Diabetes Mellitus`ta Beslenme

ÜNİTE
3
Diabetes Mellitus'ta
Beslenme
Amaçlar
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
■
Diabetes mellitus hakkında genel bilgi edinecek,
■
Beslenmenin diabete etkisini,
■
Diabetes mellitusta nasıl bir diyet uygulamak gerektiğini öğrenmiş olacaksınız.
İçindekiler
■
Genel Bilgi
■
Beslenmenin Diabetes Mellitus Oluşumuna Etkisi
■
Diabetes Mellitus Klinik ve Laboratuvar Bulguları
■
Diyet Tedavisi ve Yasak Yiyecekler
■
Diyet Tedavisinin Temel Unsurları Tip 1
■
Diabetes Mellitus ve Diyet Tedavisi
■
Özet
■
Değerlendirme Soruları
■
Kavram Dizini
■
Başvurulabilecek Kaynaklar
Öneriler
■
Tüm diabet kitaplarında beslenme ile ilgili geniş yer verildiğini göreceksiniz. Bu
nedenle daha geniş bilgi edinmek isterseniz diabet kitaplarına başvurunuz.
- 191 -
1. DİABETES MELLİTUS, GENEL BİLGİ
Hücre enerjisinin büyük bir kesimini glikozdan karşılar. Glikoz hücreye değişik yollarla
alınmaktadır. Glikozun hücreye girmesinde en önemli etmen insülindir.
İnsülin bir hormondur. Pankreasın beta hücrelerinden salınır. Dokuz rakamına (9) benzer
yapıda olan ilk yapısı, değişerek insülin oluşur ve granül halinde hücrede depo edilir.
Kanda belirli düzeyde olan insülin, kan şekerinin yükselmesiyle artarak, şekerin hücre içine
girmesini sağlar. Normal bir kişide ne kadar ağır yemek yenirse yensin, kan şekeri uzun
süre yüksek kalabilir, ancak hiçbir zaman 140 mg/dl üstüne çıkmaz.
Pankreastan salgılanan, kan şekerinin kullanılmasını düzenleyen insülin hormonunun
yetersizliğinde diabetus mellitus (şekerli diabet) ortaya çıkar.
* Çocuklarda daha sık görülen tip (TİP 1 DİABET), jüvenil tip diabet olarak da
tanımlanmakta idi ve esas patoloji insülin azlığıdır.
* İnsülin yetersizliğinden daha ziyade, hücrelerde glikozun aktif alımında hücre zarındaki
alıcı (reseptör) yetersizliği olan tip (TİP 2 DİABET), erişkinlerde daha çok görülen tiptir.
Diabetes mellitusun belirgin olmasında etken olanlar:
- Gebelik ve sık doğumlar,
- İnfeksiyonlar,
- Uzun süre kortikosteroid, diüretik, doğum kontrol hapı kullanılması,
- Fiziksel ve psikolojik travmalar,
- Yaşantı, yaş, meslek,
- Obesite (şişmanlık),
- Heredite,
- Bazı özel doku antijenlerini taşıma sayılabilir.
?
İnsülin nedir?
Diabetes mellitus'u açıklayınız.
Diabetes mellitus tiplerini anlatınız.
Diabetes mellitusun belirginleşmesine neden olanları belirtiniz.
- 192 -
2. BESLENMENİN DİABETES MELLİTUS
OLUŞUMUNA ETKİSİ
Şişmanlık: Şişmanlık ve diabet arasında yakın bir ilişki bulunmuştur. Şişmanlık (obesite)
durumunda hücrelere şeker alımı insülin varlığında bile zorlaşmaktadır. Reseptör etkisizliği
oluşmaktadır. Kişi zayıflayınca düzelmektedir. Bu nedenle Tip 2 diabette hasta mutlaka
normal kilosunda tutulmalıdır.
Diyetteki şeker oranı: Basit şekerlerin (monosakkarit) fazla tüketilmesi diabet oluşumunu
arttırmaktadır. Glikoz doğrudan insülin yapımı üzerinde uyarıcı olmaktadır. Bu nedenle
insülin depo ve/veya yapımı kısıtlı ise, fazla şeker alımında hiperglisemi gözlenebilir.
Posa: Diyet posasının az olduğu durumlarda hiperglisemi gözlenmiştir.
Yağ asitlerinin, sodyum tuzlarının fazla alınması, vitamin yetersizliği, kan şekerini
yükseltmektedir.
Çocuklukta geçirilen ağır malnütrisyon pankreas harabiyeti oluşturarak diabet riski
oluşturmaktadır.
?
Obesite ile diabetes mellitus (Tip 2) arasındaki ilişkiyi açıklayınız.
Fazla şekerli gıda ile diabet ilintisi nedir?
Hiperglisemi ile posalı gıda alımı arasında ilişki var mıdır?
Kan şekerini yükselten diğer gıdaları belirtiniz.
Malnütrisyon sonucu diabet gelişebilir mi?
3. DİABETES MELLİTUS KLİNİK ve LABORATUVAR
BULGULARI
Diabetes mellitusun bazı klinik bulguları:
- Polifaji (çok yemek yemek),
- Polidipsi (çok su içmek),
- Poliüri (çok idrara çıkmak),
- Kilo kaybı (çok yemeğe karşın), kuvvet azalması,
- Ağız kuruluğu,
- 193 -
- Bulanık görme,
- Deri infeksiyonu ve kaşıntı, yara iyileşmesinde gecikme,
- Baş ağrısı, halsizlik,
- Erkeklerde iktidarsızlık (impotans) görülür.
Laboratuvar bulguları:
100 ml kanda normalde AKŞ (açlık kan şekeri) 70-90 mg'dır. Yaş ilerledikce 100-120 mg/dl
normal sayılabilir. Bu değerin üstünde ise hiperglisemi denir.
Şeker yükleme testi yapıldığında, kan şekeri iki saat içinde normal düzeye inemez ve
genellikle 140 mg/dl üstündedir.
İdrarda şeker çıkmasına ise glikozüri denir.
?
Diabetus mellitusun klinik bulguları nedir?
Diabetin laboratuvar bulguları nedir?
4. DİABETES MELLİTUS KOMPLİKASYONLARI
Diabetes Mellitusun Komplikasyonları:
- İnfeksiyonlar,
- Damar bozuklukları (vasküler sorunlar),
- Gangrenler (özellikle ayak parmak uçlarında),
- Retinopati (göz dibinde özellikle damarsal sorunlara bağlı olmak üzere),
- Nefropati (vasküler sorunların sonucu olarak),
- Nöropati,Sindirim sistemi bozuklukları,
- Ürogenital sistem bozuklukları,
- Diabetik ketoasidoz,
- Koma (hiperglisemi, ketoasidoz),
- Hipoglisemi koması.
- 194 -
?
Diabetes mellitusun komplikasyonlarını sayınız.
5. DİYET TEDAVİSİ ve YASAK YİYECEKLER
Tedavi ilkeleri:
- Diabet eğitimi,
- Diyet tedavisi konusunda eğitim,
- İlaç tedavisi,
- Fiziksel aktivite ve egzersiz,
- Psikolojik durumun düzeltilmesidir.
Diyet tedavisinin temel unsurları:
- Hasta olması gereken kiloya gelecek şekilde kalorisi ayarlanır.
- Diyet enerjisinin %40-50'si karbonhidrattan, %30-35'i yağlardan, %15'i proteinden
gelecek şekilde ayarlanır.
- Basit şekerler (monosakkaritler) yasaklanır.
- Vitaminler ve mineraller yeterince verilmelidir.
- Diyette yeterli posa bulunmalıdır.
- Diyet 6-7 öğünde düzenlenmelidir.
Yasak yiyecekler:
- Şeker ve tatlılar.
- Pasta, kek, kurabiye gibi yiyecekler.
- Alkollü içecekler, meşrubatlar.
- Hazır gıdalar.
- Sucuk, pastırma, salam gibi yiyecekler, krema ve soslar.
- Yağda kızartmalar.
- Kuruyemişler.
- 195 -
?
Diabet tedavisinin temel ilkeleri nelerdir.
Diabette diyet yaklaşımlarının temelleri nelerdir.
Diabette genel olarak yasak yiyecekler nelerdir.
6. TİP 1 DİBETES MELLİTUS ve DİYET TEDAVİSİ
Tip I diabetli hastalar dışarıdan insülin verilerek tedavi edilirler.
Genellikle ketoasidoz ve koma ile gelen çocuğa şuuru açılıncaya kadar kısa etkili insülin ve
sıvı verilir. Yeterince damardan sıvı verilmeyen kişilerde insülin hücreye ulaşamadığı için
etkisi gözlenemiyecektir. Şuuru açılmaya başlayınca ağızdan sulu yiyecekler verilir. Bu
durumda genellikle kalori dört eşit öğüne bölünerek hazırlanır. Limonata, meyve suyu,
şekerli süt ilk altı saatte verilen gıdalar olabilir.
İkinci altı saatte katı fakat yumuşak sulu diyete geçilir. Normal diyetteki kurallar uygulanır.
Hasta insülin almaya devam etmelidir.
Hastanın kan şekeri devamlı kontrol edilir.
Kısa etkili insülin öğünlerden hemen önce (4 defa, 6 saat ara ile) yapılır.
Bu insülinler gıdanın sindirimi içindir. Arkadan beslenilmez ise insülin yapmanın anlamı
yoktur ve hasta hipoglisemiye girer.
Uzun etkili insüline başlandığında kalori 6 öğüne bölünür.
Kalori:
* Genellikle;
- %20 sabah,
- %20 öğle yemeği,
- %30 akşam yemeği,
- %30 ara öğünler (3 defa %10'ar ara öğün)olacak şekilde bölünür. Hastanın ara öğünleri
önemlidir.
*veya diğer bir uygulama;
- %20 sabah,
- 196 -
- %35 öğle,
- %30 akşam ve
- %15 yatmadan önce verilir.
Çoğunlukla insülin iki dozda uygulanır. Hipoglisemi takibi yapılmalıdır.
?
Tip 1 diabette ketoasidozdan çıkan bir çocuğa neler verilir.
Kristalize, kısa etkili insülin alan çocuğun diyeti nasıldır.
Uzun etkili insülin alan kişinin diyeti kaç öğündür.
6 öğün diyet yaklaşımında öğünlerin kalori dağılımları nasıldır.
Özet
Hücre enerjisinin büyük bir kesimini glukozdan karşılar. Glikoz hücreye değişik yollarla
alınmaktadır. Glikozun hücreye girmesinde en önemli etmen insülindir. İnsülin bir
hormondur. İnsülin hormonunun yetersizliğinde diabetes mellitus (şekerli diabet) ortaya
çıkar. Bir metabolizma hastalığıdır.
Başlıca iki tipi vardır.
Çocuklarda daha sık görülen tip (TİP 1 DİABET), jüvenil tip diabet olarakta tanımlanmakta
idi ve esas patoloji insülin azlığıdır.
İnsülin yetersizliğinden daha ziyade, hücrelerde reseptör yetersizliği olan tip (TİP 2
DİABET), erişkinlerde daha çok görülen tiptir.
Beslenmenin diabetes mellitus oluşumuna etkisi: şişmanlık, diyetteki şeker oranı, posası
az gıdalar, yağ asitlerinin , sodyum tuzlarının fazla alınması, B6 vitamin yetersizliği, ağır
malnütrisyon, pankreas harabiyeti oluşturarak risk oluşturmaktadır.
Diabetes mellitusta diyet tedavisi ve yasak yiyecekler: 1- Hasta olması gereken kiloya
gelecek şekilde kalorisi ayarlanır, 2- Diyet enerjisinin %40-50'si karbonhidrattan, %30-35'i
yağlardan,
%15'i proteinden gelecek şekilde ayarlanır, 3 - Basit şekerler yasaklanır,
4 - Vitaminler ve mineraller yeterince verilmelidir, 5 - Diyette yeterli posa bulunmalıdır,
6 - Diyet 6-7 öğünde düzenlenmelidir.
- 197 -
Yasak yiyecekler; 1- Şeker ve tatlılar, 2 - Pasta, kek, kurabiye gibi yiyecekler, 3 - Alkollü
içecekler, meşrubatlar, 4 - Hazır gıdalar, 5 - Sucuk, pastırma. salam gibi yiyecekler, krema
ve soslar, 6 - Yağda kızartmalar, 7- Kuruyemişler.
Tip 1 diabetes mellitus ve diyet tedavisi:
Ketoasidoz ve koma ile gelen çocuğa şuuru açılıncaya kadar kısa etkili insülin ve mayi
verilir. Şuuru açılmaya başlayınca ağızdan sulu yiyecekler verilir. Bu dönemde genellikle
kalori 4 eşit öğüne bölünerek hazırlanır. Limonata, meyve suyu, şekerli süt olabilir (ilk 6
saatte). Takiben, katı fakat yumuşak sulu diyete geçilir. Normal diyetteki kuralları uygulanır.
Kısa etkili insülin öğünlerden hemen önce yapılmalıdır. Bu insülinler gıdanın sindirimi
içindir. Arkadan beslenilmez ise insülin yapmanın anlamı yoktur ve hasta hipoglisemiye girer. Uzun etkili insüline başlandığında kalori altı öğüne bölünür.
Genellikle kalori; %20 sabah, %20 öğle, %30 akşam, %30 ara öğünler (3 defa %10'ar ara
öğün) olacak şekilde bölünür. Hastanın ara öğünleri önemlidir.
Çoğunlukla insülin iki dozda uygulanır. Hipoglisemi takibi yapılmalıdır.
Değerlendirme Soruları
1. Yanlış olanı işaretleyiniz.
A) Tip 1 diabetes Mellitus, çocukluk çağında daha sık görülmekte olup, esas sorun
insülin azlığından kaynaklanmaktadır.
B) Gerek Tip 1, gerek Tip 2 diabetes Mellitusta infeksiyon hastalıkları sık olarak
gözlenir.
C) Tip 1 ve Tip 2 diabetes Mellitus hastalarının tedavisinde mutlaka insülin kullanmak gerekmektedir.
D) Tip 2 diabet hastalığı olan şişman bir kimsede kan insülin düzeyi normal bir
kişiye göre daha yüksek olup, bu hastalara perhiz uygulanıldığında kan şekeri normal düzeye iner.
E) Diabetes Mellitus hastalığında hastaya gerekli kalorisini karşılayacak şekilde diyet ayarlanır.
- 198 -
Kavram Dizini
Ketoasidoz : Kan şekerinin düşmesiyle hücrelerimiz yeterli enerjiyi sağlayamamakta, bu
durumda yağ dokularını yıkarak kanda keton cisimcikler ortaya çıkmakta ve asidoz
oluşmaktadır. Bu tabloya ketoasidoz demekteyiz.
Başvurulacak Kaynaklar
AKŞİT, M.A.; Neonatolojiye Giriş, Program, Projelendirme, Uygulama Yaklaşımları.
Anadolu Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, 1989.
BAYSAL, A.; Beslenme. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1985.
BAYSAL, A., GÜNEYLİ, U., BOZKURT, N., KEÇECİOĞLU, S., AKSOY, M.; Diyet El Kitabı. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1983.
BEHRMAN, R.E., VAUGHAN, V.C.; Nelson Textbook of Pediatrics. 13th ed., W.B. Saunders Company, Philadelphia, 1987.
DE GROOT, L.J.; Endocrinology. 2 th Edition by WB Saunders Company, 1989.
DİYETİSYENLER DERNEĞİ; Besinlerin Bileşimleri. Türkiye Diyetisyenler Derneği
Yayını, Ankara, 1985.
FEBIGER, L.; Joslins Diabetes Mellitus. 1985.
GÖRPE, A., GÖRPE, U.; Pratik Endokrinoloji. Ermete Matbaası, 1987.
GUYTON, A.C.; Textbook of Medical Physiology. W.B. Saunders Company, Philadelphia, 1981.
HATEMİ, H.; Diabetes Mellitus. Yüce Gazetecilik ve Matbaacılık A.Ş. Tıp Kitapları Dizisi,
1988.
Medical Clinics of North America. Volume 72 , Number 6 , WB Saunders Company, 1988.
Medical Clinics of North America, Number 1,1989.
NOYAN, A. ; Fizyoloji ders kitabı. 5. Baskı , Ankara, 1988.
SELBACHER, K.J., ADAMS, R.; Harrison's Principles of Internal Medicine. 12 th Edition by Mc Graw Hill Book Company, 1991.
SENCER, E.; Endokrin ve Metabolik Hastalıklar. Sermet Matbaası, 1976.
SENCER, E.; Beslenme ve Diyet.
İstanbul, 1991.
WILLIAMS, R.H.; Williams Textbook of Endocrinology. 7 th by WB Saunders Company,
1985.
WYNGAORDEN, J., SMITH, L.H.; Cecil Textbook of Medicine. 18 th Edition by WB Saunders Company, 1988.
YENSON, M.; İnsan Biokimyası Sermet Matbaası, Kırklareli, 1984.
- 199 -