Çevre sorunları yeni sol`un gündeminde olmalıdır düşüncesiyle

Çevre sorunları yeni sol'un gündeminde olmalıdır düşüncesiyle, önemli
bir makaleyi grupla paylaşmak isterim:
Türkiye'de "açılım," parti kapatma, demokratikleş(eme)me, "kadınların
başlarını kapatması" gibi konular ortalığı kasıp kavururken
Kopenhag'da dünyanın kaderi belirleniyor bugünlerde.
Gereken önlemler alınmazsa yakın bir gelecekte dünya insanoğlu için
çok zor yaşanılası bir yer haline gelecek. İklim değişikliğinin
tetikleyeceği seller, kuraklıklar, salgın hastalıklar, yüz milyonlarca
insanın göç etmek zorunda kalabileceği, yiyecek gibi en temel
gereksinimlerin karşılanmasında sorunlar çıkacağı öngörülüyor.
Elbette "domuz gribi diye birşey yoktur, bunlar ilahi Allah'ın
takdiridir" gibi anlayışların çok yaygın olduğu Türkiye gibi bilime
saygının hemen hemen hiç olmadığı ülkelerde insanların epeyce bir
bölümü iklim değişikliğinin ne anlama geldiğini bilmediği gibi,
bilenlerin de önemli bir kısmı bunun bir komplo, bir uydurma olduğunu
düşünüyor. Aynen domuz gribi vakasında olduğu gibi. İklim
değişikliğinin burjuvazinin kendi icadı yeni bir oyuncak, dünya
kapitalist sisteminin bir komplosu olduğunu düşünen solcuların da
sayısı az değil. Bir akıl tutulmasıdır gidiyor!
Saygın bilimsel dergilerde yayımlanan hemen her araştırma iklim
değişikliğinin bir vakıa olduğunu ve bunun da insan eliyle
yaratıldığını vurguluyor! Bu değişikliğin biçimi, temposu, etkisi,
olası sonuçları gibi mevzular tartışılıyor, ama vakanın varlığı
yokluğu konusunda artık bilimsel camiada pek bir tartışma yok!
İklim değişikliği dünyanın 4.5 milyar yıllık tarihinde ilk kez
görülmüyor. Çok daha büyükleri de yaşandı. Akdeniz en az üç kez
tamamen buharlaştı. Dünya buzul çağlarını gördü. Bu krizde ilginç ve
yeni olan insan faaliyetlerinin sonucunda böyle bir değişikliğin
gündeme gelmesi ve de temposunun dünya tarihsel ölçekte çok hızlı
olması. Özellikle de Sanayi Devrimi sonrası kapitalizminin ürkütücü
boyutlarda hızlandırdığı bir süreç bu. Fosil yakıtların, özellikle
petrolün, yaygın kullanımı, insanın akıl almaz boyutlarda dünya
kaynaklarını tüketmesi ve bunun sonucunda ekosistemlerin hızla tahrip
edilmesi bu krizin ortaya çıkışında çok merkezi bir rol oynuyor.
Küresel ısınmaya dayalı iklim değişikliği krizi kendisini tüm
"sıcaklığı" ile hissettirirken, kapitalizm de tarihinin en büyük
krizlerinden birisini yaşıyor. İlginç bir tesadüf, ya da gerçekten bir
tesadüf mü?! Belki de aralarında şu an tam vakıf olamadığımız
derinlerde bir bağ var.
Örneğin bu 2008 krizinin hemen öncesinde petrol fiyatlarının 147
dolara çıkması ve bugünkü kriz ortamında bile, ki kriz ortamları,
bilindiği gibi, daha az enerjiye talep demektir, petrol fiyatlarının
hala 70 dolar civarında seyretmesi insanı düşündürüyor. (Benzer bir
olgu da kriz sonrası emptia fiyatları da 1929 krizinden farklı ve
herşeye rağmen yükseliş eğilimi barındırıyor.) Zaten petrol
fiyatlarının inanılmaz ölçüde artmasının ve bunun sonucunda dünyada
çoğalan ve gidecek yer arayan bu petrodolarların yarattığı bir köpük,
bir balon 2008 krizine giden sürecin köşetaşlarından birisi olmuştu.
Sistem böylece fazla genleşmiş ve ısınmıştı. Bir başka deyişle, ham
madde ve enerji kaynaklarının azalması sonucunda istikrarsızlaşan bir
ekonomik ortamın 2008 krizinde oynadığı rolü de dikkate almak
gerekebilir. Kapitalizmin uzun dalgaları ve çevrimleriyle ya da eksik
tüketim gibi gelenekselleşmiş açıklama biçimleriyle şu anki ekonomik
krizin açıklanması biraz demode ya da eksik bir açıklama olabilir,
yeni şeyler düşünmek, klişeleri aşmak zorundayız. Dünya kaynaklarının
hızla erimesi, ve bu erimenin üreticileri ve tüketicileri azalan
kaynaklara yönelik daha da şiddetli bir rekabete itmesi üzerinde de
düşünmeliyiz.
Bütün medeniyetlerin, ama özellikle de Batı medeniyetinin, ekonomik,
sosyal ve felsefi altyapısı dünya kaynaklarının sonsuz oldugu inancı
üzerine bina edilegelmiştir. Sorun kaynakların nasıl akılcı, adaletli
kullanılacağı ve bu yapılırken de insanların ne kadar özgür olup
olmadığıdır.
Özgürlük meselesi bile ancak bu anlamda siyaset teorisinin en merkezi
sorununu oluşturmuştur. İkinci Dünya Savaşı sonrası iyice yaygınlaşan
"kalkınma," "gelişme" gibi kavramlar ekseninde yürütülen hemen hemen
bütün tartışmalar dünya kaynaklarının neredeyse sonsuz, iklimin ise
değişmez bir parametre olduğu yönünde yanlış bir önkabüle sahiptir.
Son birkaç yüzyıldır en merkezi sorunlardan bazıları bu kaynakların
nasıl kullanılacağı, kimlere ne kadar pay verileceği, bu sürecin
yarattığı sosyal sınıf mücadeleleriyle nasıl baş edileceğidir. Oysa
iklim değişikliği krizi, başka şeyler bir yana, bize çok net bir
şekilde dünya kaynaklarının sınırsız olmadığını hatırlatmaktadır.
Adam Smith'den Karl Marx'a; Keynes'den Friedman'a kadar hemen hiçbir
düşünür dünya kaynaklarının sonlu olabileceğini aklına bile
getirmemişti. Marx'ın üretim sürecinde burjuvazinin oynadığı
"devrimci" rol konusunda heyecanlanmasının nedenlerinden birisi de
budur. Doğayı, özellikle de diğer hayvan ve bitki türlerini, kendi
egemenliği altına almak insanın hemen her kültürde ve tarihte en büyük
ideallerinden birisini oluşturmuştu. Aydınlanmacı hümanistlerle tek
tanrılı dinlerin izleyicilerinin en önemli ortak noktası da dünyanın
ve onun kaynaklarının "insan" için sunulmuş bir "hediye" olması
yönündeki naiv ve yanlış inançtı.
Her ne kadar Malthus ve evrimci düşünürlerin bu konudaki çekinceleri
söz konusu olmuşsa da pek de etkili olduklarını söylemek zor. Müthiş
bir "ilerleme" çağı yaşanır, "insan" her düzeyde yükselir, yeni
kıtalar, alanlar "keşfedilirken" kaynakların kısıtlayıcı bir etken
olması pek mümkün değilmiş gibi gözüküyordu. Daha tarıma
"açılabilecek" çok alan, "kurulabilecek" çok fabrika, "yakılabilecek"
cok orman, soyu "tüketilebilecek" çok sayıda hayvan ve bitki var
gibiydi. İnsanlık geliştirdiği yeni teknolojileriyle kendisine
sunulmuş "hediyesini" tepe tepe kullanma yarışına girdi! Kapitalizm
adeta böylesine bir inanç için çizilmiş ideal bir sosyal sistemdi!
Dinamikti, yenilikçiydi, rekabetçiydi, acımasızdı ve sürekli ve
sınırsız büyüme üzerine inşa edilmişti.
İklim değişikliği krizi herşeyden çok da son yüzyılların dominant
ekonomik modeli olan kapitalizm için büyük bir sınav anlamına geliyor.
Üstüne üstlük öyle bir dönemdeyiz ki küresel ısınmanın kapitalizm
üzerinde yaratacağı baskılara ilaveten kapitalizmin kendisi de 2008
yılında tarihinin gördüğü en büyük krizlerinden birisinin içinde. Bu
krizden çıkışın yeniden liberal bir eksende mi yoksa Keynes'ci bir
eksende mi gerçekleseceği ciddi ciddi tartışılıyor. Ne kadar piyasa
olsun, ne kadar devlet düzenlemesi olsun?! Buna benzer sorularla vakit
kaybediliyor.
Ancak bu krizin böylesine basit bir şekilde atlatılacağını düşünenler
uzun vadede yanılacaklar. Tarih ve doğa kapitalizmi çok daha çetin bir
sınavla yüzyüze bırakacak. (Burada sistemin kendi kendisine çökeceği
gibi naiv birşey söyledigimi sanmasın ortodoks, "hümanist" potansiyel
eleştirmenler) Çünkü çok daha büyük bir takım kozmik dinamikler
harekete geçmiştir. Şöyle ki: kapitalizm sürekli genişleyen ve hızını
artıran bir sistemdir, Marx'ın da haklı olarak dediği gibi,
kapitalizmin varlığı için sürekli genişleyebilmesi bir tercih değil,
onun doğasına ilişkin bir zorunluluktur. Ona o müthiş dinamizmini,
yaratıcılığını, adaptasyonunu veren de bu gerçekliktir. Oysa dünya
nüfusunun artışı ve dünya kaynaklarının, özellikle suyun, sınırlılığı
ister istemez, tek tek kapitalistlere önemli fırsatlar sunabilse de,
bir bütün olarak kapitalist üretim ve tüketim tarzına ciddi
kısıtlamalar gündeme getirecektir.
Kaynakların sınırlılığından söz açılmışken rekabetin sınırlılığıyla da
ilgili biraz düşünmek lazım. Neoliberalizmin yükselişiyle dünyada
rekabet son 30 yılda dizginlerinden boşanmış rekabete dönüştü.
Fetişleştirildi ve en aşırı, en dip noktalarda yaşanmaya başladı. Bu
durum sadece ekonomide değil, hayatın her alanına da doğrudan sirayet
etti. Oysa belirli bir noktayı geçtikten sonra ne kadar zorlarsanız
zorlayın rekabetin boyutunu ve şiddetini artırmak ancak bir yere kadar
mümkündür, çünkü zaten artabileceği kadar artmıştır. Bir anlamda
genişlemesinin maksimum sınırlarını zorlamaktadır.
Hayvanlar aleminden bir metafor kullanalım: Çitalar kısa mesafede en
hızlı koşan hayvanlardır, ancak artık hızlarının sınırlarına ulaştılar
ve hızlarını artırmaları artık mümkün değildir çünkü vücut ısısının
artması sonucu biyolojik sistemlerini daha da zorlamak ölüm demektir
(bu durum onların soylarının tükenme tehlikesini çok ciddi bir
olasılık olarak dayatmaktadır). Rekabetin de başına gelen biraz bu
oldu, ve öyle görünüyor ki bu süreç önümüzdeki dönemde de varlığını
hissettirecektir.
O nedenle de doğal sınırlarını fazlasıyla zorlayan rekabet
dizginlerinden iyice boşanacak ve risk dozunu artırarak bu sınırlılığı
zorlayacaktır. Geçtiğimiz on yıllık dünya kapitalizminin tarihi biraz
da bu fenomenin tarihidir: sürekli ve aşırı risk alma ve bunun doğal
sonucu olan balonlar, köpükler... Önümüzdeki süreçte, geçmişe kıyasla,
hızlı toparlanmalar ve akabinde onu izleyen hızlı çöküşlerle dolu bir
kapitalist sistem görürsek pek şaşırmayalım. Kapitalizmin kısa ve uzun
dönemli çevrimleri zamansal olarak giderek kısalacaktır.
Aşırı üretim, aşırı tüketim ve dünya kaynaklarının talan edilmesi
üzerine kurulmuş kapitalist sosyal model ya çok ciddi bir mutasyona
uğrayacak ya da giderek artan bir muhalefetle karşılaşacaktır. Bu
muhalefetin biçimi eskisi gibi sosyal sınıflar arasındaki eşitsizlik,
sömürü vb gibi temaların merkezde olduğu bir temel eksenden
olmayacaktır. Bunlar önemini korumakla beraber, asıl muhalefet
kapitalizmin bir tür olarak insanlığın sonunu hazırlaması üzerinden
bina edilecektir. Küresel iklim krizinin kapitalizme dayattığı büyük
sınav bu noktada olacaktır. Kendisini adapte edip değişen koşullarda
farklı pratikler ve söylemler geliştirebilir ama bugüne kadarki
doğasında ciddi mutasyona uğramadan bu işten kolay kolay
sıyrılamayacakmış gibi gözükmektedir. Her ne kadar çevre konuları,
yeşil temalar artık Türkiye'de bile şirketlerin ürünlerini pazarlamada
kullanılmakta ve bu yolda ciddi, derin önlemler düşünülmekteyse de
sosyal eşitsizliklerden ve emek sömürüsünden çok daha çetin bir
sınavla karşı karşıyayız. Ona radikal muhalefet ettiğini düşünenlerin
çevre ve yeşil temalara ne kadar vakıf olduğu ise, en azından benim
kafamda, bir soru işaretidir. Üstelik sınıfsal eşitsizlikler ve sömürü
nüfusun sadece belirli kesimlerini ilgilendirirken, bir tür olarak
insanlığın yokoluşu herkesi ilgilendirmektedir. Sahici bir muhalif
siyaset yürütmek isteyenlere zengin bir alan oluşuyor. İnanmayanlar
2012 Kıyamet filminin gişe performansına bir baksınlar!
Küresel iklim değişikliğinin önemli sonuçlarından bir tanesi de
ekosistemlerin hızla değişmesi ve giderek çöküşüdür. Onbinlerce yıldır
doğal seçilim üzerinden kendilerini belirli sıcaklıktaki ortamlarda
yaşamaya evrimleştirmiş binlerce hayvan ve bitki türünün sonu küresel
ısınmayla gelecektir. Bu ısınmanın okyanuslarda planktonları ortadan
kaldırma riski vardır ki gezegenimiz için oksijen sağlayan en önemli
kaynaklardan birisidir bu mikroskopik canlılar. Dünyanın
akciğerlerinden bir diğeri, tropikal ormanların geldiği durum da
ortada! Ayrıca okyanusların ısınması sonucu sudaki asit miktarının
artması da birçok canlı türünün soykırıma uğraması demek olacak. Besin
zincirinin orasıyla burasıyla oynamanın gelecekte ne tür olası krizler
getireceğini ise hiç kimsenin kestirebilmesi mümkün değil. Finansal
piyasaların bile öngörülemediği hatırlanırsa, bundan kat be kat daha
büyük ve karmaşık ekosistemlerinin çöküşünün getireceği
belirsizliklerin içinden çıkılamayak büyük sorunları beraberinde
getireceği aşikardır.
Gerçi insanlığın onbinlerce yıldır tarihte birçok türü soykırıma
uğrattığı da bir vakıadır. Avrupa'da yaşayan Neanderthal insanların
soylarının tükenme tarihinin atalarımızın Avrupa'ya yayılma dönemine
denk düşmesi küçük bir tesadüf olmasa gerek. Genetiği Değiştirilmiş
Organizmalarla (GDO) bunun farklı biçimleri de bugün gündemde. Asıl
ilginç olanı şu yaşadığımız dünyada her dakika canlı türlerinin
yokolma hızının 4.5 milyar yıllık dünya tarihinde eşine az raslanır
bir hız olduğu da biliniyor. Bazı bilim insanlarına göre canlı
türlerinin bugünkü yokolma hızı ve miktarı dinazorların yok olduğu 65
milyon yıl önceki büyük felaket dönemindekini andırmaktadır. Eskiden
daha çok doğa güçleri tarafından doğal olarak yaşanan bu süreç şimdi
insan eliyle harekete geçmiş durumdadır. Kapitalizmden önce başlamıştı
bu süreç ama o bunu mantıksal sonucuna ve akıl almaz boyutlara
ulaştırdı.
Sosyal tarihin güzel bir metaforuyla bitirelim: nasıl ki yoksullar ve
"ezilenler" egemen kesimler karşısında tarihin basit ve pasif
aktörleri değillerse, diğer canlılar da insanlığın sadece kendisi için
gezegenimizi kolonileştirme süreci karşısında asla basit ve pasif
aktörler değillerdir. Hatta bu topraklarda ve sularda bizden çok daha
eskiler. Onlar da, örneğin virüsler, kuşlar ve sinekler, yaşam
mücadelesinde sürekli degişerek, yeni koşullara adapte olabiliyorlar,
ve hatta kendilerini tehdit altında gördüklerinde yeni silahlar,
zehirler, hastalıklar vs geliştirebiliyorlar.
Modern medeniyetin en büyük yanlışı ve yalanı olan doğal ile sosyalin
birbirinden ayrı ve farklı olduğu yanılsamasından kurtulamazsak
bırakalım "özgür ve eşit bireylerden oluşmus toplumlar" idealini
gerçeklestirmeyi, bir tür olarak insanlığın geleceği bile ciddi bir
risk altında olacaktır. Öte yandan, zaman bütün canlıların, insan
dahil, birbiriyle kardeş ve aynı kökten geldiklerini hatırlama ve
hatırlatma zamanıdır. 2009 bu açıdan iyi bir yıldır. O yüzden
Türklerin, Kürtlerin, Ermenilerin, Polonezyalıların, Afrikalıların,
velhasılı herkesin, onbinlerce yıl önce köklerinin ortak olduğunu,
yani hepimizin kardeş olduğunu, bilimsel düzlemde de hatırlama
zamanıdır. Bu nedenle bugünlerde gözümüzü Ankara ve Diyarbakır'dan çok
Kopenhag'a dikmekte fayda var.
Asım Karaömerlioğlu-Bianet(16.12.2009)