asbest levha ile çatı örtüsü Delikli beton briket duvar (10 cm) Delikli beton briket duvar (20 cm) Beton döşeme briketi (asmolen) döşenmesi Ø30 Beton kanalizasyon büzü döşenmesi Cam tülü pestili ile tek katlı yalıtım Cam tülü pestili ile iki katlı yalıtım Cam tülü pestili ile üç katlı yalıtım Isıtılmış kum yalıtım koruyucu Asfalt emül. Kum yalıtım koruyucu 1 mm tabii kauçuk tek yalıtım 3 cm polistiren köpüğü ısı yalıtımı Bir kat bitümlü karton yalıtım Bir kat astar+bir kat sıcak bitümlü ısı yalıtımı Çıplak beton kalıbı Kalıp iskelesi İş iskelesi Ahşap oturma çatı m3 İki yüzü kontrplak pres. iç kapı yapılması Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR m 3 m2 m3 m m3 m3 m3 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m3 m3 m2 m m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m3 m3 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 22.045 23.010 23.014 23.081 23.101 23.111 23.152 23.176 23.243 24.012 24.022 24.021 24.062 24.064 25.005 25.016 25.046 25.048 25.114 Çıralı camdan telerolu pencere Hasır çelik (her kg/m2 için) Nervürlü çelik Demir çatı makası Demir karkas inşaat yapımı Demir kapı, kepenk, pencere vb. Kutu profil pencere Çeşitli demir işleri Alüminyum asma tavan (baskı çıtalı/çıtasız) 12 no. Çinko 155mm yağmur oluğu 12cm iç çapında pikdöfen 12 no. Çinkodan harpuşta yapımı Ø125mm iç çaplı PVC yağmur oluğu Ø150mm iç çaplı PVC yağmur oluğu Yeni ahşaba üç kat yağlıboya Demire 2 kat sülyen,2 kat yağlı boya Renkli üç kat kireç badana Üç kat plastik badana Mevcut döşeme üzerine 2mm PVC karo döş. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 5 m2 ton ton ton ton kg kg kg kg m ad. m2 m m m2 m2 m2 m2 m2 5,250 2,750 80,000 35,000 115,000 48,771 380,000 125,000 370,000 102,800 0,800 0,393 0,700 0,450 0,650 0,415 1,100 3,500 3,760 2,400 1,720 1,250 2,280 1,460 0,459 0,300 0,730 1,855 2,180 0,7600 2,320 1,017 0,300 0,418 1,000 0,613 1,000 1,400 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 6 13.3. GANTT ÇUBUK DİYAGRAMI İş programı yapmak amacıyla kullanılan ilk yöntemdir. 1900 yılında Amerikalı mühendis Henry GANTT tarafından geliştirilen bu yöntemde işlemler, zaman ölçeğine göre çizilen bir dizi yatay çubuk ile gösterilir. Her çubuk, projedeki bir işlemin başlangıç tarihini, süresini ve bitiş tarihini göstermektedir. Geleneksel planlama yöntemi olarak bilinen GANTT çubuk diyagramları uzun yıllar yaygın bir biçimde kullanılmış olup bugün de bazı basit işlerde kullanılmaktadır. 120,000 m³ 480 3 Blokaj 45,000 m³ 50,000 m³ 35,000 m³ 4 5 200 dozlu demirsiz beton Bodrum kat kolon ve döşeme betonu 6 Tuğla duvar 190,000 m³ 7 Tesisat işleri - - 8 Doğramalar 120,00 m² 9 Sıva 250,00 m² 10 Boya ve badana 480,00 m² Haziran Temel betonu Mayıs 2 Nisan 750 Mart m³ Şubat 200,000 2010 Ocak Kazı Aralık Tutarı (TL) 1 Cinsi Kasım Birimi 2009 Miktarı Sıra no Yapılacak işin 750 480 Aylık üretim miktarı Ay sonuna kadar yapılan üretim tutarı (TL) GANTT Çubuk Diyagramının yetersizlikleri şöyle özetlenebilir: İşlemler arasındaki ilişkiler gösterilemediğinden, işlem sırasının yeniden düzenlenmesi gerektiğinde sakıncalar ortaya çıkmaktadır. İş Miktarını işlemlere bağlı olarak göstermezler Hangi işlemlerin süreleri toplamının projenin süresini verdiğini göstermezler. Başka bir değişle kritik işlemler yani kesin olarak öngörülen süresinde bitmesi gereken işlemler belli değildir, böyle işlemlerin tamamlanmasındaki gecikme tüm proje süresini geciktireceğinden, çubuk diyagramlarındaki bu yetersizlik çok önemlidir. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 7 Tamamlanmaları için fazla zamanı (bolluğu) olan, yani kritik olmayan işlemleri göstermezler. Oysa bu bollukların bilinmesi kaynak dengelemesi açısından çok önemlidir. Yukarıdaki yetersizliklere bağlı olarak proje süresinin kısaltılması ile maliyet arasındaki bağıntının nasıl değişeceği sorularına cevap alınamamaktadır. Çubuk diyagramları olasılık içeren işlerde kullanılamazlar. Sonuç olarak; GANTT çubuk diyagramı, basit ve olasılığı bulunmayan projelerde kullanılabilecek niteliktedir. 13.4. PROGRAM DEĞERLENDİRME VE DENETİM TEKNİĞİ Program Evaluation and Review Technique, PERT (Program Değerlendirme ve Denetim Tekniği) olasılık içeren projeler için kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemin kullanıldığı ilk önemli uygulama, Polaris füzeleri projesi olmuştur. 3000 den fazla firmanın çalıştığı bu proje PERT yönteminin başarıyla uygulanması sonucu tahmin edilen süreden 18 ay önce tamamlanmıştır. PERT yönteminin en önemli özelliği süre ve maliyet bakımından kesinlik gerektirmeyen projeler için hazırlanmış olmasıdır. Örneğin, araştırma-geliştirme projeleri, ilk kez gerçekleştirilen ve özellik taşıyan yatırımlar v.s. PERT yönteminde her bir işlem için: ta : en iyimser süre t b : en kötümser süre t m : en olasılı süre te : beklenen (ortalama) süre te = ta +4tm +tb bulunarak şebeke hesabında bu değer esas alınmaktadır. 6 13.5. KRİTİK YOL YÖNTEMİ Critical Path Method (Kritik Yol Yöntemi), kısaca CPM olarak adlandırılmaktadır. CPM yöntemi 1957–1958 yıllarında bulunduğu noktaya oranla büyük bir aşama göstermiştir. Günümüzde, yeni imkânlarla donatılarak, projenin zaman içerisindeki gelişimi, maliyet, nakit akışı ve kaynak aktarımı ile ilgili bir dizi niteliği de kapsamaya başlamıştır. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 8 13.5.1. İşlemlerin Tanımı Bir projeyi oluşturan elemanlara eylem (işlem, faaliyet, aktivite) adı verilmektedir. Örneğin bir bina inşaatı söz konusu ise; Proje yapılması, ruhsat alınması, malzeme siparişi gibi sadece insan emeğine dayanan işlemler (faaliyetler) bulunduğu gibi, kazı yapılması, kalıp kurulması, beton dökümü v.b.gibi hem insan emeği, hem malzeme ve hem de gerektiğinde makine gücüne ihtiyaç gösteren işlemler söz konusudur. Hangi işlerin veya iş gruplarının bir işlem ünitesi olarak alınacağını iş programının niteliğine göre programcı tespit etmektedir. Büyük yatırımlarda genellikle bir temel program hazırlanır. Bir büyük binanın yapımı tek bir işlem olarak gösterilebilir. Daha sonra ara programlara geçildiğinde, temel programdaki bir işlem kendi içinde daha ayrıntılı kısımlara bölünerek, temel programa uygun alt programlar yapılır. Alt programlar birleştirilerek iş programı oluşturulur. CPM yönteminde her işlem bir ok ile gösterilir. Her işlem bir düğüm noktası ile başlar ve diğer bir düğüm noktasında bitmektedir. Başlangıç noktası A (işlemin adı) i j Bitiş noktası tij A : işlemin adı (örneğin: beton dökümü) i : işlemin başlangıç düğüm noktası j : işlemin bitiş düğüm noktası tij : işlemin süresi (gün, hafta, ay) 13.5.2. CPM’deki İşlem Türleri 1) Zaman ve kaynak harcayan gerçek işlemler (kazı işleri, kalıp yapımı, beton dökümü vb.). 2) Yalnız zaman harcayan yapay işlemler (boyanın kuruması, betonun sertleşmesi vb.). 3) Ne zaman, ne de kaynak harcayan kukla (gerçek dışı, hayali= dummy) işlemler. İşlemler arasındaki ilişkiyi belirtmek amacıyla CPM şebekesine yardımcı olarak giren işlemlerdir. Kesikli çizgi ile gösterilirler. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 9 Gerçek ve Yapay İşlem: i j tij i Kukla İşlem (tij=0): j tij=0 13.5.3. İşlemlerin Zaman Birimi ve Tamamlanma Süresi 1) İş programındaki bütün işlemler için aynı zaman biriminin kullanılması zorunludur. 2) Zaman birimi için belirli bir standart söz konusu olmayıp projenin niteliğine iş programının detay derecesine göre farklı zaman birimleri kullanılabilir. a) Bir uzay mekiği projesinde bazen saniye ve hatta saniyenin kesirleri bile zaman birimi olarak kullanıldığı gibi, uzun yıllar sürebilecek bir yatırım için zaman birimi olarak ay hatta yıl da alınabilir. b) İnşaat uygulamaları için genellikle kullanılan zaman birimleri gün, hafta ve ay olarak alınmaktadır. c) Önemli olan husus amaca ve planlama detayına uygun zamanın seçilmesi ve projedeki tüm işlemler için bu birimin kullanılmasıdır. 3) Bir işlemin tamamlanma süresi, o işlemin başladığı andan bitinceye kadar geçen zaman demektir. Bu arada işlemin kesintiye uğramadan devam ettiği kabulü yapılır. 4) i düğüm noktasında başlayıp j düğüm noktasında biten bir işlemin tamamlanma süresi (tij) şöyle hesaplanır: V, i-j işinin toplam miktarı; v ise birim zamanda yapılan iş miktarını göstermek üzere işlemin tamamlanma süresi, tij = V v şeklinde hesaplanmaktadır. Toplam iş miktarı (V) projeden hesaplanır. Metraj cetvellerinden alınmaktadır. Örneğin 1000 m³ hafriyat, 100 m² sıva, 50 m boru döşeme v.s. gibi. Birim zamanda yapılabilecek işin (v) hesabı ise daha ayrıntılı olup, bunun sağlıklı bir biçimde saptanması, planlamanın başarısı açısından çok önemlidir. İşlemin gerekmektedir. bünyesine Çeşitli iş giren insan kalemlerinin, ve her makine biriminin gücünün ne kadar bilinmesi zamanda yapılabileceğini gösteren analizler mevcut olup bunlardan yararlanılmaktadır. Diğer önemli bir faktör ise, işi yapan firmanın eleman, makine, araç, gereç açısından Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 10 olanaklarının ne olduğu ve söz konusu işi gerçekleştirmek için hangi kaynakları kullanabileceğidir. Dikkate alınması gereken bir diğer faktör işlemin maliyetidir. İşlemin tamamlanma süresi olarak hesaplanan (tij) süresi normal süredir. Bu süre içinde, doğrudan olarak işlemin bünyesine giren insan gücü, malzeme, yardımcı malzeme, makine-saat miktarları bu işlemin normal maliyetini oluşturmaktadır. 13.5.4.İşlemler Arasındaki İlişkiler CPM yönteminde temel ilişki, bir işlem bittikten sonra onu izleyen işlemin veya işlemlerin başlayabileceği ilişkisidir. Bir başka değişle son-baş (finish to start) ilişkisi vardır. 1 A (kalıp yapımı) A C B 2 B (beton dökümü) 3 A ve B tamamlandıktan sonra C başlayabilir veya C’nin başlayabilmesi için A ve B tamamlanmış olmalıdır. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 11 13.5.5. Ağ Diyagramının Kurulması CPM ağ diyagramının kurulabilmesi için, işlemler arasındaki ilişkiler göz önüne alınarak bunların mantık kurallarına uygun biçimde sıralanması gerekmektedir. Bu konuda en önemli unsur insan zekâsıdır. Ayrıca yapılacak işin çok iyi bilinmesi gerekmektedir. Yapılacak işlemler; Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 12 1) Önce yapılacak işlerin neler olduğu saptanır. 2) Bu işlerden hangilerinin CPM şebekesinde bir işlem olarak tanımlanacağı belirlenir. Gerekiyorsa bir temel diyagram oluşturulur. Bu temel şebekedeki işlemler, alt işlemlere ayrılarak alt diyagram ve bunlar da birbirine bağlanarak İŞ PROGRAMI hazırlanır. 3) İşlemler arasındaki ilişkileri incelemek ve hatasız bir sıralama yapabilmek için her aşamada, her işlem için şu sorular sorulur: a) Bu işlemin başlayabilmesi için hangi işlemlerin tamamlanmış olması gerekir? b) Bu işleme paralel olarak hangi işlemler başlayabilir? c) Bu işlem bittikten sonra hangi işlemler başlayabilir? 4) Düğüm noktalarının numaralandırılması yapılır. a) Her düğüm noktasına farklı bir numara verilir. Aynı numarayı taşıyan birden fazla düğüm noktası olamaz. b) Numaralar başlangıç düğüm noktasına kadar genellikle artarak devam eder ve yine genel olarak başlangıç düğüm noktasına en küçük numara verilir. Ancak numaralama için öngörülen kesin bir kural yoktur. c) Şebekeye sonradan bazı işlemlerin eklenebileceği ihtimali düşünülerek düğüm noktalarına, sayı atlayarak da numara vermek mümkündür. 5) Numaralama yapıldıktan sonra CPM diyagramındaki her işlem, başladığı ve bittiği düğüm noktalarının numaraları ile tanımlanır ve tablo halinde gösterilir. Örnek: A (0–1) temel kazısı B (1–2) kalıp yapılması C (2–3) beton dökümü 0 A (temel kazısı) 1 B (kalıp yapılması) Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 2 C (beton dökümü) 3 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 13 13.5.6. CPM Ağ Diyagramı Hazırlama Kuralları KURAL 1: İki düğüm noktası arasında birden fazla işlem varsa, bunlar kırık çizgi veya eğri ile gösterilemezler. İşlemlerin başlangıç veya bitiş düğüm noktalarına kukla işlemler ve yeni düğüm noktaları eklenir. Kritik yol yönteminde ve bilgisayar programlarında her işlem, başlangıç ve bitiş düğüm noktalarının numaraları ile tanımlanmaktadır. Her şebekede aynı sayı çifti ile sadece bir işlemin gösterilmesi gerekmektedir. KURAL 2: Bir işlem, kendinden önce biten işlemlerin başlangıç noktasına bağlanamaz. D E Görüldüğü gibi, B işlemi D ve E’den sonra başladığı halde D başlamadan önce bitmektedir. Bir mantık hatası söz konusudur. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 14 KURAL 3: Bir B işlemi, kendinden önceki A işleminin yalnız bir kısmına bağlı ise, A işlemi parçalara ayrılarak B işleminin ne zaman başlayacağı açıkça belirtilmelidir. A1 A A2 B YANLIŞ B DOĞRU KURAL 4: Bütün düğüm noktaları, ağ diyagramının başlangıç ve bitiş düğüm noktalarına bağlanmalıdır. KURAL 5: Temel(ana) programda bir okla gösterilen herhangi bir A işlemini oluşturan detay işlemler kapalı bir diyagram meydana getirmelidir. Bu detay diyagramın başlangıç işlemleri temel diyagramdaki A işleminin başlangıç düğüm noktasından başlamalı, bitiş işlemleri A işleminin bitiş düğüm noktasında bitmelidir. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 15 13.5.7. CPM Semboller Listesi: i : i-j işleminin başlangıç düğüm noktası j : i-j işleminin bitiş düğüm noktası i-j : işlemin numarası (0–1 işlemi, 7–10 işlemi vb.) tij : i-j işleminin süresi (TE)i : i düğüm noktasının en erken tamamlanma zamanı (TG)i : i düğüm noktasının en geç tamamlanma zamanı (TE)j : j düğüm noktasının en erken tamamlanma zamanı (TG)j : j düğüm noktasının en geç tamamlanma zamanı (tEB)ij : i-j İşleminin en erken başlama zamanı (tES)ij : i-j İşleminin en erken bitme zamanı (tGB)ij : i-j İşleminin en geç başlama zamanı (tGS)ij : i-j İşleminin en geç bitme zamanı (TB)i-j : i-j işlemindeki toplam bolluğu (total float) (SB)i-j : i-j işlemindeki serbest bolluğu (free float) (BB)i-j : i-j işlemindeki bağımsız bolluğu (AB)i-j : i-j işlemindeki ara bolluğu Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 16 13.6. CPM Ağ Diyagramı Hesapları CPM ağ diyagramının oluşturulması aşağıda verilen sistem üzerinde adım adım anlatılmaktadır. 10 10 0 0 4 0 4 4 2 6 6 3 10 10 8 22 22 12 12 6 2 4 5 2 11 10 7 16 9 1. Adım: En erken tamamlanma sürelerinin bulunması İleri geçiş yapılarak düğüm noktalarının erken tamamlanma süreleri (TE) bulunur. a) Başlangıç düğüm noktasının, yani CPM şebekesinin ilk düğüm noktasının (TE)’si sıfırdır. İlk düğüm noktasının üst veya alt kısmına çizilen dikdörtgen içine yazılır. b) Bir n düğüm noktasının (TE)n en erken tamamlanma zamanını bulmak için kendinden hemen önceki j düğüm noktasının (TE)j değerine j-n işleminin (tjn) süresi eklenir. (TE )n = (TE )j + t jn 0 TE i tij TE j tjn TE n tnm m c) Bir A düğüm noktasına birden fazla ok (işlem) geliyorsa yani n den hemen önce birden fazla düğüm noktası varsa, n düğüm noktasına gelen her işlem için (TE)n değerleri ayrı ayrı hesap edilir. Bulunan değerlerden en büyüğü alınır. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 17 Örnek Hesaplama 0 düğüm noktası (TE)0=0 2 düğüm noktası (TE)2=0+4=4 4 düğüm noktası (TE)4=0+2=2 6 düğüm noktası (TE)6=4+6=10 8 düğüm noktası (TE)8=4+3=7 (TE)8=10+0=10Î10 alınır 10 düğüm noktası (TE)10=2+5=7 12 düğüm noktası (TE)12=10+12=22 12 düğüm noktası (TE)12=7+6=13Î22 alınır. Proje en geç 22 gün sonra bitecektir. 9 2. Adım: En geç tamamlanma sürelerinin bulunması Geri geçiş yapılarak düğüm noktalarının en geç tamamlanma süreleri (TG) hesaplanır. a) Şebekenin son düğüm noktası için (TE)son = (TG)son = Proje süresi kabulü yapılır. İlgili düğüm noktasındaki kutu içerisine yazılır. b) Son düğüm noktasından bir önceki düğüm noktasının en geç tamamlanma zamanını bulmak için bu noktadan başlayan işlem (çıkan ok) dikkate alınır. Son düğüm noktasının (TG) değerinden son işlemin süresi çıkarılarak, bir önceki düğüm noktasının (TG) değeri bulunur. (TG)n = (TG)m–tnm Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 18 c) Şayet herhangi bir n düğüm noktasından birden fazla ok çıkıyorsa, yani bu noktada başlayan işlem sayısı birden fazla ise, bu işlemlerin her birinin bitiş düğüm noktasının geç tamamlanma zamanından o işleme ait süre çıkarılır ve bulunan değerlerin en küçüğü alınır. 0 TE TG i tij j TE TG tin n TE TG tnm m Örnek Hesaplama: Örnek olarak çizilen şebekede, son düğüm noktası (TE)12=22 olarak bulunmuştu: 12 düğüm noktası (TG)12=(TE)12=22 dir. 10 düğüm noktası (TG)10=22–6=16 8 düğüm noktası (TG)8=22–12=10 6 düğüm noktası (TG)6=10–0=10 4 düğüm noktası (TG)4=16–5=11 2 düğüm noktası (TG)2=10–6=4 (TG)2=10–3=7Î4 alınır 0 düğüm noktası (TG)0=11–2=9 (TG)0=4–4=0Î0 alınır. Not: Bir CPM şebekesinde: İlk düğüm noktasında (TE)ilk = (TG)ilk = 0 ve son düğüm noktasında (TE)son = (TG)son olmalıdır. 9 3. Adım: Kritik yolun bulunması CPM Şebekesindeki bazı işlemlerin, öngörülen süreleri içinde tamamlanması zorunludur. Bu işlemlerdeki gecikme miktarı, doğrudan doğruya tüm projenin gecikmesine neden olur ve projenin bitiş tarihi gecikme miktarı kadar ileriye kayar. Bu özelliğe sahip işlemlere KRİTİK İŞLEMLER adı verilir. a) Kritik Düğüm Noktalarının Bulunması Kriter: (TE)n = (TG)n olan düğüm noktaları kritiktir. b) Kritik İşlemlerin Bulunması 1.Kriter: Kritik işlem, kritik düğüm noktaları arasında bulunur: (TE)i = (TG)i = (T)i (TE)j = (TG)j = (T)j Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 19 2. Kriter: Kritik işlemin başlangıç düğüm noktasının zamanlarına, işlem süresi eklendiğinde, bitiş noktasının zamanları bulunmalıdır. (T)i+tij=(T)j c) Kritik Yolun Bulunması. Kritik işlemlerin meydana getirdiği yörüngeye “kritik yol” veya “kritik yörünge” denir. Kritik yol kural olarak ağ diyagramının başından sonuna kadar devam eder. Kollara ayrılıp birleşebilir. Dikkatleri özellikle kritik yol üzerinde toplamak gerekir. Zira bu kritik işlemlerin tamamlanma zamanlarında meydana gelebilecek gecikme, tüm projenin tamamlanma süresini geciktirir. Diyagram üzerinde, kritik işlemler çift çizgi veya renkli kalemle çizilerek gösterilir. Örnek Hesaplama: Örnek olarak alınan CPM şebekesinde: Kritik düğüm noktaları, (TE)i = (TG)i olanlar: 0, 2, 6, 8, 12 düğüm noktalarıdır. Kritik işlem olmanın 1.kriterini sağlayan işlemler: 0–2, 2–6, 2–8, 6–8 ve 8–12 dir. 2.Kriterin araştırılması: 0–2 işlemi (T)i+tij = (T)jÎ 0+4=4 K 2–6 işlemi (T)i+tij = (T)jÎ4+6=10 K 2–8 işlemi (T)i+tij = (T)jÎ4+3 ≠ 10 - 6–8 işlemi (T)i+tij = (T)jÎ10+0=10 K 8-12 işlemi (T)i+tij = (T)jÎ10+12=22 K Kritik Yol (Yörünge): 0–2, 2–6, 6–8, 8–12’ dir. 9 4. Adım: İşlemlerin en erken ve en geç başlama ve bitme zamanlarının bulunması i ve j düğüm noktaları arasında bulunan bir i-j işlemi göz önüne alınırsa, düğüm noktalarının en erken (TE) ve en geç (TG) tamamlanma zamanları ile birlikte i-j işleminin başlama ve bitme zamanları arasında bazı ilişkilerin bulunduğu görülür: Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 20 TE TG TE i TG j tij Örnek Şebekede: 4–10 işlemi için: tEB=(TE)4=2Î En erken başlama zamanı tES=tEB+tij=2+5=7Î En erken bitme zamanı tGS=(TG)10=16Î En geç bitme zamanı tGB=tGS-tij =16–5=11Î En geç başlama zamanı 9 5. Adım: İşlemlerin bolluklarının hesaplanması Bir yatırımı (projeyi) oluşturan işlemlerden bazılarının kritik, bazılarının kritik olmayan işlem olduğunu bilinmektedir. Kritik olmayan işlemler, belirli zaman aralıkları içinde tamamlandıklarında projenin toplam süresini etkilemezler. Yani kendi sürelerinin dışında belirli bir boş zamana da sahiptirler. Bu nedenle kritik olmayan işlemlere, bolluğa olan işlemler de denir. Bolluklar iki amaçla kullanılabilir: 1) İşlemleri, en erken ve en geç zamanlar arasında kaydırmak 2) İşlemlerin sürelerini uzatmak Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 21 Bollukların türleri ve ifade ettikleri anlamlar aşağıda açıklanmıştır. Toplam bolluk (TB)ij =(TG)j-(TE)i-tij =(tGS)ij-(tES)ij =(tGB)ij-(tEB)ij Bir i-j işleminin toplam bolluğu bu işlemin en geç bitebileceği zaman ile en erken bitebileceği zaman arasındaki fark veya en geç başlayabileceği zaman ile en erken başlayabileceği zaman arasındaki farktır. Kritik işlemlerin toplam bollukları sıfırdır. Toplam bolluğu küçük olan işlemler kritik olmaya çok uygundur. İş programındaki küçük aksamalar bu işlemleri kritik yapabilir. Dolayısıyla bu tür işlemlerin kontrolüne özen gösterilmelidir. Toplam bolluk, bolluk türleri içinde süre bakımından en uzunudur. Örnek Hesaplama: (TB)0–2=4–0–4=0 K (TB)2–6=10–4–6=0 K (TB)6–8=10–10–0=0 K (TB)8–12=22–10–12=0 K (TB)2–8=10–4–3=3 (TB)0–4=11–0–2=9 (TB)4–10=16–2–5=9 (TB)10–12=22–7–6=9 Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 22 Serbest bolluk (SB)ij = (TE)j – (TE)i-tij Bir i-j işleminin serbest bolluğu, (i-j işlemi en erken konumunda iken) kullanıldığında, kendisinden sonra gelen işlemin en erken zamanlarını etkilemeyen bolluk türüdür. Bir başka ifadeyle, serbest bolluk, i-j işlemi en erken yerinde iken, kendisinden hemen sonra gelen işlemin erken durumunu bozmayacak şekilde, i-j işleminin geciktirilebileceği (ileriye kaydırılabileceği) maksimum süredir. TB= 0 ise SB= 0 dır. TB ≠ 0 ise SB hesaplanır. SB=0 veya SB ≠ 0 olabilir. Örnek Hesaplama (SB)ij = (TE)j – (TE)i-tij TB = 0 olan 0-2, 2-6, 6-8, 8-12 işlemlerinde SB = 0 dır. (SB)2–8=10–4–3=3 (SB)0–4=2–0–2=0 (SB)4–10=7–2–5=0 (SB)10–12=22–7–6=9 Bağımsız bolluk (BB)ij = (TE)j-(TG)i-tij Bir i-j işleminin bağımsız bolluğu, bu işlemden önceki işlem en geç ve sonra gelen işlem en erken durumunda iken, i-j işlemi için kullanılabilen bolluk süresidir. Dolayısıyla, bağımsız bolluk sadece i-j işlemine özel olup, bu işlerden önceki ve sonraki işlemlerin en geç ve en erken konumlarından bağımsızdır. Bunları etkilemez. TB = 0 ve SB = 0 ise BB = 0 dır. Bağımsız bolluk (-) çıkabilir. Bu durum bağımsız bolluğun bulunmadığı (yani sıfır olduğu) anlamına gelir. Bir i-j işleminin bollukları arasında en küçük değere sahip olan bağımsız bolluktur. Örnek Hesaplama: (BB)ij = (TE)j-(TG)i-tij TB ve SB sıfır olan işlemlerin bağımsız bolluğu da sıfır olduğundan bunları hesaplamaya gerek yoktur. Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 23 (BB)2–8 =10–4–3=3 (BB)10–12=22–16–6=0 Ara bolluk (AB)i-j = (TG)j–(TG)i-tij Bir i-j işleminin ara bolluğu, i-j den önce gelen işlem en geç konumunda iken i-j işlemi için kullanılabilen bolluk süresi veya i-j işlemi en geç konumunda iken geriye doğru kullanıldığında, önceki işlemin en geç konumunu etkilemeyen bolluk süresidir. Ara bolluk (-) olamaz. (TG)j ≥ (TG)i+tij dir ve her bir işlem için geçerlidir. TB = 0 ise AB = 0 dır. Örnek Hesaplama: (AB)i-j = (TG)j–(TG)i-tij TB=0 ise AB= 0 olduğundan, diğer işlemlerin ara bollukları hesaplanmıştır. (AB)0–4=11–0–2=9 (AB)2–8=10–4–3=3 (AB)4–10=16–11–5=0 (AB)10–12=22–16–6=0 Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 13. Bölüm İNŞ 404 Yapı Yönetimi 24 UYGULAMA 13.1: KRİTİK YOLUN BULUNMASI ve ZAMANLAMA HESAPLARI İşlem No (i-j) Süre (tij) 0–2 i düğüm noktası j düğüm noktası i-j işlemi Bolluklar Kritik Yol (TE)i (TG)i (TE)j (TG)j (tEB)ij (tES)ij (tGB)ij (tGS)ij (TB)ij (SB)ij (BB)ij (AB)ij 4 0 0 4 4 0 4 0 4 0 0 0 0 0–4 2 0 0 2 11 0 2 9 11 9 0 0 0 2–6 6 4 4 10 10 4 10 4 10 0 0 0 0 2–8 3 4 4 10 10 4 7 7 10 3 3 3 3 4–10 5 2 11 7 16 2 7 11 16 9 0 0 0 6–8 0 10 10 10 10 10 10 10 10 0 0 0 0 K 8–12 12 10 10 22 22 10 22 10 22 0 0 0 0 K 10–12 6 7 16 22 22 7 13 16 22 9 9 0 0 Not: BB (-) çıkabilir. Yani BB=0’ dır. (tEB )ij =(TE )i (TB)ij = (TG )j − (TE )i − tij (tES )ij =(tEB )ij +tij (SB)ij = (TE )j − (TE )i − tij (tGS )ij =(TG )j (BB)ij = (TE )j − (TG )i − tij (tGB )ij =(tGS )ij-tij (AB)ij = (TG )j − (TG )i − tij Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR K K 11. Hafta İNŞ 404 Yapı Yönetimi 25 10 0 0 4 4 0 4 6 10 6 10 3 2 10 22 12 8 22 12 6 2 5 4 2 11 10 7 16 Kritik yol:0–2, 2–6, 6–8 ve 8–12 Yrd. Doç. Dr. Şevket ATEŞ Yrd. Doç. Dr. Süleyman ADANUR 11. Hafta
