Alkan DEMİR - Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü

TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ
TEPGE BAKIŞ
Temmuz 2011 / ISSN: 1303–8346 / Nüsha: 7
TARIM SEKTÖRÜNÜN EKONOMİDEKİ YERİ VE ÖNEMİ
Hüsnü EGE
TEPGE
1. Giriş
Tarım sektörü genel ekonomik sistemin ayrılmaz bir
parçasıdır. Tarım sektörünün genel ekonomi içindeki
yeri, onun genel ekonomi içinde yarattığı katma
değerin genel ekonomi içindeki payı ile ölçülmektedir.
2. Tarım Sektörünün Ekonomideki Yeri
Tarım sektörünün ekonomiye katkısını diğer bir
deyimle ekonomideki yerini Türkiye İstatistik
Kurumu(TÜİK) tarafından üretim yöntemiyle
hesaplanan Tarımsal Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
(GSYİH) belirlemektedir. GSYİH’nın genel ekonomi
içindeki payı bu katkının büyüklüğünü ortaya
koymaktadır.
Tarımsal GSYİH’nın büyüme hızları yukarıda
belirtilen büyüklüğün etkisini yıllar itibariyle artıracak
veya azaltacaktır.
Tarım sektörünün ekonomideki önemi ise tarımsal
üretimin genel istihdam, dış ticaret ve ekonominin
diğer
sektörleriyle
olan
ilişkisinden
ortaya
çıkmaktadır.
GSYİH mal ve hizmet üretiminde ekonominin
performansının temel ölçüsüdür. Tarımla ilgili mal ve
hizmet üretimi de ekonominin tarım sektörü açısından
performansını ortaya koymaktadır. Bu performans
sadece tarımın üretim yönünü göstermektedir. Tarım
sektörünün hizmet üretimine, ekonomin diğer
sektörlere katkısı tarımın genel ekonomi içindeki
önemini ortaya koymaktadır.
Tablo 1.Tarımsal GSYİH’nın Genel Ekonomi İçindeki Payı (Sabit fiyatlarla)
Yıllar
1968
1978
1988
1998
1999
2000
2001
2002
Tarım GSYİH genel
GSYİH İçindeki Payı(%)
33,5
23,8
18,9
13,6
11,8
11,9
11,6
11,9
Yıllar
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Tarım GSYİH genel
GSYİH İçindeki Payı(%)
11,1
10,4
10,2
9,7
8,6
9,0
9,0
9,1
Kaynak:TUİK
Tablo 2’de Tarım sektörünün kendisi gibi doğal
kaynakları kullanan, madencilik ve taşocakçılığı ve
elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi alt
sektörlerinin payından oldukça yüksek bir paya sahip
olduğu görülmektedir.
Sayfa1
Tablo 1 de Tarım sektörünün Genel GSYİH içindeki
payları yıllar itibariyle verilmektedir.
Tarım Sektörü’nün GSYİH’daki payı 1968 yılında
yüzde 33,5 iken, 2010 yılında yüzde 9,1 oranına
gerilemiştir. Bu durum gelişen ekonomilerin bir
özelliğidir. Bu gerileme tarım dışı GSYİH’nın artış
hızına bağlı olarak gerçekleşmektedir (Tablo 1).
Tablo 2.Ekonomi Sektörlerinin Genel GSYİH İçindeki Payları(%) (1998 fiyatlarıyla)
İktisadi faaliyet kolları
Tarım, avcılık ve ormancılık
Balıkçılık
Madencilik ve Taşocakçılığı
İmalat Sanayi
Elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi ve dağıtımı
İnşaat
Toptan ve perakende ticaret
Oteller ve Lokantalar
Ulaştırma, depolama ve haberleşme
Mali aracı kuruluşların faaliyetleri
Konut Sahipliği
Gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri
Kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik
Eğitim
Sağlık işleri ve sosyal hizmetler
Diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri
Ev içi personel çalıştıran hane halkları
2007
8,6
0,3
0,8
24,0
2,0
6,5
13,3
1,9
14,6
9,8
4,7
3,2
3,1
2,0
1,2
1,6
0,1
2008
9,0
0,3
0,8
23,8
2,2
4,7
13,0
1,8
14,7
10,6
4,8
3,4
3,0
2,0
1,2
1,6
0,2
2009
9,0
0,3
0,8
23,3
2,1
5,2
12,2
2,0
14,4
12,1
5,2
3,7
3,3
2,1
1,3
1,6
0,2
2010
9,1
0,3
0,8
24,2
2,1
5,6
12,7
1,9
14,6
11,9
4,8
3,7
3,0
1,9
1,2
1,5
0,2
3. Tarım Sektörünün Ekonomideki Önemi
Tarımsal
ürünleri
(hammaddeleri)
üretme
ekonomideki tarımın katkısını ortaya koyarken bundan
sonraki süreç (bu ürünlerin pazara çıkarılması
işlenmesi v.s. ) yukarıda bahsedilen tarım sektörünün
ekonomideki rolü ve önemini belirlemektedir.
3.1. Ekonominin diğer sektörleri ile olan ilişkisi
açısından önemi
Tarım sektörünü, sanayi ve hizmetler sektörleri ile
kıyaslamak yanlıştır. Tablo 2 de görüldüğü gibi tarım
avcılık ve ormancılık ve diğer 16 sektör iktisadi
faaliyet kollarına göre ayrım yapılmaktadır ve
hepsinin de ayrı sektörler olarak ve birbirleriyle olan
ilişkisi açısından ele alınması gerekmektedir.
İktisadi faaliyet kolları
Tarım, avcılık ve ormancılık
Balıkçılık
Madencilik ve Taşocakçılığı
İmalat Sanayi
Elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi ve dağıtımı
İnşaat
Toptan ve perakende ticaret
Oteller ve Lokantalar
Ulaştırma, depolama ve haberleşme
Mali aracı kuruluşların faaliyetleri
Konut Sahipliği
Gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri
Kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik
Eğitim
Sağlık işleri ve sosyal hizmetler
Diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri
Ev içi personel çalıştıran hane halkları
Tarım sadece fiziksel ve biyolojik çıktı üreten bir
sektör olarak düşünülmemelidir. Tarım sektörü küçük
aile işletmeleri, büyük şirket çiftlikleri, kredi ve diğer
girdi sağlayan şirketler, işleme sanayi işletmeleri,
taşıma firmaları toptancılar, lokantalar, oteller ve
perakendeciler gibi çok sayıda ajanın rol aldığı bir
sektördür.
3.1.1.İmalat sanayine hammadde sağlaması ve girdi
temin etmesi açısından
Türkiye’nin GSYİH’sı harcama yönünden ele
alındığında yaklaşık % 70 olan tüketim harcamalarının
yine yaklaşık % 30’u gıda harcamalarına gitmektedir.
Yani gıda harcamaları tüm harcamaların yüzde 21 ini
(0,7*0,3=0,21 ) oluşturmaktadır.
İmalat sanayinin üretim değeri olarak % 20’sini gıda
sanayi oluşturmaktadır. Gıda sanayinin katma değeri
ile ilgili ayrıntılı bilgi yoktur. Diğer tekstil, deri ve
giyim ve tütün ve tütün mamulleri sanayilerini de
kattığımızda bu oran % 37’ye ulaşmaktadır (1).
Burada imalat sanayinin kullandığı tarımsal
hammaddenin ne kadarının Türkiye’de üretilen
hammaddeyle karşılandığı önemlidir. Bu oranın
yüksekliği tarımın bu sanayi kolundaki önemini
belirleyecektir. Gıda sanayinin alt sektörlerinin
ağırlığına bakıldığında %38 ile tahıl ve nişasta
mamuller üretiminin ilk sırada yer aldığı
görülmektedir. Bunu % 15 ile olmak üzere süt ve
mamulleri ve % 14 ile mezbaha ürünleri takip
etmektedir. Meyve sebze işleme sanayi % 9’luk bir
pay almaktadır. Bu dört sektörün toplam üretim değeri
içindeki payı % 76 olmaktadır (Tablo 3).
Sayfa2
Kaynak:TUİK
Tablo 3.Gıda Sanayi Alt Sektörleri Üretim Değeri (2005)
Alt Sektörler
Mezbaha ürünleri
Süt ve mamulleri
Su ürünleri
Tahıl ve nişasta mamulleri
Meyve sebze işleme sanayi
Bitkisel yağ sanayi
Şeker ve şekerli mamulleri
Yem
Toplam
Üretim Değeri(Milyar TL)
1.078.098
1.107.771
109.090
2.885.010
691.075
439.899
859.685
325.501
7.496.129
Alt Sektör payları (%)
14
15
1
38
9
6
11
4
100
Kaynak:DPT
Tablo 4.Sektörler İtibariyle İstihdam (bin, 15+yaş)
(2010)
Tarım, ormancılık, avcılık ve balıkçılık
Madencilik ve taş- ocakçılığı
İmalat sanayii
Elektrik, gaz ve su
İnşaat ve bayındırlık işleri
Toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller
Ulaştırma, haberleşme ve depolama
Mali kurumlar, sigorta, taşınmaz mallara ait
Toplum hizmetleri, sosyal ve kişisel hizmetler
Toplam
Kaynak: TÜİK
5.683
115
4216
165
1431
3.528
1.084
1.109
5.263
22.594
3.2.İstihdam açısından Önemi
Doğrudan tarımsal üretimin elde edilmesinde istihdam
edilenlerin yanı sıra yukarıda belirtilen iktisadi
sektörler de tarımsal hammaddeyi işlerken, taşırken,
depolarken ve diğer hizmetler esnasında da istihdam
yaratmaktadır. 2002 sanayi işyerleri sayımına göre
gıda ve içki, tekstil ve deri ve tütün üretiminde
yaklaşık 1 milyon işçi çalışmaktadır. Diğer ekonomi
sektörlerinden taşıma depolama toptan ve perakende
ticaret, diğer hizmetler (mali, ulaşım v.s) dikkate
alındığında tarım sektöründe üretilen her bir
hammaddenin ekonomiye katkısı ortaya çıkmaktadır.
Tarımsal istihdam son yıllarda gerilemiştir. Tarımsal
istihdam, ekonominin diğer sektörlerinin yeterli
istihdamı sağlayamadığı sürece önemli olduğu kabul
edilmektedir. Bu durum özellikle kriz zamanlarında
işsizliği azaltması açısından tarımsal istihdamın
önemini daha çok artırmaktadır.
2001 ve 2009 kriz yılları buna en iyi iki örnektir.
Diğer yandan tarımsal sanayi de var olan atıl
kapasitenin tarımsal hammadde kullanımı sonucunda
azaltılmasıyla birlikte işgücü istihdamına ihtiyaç
duyulacaktır. Yani imalat sanayi istihdamına tarım
sektörünün etkisi olacaktır.
Tablo 5. Tarımsal İstihdam ve Genel İstihdam İçindeki
Payı
Yıllar
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2008
2009
2010
Toplam
istihdam
16.523
17.547
19.323
20.394
20.579
22.046
21.794
21.277
22.594
Kaynak: TUİK, DPT
Tarım
Toplam
sektöründe istihdamda tarımın
istihdam
payı (%)
8.960
54,2
8.837
50,4
9.233
47,8
9.538
46,8
7.103
34,5
6.493
29,5
5.896
23,0
5.357
25,0
5.683
25,2
Sayfa3
Bu dört sektör hemen hemen yurtiçi üretimi
hammadde olarak kullanmaktadır. Diğer yandan tahıl
üretim ve kalitesinin düşük olduğu bazı yıllar sanayi
hammaddesi ithalatla karşılanmaktadır. Bitkisel yağ
sanayi ise daha çok ithal hammadde kullanmaktadır.
Fakat bu alt sektörün üretim değeri içindeki payı % 6
dır. Yem sanayi hammaddesi olarak bazı ürünler ithal
edilmektedir.(Tablo 3).
Gübre, tarım ilaçları, tarımsal mekanizasyon sanayi
tarıma hammadde ve ekipman sağlamaktadır. Gübre
ve tarım ilaçları imalat sanayine % 0,5 oranında
katkıda bulunmaktadır.
3.1.2.Diğer sektörler açısından önemi
Gerek tarım ürünleri ve gerekse tarımsal sanayi
ürünleri taşınma, depolama, toptan ve perakende
ticaret ve otel ve lokanta hizmetlerine konu
olmaktadır. Bu sektörlerin ekonomiye katkısı toplam
% 27,3 (2010 yılı) dır. Bu sektörler ile sanayi
sektörünün ekonomiye katkısı böylece % 54’e
ulaşmaktadır. % 9’luk tarımın doğrudan katkısı göz
önüne alındığında tarımın doğrudan ve dolaylı yoldan
yaptığı katkı ortaya çıkmaktadır.
Yukarıda bahsedilenlerin dışında ekonomiye katkı
yapan sektörler ele alındığında bunların gerek kendi
katkıları gerekse diğer sektörler aracılığıyla yaptıkları
katkıların
düşüklüğü
Tablo
2’den
açıkça
görülmektedir.
3.3 Dış ticaret açısından önemi
Tablo 6 dan da görüldüğü gibi toplam dış ticaret
açısından Türkiye döviz kaybederken tarım ürünleri
ticareti ya fazlalık vermekte veya çok az döviz
kaybına sebep olmaktadır.Tablo 7 de tarımsal dış
ticaretimiz verilmektedir.
Tarım ürünlerinin gıda maddesi olarak dış ticaret
dengesi yıllar itibariyle fazla vermektedir. Fakat
çoğunlukla kuraklığın ve krizin etkisiyle olmak üzere
tarımsal hammadde ithalatı ihracatın üstünde
gerçekleşmiştir. Tarım ürünleri hammadde ithalatı
buğdayda kaliteli hammadde sorunu ve içeride işleme
rejimi kapsamında, pirinç ve yağlı tohumlarda ise
Türkiye’nin açığı olduğu için yapılmaktadır.
Diğer yandan tarım ürünlerinin hammadde olarak
ithalatı tarımsal sanayi açısından atıl kapasitenin
değerlendirilmesine dolayısıyla işlenen ürünlerin
ihracatına ve katma değer yaratılmasına neden
olmaktadır.
Tablo 6- Tarımsal ve Genel Ticaret (milyon $)
Tarım Ürünleri Ticareti
Toplam Dış Ticaret
İhracat
(2008)
11.474
107.272
İthalat
(2008)
13.038
170.063
İhracat
(2009)
11.189
102.142
İthalat
(2009)
9.630
140.928
İhracatın ithalatı
karşılama oranı
(2008)
88
63
İhracatın ithalatı
karşılama oranı
(2009)(%)
116
72
Tarımsal
Hammaddeler
762
4.645
-3.883
16,4
769
4.535
-3.766
17,0
608
3.523
-2.915
17,3
Tarımsal Ürünler
Toplamı
9.769
9.812
-43
99,6
11.474
13.038
-1.564
88,0
11.189
9.630
1.559
116,2
Kaynak:TÜİK
Tablo 7. Tarım Ürünleri Dış Ticareti (Milyon $)
YILLAR
2007
2008
2009
İhracat
İthalat
Denge
İhracatın ithalatı karşılama oranı (%)
İhracat
İthalat
Denge
İhracatın ithalatı karşılama oranı ( %)
İhracat
İthalat
Denge
İhracatın ithalatı karşılama oranı ( %)
Gıda Maddeleri
9.007
5.167
3.840
174,3
10.705
8.503
2.202
125,9
10.581
6.107
4.474
173,3
Kaynak: TKB, Uluslararası Standart Ticaret Sınıflamasına (SITC, Rev.3) göre TUİK verilerinden derlenmiştir.
4. Genel Değerlendirme
Tarım sektörü, gerek hammadde üretmesi ve gerekse
tarımı ilgilendiren sanayisi ile birlikte ülkemizde hala
ekonomiye diğer sektörlere göre daha fazla katkı
sağlamakta ve ekonomik öneme haiz durumdadır.
Genel GSYİH’yı oluşturan sektörler tek tek göz önüne
alındığında bu daha açık bir şekilde ortaya
çıkmaktadır. Bu durum ülkemizin büyük tarım
potansiyelinden dolayı genel ekonomide ayrı bir
öneme sahip olduğunu göstermektedir.
Tarımsal sanayi daha çok yerli hammadde kullanırken
katma değeri daha yüksek ürünler üretmektedir.
Ekonominin diğer sektörlerinin hammaddeyi büyük
miktarlarda ithal ederek değerlendirmesi dış ticaret
açığımızın başlıca sebebidir. Çünkü tarımsal dış ticaret
açığı yıllar itibariyle ya hiç olmamakta ya da çok az
miktarlarda olmaktadır.
Ülkemizin içinde bulunduğu işsizlik göz önüne
alındığında tarımın genel istihdama ve özellikle kriz
dönemlerinde istihdama yaptığı sosyal ve ekonomik
katkı göz önüne alınmalıdır.
1-http://www.dpt.gov.tr
2-http://www.tuik.gov.tr
3-http://www.tarim.gov.tr
Sayfa4
Kaynaklar