Yıllık Ekonomik Rapor 2010
advertisement
T.C. MALİYE BAKANLIĞI YILLIK EKONOMİK RAPOR 2010 i Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Yıllık Ekonomik Rapor, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı internet sitesinde (http://www.sgb.gov.tr) yer almaktadır. ii İÇİNDEKİLER I. MAKROEKONOMİK GELİŞMELER: GENEL DEĞERLENDİRME ............................... 1 II. KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER ....................................................................... 9 A. DÜNYA EKONOMİSİNDE GENEL DURUM .................................................... 11 B. SEÇİLMİŞ BÖLGELER İTİBARIYLA EKONOMİK GÖRÜNÜM ......................... 17 1. ABD .......................................................................................................17 2. Euro Bölgesi ......................................................................................... 18 3. Japonya, Çin ve Gelişmekte Olan Asya ................................................. 20 4. Ortadoğu ve Kuzey Afrika .......................................................................21 III. BÜYÜME ............................................................................................................... 27 A. 2009: GLOBAL KRİZ VE DARALMA ............................................................... 29 1. Harcamalar Yönünden .......................................................................... 31 2. İktisadi Faaliyetler Yönünden ................................................................. 34 B. 2010: HIZLI TOPARLANMA DÖNEMİ ............................................................ 36 C. SON GELİŞMELER........................................................................................ 40 IV. İŞGÜCÜ PİYASASI ................................................................................................. 45 A. İŞGÜCÜ PİYASASININ YAPISAL ÖZELLİKLERİ .............................................. 47 B. 2009 YILINDA İŞGÜCÜ PİYASASINDAKİ GELİŞMELER ................................. 51 C. İŞGÜCÜ PİYASASINDAKİ SON GELİŞMELER ............................................... 55 V. ÖDEMELER DENGESİ, REEL DÖVİZ KURU VE DIŞ BORÇ ................................... 61 A. ÖDEMELER DENGESİ .................................................................................. 63 1. Cari İşlemler Hesabı .............................................................................. 63 i. Dış Ticaret Gelişmeleri ................................................................... 65 a. İhracat .................................................................................. 67 b. İthalat................................................................................... 69 ii. Ülkeler İtibarıyla Dış Ticaret ........................................................... 72 a. Ülkelere Göre İhracat ............................................................ 72 b. Ülkelere Göre İthalat............................................................. 74 iii. Hizmetler Dengesi, Gelir Dengesi ve Cari Transferler ................... 76 2. Sermaye ve Finans Hesabı .................................................................... 77 B. REEL DÖVİZ KURU ....................................................................................... 81 C. TOPLAM DIŞ BORÇ STOKU VE ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU ....... 83 1. Dış Borç Stokundaki Gelişmeler ........................................................... 83 2. Dış Borç Servisindeki Gelişmeler ........................................................... 87 3. Uluslararası Yatırım Pozisyonu ................................................................ 87 iii Yıllık Ekonomik Rapor 2010 VI. ENFLASYON VE PARA POLİTİKASI .......................................................................95 A. ENFLASYON ..................................................................................................97 1. Genel Görünüm .....................................................................................97 2. Tüketici Fiyatlarındaki Gelişmeler .........................................................100 3. Üretici Fiyatlarındaki Gelişmeler ..........................................................106 B. PARA POLİTİKASI ........................................................................................108 C. PARA VE KREDİ GÖSTERGELERİ ................................................................113 VII. MALİ PİYASALAR .................................................................................................119 A. İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI (İMKB) .....................................121 B. TAHVİL VE BONO PİYASALARI ....................................................................126 1. İMKB Tahvil-Bono Piyasası ..................................................................126 2. CDS Primi ve Türkiye Eurobond 2030: Türkiye ve Diğer Seçilmiş Ülkeler .....................................................................................................128 C. DÖVİZ KURLARINDAKİ GELİŞMELER ..........................................................130 D. İSTANBUL ALTIN BORSASI (İAB) ................................................................132 E. VADELİ İŞLEMLER VE OPSİYON BORSASI (VOB)........................................134 VIII. BANKACILIK SEKTÖRÜ ................................................................................... 137 A. BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN SON YILLARDAKİ DURUMU...........................139 B. BANKACILIK SEKTÖRÜ YAPISAL GÖSTERGELERİ .....................................143 EK 1 : ORTA VADELİ PROGRAM (2011-2013) ......................................................... 145 EK 2 : TABLOLAR ................................................................................................... 187 KUTULAR Küresel Kriz Nasıl Ortaya Çıktı? .................................................................................. 22 Küresel Dengesizlikler ................................................................................................. 24 Euro Bölgesi Kamu Borç Krizi .................................................................................... 26 Türkiye’de İşgücü Piyasası Reformları ......................................................................... 59 Türkiye’de İstihdam Stratejisi ...................................................................................... 60 Doğrudan Yabancı Yatırımlar ....................................................................................... 90 Yeni Endekslerle 2003-2010 Dönemi Reel Efektif Döviz Kuru ...................................... 93 Küresel Krizde TCMB Bilanço Gelişmeleri ve Likidite Yönetimi.................................. 117 Türk Bankacılık Sektöründe Yeniden Yapılandırma .................................................... 144 Not:”Yıllık Ekonomik Rapor 2010” kapsamında yapılan analizler 30/09/2010 tarihine kadar olan ekonomik gelişmeleri kapsamaktadır iv SUNUŞ Bu Rapor, Türkiye ve dünya ekonomisi hakkında bilgi vermek amacıyla, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanununun 18’inci maddesi gereğince 2011 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Tasarısı ekinde sunulmuştur. v Yıllık Ekonomik Rapor 2010 vi I MAKROEKONOMİK GELİŞMELER GENEL DEĞERLENDİRME 2 0 1 0 1 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 2 Makroekonomik Gelişmeler: Genel Değerlendirme I. MAKROEKONOMñK GELñìMELER: GENEL DEïERLENDñRME Küresel Beklentiler Küresel krizin ard×ndan uygulamaya konulan kamu destekleri ve önlem paketlerinin katk×s×yla, 2009 y×l×n×n ikinci yar×s×ndan itibaren piyasalar×n normalleüme sürecine girdiùi ve küresel ekonomik faaliyetlerin toparlanmaya baülad×ù× gözlenmektedir. 2009 y×l×n×n sonlar×na doùru belirginleüen toparlanma eùilimi, 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda da devam etmiütir. Ancak, bu toparlanma süreci h×zl× ve düz bir çizgi üzerinde gerçekleümemiü, bir tak×m iniü ç×k×ülara sahne olmuütur. Özellikle, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùindeki kamu mali dengelerindeki olumsuz geliümeler, Avrupa’daki toparlanma sürecini daha k×r×lgan hale getirmiütir. úkinci çeyrekte, Euro Bölgesi ekonomilerindeki sorunlar×n tam olarak giderilememesinin yan×nda ABD’deki toparlanman×n da istenilen güçte olmamas×, küresel risk unsurlar×n×n belirginleümesine neden olmuütur. Türkiye’nin de aralar×nda bulunduùu ve Asya’n×n baü× çektiùi birçok geliümekte olan ülkede belirgin bir canlanma gözlenirken, baüta AB ülkeleri olmak üzere, geliümiü ülkelerde ve Doùu Avrupa’da büyüme verileri zay×f seyrini devam ettirmektedir. Bu çerçevede, dünya ekonomisinin de son aylarda bir yavaülama sürecine girdiùine iliükin iüaretler gelmektedir. Buna göre, y×l×n ikinci yar×s×nda, küresel ekonomideki toparlanman×n daha zay×f olacaù× düüünülmektedir. Geliümiü ülkelerin bankac×l×k sistemlerine ve kamu maliyesine iliükin belirsizliklerin yan×nda yüksek iüsizlik oranlar×, tüketimde ileriye yönelik beklentileri kötüleütirmektedir. Özellikle 2010 Mart-May×s döneminde Avrupa’da yaüanan borç sorunlar×, risk alg×lamalar×n× art×rm×üt×r. Ancak, Eylül ay× ile birlikte hem ABD hem de Avrupa ekonomilerinden gelen baz× olumlu veriler, küresel risk iütah×n× bir miktar art×rm×üt×r. Yine de piyasalardaki tedirginliùin tam olarak ortadan kalkmas× uzun bir zaman alacakt×r. Önümüzdeki dönemde dünya ekonomisinde iyileümenin devam edebilmesi, doùru politikalar×n güçlü bir koordinasyon ile uygulanabilmesine baùl×d×r. Ülkelerin, bütçe aç×klar×n× ve kamu borçlar×n× tekrar kabul edilebilir düzeylere indirecek güvenilir stratejiler geliütirmeleri gerekmektedir. Orta vadede güçlü, sürdürülebilir ve dengeli bir küresel 3 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 büyüme için iddial× ve bütünleyici politika çabalar×na ihtiyaç vard×r. Diùer yandan, ülkelerin kemer s×kmas×, hatta belki baz× durumlarda borçlar×n yeniden yap×land×r×lmas× gerekmektedir. Yeni küresel mali krizlerin önlenebilmesi için, para ve sermaye piyasalar×nda daha s×k× tedbirlerin al×nmas× görüüü hakimdir. Özellikle finansal düzenlemeler, uluslararas× toplant×larda üzerinde en çok durulan konular×n baü×nda gelmiütir. Bu çerçevede, dünya ekonomisinin sorunlar×n×n tart×ü×ld×ù× en temel platform haline gelen G-20 zirvelerinde de küresel finansal sistemin gözetim ve denetim sisteminin güçlendirilmesi amac×yla önemli çal×ümalar yap×lm×üt×r. Öte yandan, küresel krizin yaüanmas×, Basel II düzenlemelerinin yenilenmesini de h×zland×rm×üt×r. Bu çerçevede ortaya konulan Basel III düzenlemelerinde belirlenen minimum zorunlu karü×l×k oranlar×n×n uygulanabilmesi için bankalara 5 y×l süre tan×nmas×, hem bankac×l×k sektörünü hem de diùer ekonomi çevrelerini rahatlatm×üt×r. Basel III düzenlemeleri ile birlikte, bankalar×n kademeli olarak sermaye art×rmalar×, küresel finansal sistemin daha güvenli hale gelmesini saùlayacakt×r. Türkiye Ekonomisi Aù×r bir resesyona ve finansal sektörün yeniden yap×land×r×lmas×na neden olan 2001 bankac×l×k krizinin ard×ndan, Türkiye’nin GSYH’si 2002-2007 y×llar× aras×nda ortalama yüzde 6,8 büyümüütür. Bu büyümenin itici güçleri, siyasi ve ekonomik istikrar ile güven ortam×na baùl× olarak artan sermaye giriüi ve özel sektör yat×r×mlar× olmuütur. Ancak, 2008 y×l×ndan itibaren bozulan küresel ekonomik koüullar Türkiye’de de reel sektörü ve beklentileri olumsuz etkilemiütir. Uluslararas× sermaye ak×ülar×ndaki yavaülama ile beraber iç talep ve kredi olanaklar× da daralm×üt×r. Bu geliümeler neticesinde, 2009 y×l×nda Türkiye ekonomisi yüzde 4,7 küçülmüü ve iüsizlik yüzde 14’ler düzeyine ç×km×üt×r. Türkiye ekonomisi, 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren kendini hissettirmeye baülayan güçlü bir toparlanma sürecine girmiütir. Küresel ekonomik beklentilere paralel olarak, 2009 y×l×n×n son çeyreùinin ard×ndan ekonomik faaliyetlerde gözle görülür bir canlanma yaüayan Türkiye ekonomisi, 2009 y×l×n×n son çeyreùini yüzde 6 gibi yüksek bir büyüme oran× ile kapatm×üt×r. Nitekim bu dönemle birlikte h×zl× bir toparlanma sürecine girilmiütir. Türkiye ekonomisi, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde yüzde 11,7 büyürken ikinci çeyrekte yüzde 10,3 büyümüütür. Böylece bu toparlanma sürecinde ekonomimiz 2004 y×l×ndan sonra ilk kez iki çeyrek üst üste çift haneli büyümeye imza atm×üt×r. Türkiye 4 Makroekonomik Gelişmeler: Genel Değerlendirme ekonomisi, y×l×n ikinci çeyreùinde yakalad×ù× büyüme performans×yla dünyada dördüncü olmuü, G-20 ülkeleri içinde ise Çin ile beraber ikinci s×rada yer alm×üt×r. Y×l×n ilk yar×s×ndaki yüzde 11’lik büyüme performans× ile küresel krizden kaynaklanan kay×plar da bir anlamda telafi edilmiütir. Türkiye ekonomisini dünyada ve bölgesinde öne ç×karan bu güçlü büyüme performans×, yüksek baz etkisinin yan× s×ra özel sektör yat×r×mlar×na ve tüketim harcamalar×na dayanmaktad×r. Özellikle ikinci çeyrekte azalan baz etkisine raùmen beklentilerin üzerinde gelen büyüme performans×, ekonomi çevrelerinde olumlu bir hava yaratm×üt×r. Küresel krizin olumsuz etkilerini büyük ölçüde üzerinden atan Türkiye ekonomisinin, y×l×n ikinci yar×s×nda h×z kesmesi beklense de 2010 y×l×n× yüzde 6,8 seviyelerinde bir büyümeyle tamamlamas× beklenmektedir. D×ü talepteki zay×f seyir, sanayi istihdam×ndaki toparlanmay× s×n×rlam×ü olmakla beraber, inüaat ve hizmet sektörlerindeki istikrarl× art×ülar×n desteùi ile son bir y×l içinde tar×m d×ü× istihdamda belirgin bir art×ü gözlenmiütir. Türkiye’nin bu büyümesinin istihdam yaratmas×, önemli bir geliümedir. Son bir y×l içinde 1 milyon 265 bin kiüilik istihdam yarat×lm×üt×r. Avrupa’da ise ayn× dönemde iüsiz say×s× yaklaü×k ayn× say×da artm×üt×r. Mevsimsellikten ar×nd×r×lm×ü iüsizlik oranlar×na bak×ld×ù×nda da olumlu bir seyir görülmektedir. Krizden ç×k×ü sürecindeki en önemli geliümelerden bir tanesi de Uluslararas× Para Fonu (IMF) ile olan iliükiler olmuütur. IMF ile yap×lm×ü olan 19. Stand By düzenlemesi, 2008 y×l× May×s ay×nda tamamlanm×üt×r. OVP çerçevesinde uygulanmakta olan ekonomik politikalar ile ekonomik görünümünü güçlendiren Türkiye, IMF ile yeni bir stand by anlaümas× yapmaya gerek duymam×üt×r. Küresel kriz döneminde 21 ülke IMF ile anlaüma yaparken Türkiye, kendi orta vadeli program×na baùl× kalarak kriz sürecini baüar× ile yönetmiütir. Türkiye, IMF ç×pas×n× kullanmamas×na raùmen risk primini aüaù× çekmiü ve yabanc× sermaye giriüini art×rm×üt×r. Eylül ay× itibar×yla Türkiye’nin risk primi geliümiü ülkeler seviyesine gelmiütir. úspanya, úrlanda, Portekiz ve Yunanistan gibi AB ülkelerinin risk primi Türkiye’nin üzerine ç×km×üt×r. Borç oran× yüksek olan Avrupa ülkelerinin risk primlerindeki art×ülar doùal olarak geliümekte olan ülkelerin risk primlerini de etkilemektedir. Ancak, Türkiye’nin düüük borç 5 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 oran× ve borçlar×n sürdürülebilirliùine dair verdiùi güven nedeniyle risk primindeki art×ülar s×n×rl× kalm×üt×r. Türkiye’nin d×ü üoklara karü× göstermiü olduùu dayan×kl×l×k ve tutarl× ç×k×ü stratejisi, ülke risk primini önemli düzeyde aüaù× çekmiütir. Yat×r×mc×lar taraf×ndan benzeri ülkelere göre daha iyi fiyatlanan ülkemiz tahvillerinin iüaret ettiùi durumun uluslararas× derecelendirme kuruluülar× taraf×ndan da teyit edilmesi ile birlikte Türkiye’nin kredi notu 4 kez art×r×lm×üt×r. Kredi derecelendirme kuruluülar×n×n çeüitli ülkelerin kredi notlar×n× arka arkaya düüürdüùü bir dönem için Türkiye ekonomisinin bu baüar×s× çok önemli bir geliümedir. Bu not art×r×mlar× ile Türkiye’nin risk primindeki düüüü, kredi derecelendirme kuruluülar× taraf×ndan da teyit edilmiütir. G-20 ülkeleri ve ülkemizin de aktif kat×l×m× ile yürütülen çal×ümalarda küresel finansal mimari yeniden üekillendirilmektedir. Finansal piyasalar×n daha saùl×kl× ve etkin iülemesini saùlamak amac×yla planlanan likidite rasyosu ve ilave sermaye bulundurulmas× gibi düzenlemelerin bir k×sm×n×n ülkemizde zaten uygulan×yor olmas×, bankac×l×k ve finans sektörünün küresel krizde daha dayan×kl× bir görünüm sergilemesini aç×klayan önemli unsurlardan bir tanesidir. Küresel kriz döneminde, TCMB de ekonomik faaliyetlerdeki daralmay× s×n×rlamaya yönelik bir para politikas× uygulamaya çal×üm×üt×r. Bu dönemdeki politika faizlerinin, fiyat istikrar× hedefinden sapmadan reel kesime iliükin kayg×lar göz önüne al×narak ayarlanmaya çal×ü×ld×ù× görülmüütür. Son dönemde, gerek politika faizlerinin mevcut düzeyinin gerekse enflasyon geliümelerinin, enflasyon hedeflemesi uygulayan diùer ülkelere yak×nsad×ù× görülmektedir. Türkiye Ekonomisinin KaríÜ KaríÜya Olduðu Riskler D×ü Dinamiklerden Kaynaklanan Riskler Baüta Avrupa ülkeleri olmak üzere geliümiü ülkelerin ekonomilerine iliükin belirsizliklerin devam etmesi, ülkemiz ekonomisinin karü× karü×ya olduùu riskler aras×nda yer almaya devam etmektedir. Buna baùl× olarak, ülkemizde iç talep istikrarl× bir üekilde artarken, d×ü talep taraf×ndaki geliümeler, ekonomideki iyileümeyi s×n×rlamaktad×r. Geliümiü ülkelerdeki kredi, gayrimenkul ve iügücü piyasalar×ndaki sorunlar×n devam etmesi, küresel ekonominin toparlanma h×z×na iliükin aüaù× yönlü risklerin bir süre daha 6 Makroekonomik Gelişmeler: Genel Değerlendirme canl× kalabileceùine iüaret etmektedir. Küresel ekonomiye iliükin bu sorunlar, güven ve finansman kanal× ile iç talebi de etkileme potansiyeli taü×maktad×r. Yeniden güçlü bir büyüme sürecine girilmesi ile birlikte artan cari aç×k ve d×ü finansman ihtiyac×n×n önemi karü×m×za ç×kmaktad×r. Bu nedenle, önümüzdeki dönemde yat×r×mlar×n miktar ve kalitesinin daha da art×r×lmas× ile tasarruf art×r×c× reform ve teüviklere devam edilmesi önemini korumaktad×r. Küresel ekonomideki toparlanmaya iliükin belirsizlikler d×ü talep kanal× yoluyla Türkiye’yi olumsuz etkileme riski taü×maktad×r. úhracat×m×z×n önemli bir k×sm×n×n, krizden en fazla etkilenen AB ülkelerine baùl× olmas×, Türkiye’nin d×ü ticaret kanal× ile olumsuz etkilenmesine neden olmaktad×r. úç Dinamiklerden Kaynaklanan Riskler Küresel krizin ard×ndan, yeniden büyüme sürecinin baülamas× ile cari aç×k sorunu yine Türkiye’nin karü×s×na ç×km×üt×r. Ülkemizin d×ü ticaret kompozisyonu gereùi ihracat×n×n ithalata baù×ml× olmas×, ara mal× ithalat×n×n yüksek oluüu ve d×ü talepteki daralmaya baùl× olarak ihracat art×ü h×z×n×n daha yavaü olmas×, cari aç×ù×n artmas×na neden olmaktad×r. Türkiye’nin imalat sektörünün enerjide d×üa baù×ml× olmas×, cari aç×ù×n en önemli yap×sal etmenlerinden biridir. Bu yap×sal etmenlerden kaynaklanan cari aç×k sorununun, k×sa vadede çözümü mümkün olmamakla beraber, kontrol alt×nda tutulmas× önemlidir. Önceki y×larda daha çok doùrudan yabanc× sermaye ile finanse edilen cari aç×k, bugün daha çok portföy yat×r×mlar× ile karü×lanmaktad×r. Bunda, Türkiye’ye giren doùrudan yabanc× sermayenin yaklaü×k yüzde 80’ini oluüturan AB ekonomisindeki durgunluùun etkisi büyüktür. Diùer yandan, iüsizlik oran×ndaki art×ülar krizlerin en olumsuz ve kal×c× sonuçlar×ndan biridir. Ç×k×ü noktalar× farkl× olsa da, iüsizlik verileri gerek 2001 gerekse de son küresel ekonomik krizde benzer eùilimler göstermektedir. Genellikle krizle birlikte h×zl× bir üekilde artan iüsizlik, krizden sonra gecikmeli olarak toparlanmaktad×r. Buna raùmen, kriz s×ras×nda çok h×zl× artan iüsizlik oranlar×nda önemli bir iyileüme kaydedilmiütir. Bununla beraber, Türkiye’de iügücü piyasas×n×n diùer ülkelerdeki piyasalardan ayr×üan baz× temel yap×sal sorunlar× olduùu bilinmektedir. úüsizlik düzeyinin istenilen oranda, kal×c× bir üekilde düümesi bu yap×sal sorunlar×n çözümüne baùl×d×r. 7 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Küresel ekonomik faaliyetlerdeki toparlanma h×z×, önümüzdeki dönemde gerek d×ü talep gerekse emtia fiyatlar× kanal× ile enflasyon geliümeleri üzerinde etkili olacakt×r. Bu kapsamda, para politikas×ndaki s×k×laüt×rman×n zamanlamas× ve miktar× önem kazanmaktad×r. Önümüzdeki dönemde mali disipline baùl× kal×nmas×, yap×sal reform sürecinin devam etmesi ve ülkemizin kredi risklerindeki göreli iyileümenin devam×, makroekonomik istikrar×n devam×n×n saùlanmas× aç×s×ndan belirleyici olacakt×r. 8 2 0 1 0 II KÜRESEL EKONOMİK GELİŞMELER 9 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 10 Küresel Ekonomik Gelişmeler II. KÜRESEL EKONOMñK GELñìMELER A. DÜNYA EKONOMñSñNDE GENEL DURUM ABD’nin en büyük yat×r×m bankalar×ndan Lehman Brothers’×n iflas×yla birlikte 2008 y×l× Eylül ay×nda, 2. Dünya Savaü×ndan bu yana yaüanan, en büyük krizle karü× karü×ya kal×nm×üt×r. Al×nan birçok tedbire karü×n, küresel finansal krizin yaratt×ù× güven kayb× 2008’in son çeyreùi itibariyle reel sektör üzerinde etkili olmaya baülam×ü ve 2009 y×l×n×n ilk aylar×nda bu etki daha da derinleümiütir. (Bkz. Kutu: Küresel Kriz Nas×l Ortaya Ç×kt× ?) Grafik II.A.1 VIX (2008 Ocak-AralÕk) ABD Senatosu 850 milyar dolarlÕk kurtarma paketini onayladÕ 90 ABD'de 168 milyar dolarlÕk önlem paketi 70 Lehman Brothers iflas baúvurusunda bulundu Fed Bear Stearns'in JP Morgan'a satÕúÕnÕ onayladÕ 60 50 AB 200 milyar euroluk kurtarma paketi açÕkladÕ Moody's ve S&P Lehman Brothers'Õn Fannie May ve kredi notunu düúürdü Fredie Mac'a el koyuldu 40 øngiltere ve AB önlem paketi açÕkladÕ 30 02 Eki 08 02 Eyl 08 02 A÷u 08 02 Tem 08 02 Haz 08 G-7 Washington Zirvesi 02 May 08 02 Mar 08 02 ùub 08 02 Oca 08 0 02 Nis 08 Northern Rock KamulaútÕrÕldÕ 10 ABD Hükümeti AIG'nin %80 hissesini denetim altÕna aldÕ Euro Bölgesi 3. Çeyrekte de küçülerek resesyona girdi 02 Kas 08 20 02 Ara 08 80 G-20 Washington zirvesi Kaynak: Reuters Dünya önce finans piyasalar×n× sonra da reel ekonomileri etkisi alt×na alan ciddi bir krizle karü× karü×ya kalm×ü ve 2009’un ilk aylar×ndan itibaren özellikle geliümiü ülkelerde iktisadi faaliyet büyük ölçüde yavaülam×üt×r. ABD ve Euro Bölgesi baüta olmak üzere bir çok geliümiü ülke ard× ard×na resesyona girmiütir. Geliümekte olan ülkelerde ise büyüme yavaülam×üt×r. 11 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Bu geliümeler sonucunda G–20 ülkeleri 2009 y×l×n×n Nisan ve Eylül aylar×nda iki kez, 2010 y×l×n×n Haziran ay×nda ise bir kez bir araya gelmiü, önemli kararlara imza atm×ülard×r. Nisan ve Eylül aylar×nda yap×lan zirvelerde mali teüvik programlar×n×n uygulamas× ve G-20 Grubu’nun uluslararas× ekonomik iübirliùinin ana forumu olmas× gibi hususlar karara baùlan×rken, IMF’nin kota yap×s×n×n da geliümekte olan ülkeler lehine deùiütirilmesi öngörülmüütür. Söz konusu zirvelerle birlikte, G–20 Grubu uluslararas× ekonomik iübirliùi için bir ana foruma dönüümüütür. Son olarak, 2010 y×l× Haziran ay×nda AB’de yaüanan borç krizinin hemen akabinde bir araya gelen G–20 ülkeleri, 2013’e kadar bütçe aç×klar×n× yar×ya indirmeyi ve 2016 y×l×na kadar Kamu Borç Yükü/GSYH oran×n× düüürmeyi veya sabitlemeyi taahhüt etmiütir. Bu son zirvede, ülkelerin küresel ekonomik problemlere eü güdümlü politikalarla çözüm getirmekten bir miktar uzaklaüt×ù× ve uygulanmas× karara baùlanan politikalar×n üye ülkelerin insiyatifine b×rak×ld×ù× göze çarpm×üt×r. Bu bak×mdan ülkeler aras×nda önceki dönemlere göre uygulanan politikalar kapsam×nda bir ayr×üma yaüand×ù× görülmüütür. 2009’un ortalar× ile birlikte özellikle Asya ülkelerinin güçlü büyümesi ve geliümiü ülkelerde uygulamaya konulan paketlerin etkisi ile piyasalarda bir miktar güven art×ü× yaüanm×üt×r. Böylece piyasalar×n risk alg×lamalar×n× yans×tan VIX1 endeksi de 2009’un baü×ndan itibaren düüüü eùilimine girmiütir. 2009 boyunca geçici dalgalanmalara raùmen aüaù× yönlü bir trend izleyen endeks, küresel ekonomiye iliükin olumlu beklentilerin özellikle Avrupa’da yaüanan borç krizi nedeniyle bozulmas×yla birlikte, 2010 May×s ay×nda tekrar 40 puan seviyelerine yükselmiütir. úlerleyen dönemde, Euro Bölgesi ekonomilerini kurtarmak için aç×klanan IMF ve AB paketinin (Bkz. Kutu: Euro Bölgesi Kamu Borç Krizi) de etkisi ile piyasalarda güven bir miktar saùlanm×ü ve endeks kritik seviye olan 20 puan civar×na gerilemiütir. 1 VIX endeksi, teknik olarak S&P-500 üstüne yaz×lan opsiyonlar×n volatilitesini göstermekle birlikte, piyasalarda risk alg×lamas×n×n s×k s×k kullan×lan bir göstergesi olmuütur. 12 Küresel Ekonomik Gelişmeler Grafik II.A.2 VIX (Ocak 2009 - Eylül 2010) 60 AB ve IMF'nin 750 +110 milyar euroluk paketi G-20 Londra Zirvesi 50 G-20 Pitsburgh Zirvesi 40 Avrupa Birli÷i Borç Krizi Dubai Krizi 30 20 10 02 Eyl 10 02 A÷u 10 02 Tem 10 02 Haz 10 02 May 10 02 Nis 10 02 Mar 10 02 ùub 10 02 Oca 10 02 Ara 09 02 Kas 09 02 Eki 09 02 Eyl 09 02 A÷u 09 02 Tem 09 02 Haz 09 02 May 09 02 Nis 09 02 Mar 09 02 ùub 09 02 Oca 09 0 G-20 Toronto Zirvesi GM øflas edebilece÷ini AçÕkladÕ Kaynak: Reuters Küresel krizin hem geliümiü hem de geliümekte olan ülkelerdeki hane halklar×n×, firmalar× ve bankac×l×k sektörünü giderek etkisi alt×na almas×, küresel finans piyasalar× üzerindeki yoùun stresin devam etmesine neden olmuütur. MSCI (Bkz. VII. Mali Piyasalar) endeksi’nde de 2008 y×l× sonlar×nda tüm dünya borsalar×ndaki düüüülere paralel olarak, keskin bir düüüü görülmüütür. Ancak, 2008 y×l×n× büyük kay×plarla kapatan borsalar×n 2009 y×l×n×n ilk aylar×nda toparlanmaya baülamas× ve krizle mücadeleye yönelik uluslararas× mutabakat×n yükselen piyasa ekonomilerini içeren bir görünüm arz etmesi sonucu, endeks 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinden itibaren yükseliüe geçmiütir. Endeks, piyasalardaki olumlu havay× yans×tacak biçimde 2010 y×l× Nisan ay×n×n sonlar×na kadar yükseliü trendini sürdürmüütür. 2010 May×s ay×nda ise Avrupa’da yaüanan bütçe aç×ù× ile borçlanma krizi ve söz konusu krizin finans piyasas×na yay×lmas×na iliükin endiüelerin giderek artmas×, tüm dünyada piyasalar× olumsuz etkilemiütir. Özellikle bu dönemden sonra, MSCI’da aüaù× yönlü bir hareket gözlemlenmiütir. 13 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik II.A.3 MSCI* 460 410 360 310 260 210 160 2008 2009 2010 Kaynak: Morgan Stanley Capital International *All Country World Index 2010’da baüta Yunanistan olmak üzere Portekiz, úspanya ve úrlanda gibi Euro Bölgesi ekonomilerinin yaüad×ù× bütçe aç×ù× ve borç stoku problemleri, Euro Bölgesinde toparlanman×n dünyan×n geri kalan×ndan daha yavaü olacaù×na dair görüüleri kuvvetlendirmiütir. Bu dönemde özellikle Yunanistan’×n durumu ekonomi gündemini oldukça fazla meügul etmiü, ülkede küresel krizin olumsuz etkileri kendini büyüme ve iüsizliùin yan× s×ra artan bütçe aç×klar× ve borç stoklar× ile göstermiütir. úlerleyen dönemde AB’de giderek derinleüen borç krizi, euronun deùerine iliükin kayg×lar× artt×rmaya baülam×ü ve küresel ekonominin ikinci bir dip tehlikesi ile karü× karü×ya olduùu görüüü yayg×nlaümaya baülam×üt×r. Bunun üzerine söz konusu borç krizinin aü×labilmesi için AB ve IMF, Yunanistan için 110 milyar euroluk bir paketi yürürlüùe koyma karar× alm×üt×r. Bu çerçevede, IMF ile Yunanistan May×s ay×n×n baü×nda 30 milyar euro tutar×nda bir stand-by anlaümas× yapm×üt×r. Paketin geri kalan×n×n ise Euro Bölgesi üyeleri taraf×ndan karü×lanmas×na karar verilmiütir. Söz konusu paketin yan× s×ra euronun geleceùinin garanti alt×na al×nmas× ve zor durumdaki AB ülkelerinin desteklenmesi amac×yla AB ve IMF’nin ortaklaüa desteklediùi toplam 750 milyar euroluk bir baüka paket daha aç×klanm×üt×r. 14 Küresel Ekonomik Gelişmeler 2010 y×l×nda artan “küresel dengesizlikler” ekonomi gündemini meügul eden bir diùer geliüme olmuütur. Bu konuda özellikle Haziran ay×nda yap×lan G-20 zirvesi öncesinde Çin ile ABD aras×nda yuan×n deùerine iliükin yaüanan gerginlikler t×rmanm×üt×r. Ancak Çin henüz zirve toplanmadan, iç talepte yaüad×ù× keskin düüüülerin de etkisiyle yuan×n deùerini bir miktar serbest b×rakacaù×n× aç×klam×üt×r. Söz konusu karar, ABD-Çin iliükisinde siyasi anlamda bask×y× hafifletse de küresel dengesizlikler sorununun çözümü, daha radikal önlemler gerektirmektedir. Genel olarak bak×ld×ù×nda, 2010 y×l×nda iniüli ç×k×ül× da olsa bir toparlanma süreci yaüanmaktad×r. Küresel ekonomideki büyüme, baüta Asya olmak üzere geliümekte olan ekonomilerdeki kuvvetli büyümeden, genel çerçevede ise özel talepteki umut verici art×ü sinyallerinden kaynaklanm×üt×r. Ancak mali sürdürülebilirliùe iliükin problemler May×s ay×nda ön plana ç×km×ü ve ülkelerin taü×d×ù× riskler Avrupa’da bankac×l×k sektörüne yay×lm×üt×r. Ayr×ca fon bulma bask×lar× tekrar ortaya ç×km×ü ve interbank piyasalar×na yay×lm×üt×r. Baüta Euro Bölgesi olmak üzere geliümiü ülkelerde yaüanan söz konusu problemler, büyüme aç×s×ndan geliümiü ülkeler ile geliümekte olan ülkeler aras×nda önemli bir ayr×üma olduùunu göstermiütir. Türkiye ile birlikte Asya ülkelerinin baü×n× çektiùi birçok geliümekte olan ülkede ekonomik faaliyetlerde belirgin bir canlanma gözlemlenirken, geliümiü ekonomilerde büyüme oranlar× nispeten zay×f seyretmiütir. Tüm bu risklere raùmen küresel büyümenin yavaü da olsa devam etmesi beklenmektedir. 15 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik II.A.4 2010-2011 IMF Büyüme Tahminleri 7,1 8 6,4 7 6 5 4,8 4 4,2 2,7 3 2,2 1,7 2 1,5 1 0 Dünya Kaynak: IMF Geliúmiú Ülkeler 2010 Euro Bölgesi Geliúmekte olan Ülkeler 2011 Diùer yandan finansal kriz sebebiyle uygulanan ek mali düzenlemelerin, Euro Bölgesi’nde 2011 büyümesini olumsuz etkilemesi beklenmektedir. ABD’de nispeten daha iyi bir büyüme öngörülmektedir. Genel çerçevede ise geliümiü ülkelerde mütevazi bir büyüme performans× beklenmektedir. Geliümiü ülkeler için yüksek kamu borçlar×, iüsizlik ve bankac×l×k sektöründeki sorunlar en önemli problemler olarak özetlenebilir. 2011 y×l×nda geliümekte olan ülkelerde büyümenin bir miktar azalmas× ve ülkeler aras×nda farkl×laümas× beklenmektedir. Ayr×ca bu ülkelerde büyümenin Asya ve Güney Amerika’daki baz× önemli ekonomiler önderliùinde olacaù× öngörülmektedir. Küresel talebin dengelenmesi ve yap×sal reformlar, gelecekteki büyümenin desteklenmesi aç×s×ndan büyük önem taü×maktad×r. Bu çerçevede, d×ü fazla veren ülkelerde iç talebe yönelme eùiliminin devam etmesi, d×ü aç×klar veren ülkelerde ise mali düzenleme ve finansal sektör reformlar×n×n talebi dengelemesi önem arz etmektedir. Bugünkü koüullarda orta vadede güçlü, sürdürülebilir ve dengeli bir küresel büyüme için iddial× ve bütünleyici politika çabalar×na ihtiyaç olduùu bir gerçektir. Küresel ekonomide belirsizliklerin bir süre daha devam etmesi kaç×n×lmaz görünmektedir. Gelecek dönemde baüta küresel dengesizlikler olmak üzere yüksek kamu borçlar× ve bütçe aç×klar× gibi 16 Küresel Ekonomik Gelişmeler problemler küresel ekonomi gündemini meügul etmeye devam edecek gibi görünmektedir. B. SEÇñLMñì BÖLGELER ñTñBARIYLA EKONOMñK GÖRÜNÜM 1. ABD 2009 y×l×n×n ilk yar×s×nda, ABD ekonomisi önemli ölçüde daral×rken iüsizlik de 1980 y×l×ndan bu yana görülen en yüksek seviyelere ulaüm×üt×r. Bu dönemde çöken dünya ticareti, ihracat× ve dolay×s×yla büyümeyi olumsuz etkileyen bir faktör olmuütur. Bununla beraber, eü zamanl× olarak uygulanan ve daha önce görülmemiü büyüklükteki para ve maliye politikalar× yard×m×yla, y×l×n ikinci yar×s×nda tüketim harcamalar× baüta olmak üzere, emlak ve finans piyasalar×nda bir miktar istikrar saùlanm×üt×r. Söz konusu teüvikler sayesinde ABD ekonomisi, 2009 y×l×n×n üçüncü çeyreùinde yüzde 1,6 son çeyrekte ise yüzde 5,0 büyümüütür. Ancak özel talep, bu dönemde de kriz öncesi dönemin alt×nda kalm×üt×r. 2009 y×l×n×n son çeyreùinde hane halk×n×n servetindeki iyileüme, tüketimi bir miktar artt×r×rken, küresel ticarette ve ticari ortak olan ülkelerdeki toparlanma, ihracat×n büyümeye katk×s×n× artt×ran unsurlar olmuütur. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùi ile beraber yavaülayan ABD ekonomisi, yüzde 3,7 büyümüütür. Bu dönemde, özel tüketimde ve yat×r×mlarda art×ü olmas×na raùmen, ihracattaki h×zl× azalma büyümeyi olumsuz etkileyen faktörlerden biri olmuütur. 2010’un ikinci çeyreùinde ise büyüme daha da yavaülam×ü ve yüzde 1,7 olarak gerçekleümiütir. Özel tüketimin bir miktar artmas×na raùmen, ithalattaki h×zl× art×ü ve stoklardaki yavaülama, ikinci çeyrekte büyümeyi olumsuz etkilemiütir. Öte yandan, iü gücü piyasalar× 2010’da da zay×f görünümünü korumuütur. ABD’de 2009 y×l×nda iüsizlik oran× yüzde 9,3 düzeyinde gerçekleümiütir. 2010 Eylül ay×nda yüzde 9,6 olan iüsizlik oran×n×n, y×lsonu itibar×yla yüzde 9,7 olarak gerçekleümesi beklenmektedir. Finansal piyasalar üzerindeki bask×larla beraber kredi koüullar×ndaki s×k×ü×kl×klar da devam etmektedir. Hisse senedi piyasalar× ise 2009’un ilk aylar×ndaki olumsuz görünümünden daha iyi durumdad×r. Finansal sistemde risk alg×lamalar×n×n deùiümesi ve kredi veren kurumlar×n standartlar×n× s×k×laüt×rmas× kredi talebinin zay×flamas×na yol açmaktad×r. Buna ek olarak bilançosu hala tam olarak krizin doùurduùu zararlardan ar×nd×r×lamam×ü bir çok bankan×n varl×ù× büyümenin önünde önemli bir risk unsuru olarak durmaktad×r. 17 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Söz konusu koüullar alt×nda ABD’de tedrici bir toparlanma bekleyen IMF, 2010 y×l×nda ülke ekonomisinin yüzde 2,6, 2011’de ise yüzde 2,3 büyümesini beklemektedir. 2011’de büyümede beklenen söz konusu düüüüün ard×ndaki temel etken ise mali ve parasal teüviklerin geri çekilecek olmas×d×r. 2. Euro Bölgesi Euro Bölgesi’nde ekonomik faaliyetler, özellikle yükselen petrol fiyatlar×n×n etkisiyle Eylül 2008’deki finansal çöküüten daha önce yavaülamaya baülam×üt×r. O dönemde, Avrupa ekonomilerinin baz× zay×fl×klar×na karü×n ekonomik dalgalanmadan kurtulabileceùi düüünülmekteydi. Ancak AB’nin finansal sistemi yaüanan ekonomik üoktan beklenenden daha derin etkilenmiütir. Baz× önemli Avrupa Bankalar×’ndaki ABD orijinli varl×klarda giderek artan kay×plar×n korkusu 2008 Eylül ay×nda piyasalarda donmaya yol açm×üt×r. Kredi piyasalar×nda yaüanan bu donma ile beraber finansal kriz çok h×zl× bir üekilde 2008’in son çeyreùinde reel ekonomiyi etkisi alt×na alm×üt×r. Çözüm getirmek amac×yla uygulanan baz× finansal politikalar yeterince anlaü×l×r ve koordineli olmad×klar× için çok etkili olamam×üt×r. Euro Bölgesi 2009’un ilk iki çeyreùinde küçülmeye devam etmiütir. 2009’da bölgenin tümünde yaüanan bu daralma; özellikle azalan yat×r×mlardan kaynaklanan iç talepteki daralman×n ve birbirine entegre olmuü ekonomiler aras×ndaki ticaretin azalmas×n×n bir sonucudur. Varl×k fiyatlar×nda, özellikle de gayrimenkul fiyatlar×nda yaüanan patlaman×n olumsuz etkisi úrlanda ve úspanya gibi ülkelerde ekonomik faaliyetlerde sert düüüülere yol açm×üt×r. 2009 y×l×nda daha az d×ü ticaret aç×ù× olan ülkeler genellikle krizden daha az etkilenmiülerdir. Ancak ihracat eksenli ekonomisi göz önüne al×nd×ù×nda Almanya bu durumun bir istisnas× gibi görünmektedir. Almanya 2009’da d×ü talebin düümesinden çok olumsuz etkilenmiütir. Almanya’ya k×yasla daha az d×üa aç×k olan ve daha geniü bir kamu sektörüne sahip olan Fransa ise krizden daha az etkilenmiütir. Krize karü× uygulanan makroekonomik politikalar genel olarak bölgedeki ülkelerin sahip olduùu imkanlara göre farkl×l×klar göstermiütir. Kredi piyasalar×n×n kötü durumu dolay×s×yla geliümiü ülkelerde merkez bankalar× bir yandan faizleri sert bir üekilde düüürürken baz× al×ü×lmad×k önlemler de alm×ülard×r. Söz konusu önlemlere örnek olarak; Avrupa Merkez Bankas×’n×n ipotekli tahvilleri sat×n almas× gösterilebilir. Avrupa’da çoùu geliümiü ülke finans sektörlerini özellikle garantiler yoluyla desteklemek için bütçe kaynaklar×n× kullanm×üt×r. Doùrudan sermaye enjeksiyonlar× ve varl×k al×mlar× ise s×n×rl× 18 Küresel Ekonomik Gelişmeler kalm×üt×r. Ancak Belçika ve úrlanda bu durumun istisnas× olarak gösterilebilir. Almanya ve úspanya baüta olmak üzere birçok ülke ekonomiye daha geniü ölçüde destek saùlamak için çok geniü teüvik paketlerini uygulamaya koymuütur. Uygulamaya konulan söz konusu önlemlere raùmen Euro Bölgesi’nde ve daha genel olarak Avrupa’da toparlanma süreci 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùi ile beraber dünyan×n diùer bölgelerinin gerisinde kalm×üt×r. Hatta bu dönemde Avrupa’da yaüanan büyük kamu aç×klar× ve borç stoklar×n×n yol açt×ù× problemler küresel ekonomideki toparlanman×n önünde önemli bir risk unsuru olarak öne ç×km×üt×r. Küresel krize çok büyük dengesizliklerle giren Avrupa özellikle, 2010’un ikinci çeyreùinde büyük problemler yaüam×üt×r. Avrupa ülkeleri içinde en büyük problemleri yaüayan ülkeler büyük d×ü ticaret aç×klar× ve iç dengesizliklere sahip olan ülkeler olmuütur. únüaat sektöründe ve kredi art×ülar×nda yaüanan gerileme ile beraber yaüanan bankac×l×k sektörü problemleri baz× Euro Bölgesi ekonomilerinde üretimin gerilemesine yol açm×üt×r. Öte yandan üretimdeki büyük gerileme, krizle baùlant×l× olarak al×nan yüksek maliyetli önlemler úrlanda, Yunanistan, Portekiz ve úspanya gibi ülkelerde büyük kamu aç×klar×na yol açm×üt×r. Bu sorunlar Avrupa’daki toparlanma sürecinin önünde önemli bir engel oluüturmaktad×r. Birçok Euro Bölgesi ekonomisinde toparlanma süreci yüksek bütçe aç×klar×, kamu borç sorunu ve d×ü ticaret dengesindeki aç×klar nedeniyle s×n×rl× kalm×üt×r. Söz konusu problemlerin Avrupa’n×n geri kalan×na yay×lma riski de bulunmaktad×r. Özellikle 2010 y×l×n×n Nisan ve May×s aylar×nda Yunanistan’da yaüanan kamu borç stoku ve likidite problemleri, finans piyasalar×n×n durumunun normalleümesinin önünde önemli bir engel olmuütur. Bunun yan× s×ra, Avrupa’da finans sektörüne yap×lan müdahalelerin temel sebebi olan bankac×l×k sektöründeki problemler normale dönüüü yavaülatan bir diùer unsur olarak öne ç×km×üt×r. Tüm bunlara ek olarak d×ü finansmanda yaüanan sorunlar, hane halk× ve iü dünyas× bilançolar×ndaki dengesizlikler gibi baz× faktörler de krizden derin bir üekilde etkilenen geliümekte olan baz× Avrupa ülkelerindeki toparlanmay× da olumsuz etkilemiütir. Bununla beraber Avrupa’da toparlanman×n devam etmesini saùlayabilecek faktörler de mevcuttur. úlk olarak küresel ticaretteki normalleüme Euro Bölgesinde büyümeye katk× saùlam×üt×r. úkinci ve daha önemli faktör ise Euro Bölgesi ülkelerinin ve uluslararas× kuruluülar taraf×ndan uygulamaya koyulan makroekonomik ve finansal destek önlemleri 19 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 olmuütur. Yaüanan birçok olumsuzluùa raùmen Euro Bölgesi ekonomilerinin 2010’da yüzde 1,7, 2011’de ise yüzde 1,5 büyüyeceùi tahmin edilmektedir. 3. Japonya, Çin ve Geliímekte Olan Asya 2008 y×l×nda yaüanan durgunluk birçok Asya ekonomisini beklenenden daha derin etkilemiü olsa da 2009 y×l×yla birlikte bu ekonomilerde toparlanma h×zl× bir üekilde kendini göstermiütir. Japonya hariç hemen tüm Asya ekonomilerinde üretimdeki büyüme beklenenden yüksek gerçekleümiütir. Asya ülkelerinde görülen toparlanma dünyan×n geri kalan×na göre de daha dengeli olmuütur. Söz konusu durum bu ülkelerde büyümenin hem iç talep hem de d×ü talep yoluyla desteklenmesinden kaynaklanm×üt×r. Asya’daki toparlanmay× üç temel faktör desteklemiütir: x 2008’de çöken dünya ticaretindeki h×zl× düzelmenin ihracat odakl× Asya ülkelerine olumlu etkisi bu faktörlerin baü×nda gelmektedir. x Artan büyüme ve risk iütah×n×n etkisi ile bölgeye sermaye giriüleri artm×üt×r. Bu durum bölge ekonomilerinin çoùunda likidite bolluùuna yol açm×üt×r. x Asya ülkelerinde hem özel hem de kamu bileüenleriyle birlikte iç talebin kal×c× bir nitelikte olmas× 2009 y×l×ndaki toparlanman×n h×z×n× olumlu etkileyen üçüncü faktör olmuütur. Ayr×ca düüük kamu borç stoklar× sayesinde Asya ülkeleri, zaman×nda ve güçlü konjonktür karü×t× politikalar× uygulama imkan× bulmuülard×r. IMF’ye göre uygulanan söz konusu politikalar×n 2009’da bölge ekonomisinin büyümesine katk×s× yüzde 1,75 olmuütur. Asya ekonomisi 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda da toparlanmas×n× sürdürmüütür. Bölgede ekonomik faaliyetler ihracattaki canl×l×k ve kuvvetli yurtiçi talep taraf×ndan sürdürülmüütür. úhracat, geliümiü ülkelerde talebin toparlanmas×ndan olumlu bir üekilde etkilenmiütir. úç talep ise artan sermaye giriülerine ve Euro Bölgesi’ndeki yaüanan olumsuzluklara karü×n 2009 y×l×ndaki ivmesini 2010 y×l×nda da bütün bölgede korumuütur. Bu görünüm çerçevesinde IMF de Asya için yapt×ù× 2010 büyüme tahminini yüzde 7,5’den yüzde 7,9’a ç×karm×üt×r. Çin güçlü iç talebi sayesinde önümüzdeki dönemde toparlanma sürecine devam edecek gibi görünmektedir. Nitekim 2009’da Çin, hükümetin öngördüùü yüzde 8’lik büyüme hedefini aüm×üt×r. Özellikle Çin’deki kuvvetli talebin baüta sermaye mallar× ve ticari mal 20 Küresel Ekonomik Gelişmeler ihracatç×s× olan Asya ülkelerine olumlu biçimde yans×mas× beklenmektedir. Çin’de ihracat×n getirisi ve dayan×kl× iç talep, varl×ù×n× 2010 y×l×n×n ilk yar×s× boyunca sürdürmüütür. IMF de Çin’in 2010 y×l×nda yüzde 10,5 büyüyeceùini tahmin etmektedir. 2011 y×l×nda ise kredi büyümesini yavaülatacak önlemlerin al×nmas×yla birlikte büyümenin yüzde 9,6 olacaù× tahmin edilmektedir. 2010’da Japonya’da ihracat çok belirgin olmayan bir toparlanma saùlam×ü olsa da, bunun iç talebe olan etkisi s×n×rl× kalm×üt×r. Ülkede iç talebin; yeniden ortaya ç×kan deflasyon, süregelen aü×r× kapasite ve zay×f iü gücü piyasas× gibi faktörlerin etkisi ile güçsüz kalmas× beklenmektedir. 2010 y×l×nda yendeki deùerlenmenin ihracat×n büyümeye olan katk×s×n× olumsuz etkilemesi beklenmektedir. Sonuç olarak ülkenin ekonomik görünümü, saùlanacak maliye politikas× desteklerine ve küresel ekonominin durumuna baùl× olacakt×r. 2011 y×l×nda ise daha geniü tabanl× bir büyüme beklenmektedir. 4. Ortadoðu ve Kuzey Afrika Orta Doùu ve Kuzey Afrika ekonomileri yaüad×klar× gerilemenin ard×ndan tekrar yüksek bir h×zda büyümelerini sürdürmektedir. Bölgede toparlanmay× deùiüik faktörler etkilemektedir. úlk olarak, yüksek emtia fiyatlar× ve d×ü talep, bölgedeki bir çok ekonominin ihracat×n× ve üretimini artt×rm×üt×r. úkinci olarak hükümetlerin uygulamaya koyduùu harcama programlar× toparlanman×n h×zlanmas×nda anahtar bir rol üstlenmektedir. Öte yandan Kuveyt ve Birleüik Arap Emirlikleri gibi baz× ülke ekonomilerinde k×r×lgan finansal sektör ve zay×f emlak piyasalar× toparlanma sürecini gizlemektedir. Ayr×ca Avrupa’daki zay×f toparlanma ihracattaki büyümeyi, yurtd×ü×nda çal×üanlardan elde edilen gelirleri ve turizm gelirlerini olumsuz etkilemektedir. Bu faktörler göz önüne al×nd×ù×nda IMF 2010 y×l×nda bölge genelinde ekonominin yüzde 4,1, 2011’de ise 5,1 büyüyeceùini öngörmüütür. Bölge ekonomileri için iki önemli risk söz konusudur. úlk olarak geliümiü ülkelerde toparlanman×n yavaülamas×yla birlikte bölge ülkelerinin turizm gelirlerinin ve emtia fiyatlar×n×n olumsuz etkilenmesi önemli bir risk faktörüdür. Bu durum bölge ülkelerinin ihracat gelirlerini, bütçe ve d×ü ticaret dengelerini olumsuz etkileyebilir. Bir diùer risk faktörü de etkileri bir miktar s×n×rlanm×ü olan Dubai Borç Krizi’ne benzer bir sürecin tekrar yaüanmas× ve bu sürecin finansal sektör baüta olmak üzere bölgedeki tüm ekonomik aktiviteyi olumsuz etkilemesidir. 21 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 KÜRESEL KRñZ NASIL ORTAYA ÇIKTI? Geride b×rakt×ù×m×z iki y×ll×k süreç hem küresel ekonomi, hem politika yap×c×lar aç×s×ndan karmaüa dolu bir süreç olmuü, küresel ekonomi istikrarl× büyüme oranlar×n×n ve düüük enflasyonun görüldüùü uzun bir dönemin ard×ndan, uluslararas× boyutta ve daha önce görülmemiü derinlikte bir finansal kriz yaüam×üt×r. Kriz öncesinde yaüanan büyük iyimserlik döneminde, geliümiü ülkelerde makroekonomik aktivite al×ü×lmad×k ölçüde istikrarl× bir seyir izlemiütir. Baüta geliümekte olan ekonomilerin küresel ekonomiyle bütünleümesi olmak üzere; yap×sal ekonomik deùiüimler, daha iyi para politikas× uygulamalar× ve tabi ki konjonktürel etkiler, söz konusu dönemi oluüturan baz× temel etkenler olarak gösterilebilir. Bu dönemde risk iütah×n×n çok olumlu seyretmesi sonucu baüta ABD ve úngiltere olmak üzere birçok geliümiü ülkede hane halk× ve iü dünyas× borçluluk oranlar×nda önemli yükseliüler görülmüütür. Borçlarda yaüanan söz konusu yükselmeye “finansal yenilik” (financial innovation) dalgas× da eülik etmiütir. Varl×ùa dayal× menkul k×ymetlerin hacminde önemli bir art×ü görülmüü ve bir çok yeni finansal varl×k ortaya ç×km×üt×r. Örneùin, yat×r×mc×lar×n kendilerini iflas riskine karü× güvence alt×na almalar×n× saùlayan CDS’lerin (Credit Deafult Swap) (Bkz. VII. Mali Piyasalar) hacminde ve CDO’lar (Colleateralized Debt Obligations), MBS’ler (Mortgage Backed Securities) gibi çeüitli sekuritizasyon araçlar×nda büyük art×ülar görülmüütür. Krizin nedenleri üzerine geliüen tart×ümalar× yap×sal sebepler ve parasal sebepler olmak üzere iki ana perspektifte ay×rmak mümkündür. Yap×sal perspektif, “Tasarruf Fazlas×” ve buna baùl× olarak Global Dengesizlikler temas× üzerine oturmaktad×r (Bkz. Kutu: Küresel Dengesizlikler). Bu yaklaü×m, Global Dengesizliklerin uzun vadeli faizleri düüük tuttuùunu ve ABD’nin yat×r×mlar için doùal bir çekim merkezi haline geldiùini öne sürmektedir. Parasal perspektif ise, sorunu 2004 y×l×ndan beri ABD’nin uygulad×ù× aü×r× gevüek para politikalar×nda görmektedir. Ancak her iki görüü de, krizin ard×nda baüta regülasyon olmak üzere bir çok mikro sorunun varl×ù×n× kabul etmektedir. Söz konusu mikro problemler aüaù×daki gibi özetlenebilir: x Bu istikrarl× süreç devam ettikçe piyasa söz konusu sürecin kal×c× olduùuna ikna olmuü ve risk primleri bir hayli düümüütür. Öte yandan, gevüek para politikas×n×n da etkisiyle k×sa ve uzun dönem reel faizler de düümüütür. Düüük faiz oranlar× ve risk görünümü, finansal kurumlar× ve bankalar× daha fazla borçlanmaya teüvik etmiütir. Sonuç olarak finansal kurumlar bilançolar×nda yer alan sermaye yükümlülüklerini daha rahat karü×layabilmek için bilanço d×ü× iülemlerini artt×rm×üt×r. x Banka kredilerinde, özellikle mortgage kredilerinde yaüanan söz konusu art×üa raùmen, kredi veren kesim söz konusu kredilerin geri dönüp dönmeyeceùi ile ilgilenmemiütir. 2006-2007 y×llar× aras×nda geri dönmeyen mortgage kredilerindeki art×ü kredi verenlerin söz konusu davran×ü×n×n bir sonucu olarak gösterilebilir. 22 Küresel Ekonomik Gelişmeler x Kriz, riski geniü bir alana daù×tmas× gereken seküritizasyon iülemlerinin asl×nda riski bankac×l×k sisteminin içinde tuttuùunu göstermiütir. Dolay×s×yla borçlu varl×klar bankac×l×k sisteminin d×ü×nda yer alan yat×r×mc×lara deùil, baüka bankalar×n gayrimenkul ticareti ile ilgili departmanlar×na sat×lm×ü ve k×sa vadeli fonlarla finanse edilmiütir. x Asimetrik enformasyon problemleri de krizin ortaya ç×k×ü×nda can al×c× bir rol oynam×üt×r. Varl×ùa dayal× olarak ç×kar×lan menkul k×ymetlerin büyük çoùunluùu oldukça karmaü×kt×r. Söz konusu menkul k×ymetler (CDO) içlerinde on binleri hatta yüz binleri bulan mortgage sözleümelerini bar×nd×rmaktad×rlar. Bu durumda söz konusu varl×klar×n hangi tür riskleri taü×d×ù×n× takip edebilmek imkans×z hale gelmiütir. Finansal varl×klar×n bu karmaü×kl×ù×, piyasalar iyi durumdayken ve iflaslar düüük olduùunda her hangi bir soruna yol açmam×üt×r. Ancak koüullar×n kötüleümesi ile birlikte bu varl×klar× anlamak ve fiyatland×rmak imkans×z hale gelmiütir. x Bir baüka enformasyon problemi ise finans sektörünün birbiriyle s×k× bir üekilde baùl× olmas×ndan kaynaklanm×üt×r. Normal dönemlerde bir bankan×n sektördeki diùer bankalar×n risk sahas×n× bilmesi çok önemli deùildir. Ancak kriz sürecinde birbirlerine ait bir çok varl×ù× ellerinde bulunduran bankalar×n diùer bankalar×n taü×d×ù× riskler hakk×nda bilgi sahibi olmas× gerekmektedir. Dolay×s×yla finansal varl×klar×n taü×d×ù× risklerin belirlenmesinin imkans×zl×ù× söz konusu risk alanlar×n×n da belirlenmesini imkans×z hale getirmiütir. Bankalar diùer bankalar×n ne kadar risk taü×d×ù×n× belirleyememiütir. Krizin reel sektöre yay×lmas× ise bankalar×n borç verme standartlar×nda s×k×laümaya gitmesi sonucunda ortaya ç×kan kredi daralmas× yoluyla olmuütur. ABD, úngiltere ve Euro Bölgesi verileri 2007 ortalar×ndan itibaren kredi arz×n×n azald×ù×n× göstermektedir. Küresel has×lan×n büyük ölçüde gerilemesi ise üç temel sebebe baùlanabilir; x Gelecekte krediye eriüebilme beklentilerinin h×zla bozulmas×, x Finansal sektörde yaüanan büyük erime dolay×s×yla artan belirsizliùin, tasarruf tedbirlerinin artmas×na, yat×r×m projelerinin ertelenmesine ve stoklarda azalmaya neden olmas×, x Küresel ticaretin 2008’in 4.çeyreùi itibariyle çökmesi Daha önce yaüananlar finansal krizlerin diùer krizlere göre hem daha derin, hem de daha uzun ömürlü olduùunu göstermiütir. Bu konuda yap×lan baz× çal×ümalardan elde edilen bulgular× k×saca özetlersek; varl×k fiyatlar×ndaki çöküüler derin ve uzun olmaya eùilimlidir, bankac×l×k krizlerinin ard×ndan üretimde büyük ve uzun süren düüüüler görülür ve çöküüler tipik olarak kamu borç stoklar×nda kal×c× art×ülara neden olur. Küresel krizden elde edilen bulgular da bu duruma iüaret etmektedir. Krizin hem iü çevrimlerinde hem de uzun dönemli büyüme patikas×nda önemli etkiler yaratacaù× düüünülmektedir. 23 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 KÜRESEL DENGESñZLñKLER Küresel dengesizlikler en basit üekilde, cari aç×k ve fazlalar×n belli ülke ve bölgelerde yoùunlaümas× ve “istikrarl×” bir seyir izlemesi olarak tan×mlanabilir. Bir anlamda ülkelerdeki tasarruf ve yat×r×m dengelerinin giderek bozulmas× anlam×na da gelen küresel dengesizlikler problemi, IMF taraf×ndan da karü×m×zda duran en önemli makroekonomik sorunlar×n baü×nda gösterilmektedir. Küresel dengesizlikler; tasarruf davran×ülar×ndaki, sermayenin getiri oran×ndaki ve deùiüik varl×klar×n risk derecelerindeki (veya likiditelerindeki) farkl×l×klardan kaynaklanabilirler. Dolay×s×yla küresel dengesizlikler ilk bak×üta o kadar olumsuz deùildir. Bu yüzden bu dengesizliklerin arkas×ndaki faktörlerin aç×klanmas× büyük önem taü×maktad×r. Söz konusu dengesizliklerin doùas×, zaman içinde farkl× sebepler dolay×s×yla sürekli deùiüim geçirmiütir. Bu çerçevede kriz öncesi dönemde küresel dengesizlikler; 1996-2000, 20012004 ve 2005-2008 olmak üzere üç farkl× dönem etraf×nda ele al×nabilir. Küresel Dengesizlikler 0,6 0,4 0,2 0 -0,2 -0,4 -0,6 ABD Petrol øhracatçÕlarÕ Alm+Jpn OCADC Çin +EMA Di÷er 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 -0,8 Fark Kaynak: IMF 1996-2000 aras×ndaki dönemde ABD’de teknolojik ilerleme ve daha yüksek verimlilik art×ü× beklentilerine baùl× olarak yat×r×mlar artarken, Asya krizi ve Japonya’n×n yaüad×ù× uzun süreli krize baùl× olarak Doùu Asya’da yat×r×mlar düümüütür. Söz konusu durum, bu dönemde yaüanan küresel dengesizliklerin temelini oluüturmaktad×r. Ancak bu dengesizlikler, sermayenin karl×l×k beklentilerindeki deùiüimleri yans×tacak üekilde yeniden daù×lmas×na olanak verdiùinden olumlu olarak nitelendirilebilir. 24 Küresel Ekonomik Gelişmeler 2000 y×l×n×n baülar× ile beraber durum deùiümiütir. Bu dönemde ABD’nin d×ü ticaret aç×ù× küresel GSYH’nin yüzde 1,4’üne yaklaüm×üt×r. Bunun en temel sebebi ise azalan kamu tasarruflar×n×n toplam tasarruflar× aüaù× çekmesi olmuütur. Öte yandan Japonya ve geliümekte olan Asya baüta olmak üzere petrol ihracatç×s× ülkeler ve baz× çekirdek Avrupa ülkeleri d×ü fazla vermeye devam etmiütir. ABD’deki düüük tasarruflar ve yüksek kamu aç×klar× göz önünde bulundurulduùunda söz konusu dengesizliùi olumsuz olarak görebiliriz. 2005-2008 döneminde ise varl×k piyasas×ndaki aü×r× deùerlenmeler, düüük tasarruf ve yüksek yat×r×m gibi baz× faktörler küresel dengesizlikler üzerindeki etkilerini art×rm×üt×r. Aç×k veren ülkeler taraf×nda, ABD’de zaten devam etmekte olan düüük tasarruf düzeyleri úrlanda, úspanya ve úngiltere gibi ülkelerde de görülmeye baülanm×üt×r. Fazla veren ülkeler taraf×nda ise Çin, yat×r×mlardan daha h×zl× artan tasarruf oranlar× ile d×ü fazlas×n× önemli ölçüde artt×rm×üt×r. Öte yandan petrol ihracatç×s× ülkeler; yükselen petrol fiyatlar× sayesinde d×ü fazlalar×n× artt×rmaya devam etmiütir. Bu dönemde çekirdek Avrupa ülkeleri de fazla vermeye devam etmiülerdir. ABD’de bütçe aç×klar×, aü×r× iyimser beklentiler ve emlak piyasas×n×n aü×r× üiükinliùi göz önünde bulundurulduùunda söz konusu aç×klar olumsuz dengesizliklere bir örnek olabilir. Öte yandan Avrupa ülkelerinin baülang×çta olumlu olarak nitelendirilebilecek d×ü aç×klar×, daha sonra kredi ve varl×k piyasalar×ndaki aü×r× üiükinlik dolay×s×yla olumsuz bir görünüm kazanm×üt×r. Kriz sürecinde ise talepteki azalman×n dayan×kl× tüketim ve yat×r×m mallar× üzerindeki olumsuz etkisi, fazla veren ülkelerin d×ü ticaret fazlalar×n× azalt×rken, aç×k veren ülkelerin d×ü ticaret dengeleri üzerinde olumlu bir etki yaratm×üt×r. 2010 y×l×n×n May×s ve Haziran aylar×nda ise ABD ile Çin aras×nda yuan×n aü×r× deùerli olmas× dolay×s×yla yaüanan gerginlikler küresel dengesizlikler konusunu gündeme yeniden taü×m×üt×r. Söz konusu gerginlikler Çin’in Haziran ay×ndaki G-20 zirvesi öncesinde yuan×n deùerini serbest b×rakmas×yla bir miktar ortadan kalkm×ü olsa da küresel dengesizlikler konusu hala önemini korumaktad×r. Küresel dengesizliklerin gelecekte nas×l bir görünüm alacaù×n× üç temel senaryo çerçevesinde ele alabiliriz: údeal senaryo çerçevesinde ABD’de tedrici bir mali düzelmenin yan× s×ra Çin’de deùeri artan yuan sayesinde tasarruflarda bir azalma öngörülmektedir. Sonuç olarak bu senaryoya göre temel bozulmalar azal×rken, küresel dengesizlikler azalmakta; dengeli ve sürdürülebilir bir küresel büyüme gerçekleümektedir. úkinci bir senaryo ise Çin’in iç talebini düüürmesine karü×n reel kurdaki deùerlenmeye bir önlem almad×ù×n× öngörmektedir. Öte yandan net ihracatta çok az bir iyileüme gösteren ve gevüek para politikas× uygulama gücüne sahip olmayan ABD ise mali teüvikleri k×smakta isteksiz davranacak ve büyük aç×klar vermeye devam edecektir. Bu senaryo etraf×nda sürmekte olan olumsuzluklar azalmazken, küresel dengesizlikler de giderek artacakt×r. Üçüncü ve son senaryoda ise Çin’in ikinci senaryodaki gibi davrand×ù× kabul edilmektedir. Ancak ABD kademeli olarak mali teüviklerini k×smaktad×r. Sonuçta bu senaryo etraf×nda ABD’de büyüme h×z kesecek ve bu da tüm dünyay× etkileyecektir. Ülkeler iç taleplerini artt×rma üans× bulduklar×nda ve büyümeyi saùlad×klar×nda ise sonuç yine küresel yavaülama riski taü×yan dengesiz bir büyüme olacakt×r. 25 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 EURO BÖLGESñ KAMU BORÇ KRñZñ Krizle mücadele amac×yla geliümiü ülkeler baüta olmak üzere küresel ölçekte uygulamaya konulan geniüleyici maliye politikalar× ve bankac×l×k krizi, 2009 y×l×nda bütçe aç×klar×nda ve kamu borç stoklar×nda h×zl× art×ülara sebep olmuütur. Baüta Yunanistan olmak üzere Portekiz, útalya, úspanya ve úrlanda gibi Euro Bölgesi ekonomilerinde yüksek borç stoklar× ve bütçe aç×klar× sürdürülemez hale gelmiü ve söz konusu ülkelerin kamu maliyesinde ciddi sorunlar yaratm×üt×r. Avrupa’da yaüanan bu sorunlar, euroya iliükin beklentileri olumsuz etkilemiü ve euro büyük deùer kay×plar× yaüam×üt×r. Bu süreçte Avrupa Para Birliùinin geleceùi ve krizden olumsuz etkilenen euronun rezerv para olma özelliùi hatta euronun varl×ù× tart×ü×l×r hale gelmiütir. Bu geliümeler Euro Bölgesi ekonomileri üzerinde finansal bask×lara yol açm×üt×r. Bu durum PIIGS olarak adland×r×lan Portekiz, útalya, úrlanda, Yunanistan ve úspanya gibi bir çok Euro Bölgesi ekonomisinde risk priminin daha önce görülmemiü düzeyde artmas×na neden olmuütur. Söz konusu problemler, bu ülkelerin borçlar×n× ödeyememeleri halinde ödenecek risk primi olarak da adland×rabileceùimiz CDS primlerinin yükselmesine neden olmuütur. PIIGS Ülkelerinde CDS 1200 1000 800 600 400 200 0 2008 2009 Portekiz øtalya 2010 ørlanda Yunanistan øspanya Kaynak: Bloomberg AB’de yaüanan bu geliümeler üzerine euronun geleceùinin garanti alt×na al×nmas× ve zor durumdaki AB ülkelerinin desteklenmesi amac×yla birçok önlem hayata geçirilmektedir. Bu çerçevede AB ve IMF’nin ortaklaüa saùlayacaù× toplam 750 milyar euroluk bir paket aç×klanm×üt×r. Söz konusu pakete AB’nin katk×s×n×n 500 milyar euro olacaù× aç×klanm×üt×r. Kurtarma paketinin 440 milyar euroluk k×sm× AB ülkelerinin katk×lar×yla temin edilirken, 60 milyar euroluk k×s×m ise üu anda da kullan×lmakta olan bir ödemeler dengesi destek fonunun geniületilmesiyle karü×lanmas×na karar verilmiütir. IMF ise AB taraf×ndan ortaya konulan her 2 euro için 1 euro katk×da bulunacaù×n× aç×klam×ü ve 250 milyar euroya ulaüan bu taahhüt ile paketin boyutu 750 milyar euroya ulaüm×üt×r. Söz konusu paketin aç×klanmas×yla beraber, Avrupa Merkez Bankas× da (ECB) parasal aktar×m mekanizmalar×n×n iüleyiüini engelleyen piyasa gerilimlerini aüabilmek için müdahale edeceùini aç×klam×üt×r. Bu çerçevede ECB, fonksiyonunu yeterince yerine getiremeyen bono piyasalar×na derinlik ve likidite saùlama karar× alm×üt×r. Böylece zor durumdaki ülkelerin, bono piyasalar× üzerindeki gerilimlerinin azalt×lmas× hedeflenmiütir. 26 2 0 1 0 III BÜYÜME 27 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 28 Büyüme III. BÜYÜME A. 2009: GLOBAL KRñZ VE DARALMA Türkiye ekonomisi, 2001 y×l×nda yaüanan yüzde 5,7’lik daralman×n ard×ndan, 2002 y×l×ndan itibaren güçlü bir büyüme dönemine girmiü, Gayri Safi Yurtiçi Has×la (GSYH) 2002–2007 döneminde, ortalama olarak yüzde 6,8 büyümüütür. Bu olumlu tabloda, 2001 sonras×nda gerçekleütirilen yap×sal reformlar, siyasi istikrar ve olumlu küresel geliümeler önemli rol oynam×üt×r. Bu yüksek büyüme döneminin yaratt×ù× cari aç×ù×n finansman×nda ise uygulanan doùru politikalar ve küresel likidite bolluùu sayesinde sorun yaüanmam×üt×r. Ekonomideki büyüme, küresel krizin de etkisiyle 2008 y×l×nda önemli oranda h×z kesmiü, y×ll×k büyüme oran× yüzde 0,7’ye kadar gerilemiütir. Türkiye ekonomisi, 2008 y×l×n×n son çeyreùinden 2009 y×l×n×n son çeyreùine kadar süren bir daralma süreci yaüam×üt×r. Söz konusu daralma 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde derinleümiü, 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren h×z kesmeye baülam×üt×r. 2009 y×l×nda ekonomi yüzde 4,7 daralm×üt×r. Grafik III.A.1 GSYH Büyüme OranlarÕ (Yüzde) 2002-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2003-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2004-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2005-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2006-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2007-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2008-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2009-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2010-Ç1 Ç2 15 12 9 6 3 0 -3 -6 -9 -12 -15 Kaynak: TÜøK 29 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 2009 y×l×n×n son çeyreùinde, yüzde 6’l×k büyümeyle ekonomi toparlanmaya baülam×üt×r. Söz konusu dönemdeki büyümede, iktisadi faaliyetler yönünden imalat sanayindeki art×ü etkili olurken; harcamalar yönünden ise özel sektör tüketimi, kamu sektörü tüketimi ve stok deùiüimindeki büyüme etkili olmuütur. Tablo III.A.1 Gayri Safi Yurtiçi HasÜla 2010 2009 Sabit Fiyatlarla Geliíme HÜzÜ Deflatör Cari Fiyatlarla (Milyon TL) (Yüzde) (1998=100) (Yüzde) (Milyon TL) Geliíme HÜzÜ (Yüzde) Ç1 20.885 -14,6 13,2 208.546 -3,3 Ç2 23.298 -7,6 3,7 226.326 -4,2 6 AylÜk 44.182 -11,1 8,2 437.872 -3,8 Ç3 27.265 -2,7 2,8 262.456 0,0 Ç4 25.696 6,0 2,1 252.307 8,2 YÜllÜk 97.144 -4,7 5,2 952.635 0,2 Ç1 23.330 11,7 4,0 242.265 16,2 Ç2 25.706 10,3 6,1 268.495 17,1 6 AylÜk 49.036 11,0 5,1 510.760 16,6 Kaynak: TÜúK 2009 y×l× genelinde GSYH, cari fiyatlarla Türk Liras× cinsinden 952.635 milyon, dolar cinsinden ise 616.753 milyon olmuütur. Kiüi baü×na düüen GSYH, cari fiyatlarla Türk Liras× cinsinden 13.250, dolar cinsinden 8.578 olmuütur. Sat×n alma gücü paritesine göre ise kiüi baü×na düüen GSYH, daha istikrarl× bir seyir izlemiü, 14.449 dolar civar×nda seyretmiütir. 30 Büyüme Grafik III.A.2 7.021 3.492 6.000 14.449 14.630 10.440 4.559 7.000 4.000 13.678 5.764 8.000 8.578 9.000 9.234 10.000 7.583 8.667 8.789 11.000 5.000 11.391 10.164 12.000 12.890 Kiúi BaúÕna GSYH ($) 3.000 2.000 2002 Kaynak:TÜøK, OECD 2003 2004 Cari Fiyatlarla 2005 2006 2007 2008 2009 SatÕn Alma Gücü Paritesine Göre Türkiye ekonomisindeki görünüm, 2009 y×l×nda büyük ölçüde küresel ekonomideki geliümelere paralel olarak üekillenmiütir. Bu dönemde küresel kriz nedeniyle artan belirsizlik ortam×, piyasalardaki güveni azaltarak ekonomik birimlerin ileriye dönük beklentilerini olumsuz yönde etkilemiü, bu durum da yat×r×m ve tüketim kararlar×n×n ertelenmesine, ekonomik faaliyetlerin yavaülamas×na yol açm×üt×r. 1. Harcamalar Yönünden 2009 y×l×nda harcamalar yönünden, krizin etkisiyle özel sektör yat×r×m ve tüketim harcamalar×ndaki düüüüler, GSYH’nin daralmas×nda etkili olurken; kamu sektörü tüketim harcamalar×, iç ve d×ü talepteki daralman×n ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz etkisinin azalt×lmas×nda etkin bir rol üstlenmiütir. Kriz dönemlerinde GSYH’ye olumsuz katk×da bulunan stok deùiüimleri de 2009 y×l×nda yaüanan daralmada önemli rol oynam×üt×r. Net ihracat ise bu dönemde büyümeye pozitif katk×da bulunmuütur. Bu durum, ithalat×n ihracattan daha h×zl× düümesinden kaynaklanm×üt×r. 2009 y×l×nda ekonomide yaüanan daralmada, özel sektör tüketim ve yat×r×m harcamalar× etkili olurken; krizden ç×k×ü süreci de yine özel sektör öncülüùünde yaüanm×üt×r. Özel 31 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 sektör tüketim ve yat×r×m harcamalar×n×n istikrarl× bir art×ü trendi yakalamas×yla, kamu sektörünün ekonomideki aù×rl×ù× azalmaya baülam×üt×r. GSYH’nin daù×l×m×na bak×ld×ù×nda da özel sektörün önemi anlaü×lmaktad×r. Nitekim 2009 y×l×nda, harcamalar yönünden GSYH’nin en büyük paya sahip bileüenleri, yüzde 70,6 ile özel sektör tüketim ve yüzde 16,1 ile özel sektör yat×r×mlar× olmuütur. Özel sektörün GSYH içindeki pay× yüksek olduùundan dolay× katk×s× da fazla olmaktad×r. Kamu sektörü tüketiminin GSYH içindeki pay× yüzde 11,4, kamu sektörü yat×r×mlar×n×n pay× ise yüzde 3,8’de kalm×üt×r. Grafik III.A.3 GSYH Büyümesine KatkÕlar (Puan) 17 7 -3 -13 -23 -33 2008-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2009-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2010-Ç1 Ç2 Net øhracat -0,9 0,5 2,0 5,6 6,6 3,3 1,7 -0,9 -5,6 -1,6 Stok De÷iúmeleri 1,5 2,6 0,8 -3,3 -7,6 -3,8 0,3 2,2 7,6 1,2 Kamu 0,9 0,1 0,4 0,9 0,8 0,1 0,3 1,8 -0,8 1,0 Özel YatÕrÕmlar 1,4 -1,0 -2,2 -5,6 -7,2 -6,1 -3,7 -0,6 4,1 5,3 Özel Tüketim 4,1 0,4 -0,2 -4,6 -7,2 -1,2 -1,3 3,5 6,4 4,5 Kaynak: TÜøK Diùer yandan özel sektör tüketimi, küresel krizin etkisiyle 2008 y×l×n×n üçüncü çeyreùinden itibaren azalmaya baülam×ü ve geleceùe iliükin endiüe ve belirsizlikler neticesinde de 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde yüzde 10,1 oran×nda daralm×üt×r. Türkiye’de ekonomik krizin etkilerinin korkulan kadar aù×r olmamas×, beklentilerin görece olumluya dönmesine, ard×ndan da, vergi indirimlerini de içeren teüvik politikalar×yla birlikte, harcamalar×n artmas×na yol açm×üt×r. 2009 y×l×n×n ikinci ve üçüncü çeyrek verilerine bak×ld×ù×nda, tüketimde toparlanman×n baülad×ù× görülmektedir. úlk çeyrekte yüzde 10,1 azalan özel sektör tüketiminin ikinci ve üçüncü çeyreklerdeki daralma h×zlar× s×ras×yla, yüzde 1,7 ve yüzde 1,9 olmuütur. Uygulamaya konulan teüvik politikalar×yla 32 Büyüme birlikte tüketim, ikinci çeyrekten itibaren toparlanm×ü ve stoklar önemli ölçüde tükenerek üretimin yeniden artmas×na neden olmuütur. 2009 y×l×nda özel sektör tüketimi yüzde 2,2 daralm×üt×r. Özel sektör tüketiminin 2009 y×l×nda GSYH’ye katk×s× ise eksi 1,5 puan olmuütur. Kamu sektörü tüketimi, kriz sürecinde diùer kalemlerden farkl× olarak, ekonomide toparlanmay× saùlamaya yönelik politikalar ve teüvikler neticesinde artm×üt×r. 2009 y×l×nda kamu sektörü tüketiminde yüzde 7,8 büyüme kaydedilmiütir. 2009 y×l×n×n son çeyreùinde ise kamu sektörü tüketiminin büyüme h×z× yüzde 17,9’a ulaüm×üt×r. Kamu sektörü tüketiminin diùer kalemlerden farkl× olarak büyüme göstermesi sonucunda, GSYH içindeki pay× 2008 y×l×nda yüzde 10,1 iken 2009 y×l×nda yüzde 11,4’e yükselmiütir. Kamu sektörü tüketiminin 2009 y×l×nda GSYH’ye katk×s× ise 0,8 puan olmuütur. 2002-2006 y×llar× aras×nda çift haneli oranlara ulaüan yat×r×mlar×n büyüme h×z×, 2007 y×l×nda yüzde 3,1’e gerilemiü, 2008 y×l×nda ise krizin etkisiyle yerini yüzde 6,2’lik daralmaya b×rakm×üt×r. 2008 y×l× ikinci çeyreùinden itibaren azalan yat×r×mlar, 2009 y×l×nda belirsizlik ortam×n×n da hüküm sürmesi nedeniyle yüzde 19,1 daralma kaydetmiütir. Yat×r×mlardaki daralman×n önemli bir bölümü, özel sektör yat×r×mlar×ndaki büyük düüüüten kaynaklanm×üt×r. Özel sektör yat×r×mlar×ndaki daralmaya karü×n, 2008 y×l× son ve 2009 y×l× ilk çeyreklerinde kamu sektörü yat×r×mlar× s×ras×yla yüzde 15,1 ve yüzde 11,8 oran×nda büyümüütür. 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinde ise yüzde 0,2’ye gerileyen kamu sektörü yat×r×mlar×n×n büyüme h×z×, üçüncü çeyrekte yerini yüzde 5,7 oran×nda daralmaya b×rakm×üt×r. 2009 y×l×nda toplam yat×r×mlar içinde, kamu sektörü yat×r×mlar×n×n pay× yüzde 19,1, özel sektör yat×r×mlar×n×n pay× da yüzde 80,9 olmuütur. 2009 y×l×nda toplam yat×r×mlar×n GSYH’ye katk×s× eksi 4,5 puan olmuütur. Özel sektör yat×r×mlar× ayn× dönemde eksi 4,4 puan katk×da bulunurken, kamu sektörü yat×r×mlar× eksi 0,1 puan katk× yapm×üt×r. 2009 y×l×nda, dünya ticaret hacminin büyük ölçüde küçülmesi ve özellikle ülkemizin en önemli ticaret ortaù× olan Avrupa Birliùi ülkelerinin büyüme performans×ndaki bozulma ve yetersiz talep koüullar×, d×ü ticaretimizde önemli ölçüde daralmaya yol açm×üt×r. Bununla birlikte, harcama kalemleri içinde net ihracat 2009 y×l×nda GSYH’ye önemli ve olumlu katk× saùlayan kalemlerden biri olmuütur. Ekonomideki yavaülamayla birlikte ithalat, ihracat×n üzerinde azalm×üt×r. Böylece, kriz döneminde olumlu katk× saùlayan net 33 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 ihracat, toplam GSYH’nin daha da büyük oranlarda daralmas×n× önlemiütir. Net ihracat, 2009 y×l×nda GSYH’ye 2,7 puan katk× yapm×üt×r. Kriz dönemlerinde GSYH’ye olumsuz katk×da bulunan stoklar, krizden ç×k×ü sürecinde önemli rol oynayarak toparlanmaya olumlu katk×da bulunmaktad×r. Stoklar, 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde GSYH’ye eksi 7,6 puan, ikinci çeyreùinde eksi 3,8 puan katk×da bulunmuütur. Y×l×n üçüncü çeyreùinde ise toparlanmaya paralel olarak GSYH’ye 0,3 puan, son çeyreùinde ise 2,2 puan katk×da bulunmuütur. Stoklar, 2009 y×l×nda GSYH’ye eksi 2,1 puan katk× yapm×üt×r. 2. ñktisadi Faaliyetler Yönünden 2009 y×l×nda büyümenin yaüand×ù× tek sektör tar×m olmuütur. Ancak tar×m×n GSYH içindeki pay× düüük olduùu için büyümeye katk×s× s×n×rl× kalm×üt×r. GSYH içinde en büyük aù×rl×ùa sahip olan ve büyümenin lokomotifi say×lan sanayi ve hizmetler sektörlerinde ise, 2009 y×l×nda daralmalar meydana gelmiütir. 2009 y×l× GSYH’si içinde tar×m sektörünün pay×, 2002 y×l×na göre 2,1 puan azalarak yüzde 10,1, inüaat sektörünün pay× 0,2 puan azalarak yüzde 5,2 olurken; hizmetler sektörünün (inüaat hariç) pay× 3,4 puan artarak yüzde 58,1’e, sanayi sektörünün pay× da 1 puan artarak yüzde 26,1’e ulaüm×üt×r. Grafik III.A.4 2009 YÕlÕ GSYH Sektör PaylarÕ (1998 FiyatlarÕyla) % 5,2 % 0,5 (%5,4) (% 2,6) % 58,1 (% 54,7) TarÕm Sanayi Kaynak:TÜøK * Parantez øçindeki Rakamlar 2002 YÕlÕna Ait Verilerdir. 34 Hizmetler % 10,1 (% 12,2) ønúaat % 26,1 (%25,1) Di÷er Büyüme 2009 y×l×nda uygun hava koüullar×n×n oluümas×, tar×msal üretimin önemli ölçüde artmas×na neden olmuütur. Uygun iklim koüullar×na baùl× olarak üretimde yaüanan art×ülardan dolay×, 2009 y×l×nda tar×m sektöründe yüzde 3,5’lik büyüme meydana gelmiütir. Tar×m, ormanc×l×k ve avc×l×k alt sektörü yüzde 3,7 oran×nda büyürken, bal×kç×l×k alt sektörü yüzde 0,3 daralm×üt×r. Grafik III.A.5 GSYH Büyümesine Sektörel KatkÕlar (Puan) 17 12 7 2 -3 -8 -13 -18 2008-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2009-Ç1 Ç2 Ç3 Ç4 2010-Ç1 Ç2 Hizmetler 4,0 2,2 0,2 -2,8 -5,9 -3,8 -1,1 3,2 6,2 6,1 Sanayi 2,4 1,2 0,0 -2,8 -5,9 -3,2 -1,0 3,0 5,0 4,1 T arÕm 0,3 0,0 0,9 0,2 -0,1 0,4 0,7 0,2 0,0 0,1 Kaynak:TÜøK TarÕm Sanayi Hizmetler 2009 y×l×n×n ilk çeyreùi, küresel krizin reel ekonomideki etkilerinin en yoùun olduùu dönem olmuütur. Bu dönemde sanayi sektörü yüzde 20,9 daralm×üt×r. Y×l×n ikinci ve üçüncü çeyreklerinde ise sanayi sektöründeki daralma s×ras×yla yüzde 11,2 ve yüzde 4,2 olarak gerçekleümiütir. Buna karü×n y×l×n son çeyreùinde baülayan ekonomik toparlanman×n en önemli kalemlerinden birisi yine sanayi sektörü olmuütur. 2009 y×l×n×n son çeyreùinde, GSYH yüzde 6 oran×nda büyürken ayn× dönemde sanayi sektörü büyümesi bu rakam×n neredeyse iki kat× (yüzde 11,6) olmuütur. Ancak 2009 y×l×n×n genelinde sanayi sektörü yüzde 6,7 düzeyinde daral×rken alt sektörlerden madencilik ve taüocakç×l×ù× sektörü yüzde 6,7, imalat sanayi sektörü yüzde 7 ve enerji sektörü yüzde 3,4 daralm×üt×r. Sanayi sektörünün en önemli alt kalemi imalat sanayidir. Küresel ekonomideki ve Türkiye ekonomisindeki yavaülama nedeniyle imalat sanayinde de önemli daralmalar yaüanm×üt×r. úmalat sanayi, 2009 y×l× ilk çeyrekte yüzde 22,1, ikinci 35 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 çeyrekte yüzde 11,5, üçüncü çeyrekte yüzde 4,2 daral×rken, talebin canlanmas×yla son çeyrekte yüzde 13 büyümüütür. 2009 y×l× büyüme bak×m×ndan hizmetler sektöründe de olumsuz bir y×l olmuütur. Hizmetler sektörü, 2008 y×l×nda yüzde 1,2 büyürken 2009 y×l×nda yüzde 3,1 daralm×üt×r. únüaat sektörü, 2008 y×l×nda olduùu gibi talep daralmas×na baùl× olarak, 2009 y×l×nda da daralm×üt×r. Söz konusu daralma yüzde 16,1 oran×nda gerçekleümiü ve iktisadi faaliyet kollar× aras×nda en fazla gerileme görülen sektör olmuütur. Toptan ve perakende ticaret sektörü 2009 y×l×nda yüzde 10,2, ulaüt×rma, depolama ve haberleüme sektörü yüzde 7 ve diùer sosyal, toplumsal ve kiüisel hizmet faaliyetleri yüzde 1,1 daralm×üt×r. 2009 y×l×nda gayrimenkul, kiralama ve iü faaliyetleri, otel ve lokantalar, saùl×k iüleri ve sosyal hizmetler, eviçi personel çal×üt×ran hanehalklar×, eùitim, kamu yönetimi ve savunma, zorunlu sosyal güvenlik, mali arac× kuruluülar×n faaliyetleri ve konut sahipliùi alt sektörlerinde ise büyüme yaüanm×üt×r. Sektörel bazda en yüksek büyüme ise yüzde 8,5 ile mali arac× kuruluülar×n faaliyetlerinde gerçekleümiütir. Ancak, büyüme bak×m×ndan hizmetler sektörünün yar×s×ndan fazlas×n× oluüturan alt sektörlerde yüksek oranl× daralmalar yaüanmas×, hizmetler sektörünün yüzde 3,1 daralmas×na neden olmuütur. B. 2010: HIZLI TOPARLANMA DÖNEMñ Türkiye ekonomisi, krizden diùer ülkelere göre daha h×zl× ve güçlü bir üekilde ç×km×üt×r. Ekonomideki toparlanma, 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren kendini hissettirmeye baülam×ü, y×l×n son çeyreùinde GSYH yüzde 6 oran×nda büyüyerek h×zl× bir toparlanma sürecine girildiùini göstermiütir. Nitekim, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde ve ikinci çeyreùinde çift haneli büyüme ile toparlanma süreci devam etmiütir. 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda ulaü×lan yüzde 11’lik büyüme performans×yla Türkiye ekonomisi kriz öncesi büyüklüùüne ulaüm×ü ve ikinci çeyreùe ait son verilere göre krizden ç×k×ü sürecinde AB ve OECD ülkeleri aras×nda en h×zl× ve güçlü büyüyen ülke olmuütur. 36 Büyüme Grafik III.B.1 BazÕ AB Ülkelerinde Büyüme OranlarÕ (Yüzde) 15 11,7 10,3 10 6,0 5 0,5 0 -5 -3,9 -5,1 1,4 1,1 -0,1 -1,3 -2,8 -3,0 1,7 -0,2 -2,7 -2,9 3,5 1,7 2,0 1,2 -0,5 -10 3,7 -2,0 -2,0 -9,5 -12,5 -15 -16,8 -20 Letonya øspanya Kaynak: Eurostat, TÜøK øtalya Litvanya øngiltere Fransa 2009-Ç4 2010-Ç2 2010-Ç1 Estonya Almanya Türkiye Türkiye ekonomisi, 2010 y×l× ilk çeyreùinde bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 11,7 oran×nda büyüdükten sonra 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde de beklentilerin üzerinde, yüzde 10,3’lük bir büyüme h×z×n× yakalam×üt×r. Y×l×n ilk çeyreùinde olduùu gibi ikinci çeyreùinde de iç talep kaynakl× bir büyüme gözlenmiütir. 2010 y×l×n×n ilk yar×s×ndaki yüksek oranl× büyümede ekonomideki toparlanman×n yan×s×ra bir önceki y×l×n ayn× dönemindeki düüük seviye de etkili olmuütur. Mevsimsel ve takvimsel etkilerden ar×nd×r×lm×ü GSYH ise y×l×n ilk çeyreùinde bir önceki çeyreùe göre yüzde 0,4 oran×nda zay×f bir büyüme kaydetmekle birlikte, bunu ikinci çeyrekte bir önceki çeyreùe göre yüzde 3,7 oran×nda büyüyerek telafi etmiütir. Mevsimsel ve takvimsel etkilerden ar×nd×r×lm×ü GSYH büyüme h×z×nda son üç çeyrekte görülen azalma eùiliminin tersine döndüùü ve büyümenin ikinci çeyrekte ivme kazand×ù× görülmektedir. 37 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik III.B.2 Mevsim ve Takvim Etkilerinden ArÕndÕrÕlmÕú GSYH Büyüme HÕzÕ (Yüzde) 6 4 2 0 -2 -4 -6 Bir Önceki Döneme Göre De÷iúim Ç2 2010-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2 2009-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2 2008-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2 2007-Ç1 -8 4 Çeyreklik Hareketli Ortalama De÷iúimi Kaynak: TÜøK Y×l×n ikinci çeyreùindeki bu toparlanma sayesinde Türkiye ekonomisi, yukar×da deùinildiùi gibi çeyreksel üretim düzeyi baz×nda kriz öncesi büyüklüùüne ulaüm×üt×r. Grafik III.B.3 Mevsim ve Takvim Etkisinden ArÕndÕrÕlmÕú GSYH (2008 Ç1=100) 105 100,0 100 100,4 95 94,7 90 87,2 85 Kaynak: TÜøK 38 Ç2 2010-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2 2009-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2 2008-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2 2007-Ç1 80 Büyüme Kamu talebi hariç tutulduùunda, ekonomik faaliyetlerin kazand×ù× ana eùilim, daha net bir üekilde görülmektedir. Buna göre ekonomik faaliyetlerin, 2009 y×l×n×n ikinci ve üçüncü çeyreklerinde mali tedbirlerin etkisiyle dipten h×zl× bir dönüü sergilediùi, mali tedbirlerin kademeli olarak geri al×nmas×n× takiben istikrarl× bir toparlanma eùilimine girdiùi gözlenmektedir. Yurtiçi talepteki toparlanman×n istikrar kazand×ù× gözlenirken, küresel ekonomideki sorunlar×n devam etmesi nedeniyle ihracatta istenilen iyileüme saùlanamam×üt×r. Özel sektör talebindeki toparlanma ise öngörülere paralel olarak art×ü seyrini sürdürmüütür. Özel sektör tüketiminde 2009 y×l×n×n son çeyreùinde baülayan art×ü eùilimi 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda da devam etmiütir. Özel sektör yat×r×mlar× da y×l×n ilk yar×s×nda ekonomideki toparlanma ve güven ortam×n×n tesisi ile büyümeye baülam×üt×r. 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda özel sektör yat×r×mlar×n×n büyüme h×z× yüzde 27,7 olurken özel sektör tüketiminde yüzde 7,3, kamu harcamalar×nda ise yüzde 2,3’lük bir büyüme yaüanm×üt×r. Grafik III.B.4 Özel Sektörün Büyüme HÕzÕ (Yüzde) 10 40 30 5 20 10 0 0 -5 -10 -20 -10 -30 -15 Kaynak: TÜøK Özel YatÕrÕm (Sol Eksen) Ç2 2010-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2 2009-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2 2008-Ç1 Ç4 Ç3 Ç2 2007-Ç1 -40 Özel Tüketim (Sa÷ Eksen) Harcamalar yönünden incelendiùinde, 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda GSYH’ye en yüksek katk×y×, özel sektör tüketiminin, yat×r×mlar×n ve stok deùiüiminin yapt×ù× görülmektedir. 39 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Özel sektör tüketimi, söz konusu dönemde GSYH’ye 5,4 puan katk× yapm×üt×r. Yat×r×mlar×n ve stoklar×n katk×s× da s×ras×yla 4,6 puan ve 4,2 puan olmuütur. Kamu harcamalar×n×n GSYH’ye katk×s× 0,3 puan olurken, net ihracat ise bu dönemde ithalat×n ihracattan daha h×zl× büyümesi sonucunda GSYH’ye eksi 3,5 puan katk×da bulunmuütur. GSYH iktisadi faaliyetler yönünden incelendiùinde, tar×m sektörünün ekonomik faaliyetlerden ziyade iklim koüullar×ndan etkilendiùi görülmektedir. 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda tar×m sektörü yüzde 0,8 büyümüütür. Yurtiçi ve yurtd×ü× ekonomik faaliyetlerden önemli ölçüde etkilenen sanayi ve hizmetler sektörleri ise s×ras×yla yüzde 16,8 ve yüzde 9,3 büyüme h×z×na ulaüm×ülard×r. Tar×m sektörünün 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda GSYH’ye katk×s× 0,1 puan olmuütur. Söz konusu dönemde en yüksek katk×y× hizmetler sektörü yapm×üt×r. Hizmetler sektörünün GSYH’ye katk×s× bu dönemde 6,1 puan olurken sanayi sektörünün katk×s× 4,5 puan olarak gerçekleümiütir. C. SON GELñìMELER 2010 y×l×n×n üçüncü çeyreùine iliükin tüketim, yat×r×m, net ihracat ve stok deùiümelerinin yönü hakk×nda fikir veren göstergelerdeki deùiüimler, Türkiye ekonomisinde büyümenin tek haneli rakamlarla da olsa devam edeceùi yönündeki beklentileri kuvvetlendirmektedir. Ekonomide yat×r×mlar×n, üretimin ve istihdam×n temel belirleyenlerinden birisi tüketimdir. Esas olarak bireyin al×üveriü eùiliminde bir deùiüiklik olup olmad×ù×n× izleyen CNBC-e tüketim endeksi, 2010 y×l×n×n Temmuz ve Aùustos aylar×nda bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 20’ler düzeyinde artmaya devam etmiü, endeks, Aùustos ay×nda, 2002 y×l×ndan bu yana en yüksek deùerine ulaüm×üt×r. Tüketim endeksi, mevsimsel etkilerden ar×nd×r×lm×ü olarak da bu aylarda kuvvetli bir resim çizmeye devam etmiütir. Tüketici kredileri, özel sektör tüketimini etkileyen önemli bir faktördür. Tüketim endeksine benzer üekilde tüketici kredileri de 2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre çift haneli artm×üt×r. Bu göstergelerde yaüanan art×ülar, özel tüketimin y×l×n üçüncü çeyreùinde de büyüyeceùine ve GSYH’ye olumlu katk× yapacaù×na iüaret etmektedir. 40 Büyüme Grafik III.C.1 Tüketim Göstergeleri (Bir Önceki YÕlÕn AynÕ AyÕna Göre Yüzde De÷iúim) 50 40 30 20 10 0 -10 2008-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2009-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2010-1 2 3 4 5 6 7 8 -20 Kaynak: BDDK, CNBC-e Tüketici Kredileri Tüketim Endeksi Ekonomik faaliyetlerin genel görünümünü ve beklentiler kanal×n× gösteren tüketici güven endeksi ve reel kesim güven endeksi, geleceùe yönelik beklentileri ölçmektedirler. 2010 y×l×n×n Temmuz, Aùustos ve Eylül aylar×nda reel kesim güven endeksi bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre artm×üt×r. Endeks, beklentilerin iyimser olduùunun iüareti olan 100 seviyesinin üzerinde seyretmeye de devam etmiütir. Tüketici güven endeksi de 100 seviyesinin alt×nda kalmakla birlikte, 2010 y×l×n×n Aùustos ay×nda bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre artm×ü ve istikrarl× seyrini sürdürmüütür. Tüketici güven endeksi, Aùustos ay×nda 87,4 seviyesinde gerçekleümiütir. 41 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik III.C.2 Güven Endeksleri 130 120 110 100 90 80 70 60 50 2008-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2009-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2010-1 2 3 4 5 6 7 8 9 40 Kaynak:TCMB Tüketici Güven Endeksi Reel Kesim Güven Endeksi Ekonomideki beklentiler iyimserliùini sürdürmekte, sanayi üretim endeksinin alt kalemi olan makine ve ekipman imalat× 2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda ve kapasite kullan×m oran×n×n alt kalemi olan yat×r×m mallar× kapasite kullan×m oran× da 2010 y×l× Aùustos ay×nda bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre artmaya devam etmektedir. Reel kesim güven endeksinin alt kalemi olan sabit sermaye yat×r×m harcamalar× da artmaktad×r. Bu göstergeler, yat×r×m harcamalar×n×n üçüncü çeyrekte artmaya devam edeceùinin sinyallerini vermektedir. 42 Büyüme Grafik III.C.3 YatÕrÕm Göstergeleri 120 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 100 80 60 40 20 2008-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2009-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2010-1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 Sabit Sermaye YatÕrÕm HarcamasÕ Endeksi (Sol Eksen) Makine ve Ekipman ømalatÕ Endeksi (3 AylÕk Hareketli Ortalama) (YÕllÕk Yüzde De÷iúim) (Sa÷ Eksen) YatÕrÕm MallarÕ Kapasite KullanÕm OranÕ (YÕllÕk Puan De÷iúimi) (Sa÷ Eksen) Kaynak: TÜøK, TCMB Ekonominin önemli göstergelerinden biri olan toplam sanayi üretim endeksine bak×ld×ù×nda ise 2010 y×l× Temmuz ay× endeksinin bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre art×ü kaydettiùi görülmektedir. Sanayi üretim endeksinin art×ü h×z×, 2010 y×l×n×n ilk yar×s×na göre azalmakla beraber endeks, ç×k×ü×n× sürdürmektedir. Bir diùer önemli gösterge olan imalat sanayi kapasite kullan×m oran×, 2010 y×l× Eylül ay×nda bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre 5,5 puan, bir önceki aya göre ise 0,5 puan artarak yüzde 73,5 seviyesinde gerçekleümiütir. Sanayi ciro ve sipariü endeksleri de sanayi üretim endeksi ve kapasite kullan×m oran× gibi art×ülar×n× sürdürmektedir. Sanayi sektöründe faaliyet gösteren orta ve büyük ölçekli giriüimlerin, ciro deùerlerinde meydana gelen geliümelerin belirlenebilmesi için ciro endeksleri hesaplanmaktad×r. Sipariü endeksleri ise imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren orta ve büyük ölçekli giriüimlerin gelecekteki ciro ve sanayi üretim deùerlerinde meydana gelecek deùiüimlerin önceden belirlenebilmesi için hesaplanmaktad×r. 2010 y×l× Temmuz ay×nda bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre sanayi ciro endeksi, yüzde 16,6, sipariü endeksi ise yüzde 15,4 artm×üt×r. Kapasite kullan×m oran×, sanayi üretim endeksi, sanayi ciro ve sipariü endeksleri bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre art×ülar×n× sürdürmektedir. Bu durum, sanayi üretiminin büyümeye üçüncü çeyrekte de olumlu katk×da bulunacaù× görüüünü güçlendirmektedir. 43 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik III.C.4 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20 30 10 0 -10 Yüzde 20 -20 -30 2008-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2009-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2010-1 2 3 4 5 6 7 8 9 Puan Sanayi Üretimi (Bir Önceki YÕlÕn AynÕ AyÕna Göre De÷iúim) Kapasite KullanÕm OranÕ (Sol Eksen) Takvim Etkisinden ArÕndÕrÕlmÕú Sanayi Üretim Endeksi (Sa÷ Eksen) Kaynak: TÜøK, TCMB úhracat ve ithalat miktar endekslerinden de d×ü talebin göstergesi olan net ihracatta yaüanacak geliümeye iliükin sadece 2010 y×l× Temmuz ay× verisi bulunmaktad×r. Bu dönemde ihracat miktar endeksi, bir önceki y×l×n ayn× ay×na göre yüzde 3 artarken ithalat miktar endeksi, yüzde 15,8 artm×üt×r. Avrupa ekonomilerinde May×s ay×ndan itibaren öne ç×kan sorunlar, y×l×n kalan dönemi için d×ü talebe iliükin belirsizlikleri sürdürmektedir. Bu anlamda, henüz erken olmakla birlikte y×l×n üçüncü çeyreùinde de d×ü talebin katk×s×n×n negatif olmas× beklenmektedir. Kriz sürecinde GSYH’ye en önemli olumsuz katk×y× stok deùiüimleri yapm×ü, krizden ç×k×ü sürecinde ise üretimin canlanmas× ile birlikte stok birikim süreci baülayarak GSYH’ye olumlu katk×da bulunmuütur. 2010 y×l×n×n üçüncü çeyreùinde ise stok deùiüimlerinin kriz dönemine özgü yap×s×ndan uzaklaüarak normal büyüme sürecinde olduùu gibi GSYH’ye katk×s×n×n giderek zay×flayacaù× düüünülmektedir. Son dönemde aç×klanan göstergeler, ekonomik faaliyetlerin toparlanma eùilimini sürdürdüùünü göstermektedir. Bununla birlikte, küresel ekonomideki sorunlar, gerek d×ü talep gerekse güven kanal×yla, y×l×n ikinci yar×s×nda Türkiye ekonomisinde iç talepteki toparlanmay× yavaülatma potansiyeli taü×maktad×r. Buna raùmen, ekonomideki gidiüat, 2010 y×l×n×n üçüncü çeyreùinde ekonominin ilk iki çeyrekteki gibi yüksek oranl× olmasa da büyümeyi sürdüreceùine iüaret etmektedir. 44 2 0 1 0 IV İŞGÜCÜ PİYASASI 45 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 46 İşgücü Piyasası IV. ñìGÜCÜ PñYASASI A. ñìGÜCÜ PñYASASININ YAPISAL ÖZELLñKLERñ Türkiye iügücü piyasas×n×n, diùer iügücü piyasalar×ndan ayr×üan baz× önemli yap×sal özellikleri olduùunu görüyoruz. Bu nedenle konjoktürel deùerlendirmeye geçmeden önce bu yap×sal özelliklerin gözden geçirilmesi faydal× olacakt×r. Bu özellikler ana hatlar× ile üu üekilde ortaya konabilir: Büyüyen Genç Nüfus: Ülkemizde Adrese Dayal× Nüfus Kay×t Sisteminden (ADNKS) önce yap×lan son genel nüfus say×m sonuçlar×na göre, 2000 y×l×nda Türkiye’nin nüfusu 67 milyon 803 bin 927 kiüi olarak ilan edilmiütir. 2007 y×l×ndan itibaren modern bir veri taban×na dayanan, nüfusa dair güncellemelerin sürekli yap×ld×ù× ADNKS’ye geçilmiütir. Söz konusu sisteme göre ilk nüfus say×m sonuçlar×, 21 Ocak 2008 tarihinde TÜúK taraf×ndan kamuoyuna aç×klanm×üt×r. Bu sistemle, Türkiye’nin nüfusu 31 Aral×k 2008 itibar×yla 71 milyon 517 bin 100 kiüi, 31 Aral×k 2009 itibar×yla da 72 milyon 561 bin 312 kiüi olarak aç×klanm×üt×r. Bu verilere göre, 2008’de binde 13,1 olan y×ll×k nüfus art×ü h×z×, 2009’da binde 14,6 olarak gerçekleümiütir. Tablo IV.A.1 Nüfus Göstergeleri ìehir YÜllar 2000* 2008** 2009** Köy Nüfusun Yaí GruplarÜna Göre DaðÜlÜmÜ ìehir Köy Nüfus Nüfus 0-14 Nüfusu OranÜ OranÜ 67.803.927 44.006.274 64,9 23.797.653 35,1 29,8 71.517.100 53.611.723 75,0 17.905.377 25,0 26,3 72.561.312 54.807.219 75,5 17.754.093 24,5 26,0 Toplam Nüfus Nüfus 15-64 64,5 66,9 67,0 65 ve üstü 5,7 6,8 7,0 Kaynak: TÜúK * Genel Nüfus Say×m× Sonuçlar×d×r ** Adrese Dayal× Nüfus Kay×t Sistemi Sonuçlar×d×r. Bu kay×tlara göre toplam nüfusun yüzde 75,5’i il ve ilçe merkezlerinde, yüzde 24,5’i ise belde ve köylerde ikamet etmektedir. Özellikle istihdam×n sektörel bazda daù×l×m×nda, nüfusun kentsel-k×rsal yerleüim oran× önem taü×maktad×r. 15-64 yaü grubunda bulunan çal×üma çaù×ndaki nüfus, toplam nüfusun yüzde 67’sini oluüturmaktad×r. Ülke nüfusu oldukça genç olmakla birlikte nüfusumuzun yaklaü×k 1/4’ünü 0-14 yaü grubu, yüzde 7’sini ise 65 ve daha yukar× yaü grubu oluüturmaktad×r. 47 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Bu anlamda Türkiye, halen "demografik geçiü dönemi" üeklinde adland×r×lan ve h×z× giderek düümekle birlikte, nüfus art×ü×n×n devam ettiùi bir dönem yaüamaktad×r. Genel olarak artan nüfus ise gecikmeli de olsa çal×üabilir nüfusu art×rmaktad×r. Nitekim, son 5 y×ll×k verilere bak×ld×ù×nda, çal×üabilir yaü grubunda (15+ yaü) yer alan nüfus her y×l ortalama 800 bin kiüi artmaktad×r. Bu art×üla birlikte, yine her y×l ortalama 450-500 bin genç iügücüne kat×lmaktad×r. Nüfus ve iügücüne kat×l×mdaki bu yüksek art×ülar nedeniyle, istihdam oran×ndaki art×ü kadar iüsizlik oranlar×nda düüüü oluümamaktad×r. úügücüne yeni kat×lan her gence iü imkan× saùlansa bile bu durum iüsizlik oran×n×n azalt×lmas× için yeterli olmamaktad×r. Türkiye’nin demografik özellikleri dikkate al×nd×ù×nda, iüsizliùin makul düzeylerde kalmas× için tar×md×ü× sektörlerin her y×l 450 binin üzerinde istihdam yaratmas× gerekmektedir. Geliümiü ülkeler ve AB’ye yeni kat×lan ülkelerde ise iügücü piyasas×na kat×l×m durumu, söz konusu ülkelerde nüfus art×ülar× durmuü ve baz×lar×nda ise gerilemekte olduùu için Türkiye’ye göre farkl×l×k arz etmektedir. Söz konusu ülkelerde yeni yarat×lan istihdam×n iüsizlik oranlar×n× düüürme aç×s×ndan etkisi daha yüksek olmaktad×r. Düíük ñstihdam OranÜ: Türkiye’deki iügücü piyasas×n×n bir baüka özelliùi, istihdam oran×n×n muadil ülkelere k×yasla düüük olmas×d×r. Bir çok ülkede istihdam oranlar× yüzde 50’nin üzerindeyken, AB-27 ülkelerinde bu oran ortalama yüzde 65’tir. Grafik IV.A.1 Türkiye ve AB(27) Ülkelerinde østihdam OranÕ, 2009 (Yüzde) 80 70 60,7 60 50 64,6 70,7 58,6 41,2 40 30 22,3 20 10 0 T ürkiye T oplam Kaynak: EUROSTAT,TÜøK 48 AB(27) KadÕn østihdam OranÕ Erkek østihdam OranÕ İşgücü Piyasası Diùer yandan ülkemizde, erkek istihdam oran× AB-27 rakamlar×na yak×nken; kad×n istihdam×ndaki veriler AB ülkeleri ile k×yasland×ù×nda yar×dan daha düüüktür. Kad×n istihdam×n×n bu düüük düzeyi, Türkiye ile Avrupa Birliùi aras×ndaki toplam istihdam oran× farklar×n×n büyük k×sm×n× aç×klamaktad×r. ñígücünün Eðitim Durumu: Ülkemizde vas×fs×z iügücünün toplam iügücü içindeki pay× oldukça yüksektir. 2009’da okur yazar olmayanlar dahil olmak üzere lise alt× eùitimlilerin iügücü içerisindeki pay× yüzde 63,4, lise ve dengi okul mezunlar×n×n pay× yüzde 21,4, yüksek öùrenim mezunlar×n×n pay× ise yüzde 15,6’d×r. Sektörel YapÜ: Türkiye’nin sanayileüme ve geliüme sürecinde olmas×, yap×sal sorunlar× beraberinde getirmektedir. Bunlardan en belirgin olan×, tar×m kesimi istihdam oran×n×n yüksekliùidir. Bugün bile dört kiüiden biri tar×mda çal×ümaktad×r. Tablo IV.A.2 Ülkelere Göre ñstihdamÜn Sektörel DaðÜlÜmÜ (Yüzde) Belçika Fransa 1990* TarÜm Sanayi Hizmetler 2000 Tar×m Sanayi Hizmetler 2008 Tar×m Sanayi Hizmetler 2,7 28,3 69,0 1,8 26,3 71,9 1,8 24,6 73,5 5,1 28,6 66,3 3,4 22,2 74,4 2,6 20,6 76,8 ñspanya 11,5 33,8 54,7 6,7 31,2 62,2 4,4 28,0 67,7 G-7 4,5 30,2 65,4 3,3 26,5 70,2 2,4 23,0 74,6 Türkiye Yunanistan 45,9 15,9 38,2 36,0 17,7 46,3 23,7 21,0 55,4 23,9 27,7 48,4 17,3 22,6 60,0 11,3 22,3 66,4 ABD 2,9 26,2 70,9 2,6 23,0 74,4 1,5 19,0 79,5 Euro OECDBölgesi Toplam _ _ _ _ _ _ 5,0 7,0 30,0 26,9 64,6 66,2 3,8 5,0 26,8 24,3 68,3 70,7 Kaynak: OECD,TÜúK *Türkiye verisi Ekim ay×na aittir. ** Hizmetler verisi,inüaat sektörünü de içermektedir. Kalk×nman×n neredeyse kaç×n×lmaz bir sonucu olarak tar×mdaki istihdam düümekte ve diùer sektörlerdeki istihdam artmaktad×r. Seçilmiü ülkelere ve benzer gelir düzeyine sahip ülkelere k×yasla, Türkiye’nin tar×m kesimindeki nüfusu hala çok büyüktür. Bu çerçevede, Türkiye’de büyüme ve tar×md×ü× istihdam aras×ndaki iliükinin ortaya konulmas× oldukça faydal× olacakt×r. 1998-2008 y×llar× aras×nda tar×m d×ü× istihdamdaki y×ll×k ortalama art×ü yüzde 2,7; ortalama reel tar×md×ü× GSYH büyümesi ise yüzde 4,6 olarak hesaplanm×üt×r. Bu iki oran aras×ndaki iliükiden hareketle 1988–2008 döneminde her yüzde 1’lik büyümeye karü×l×k tar×m d×ü× istihdam×n kabaca yüzde 0,6 artt×ù×n× 49 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 söylemek mümkün olabilmektedir. Ancak 1998-2008 y×llar× aras×nda bu oran, bir miktar düüerek yüzde 0,55 olmuütur. Ülkemizde iügücüne kat×l×m oran×, diùer ülkelerle k×yasland×ù×nda düüük düzeydedir. Ancak çal×üabilir çaùdaki nüfusun halen artmakta olmas×, tar×m×n ekonomik geliümeye baùl× olarak istihdam yitirmeye devam edecek olmas× ve eùitim düzeyi giderek yükselen kad×n nüfusun zamanla daha büyük oranda tar×m d×ü× iülerde çal×üma arzusu, iügücü arz×nda uzun süre yüksek art×ülar×n yaüanmas×na neden olacak baül×ca etkenlerdir. Tablo IV.A.3 Türkiye ñí Kurumuna Baívurular (Adet) Ocak-Aðustos 2007 2008 2009 2009 2010 ñí ñsteyenler 656.969 1.275.674 1.435.024 968.626 792.492 AçÜk ñíler 186.922 178.620 248.705 Kamu 16.936 14.360 21.388 13.385 48.676 169.986 164.260 144.502 94.276 200.029 111.375 109.595 118.278 67.548 140.065 Özel ñíe Yerleítirmeler 165.890 107.661 Deðiíim (Yüzde) 2008 Aðustos 2010 2009 94,18 12,49 -18,18 -4,44 -7,13 131,01 -15,21 48,94 263,66 -3,37 -12,03 112,17 -1,60 7,92 107,36 Kamu 17.267 9.754 28.436 13.913 34.247 -43,51 191,53 146,15 Özel 94.108 99.841 89.842 53.635 105.818 6,09 -10,01 97,25 16,95 8,59 8,24 6,97 17,67 - - - ñíe Yerleítirme OranÜ (%) Kaynak: Türkiye úü Kurumu Türkiye genelinde iü isteyenlerin say×s×, 2009 y×l×nda 2008 y×l×na göre yüzde 12,49 oran×nda artarak 1 milyon 435 bin 24 kiüiye yükselmiütir. Bu dönemde aç×k iüler, yüzde 7,13 oran×nda azalm×ü, iüe yerleütirmeler ise yüzde 7,92 oran×nda artm×üt×r. 2009 y×l×nda kamuda 21 bin 388 adet aç×k iü bulunmas×na raùmen, ilave istihdamla 28 bin 436’s×na, özel sektördeki 144 bin 502 adet aç×k iüten ise 89 bin 842’sine iüe yerleütirme gerçekleümiütir. úüsizlik ödeneùi alan iüsiz say×s×, 2009 y×l× Aral×k ay×nda 218 bin 493 kiüiyken 2010 y×l× Aùustos ay× itibar×yla 181 bin 99 kiüiye düümüütür. Bu kapsamda yap×lan toplam ödeme tutar× ise 2009 y×l×nda 1 milyar 114 milyon TL’ye ulaüm×üt×r. 2009 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 801 milyon 784 bin TL iken bu tutar 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde yüzde 29,9 azalarak 561 milyon 457 bin TL’ye düümüütür. 50 İşgücü Piyasası B. 2009 YILINDA ñìGÜCÜ PñYASASINDAKñ GELñìMELER 2008 y×l× sonunda reel sektöre ulaüan küresel ekonomik krizin, istihdam piyasas× üzerindeki etkileri 2009 y×l×n×n ortalar×nda belirginleümiütir. Önceki dört y×lda, her y×l yaklaü×k 300 ile 450 bin aras×nda deùiüen rakamlarda istihdam art×ü× gerçekleüirken, 2009 y×l×n×n tamam×nda toplam istihdam bir önceki y×la göre yaln×zca 83 bin kiüi art×ü göstermiütir. Grafik IV.B.1 Toplam østihdam (Bin Kiúi) 22500 22000 21500 21000 20500 20000 Kaynak: TÜøK 11 9 7 5 3 2009-1 11 9 7 5 3 2008-1 11 9 7 5 3 2007-1 19500 Toplam istihdam M evsimsellikten ArÕdÕrÕlmÕú Toplam østihdam (Bin Kiúi) 2009 y×l×nda istihdam×n kompozisyonunda da önemli deùiüiklikler gözlenmiütir. En önemli deùiüim ise tar×m sektöründe yaüanm×üt×r. 2000’li y×llardan itibaren düümekte olan tar×m sektöründeki istihdam, küresel ekonomik krizle birlikte yeniden art×ü eùilimine girmiütir. 2007’deki 4,9 milyon olan tar×m istihdam×, 2009’da 5,3 milyona ç×km×üt×r. 51 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik IV.B.2 2009 YÕlÕnda østihdamÕn øktisadi Da÷ÕlÕmÕ %24,7 (%36,0) %50,0 (%40,0) %19,4 (%17,7) %5,9 (%6,3) TarÕm Kaynak:TÜøK *Parantez içindeki de÷erler 2000 yÕlÕna aittir. Sanayi ønúaat Hizmetler 2009 y×l×nda tar×m sektöründe istihdam edilenlerin say×s× bir önceki y×la göre yüzde 4,7 oran×nda artarak 5 milyon 254 bine yükselmiütir. Sanayi sektöründeki istihdam, bir önceki y×la göre düüüü kaydederek; yüzde 7 oran×nda azalm×ü ve 4 milyon 130 bine düümüütür. Hizmetler sektörü ise, yüzde 1,4’lük art×üla 10 milyon 644 bin kiüiye yükselmiütir. Toplam istihdam içerisinde tar×m sektörünün pay× yüzde 23,7’den 24,7’ye, hizmetler sektörünün pay× yüzde 49,5’den 50’ye ç×karken; sanayi sektörünün pay× ise yüzde 21’den 19,4’e düümüütür. Toplam istihdam, 2009 ûubat–Haziran dönemi boyunca bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre azal×ü kaydetmiütir. Temmuz ay×ndan itibaren de istihdamda art×ülar yaüanm×üt×r. Tar×m sektöründe y×l baü×ndan itibaren ilk üç ay giderek azalan miktarda istihdam art×ü× yaüanm×üken, dördüncü ay itibar×yla sektörde istihdam kayb× görülmüütür. Bu dönemden itibaren sektördeki toparlanma, toplam istihdamdaki art×ülar×n önemli bir bölümünü oluüturmuütur. Sanayi sektörü y×l boyunca istihdam kayb×n× sürdürmekle beraber, Temmuz ay×ndan sonra istihdam kay×plar× y×l sonuna kadar azalma kaydetmiütir. únüaat sektörü Haziran ay×na kadar istihdam kayb× yaüarken, bu dönemden itibaren y×l sonuna kadar istihdam yaratma sürecine devam etmiütir. 52 İşgücü Piyasası ústihdam×n daù×l×m×na sektörel aç×dan bak×ld×ù×nda, 2009’da krizin etkilerini en az hisseden sektörün hizmetler sektörü olduùu görülmektedir. Sektör, y×l boyunca bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre ilave istihdam yaratmay× sürdürmüütür. Bunda mali kurumlar, sigorta, taü×nmaz mallara ait iüler ve kurumlar×, yard×mc× iü hizmetleri ile toplum hizmetleri, sosyal ve kiüisel hizmetler sektörleri belirleyici olmuütur. Grafik IV.B.3 Kaynak: TÜøK * Bir önceki yÕlÕn aynÕ dönemine göre **Hizmetler ve ønúaat sektörü verisi birlikte verilmiútir. T arÕm 11 9 7 5 3 2009-1 11 9 7 5 3 2008-1 11 9 7 5 3 2007-1 11 9 7 5 3 800000 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 -100000 -200000 -300000 -400000 -500000 -600000 -700000 -800000 2006-1 østihdamÕn øktisadi Faaliyetlere Göre Da÷ÕlÕmÕnda De÷iúim* Sanayi Hizmetler** Toplam istihdamda ise en önemli ad×m, sektörel aç×dan kriz öncesi düzeyleri yakalamakt×r. Oluüan kay×plar×n bugün gelinen nokta itibar×yla, telafi edilip edilmediùini belirlemek üzere, verilere nominal düzey aç×s×ndan bak×lmas× gerekmektedir. Veriler bu aç×dan ele al×nd×ù×nda, ekonomik kriz süresince tar×m ve hizmetler sektörlerinde neredeyse belirgin istihdam kayb× görülmediùi ve hatta bu sektörlerde istihdam art×ü× yaüand×ù× ortaya ç×kmaktad×r. únüaat sektörü istihdam×nda y×llar itibar×yla genel mevsimsellik eùilimi doùrultusunda art×ü ve azal×ülar yaüan×rken, 2009 y×l×n×n ikinci yar×s×ndan yÕl sonuna kadar sektör bir önceki y×la göre istihdam art×ü×n× sürdürmüütür. Sanayi sektörü ise kay×plar×n× Haziran 2010 itibar×yla telafi ederek, Aùustos 2008’e göre 4 bin kiüi ilave istihdam saùlam×üt×r. ústihdam×n eùitim durumuna göre daù×l×m×na bak×ld×ù×nda, yükseköùretimlilerin istihdam×nda krize raùmen art×ülar sürerken, en çok istihdam kayb×n×n lise alt× ile lise ve dengi eùitimlilerde olduùu görülmüütür. ústihdam piyasas× aç×s×ndan en olumsuz dönem olan Nisan 2009’da toplam istihdam 530 bin kiüi azal×rken, bunun 430 bini lise alt×, 261 53 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 bini ise lise ve dengi eùitimliler grubunda yaüanm×üt×r. Okuryazar olmayan kategoride ise belirtilen dönemde 75 bin kiüilik istihdam kayb× yaüan×rken, yükseköùretimlilerin istihdam× 234 bin artm×üt×r. Grafik IV.B.4 østihdamÕn E÷itim Durumuna Göre Da÷ÕlÕmÕnda YÕllÕk De÷iúim (Bin Kiúi) 800 600 400 200 -200 -400 Okur-yazar Olmayan Lise-altÕ E÷itimliler Lise ve dengi 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 2009-1 -600 Yüksek Ö÷retim Kaynak: TÜøK * Bir önceki yÕlÕn aynÕ dönemine göre de÷iúim úügücüne kat×lma oran×, krizin de etkisiyle 2009 y×l×nda bir önceki y×la göre bir puanl×k art×ü ile yüzde 47,9 seviyesinde gerçekleümiütir. Erkeklerde iügücüne kat×l×m 0,4 puanl×k art×üla yüzde 70,5’e, kad×nlarda ise 1,5 puanl×k art×üla yüzde 26’ya yükselmiütir. Krizlerin en olumsuz ve kal×c× sonuçlar×ndan biri de iüsizlik oran×ndaki art×ülard×r. Ç×k×ü noktalar× farkl× olsa da, iüsizlik verileri hem 2001 hem de son küresel ekonomik krizde benzer eùilimler göstermektedir. Genellikle krizle birlikte h×zl× bir üekilde artan iüsizlik, krizden sonra gecikmeli olarak toparlanmaktad×r. Türkiye’de küresel kriz öncesi yüzde 10 civar×nda seyreden iüsizlik oran× 2008 y×l×nda yüzde 11’e, 2009 y×l×nda ise yüzde 14’e yükselmiütir. úüsizlik oran×ndaki yükselme, 2008 y×l× Haziran ay×nda baülam×ü ve 2009 y×l× Mart ay×na kadar devam etmiütir. Nisan ay×ndan sonra ise, iüsizlik oran× önceki senenin ayn× dönemine göre artarken, mevsimsel etkiler hariç tutulduùunda, Aùustos ay× hariç, istikrarl× üekilde azalm×üt×r. 54 İşgücü Piyasası Grafik IV.B.5 YÕllar øtibarÕyla øúsizlik OranlarÕ (Yüzde) 18 16 14,0 10,5 10,8 10,6 10,2 10,3 2007 12 2006 14 11,0 10 8 2009 2008 2005 2004 2003 6 Kaynak: TÜøK 2004’ten itibaren iüsizlik oranlar×na bak×ld×ù×nda, iüsizliùin son kriz öncesine kadar yüzde 10’lar seviyesinde olduùu görülmektedir. Türkiye’de kentte iüsizlik oran× k×ra göre daha fazlad×r. 2009’da kentte iüüizlik oran× yüzde 16,6 iken, k×rda bu oran 8,9’a kadar düümektedir. Kentte yaüayan kad×nlar×n iüsizlik oran× erkeklerdeki iüsizlik oran×ndan daha yüksektir. K×rda ise erkeklerdeki iüsizlik oran× kad×nlardaki iüsizlik oran×ndan daha yüksektir. K×rda kad×nlar×n iüsizlik oran×n×n daha düüük olmas×n×n sebebi, ücretsiz aile iüçisi olarak tar×m sektöründe çal×ü×yor olarak görülmeleridir. úüsizlerin önemli bir bölümünü lise alt× eùitimliler oluüturmaktad×r. 2009’da iüsizlerin yüzde 61,1’i okur-yazar olmayanlar dahil olmak üzere lise alt×, yüzde 25,7’si lise ve dengi okul ve yüzde 13,2’si ise yükseköùrenim mezunudur. Okur-yazar olmayanlar, lise alt× eùitimliler, lise, lise dengi okul ve yükseköùrenim mezunlar× ayr× gruplar olarak ele al×nd×ù×nda, iüsizlik oran× en yüksek grup yüzde 18 ile lise ve yüzde 15,6 ile mesleki ve teknik lise mezunlar×d×r. En düüük iüsizlik oran× ise yüzde 8 ile okuma yazma bilmeyenlerde görülmektedir. C. ñìGÜCÜ PñYASASINDAKñ SON GELñìMELER Küresel kriz s×ras×nda, yüzde 16,1’e kadar ç×kan ve o tarihten itibaren düüüü eùilimine giren genel iüsizlik oranlar×, Haziran 2010 döneminde yüzde 10,5’e inmiütir. Mevsimsellikten ar×nd×r×lm×ü iüsizlik oranlar×na bak×ld×ù×nda benzer bir düüüüün bu alanda da kaydedildiùi, mevcut verilere göre en yüksek düzey olan yüzde 14,8’e ç×kt×ktan sonra 55 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Haziran 2010 döneminde yüzde 11,7’ye kadar indiùi görülmektedir. Bir diùer iügücü piyasas× göstergesi olan iügücüne kat×lma oran× ise 2008’den itibaren istikrarl× bir üekilde art×ü göstermiütir. ústihdam oran×nda da 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren art×ü meydana gelmiütir. Tar×md×ü× istihdamda kaydedilen art×ü, iüsizlik oranlar×na yans×yarak bu alanda olumlu etkisini göstermiütir. Yüzde 19,1 ile hala yüksek seviyesini sürdürmesine raùmen, genç iüsizlik oranlar×nda y×l baü×ndan beri kaydedilen yaklaü×k 7 puanl×k düüüü, olumlu bir geliümeyi ortaya koymaktad×r. Grafik IV.C.1 Kaynak: TÜøK øúgücüne katÕlma oranÕ (Sa÷ eksen) øúsizlik oranÕ (Sol eksen) 16,0 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 9,0 4 2010-1 10 7 4 2009-1 10 7 4 2008-1 10 7 4 2007-1 10 7 4 2006-1 10 7 4 50,0 49,0 48,0 47,0 46,0 45,0 44,0 43,0 42,0 41,0 40,0 2005-1 Mevsimsellikten ArÕndÕrÕlmÕú øúgücü Göstergeleri (Yüzde) østihdam oranÕ (Sa÷ eksen) Son üç y×l×n Haziran dönemine ait temel iügücü verilerini karü×laüt×rd×ù×m×zda; çal×üabilir çaùdaki nüfus, iügücü, iügücüne kat×lma oran×, istihdam oran× ve istihdam edilen nüfusun artt×ù× görülmektedir. Haziran 2010’da bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre iüsiz say×s×nda ve iüsizlik oran×nda azal×ü kaydedilmiütir. ústihdam×n sektörel daù×l×m×nda ise Haziran dönemi itibar×yla, tüm sektörlerin kriz öncesi seviyesini yakalam×ü olduùu görülmektedir. ústihdam×n× en çok art×ran sektör tar×m sektörü olmuütur. Bu durum, kriz nedeniyle yaüanan istihdam kayb× ve iüsizlik art×ü× sonucu diùer sektörlerden ayr×lan iügücünün tar×m sektörüne yönelmesiyle ortaya ç×km×üt×r. 2010’da tar×m sektörü istihdam art×ü×n× sürdürmekle beraber, bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre verilere bak×ld×ù×nda, y×l baü×ndan beri söz konusu art×ü×n giderek h×z kaybettiùi görülmektedir. Bu durum, istihdam×n kompozisyon aç×s×ndan normale dönmeye baülad×ù×n× göstermektedir. 2008’den bu yana en çok istihdam art×ü× saùlayan sektörler s×ras×yla tar×m, hizmetler ve inüaat sektörleri olmuütur. 56 İşgücü Piyasası Tablo IV.C.1 Dönemler ñtibarÜyla Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun ñígücü Durumu (Bin Kiíi) Haziran 2008 69.686 50.769 24.407 22.111 5.548 4.510 1.403 10.649 2.297 48,1 9,4 11,9 43,6 Kurumsal olmayan sivil nüfus 15 ve daha yukar× yaütaki nüfus úügücü ústihdam edilenler Tar×m Sanayi únüaat Hizmetler úüsiz úügücüne kat×lma oran× (%) úüsizlik oran× (%) Tar×m d×ü× iüsizlik oran× (%) ústihdam oran× (%) Haziran 2009 70.505 51.644 25.216 21.947 5.787 3.973 1.439 10.747 3.269 48,8 13,0 16,4 42,5 Haziran 2010 71.307 52.503 26.239 23.488 6.233 4.536 1.580 11.139 2.751 50,0 10,5 13,4 44,7 Kaynak: TÜúK Not: 2009 ve 2010 sektör verisi Nace Rev2 yöntemiyle hesaplanm×üt×r. Büyüme ve iügücü verileri deùerlendirildiùinde büyümenin istihdam yaratt×ù× görülmektedir. Türkiye ekonomisi 2007’den bu yana 3 milyona yak×n istihdam yaratm×üt×r. AB-27’de ise ayn× dönemde istihdam yaklaü×k 6,5 milyon kiüi azalm×üt×r. Grafik IV.C.2 Kaynak:Eurostat, OECD *2010 yÕlÕ ikinci çeyrek verisidir. Slovakya 2,4 2,3 Bulgaristan 3,3 3,0 3,9 3,7 Macaristan Yunanistan 4,5 4,3 5,2 4,7 Portekiz 20,4 18,3 øspanya 15,2 15,8 23,2 22,6 øtalya 2007 Polonya 20,7 23,5 Türkiye Almanya 38,2 38,0 146,0 139,6 ABD AB-27 220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 219,1 212,9 Ülkeler øtibarÕyla Toplam østihdam (Milyon Kiúi) 2010* Haziran 2010 dönemine ait verisi aç×klanan 25 ülkenin 10’unda y×ll×k bazda istihdam kayb× gerçekleümiüken, 1 milyonun üstünde istihdam art×ü× görülen ülke say×s× yaln×zca iki olmuütur. Bunlardan biri 1 milyon 541 kiüi art×ü ile Türkiye’dir. Dünyada y×ll×k bazda en 57 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 yüksek istihdam art×ü× saùlayan ülke Türkiye olmuütur. Söz konusu dönemde toplam istihdam ABD’de yaklaü×k 944 bin, Japonya’da 200 bin, Hollanda’da ise 2 bin kiüi azalm×üt×r. Geliümiü ve geliümekte olan ülkelerin 2009-2010 Aùustos dönemi iüsizlik oranlar×ndaki deùiüim hesapland×ù×nda 3,4 puanl×k düüüüle Türkiye’nin iüsizlik oranlar×nda rekor düzeyde azal×ü kaydettiùi ortaya ç×kmaktad×r. Sonuç olarak ülkemiz, istihdam art×ü× ve iüsizlik oran×ndaki gerileme itibar×yla pek çok ülkeden olumlu anlamda ayr×üm×ü durumdad×r. Grafik IV.C.3 1,4 0 1,1 1,2 0,9 0,6 0,9 0,8 0,4 0,5 0,3 0,7 2 2,5 1,5 2,6 2,5 3,5 2,7 2009-A÷ustos 2010 Döneminde øúsizlik OranÕnda De÷iúim (Puan) 58 Brezilya Japonya Slovenya Slovakya Portekiz Yunanistan Kaynak: OECD, EøU, TÜøK *Türkiye ve Yunanistan verisi Haziran 2010 dönemine aittir. Polonya Macaristan øtalya øspanya ørlanda Fransa Danimarka Belçika ABD -4,5 AB-27 -3,5 Türkiye -3,5 -2,5 -1,5 -1,5 Rusya -1,2 -0,5 İşgücü Piyasası TÜRKñYE’DE ñìGÜCÜ PñYASASI REFORMLARI ¾Yasal ve kurumsal düzenlemeyi, Uluslararas× Çal×üma Örgütü ve Avrupa Birliùi ile uyumlaüt×ran 4857 say×l× úü Kanunu yürürlüùe konulmuü ve Türkiye úü Kurumu (úûKUR) özel istihdam bürolar×n×n aç×lmas×na izin verecek üekilde yeniden yap×land×r×lm×üt×r. ¾Dokuzuncu Kalk×nma Plan× (2007-2013), istihdamda ücret d×ü× maliyetleri azaltmay× ve iüçi koruma düzenlemelerini iyileütirirken ayn× zamanda istihdam×n esnekliùini artt×rmay×, istihdam ve eùitim programlar× aras×ndaki koordinasyonu iyileütirmeyi esas alan kapsaml× bir iügücü piyasas× reformu ortaya koymaktad×r. ¾Ülkedeki istihdam düzeyinin yükseltilmesi amac×yla mevcut kanunlarda deùiüiklikler yap×lmas×n× öngören ústihdam Paketinin uygulamaya konulmas× ile iügücü piyasas× reformunun ilk aüamas× baülat×lm×üt×r. ústihdam Paketinde yer alan temel önlemler aras×nda aüaù×dakiler bulunmaktad×r: x úügücü maliyetlerinin azalt×lmas× x Sosyal güvenlik primi iüveren pay×nda 5 puanl×k indirim x ústihdama yeni kat×lan, tüm kad×n ve genç iüçilerin 5 y×l boyunca azalan oranlarla iüveren primlerinde indirim x Özürlülerin iüveren primlerinin bütçeden karü×lanmas× x Eski hükümlü çal×üt×rma zorunluluùunun kald×r×lmas× x úlave istihdam için 6 ay prim desteùi saùlanmas× x K×sa çal×üma ödeneùi miktar× ve süresinin art×r×lmas× x úüsizlik Sigortas× Fonu kullan×m alan×n×n art×r×lmas× x úüsizlik ödeneùi miktar×n×n art×r×lmas× x Aktif iügücü programlar×n×n güçlendirilmesi x úûKUR’un mesleki eùitim faaliyetlerinin geniületilmesi x 10 bin iüsize giriüimcilik eùitimi ve dan×ümanl×ù× yan×nda mali destek saùlanarak vatandaülar×n kendi iülerini kurmalar×na imkan tan×nmas× x 100 bin genç stajyerin istihdam edilerek alt× aya kadar günlük 15 TL ücret ödenmesi x úl ústihdam Kurullar×n×n ve úl Mesleki Eùitim Kurullar×n×n iü birliùi içinde çal×ümas×n×n saùlanmas× x Doùrudan istihdam hedefine yönelik olarak, 120 bin kiüinin geçici iülerde istihdam edilmesine baülanmas× x Baz× sektörlerde geçici vergi indirimlerine gidilmesi x GAP, DAP ve KOP gibi istihdam yoùun kalk×nma projelerine daha fazla kaynak ayr×lmas× x Kay×t d×ü× istihdamla mücadele x Cezalar×n art×r×lmas× ve denetimlerin güçlendirilmesi ¾5084 say×l× Yat×r×mlar×n ve ústihdam×n Teüviki Kanununda yer alan sigorta primi iüveren hissesinin Hazine taraf×ndan karü×lanmas× uygulamas×, 5951 say×l× Kanun ile uzat×lm×üt×r. 59 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 TÜRKøYE’DE øSTøHDAM STRATEJøSø ¾UzmanlaútÕrÕlmÕú Meslek Edindirme Projesi Protokolü, Haziran 2010 itibarÕyla imzalanmÕútÕr. Projenin taraflarÕ ÇalÕúma ve Sosyal Güvenlik BakanlÕ÷Õ-øùKUR, Milli E÷itim BakanlÕ÷Õ-Erkek Teknik Ö÷retim Genel Müdürlü÷ü, TOBB ve TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesidir. Projenin amacÕ, øùKUR tarafÕndan yürütülen meslek edindirme faaliyetlerinin özellikle sanayiye dönük alanlardaki mesleki e÷itimin etkinlik ve verimlili÷inin artÕrÕlmasÕ, disipline edilmesi ve iú gücü piyasasÕnÕn ihtiyaçlarÕ ile uyumlu, iúverenlerin katÕlÕmÕna imkan veren bir hale getirilmesine yönelik bir sistemin ortaya konulmasÕ, bu sistemde e÷itilen iúsizlerin tümüne staj, büyük ço÷unlu÷una istihdam imkanlarÕ sa÷lanmasÕdÕr. Proje kapsamÕnda 2010, 2011 ve 2012 yÕllarÕnda 119 milyon 270 bin 553 liralÕk kaynak kullanÕlacaktÕr. Önümüzdeki 5 yÕllÕk dönemde yaklaúÕk 1 milyon iúsizin e÷itimden geçirilmesi ve baúarÕlÕ kursiyerlerin yüzde 90'ÕnÕn istihdam edilmesi planlanmaktadÕr. KaynaklarÕn tam kapasite kullanÕmÕ durumunda yÕlda; 9.858 kursun düzenlenebilece÷i ve 197.160 iúsizin e÷itimlerden yararlanaca÷Õ tahmin edilmektedir. Proje ile; x 5 yÕlda yaklaúÕk 1 milyon iúsiz e÷itimden geçirilecek x E÷itilen tüm iúsizler Oda üyesi iúyerlerinde staj görecek x BaúarÕlÕ kursiyerlerin yüzde 90’Õ istihdam edilecek x øúgücü niteli÷i yükselecek øúgücü piyasasÕ ihtiyaçlarÕna uygun nitelikte iúgücünün yetiútirilmesine olanak sa÷lanmÕú olacaktÕr. ¾Orta ve uzun vadede büyümenin istihdama katkÕsÕ artÕrÕlarak iúsizlik sorununa kalÕcÕ bir çözüm sa÷lama amacÕyla çalÕúmalar yürütülmektedir. øúsizli÷i azaltmak, istihdamÕ teúvik etmek ve istihdamÕn yapÕsÕnÕ biçimlendirmek amacÕyla ÇalÕúma ve Sosyal Güvenlik BakanlÕ÷Õ “Ulusal østihdam Stratejisi” hazÕrlÕk çalÕúmalarÕna 2009 yÕlÕnÕn Ekim ayÕnda baúlamÕútÕr. østihdam stratejisi kapsamda benimsenen temel politika eksenleri: • E÷itim-istihdam iliúkisinin güçlendirilmesi • øúgücü piyasasÕnÕn esnekleútirilmesi • KadÕnlar, gençler ve dezavantajlÕ gruplarÕn istihdamÕnÕn artÕrÕlmasÕ • østihdam-sosyal koruma iliúkisinin güçlendirilmesi olarak tespit edilmiútir. øúsizlik sorununun çözümü için birinci ana strateji ekonomik büyümenin sa÷lanmasÕ olarak görülmüútür. AyrÕca istihdama katÕlÕm oranlarÕnÕn, özelikle kadÕnlarÕn ve gençlerin katÕlÕm oranlarÕnÕn artÕrÕlmasÕna özen gösterilmektedir. Üçüncü ana strateji, çalÕúma hayatÕnda esnekli÷in sa÷lanmasÕdÕr. Son olarak da sosyal koruma a÷ÕnÕn geniúletilmesi ana strateji olarak belirlenmiútir. Ulusal ústihdam Stratejisi'nde önceliùin k×sa vadeli tedbirlere verilmesi hedeflenmektedir. úkinci ayak olarak ise orta vadede GAP ve DAP gibi projelerin tamamlanmas× öngörülmüütür. Üçüncü aüamada ise uzun vadeli çal×ümalar oluüturacakt×r. Mesleksizlik probleminin ortadan kald×r×lmas× amac×yla Türkiye'nin meslek haritas× ç×kar×lacakt×r. úüsizlerin eùitimi için ayr×lan kaynak art×r×lacakt×r. 60 V ÖDEMELER DENGESİ, REEL DÖVİZ KURU VE DIŞ BORÇ 2 0 1 0 61 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 62 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç V. ÖDEMELER DENGESñ, REEL DÖVñZ KURU VE DIì BORÇ A. ÖDEMELER DENGESñ 1. Cari ñílemler HesabÜ 2008 y×l×n×n Aùustos ay×nda y×ll×k bazda 49,2 milyar dolarl×k tarihi zirve seviyesine ç×kan cari iülemler aç×ù×, küresel krizin yat×r×m ve tüketim talebi üzerindeki olumsuz etkisi ve düüen enerji fiyatlar× nedeniyle h×zl× bir düüüü sürecine girmiütir. Tablo V.A.1 Cari ñílemler HesabÜ (Milyon $) Ocak-Temmuz 2007 2008 2009 Cari ñílemler Dengesi -38.311 -41.946 -13.963 -7.854 -24.230 DÜí Ticaret Dengesi -46.795 -53.021 -24.896 -10.847 -26.251 Hizmetler Dengesi 13.344 17.121 16.305 6.707 5.835 Gelir Dengesi -7.103 -8.159 -7.671 -4.772 -4.472 2.243 2.113 2.299 1.058 658 Cari Transferler 2009 2010 Kaynak: TCMB 2008 y×l×nda 41,9 milyar dolar olan cari aç×k, 2009 y×l×nda 14 milyar dolara gerilemiütir. 2009 y×l×n×n Ekim ay× itibar×yla 12 ayl×k kümülatif cari aç×k 12,9 milyar dolara kadar gerileyerek 2004 y×l× Eylül ay×ndan bu yana görülen en düüük seviyeye inmiütir. 2009 y×l×n×n son çeyreùinde meydana gelen iktisadi faaliyetlerdeki toparlanma sürecinin devam etmesiyle, cari iülemler aç×ù×ndaki bu gerileme eùilimi 2009 y×l×n×n Kas×m ay×nda son bulmuü, cari aç×k tekrar artmaya baülam×üt×r. 63 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik V.A.1 Cari AçÕk ve GSYH'ye OranÕ ( Milyar $, Yüzde) 50 40 32,2 30 3,7 3,7 20 9,9 10 0,3 0,6 -1,9 2,5 7,5 14,4 22,2 38,3 5,9 10 41,9 8 24,2 5,7 6,1 4,6 14,0 2,3 4 7,9 2 Kaynak: TCMB Ocak-Temmuz 2010 2009 2008 2007 2006 Cari AçÕk / GSYH (Sa÷ Eksen) -2 Ocak-Temmuz 2009 Cari AçÕk (Sol Eksen) 2005 2004 0 2003 2002 2000 -10 2001 -3,8 0 6 2010 y×l×nda ekonomik faaliyetlerde ve enerji fiyatlar×ndaki art×ü devam etmiü ve 2009 y×l× Ocak-Temmuz döneminde 7,9 milyar dolar olan cari aç×k, 2010 y×l×n×n ayn× döneminde 24,2 milyar dolara ulaüm×üt×r. Grafik V.A.2 Cari øúlemler Dengesi (12 AylÕk Kümülatif, Milyon $) 20.000 10.000 0 -10.000 -20.000 -30.000 -40.000 2000-1 4 7 10 2001-1 4 7 10 2002-1 4 7 10 2003-1 4 7 10 2004-1 4 7 10 2005-1 4 7 10 2006-1 4 7 10 2007-1 4 7 10 2008-1 4 7 10 2009-1 4 7 10 2010-1 4 7 -50.000 Kaynak: TCMB, TÜøK 64 Cari Denge Enerji DÕúÕ Cari Denge Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç Cari iülemler dengesinde en önemli paya sahip olan d×ü ticaret dengesi, alt kalemler itibar×yla incelendiùinde, bavul ticareti dahil ihracat gelirlerinin 2008 y×l×nda 136,3 milyar dolar iken 2009 y×l×nda 104,6 milyar dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderlerinin ise 2008 y×l×nda 187,7 milyar dolar iken 2009 y×l×nda 132,1 milyar dolar düzeyinde gerçekleütiùi görülmektedir. Genel mal ticaretinde 2008 y×l×nda 51,4 milyar dolar olan aç×k, küresel daralman×n etkisiyle 2009 y×l×nda 27,5 milyar dolara inmiütir. Genel mal ticaretindeki bu aç×kla birlikte, 2009 y×l×nda parasal olmayan alt×n ticaretinde 3 milyar dolar, limanlardan saùlanan mal ticaretinde 378 milyon dolar aç×k verilmiütir. Böylece 2008 y×l×nda 53 milyar dolar olan d×ü ticaret aç×ù×, 2009 y×l×nda 24,9 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. 2010 y×l× Ocak-Temmuz döneminde ise bavul ticareti dahil ihracat gelirleri 66,3 milyar dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderleri ise 92,9 milyar dolar düzeyinde gerçekleüerek, genel mal ticaretinde 26,6 milyar dolar aç×k verilmiütir. Bu dönemde parasal olmayan alt×n ticaretinde 594 milyon dolar gelir saùlan×rken, limanlardan saùlanan mal ticaretinde 286 milyon dolar aç×k verilmiütir. Böylece d×ü ticaret dengesi 26,3 milyar dolar aç×k vermiütir. i. DÜí Ticaret Geliímeleri Küresel krizin 2008 y×l× son çeyreùi itibar×yla Türkiye ekonomisini etkilemeye baülamas×yla birlikte ekonomik faaliyetler yavaülam×ü, özel sektörün tüketim ve yat×r×m eùiliminin azalmas×yla ithalat h×zl× bir üekilde gerilemiü ve d×ü talepteki keskin düüüüler neticesinde ihracat azalm×üt×r. 2009 y×l×nda ise, dünya ticaret hacminin büyük ölçüde küçülmesi ile özellikle ülkemizin en önemli ticaret ortaù× olan Avrupa Birliùi ülkelerinin büyüme performanslar×ndaki bozulma ve yetersiz talep koüullar× d×ü ticaretimizde daralmaya neden olmuütur. 2008 y×l×nda 69,9 milyar dolar olan d×ü ticaret aç×ù×, 2009 y×l×nda 38,8 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. 2009 y×l× son çeyreùi itibar×yla gözlenen toparlanma ile birlikte d×ü ticaret aç×ù×, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde geçen y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 78,9 oran×nda art×üla 41,9 milyar dolara yükselmiütir. 65 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik V.A.3 DÕú Ticaret (Milyar $, Yüzde) 114,9 73,0 64,6 88,0 40 102,1 140,9 132,0 107,3 139,6 85,5 73,5 97,5 63,2 36,1 51,6 31,3 41,4 50 27,8 54,5 100 47,3 69,3 150 116,8 200 202,0 50 170,1 250 30 20 10 Kaynak: TÜøK DÕú Ticaret Hacmi/GSYH (Sa÷ Eksen) Ocak-A÷ustos 2010 øthalat (Sol Eksen) Ocak-A÷ustos 2009 øhracat (Sol Eksen) 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 0 2000 0 Türkiye ekonomisinin dünya ekonomisine entegrasyonunda önemli art×ü yaüanmaktad×r. 2000 y×l×nda 82,3 milyar dolar olan d×ü ticaret hacmi, 2009 y×l×nda 243,1 milyar dolara ulaüm×üt×r. Ayr×ca d×ü ticaret hacminin GSYH’ye oran×, 2000 y×l×nda yüzde 31 iken 2009 y×l×nda bu oran yüzde 39,4’e ulaüm×üt×r. D×ü ticaret hacmi, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise 187,8 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Yine, 2009 y×l×nda ithalat×n ihracattan daha h×zl× yavaülamas× nedeniyle karü×lama oran× artm×ü, ancak sonras×nda ithalat×n ihracattan daha h×zl× artmas×yla 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde yüzde 63,5’e düümüütür. 66 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç Grafik V.A.4 øhracatÕn øthalatÕ KarúÕlama OranÕ (Yüzde) 100 75,7 80 60 69,9 68,1 72,5 64,8 62,9 61,3 63,1 65,4 73,4 63,5 51,0 40 20 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ocak- OcakA÷ustos A÷ustos 2009 2010 Kaynak: TÜøK a. ñhracat Finansman olanaklar×n×n, tüketici beklentilerinin ve yurtd×ü× talebin küresel krizden olumsuz etkilenmesiyle, ihracatta 2008 y×l×n×n son aylar×nda baülayan gerek fiyat gerek hacim bazl× düüüü eùilimi, 2009 y×l× Ekim ay×na kadar devam etmiütir. Küresel krizin Türkiye ekonomisini 2008 y×l×n×n son aylar× itibar×yla etkilemesi nedeniyle ihracat 2008 y×l×nda 132 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Türkiye’nin ihracat×n×n büyük bir bölümünün krizden en çok etkilenen ABD ve Avrupa Birliùi ülkelerine olmas× bu etkiyi art×rm×üt×r. 2009 y×l× Ekim ay×ndan itibaren ise küresel krizin etkilerinin azalmaya baülamas× ile d×ü talepte toparlanma eùilimleri baülam×ü, bunun sonucunda, 2009 y×lsonu itibar×yla ihracat 102,1 milyar dolar olmuütur. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise toplam ihracat rakam× 73 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. úhracat×n ana mal gruplar×na göre daù×l×m× incelendiùinde; ara mallar× ihracat×n×n aù×rl×ù×n× koruduùu görülmektedir. 2009 y×l×nda sermaye mallar× ihracat× bir önceki y×la göre yüzde 33,5 oran×nda düüüüle 11,1 milyar dolara, ara mallar× ihracat× yüzde 26,6’l×k düüüüle 49,7 milyar dolara, tüketim mallar× ihracat× yüzde 13,5’lik düüüüle 40,7 milyar dolara gerilemiütir. 67 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 2009 y×l×n×n ayn× dönemine göre sermaye mallar× ihracat× yüzde 9,4 oran×nda yükseliüle 7,6 milyar dolara, ara mallar× ihracat× yüzde 12,8’lik yükseliüle 36,3 milyar dolara, tüketim mallar× ihracat× yüzde 14,1’lik yükseliüle 28,6 milyar dolara ulaüm×üt×r. Tablo V.A.2 ñhracatÜn Ana Mal GruplarÜna Göre DaðÜlÜmÜ (Milyon $) Ocak-Aðustos 2008 Yüzde 2009 Yüzde 2009 2010 Yüzde Sermaye malllarÜ 16.725 21,6 11.117 -33,5 6.960 7.613 9,4 Ara mallarÜ 67.734 37,1 49.734 -26,6 32.208 36.338 12,8 Tüketim mallarÜ 47.077 7,7 40.733 -13,5 25.095 28.626 14,1 491 17,4 559 13,8 346 384 11,2 132.027 23,1 102.143 -22,6 64.609 72.961 12,9 Diðerleri Toplam Kaynak : TÜúK úhracattaki geliümeler ürünler baz×nda incelendiùinde, 2008 y×l×nda en yüksek katk×n×n demir-çelik ve motorlu kara taü×tlar× ihracat×ndan geldiùi görülmektedir. 2009 y×l×nda ise en yüksek katk×y× motorlu kara taü×tlar× ve giyim eüyas× yapm×üt×r. 2009 y×l×nda toplam ihracat×n yüzde 8,9’unu oluüturan demir-çelik sektörü ihracat×, bir önceki y×la göre yüzde 46,1 azalarak 9 milyar dolar olmuütur. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise geçen y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 6,4 oran×nda artarak 6,5 milyar dolar olarak gerçekleüen demir-çelik sektörü ihracat×, toplam ihracat×n yüzde 8,9’unu oluüturmuütur. Tablo V.A.3 Ürünler BazÜnda ñhracat (Milyon $) 2008 Meyve ve Sebze 5.308 5.354 3.053 3.507 Petrol ve ürünleri 7.167 3.578 2.113 2.524 Demir ve Çelik 16.842 9.081 6.078 6.468 Makine ve UlaíÜm AraçlarÜ Elektrik makinalar×,cihazlar× ve aletleri 39.147 28.789 17.630 20.368 7.279 6.347 3.803 4.530 Motorlu kara taü×tlar× 17.991 11.891 7.090 8.740 Giyim EíyasÜ 13.589 11.553 7.485 8.318 Kaynak:TÜúK 68 2009 Ocak-Aðustos 2009 2010 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç 2008 y×l×nda 7,2 milyar dolar olarak gerçekleüen ve toplam ihracat×n yüzde 5,4’ünü oluüturan petrol ürünleri ihracat× ise 2009 y×l×nda 3,6 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. 2009 y×l×nda petrol ürünleri ihracat×n×n toplam ihracat pay× yüzde 3,5’e düümüütür. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise petrol ürünleri ihracat× geçen y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 19,4 artarak 2,5 milyar dolara yükselmiü ve toplam ihracat×n yüzde 3,5’ini oluüturmuütur. Demir-çelik ve petrol ürünleri sektöründeki bu deùiüimlerde fiyat hareketleri büyük ölçüde etkili olmuütur. úhracatta önemli bir paya sahip olan makine ve ulaü×m araçlar× ihracat×n×n 2002 sonras×ndaki h×zl× yükseliüi 2008 y×l×nda yavaülam×üt×r. 2009 y×l×nda makine ve ulaü×m araçlar× ihracat× bir önceki y×la göre yüzde 26,5 azalm×ü, toplam içindeki pay× ise yüzde 29,7’den yüzde 28,2’ye gerilemiütir. Bunda, baüta Avrupa Birliùi ülkeleri olmak üzere otomotiv sektörünün aù×rl×kl× olarak ihracat yapt×ù× pazarlardaki talebin azalmas× etkili olmuütur. 2010 y×l×nda bu etki azalm×ü ve 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde makine ve ulaü×m araçlar× ihracat× yüzde 15,5 oran×nda artarak toplam içindeki pay× yüzde 27,9 olarak gerçekleümiütir. úhracattaki bir diùer önemli kalem olan giyim eüyas× ihracat×, son y×llarda Çin gibi ülkelerin küresel düzeyde pazar paylar×n× art×rmalar× ve Avrupa Birliùi ülkelerinde görülen talep daralmas×n×n etkisiyle azalm×üt×r. Bu sektörün toplam ihracat içindeki pay× 2002 y×l×nda yüzde 22,4 iken, 2008 y×l×nda yüzde 10,3’e kadar gerilemiütir. 2009 y×l×nda bu sektörün ihracat× 11,6 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde geçen y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 11,1 oran×nda art×ü gösteren giyim eüyas× ihracat×, 8,3 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. b. ñthalat Küresel krizin getirdiùi ekonomik durgunluk, bütün dünya ülkelerinde olduùu gibi Türkiye’de de üretim ve tüketim talebinde, dolay×s×yla ithalat talebinde düüüülere neden olmuütur. Ayr×ca Türk Liras×’n×n deùer kayb× ile enerji ve hammadde fiyatlar×nda yaüanan gerileme, ithalattaki düüüülerde önemli rol oynam×üt×r. Bu çerçevede, y×l genelinde ithalattaki gerilemenin temel belirleyicisi ara mal× ithalat×ndaki gerileme olmuütur. úhracatta olduùu gibi ithalatta da 2008 y×l×n×n son aylar×nda baülayan düüüü eùilimi, 2009 y×l×n×n Ekim ay×na kadar devam etmiütir. 69 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 2000 y×l×nda 54,5 milyar dolar olan ithalat, 2009 y×l× itibar×yla 140,9 milyar dolara yükselmiütir. 2009 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 88 milyar dolar olan ithalat 2010 y×l×n×n ayn× döneminde yüzde 30,5 oran×nda art×üla 114,9 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. úthalatta görülen bu art×üta temel olarak enerji fiyatlar× ve iç talepte görülen canlanma etkili olmuütur. Uluslararas× piyasalardaki ham petrol ve doùalgaz fiyatlar× 2002 y×l×ndan sonra büyük oranda yükselmiütir. Bu çerçevede 2002 y×l×nda 9,2 milyar dolar olan enerji ithalat× 2008 y×l×nda 48,3 milyar dolara yükselmiütir. Fakat 2008 y×l×n×n ikinci yar×s×nda, küresel ekonomik durgunluk nedeniyle petrol talebindeki art×ü h×z×n×n belirgin olarak yavaülamas×, enerji fiyatlar×nda düüüüe neden olmuütur. Türkiye'nin enerji ithalat×na ödediùi fatura 2009 y×l×nda rekor düzeyde küçülerek 29,9 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Grafik V.A.5 Enerji øthalatÕ (Milyon $, Yüzde ) 60.000 7 50.000 6 48.281 5 40.000 33.883 23.878 21.255 20.000 10.000 9.529 8.339 9.204 11.575 4 29.905 28.859 30.000 19.086 14.407 3 2 1 0 Ocak-A÷ustos 2010 2009 2008 2007 2006 Enerji øthalatÕ / GSYH (Sa÷ Eksen) Ocak-A÷ustos 2009 Enerji øthalatÕ (Sol Eksen) 2005 2004 2003 2002 2001 2000 0 Kaynak: TÜøK Ara mal× ithalat×n×n toplam ithalat içinde yüksek paya sahip olmas× nedeniyle bu ithalat kaleminde yaüanan yüksek oranl× düüüüler, toplam ithalattaki gerilemenin temel belirleyicisi olmuütur. Ara mal× ithalat×, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 2009 y×l×n×n ayn× dönemine göre yüzde 32,6 oran×nda art×ü göstermiütir. Sermaye mallar× ithalat× ise 2009 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 13,4 milyar dolar, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise 16,7 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Sermaye mallar×n×n toplam 70 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç ithalat içindeki pay× ise 2009 y×l×n×n ayn× dönemine göre düüerek yüzde 14,5 olmuütur. Söz konusu dönemde tüketim mallar× ithalat× ise yüzde 28,2 oran×nda art×ü ile 15 milyar dolar olarak gerçekleümiü ve toplam ithalat içindeki pay× yüzde 13’e gerilemiütir. Tablo V.A.4 ñthalatÜn Ana Mal GruplarÜna Göre DaðÜlÜmÜ (Milyon $) Ocak-Aðustos 2008 Sermaye malllarÜ Ara mallarÜ Tüketim mallarÜ Diðerleri Toplam Yüzde 2009 Yüzde 2009 2010 Yüzde 28.021 3,6 21.463 -23,4 13.412 16.666 24,3 151.747 22,7 99.510 -34,4 62.529 82.923 32,6 21.489 15,0 19.290 -10,2 11.669 14.963 28,2 707 4,7 666 -5,7 424 325 -23,3 201.964 18,8 140.928 -30,2 88.034 114.878 30,5 Kaynak : TÜúK úthalat geliümeleri kalemler baz×nda incelendiùinde, 2009 y×l×nda yap×lan ithalat×n 2008 y×l×nda olduùu gibi aù×rl×kl× olarak demir-çelik, makineler ve ulaü×m araçlar× ile petrol ve petrol ürünlerine yönelik olduùu görülmektedir. 2009 y×l×nda toplam ithalat×n yüzde 5,4’ünü oluüturan demir-çelik sektöründe ithalat, bir önceki y×la göre yüzde 48,9 azalarak 7,7 milyar dolar olmuütur. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise geçen y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 36,6 artarak 6,5 milyar dolar olarak gerçekleümiü ve toplam ithalattaki pay× yüzde 5,6’ya yükselmiütir. Tablo V.A.5 Ürünler BazÜnda ñthalat (Milyon $) 2008 Meyve ve Sebze 2009 Ocak-Aðustos 2009 2010 860 673 441 533 Petrol ve ürünleri 27.034 15.172 9.430 13.172 Demir ve Çelik 15.034 7.680 4.730 6.460 Makine ve UlaíÜm AraçlarÜ 51.595 41.055 25.148 31.552 8.261 6.929 4.164 5.264 12.358 8.745 5.107 7.326 2.216 2.148 1.348 1.699 Elektrik Makineleri, Cihazlar× ve Aletleri Motorlu Kara Taü×tlar× Giyim EíyasÜ Kaynak : TÜúK 71 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Makineler ve ulaü×m araçlar× sektöründe ithalat, küresel krizin etkisiyle 2009 y×l×nda yavaülayarak bir önceki y×la göre yüzde 20,4 düüüüle 41,1 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Bu sektörde, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde 31,6 milyar dolar ithalat yap×lm×üt×r. 2009 y×l×n×n ayn× döneminde yüzde 29,1 olan makineler ve ulaü×m araçlar× ithalat×n×n toplam ithalat içindeki pay× yüzde 27,5’e gerilemiütir. Yurtiçi sanayi sektöründe çok kullan×lan bir girdi olan petrol ve petrol ürünlerindeki ithalat, büyük ölçüde fiyat art×ülar×na paralel olarak deùiümektedir. 2002 y×l×nda 5,4 milyar dolar olan petrol ve petrol ürünleri ithalat×, 2008 y×l×nda 27 milyar dolara yükselmiütir. Küresel krizin etkisiyle düüen petrol fiyatlar× ve yetersiz talep koüullar×nda petrol ve petrol ürünleri ithalat×, 2009 y×l×nda yüzde 43,9 oran×nda düüüüle 15,2 milyar dolar düzeyinde gerçekleümiütir. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise, petrol ve petrol ürünleri ithalat×, geçen y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 39,7 oran×nda art×ü göstererek 13,2 milyar dolar olmuütur. ii. Ülkeler ñtibarÜyla DÜí Ticaret a. Ülkelere Göre ñhracat úhracat×n ülke gruplar×na göre daù×l×m× incelendiùinde, yap×sal olarak Avrupa Birliùine olan ihracat×n toplam ihracat×n önemli bir k×sm×n× oluüturduùu görülmektedir. Ancak 2008 y×l× son çeyreùi itibar×yla özellikle Avrupa Birliùi ülkelerinde finans sektörü problemlerinin çok k×sa bir süre içinde reel sektör problemlerine dönüümesi Avrupa Birliùi ülkelerine yapt×ù×m×z ihracat× olumsuz etkilemiütir. Nitekim, Türkiye’nin önemli ticaret partnerlerinin 2008 y×l× büyüme oranlar× 2002-2007 y×llar× aras×nda yaüanan büyüme oranlar×n×n oldukça alt×nda gerçekleümiütir. Bu kapsamda, küresel kriz öncesi dönemde Türkiye’nin ülkeler itibar×yla ihracat× incelenirken 2007 y×l× baz al×nd×ù×nda Türkiye’nin en önemli ticaret partneri olan Avrupa Birliùi ülkelerinin aù×rl×ù×n×n zaman içerisinde azald×ù× ve baz× Orta Doùu, Asya ülkeleri ile diùer Avrupa ülkelerinin önem kazand×ù× görülmektedir. 2008 y×l×nda 63,4 milyar dolar olan Avrupa Birliùi ülkelerine yap×lan ihracat, 2009 y×l× ilk çeyreùinde en düüük deùerini alm×üt×r. 2009 y×l× son çeyreùinde, küresel ekonomide toparlanma gözlenmekle birlikte, Avrupa Birliùi ülkelerine yap×lan ihracat y×l sonu itibar×yla 47 milyar dolara gerilemiütir. 72 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç Avrupa Birliùi ülkelerine yap×lan ihracat, 2010 y×l×n×n Ocak-Aùustos döneminde bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 16,5 oran×nda artarak 33,4 milyar dolar olmuütur. Bu dönemde, Avrupa Birliùi ülkelerine yap×lan ihracat×n toplam ihracat içindeki pay× yüzde 45,8 olarak gerçekleümiütir. Yak×n ve Orta Doùu, Afrika ve úslam ülkelerine yap×lan ihracat×n pay× artm×üt×r. Özellikle 2010 y×l× itibar×yla Asya ülkelerine yap×lan ihracattaki belirgin art×ü dikkat çekicidir. Bu dönemde, Çin’e yap×lan ihracat yüzde 62,8 oran×nda artm×üt×r. Yeni ticaret partnerleri ve yeni pazarlar, Türkiye’nin d×ü talepteki dalgalanmalara karü× daha haz×rl×kl× olmas× ve küresel krizden sonra oluüacak yeni rekabet ortam×nda avantajl× konuma gelebilmesi aç×s×ndan çok önemlidir. Grafik V.A.6 øhracatÕn Ülke GruplarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ (2010 Ocak-A÷ustos) % 11,8 (% 8,8) % 20,1 (% 14,1) % 45,8 (% 56,3) % 3,7 (% 4,2) % 6,6 (% 3,8) % 10,1 (% 10,1) % 1,8 (% 2,7) Avrupa Birli÷i Serbest Bölgeler Di÷er Avrupa (A.B Hariç) Kuzey Amerika YakÕn ve Orta Do÷u Di÷erleri Kuzey Afrika Kaynak: TÜøK * Parantez içindeki rakamlar 2007 yÕlÕ verilerini göstermektedir. Ülkeler baz×nda incelendiùinde, en fazla ihracat×n Almanya’ya yap×ld×ù× görülmektedir. Almanya’ya 2009 y×l×nda 9,8 milyar dolar, 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise 7,2 milyar dolar ihracat yap×lm×üt×r. Almanya’n×n toplam ihracat içindeki pay×, 2010 y×l× OcakAùustos döneminde yüzde 9,8 olarak gerçekleümiütir. 73 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Tablo V.A.6 ñhracattaki ñlk Beí Ülke 2009 Tutar (Milyon $) 2010 Ocak-Aðustos PayÜ (Yüzde) Tutar (Milyon $) PayÜ (Yüzde) 1-Almanya 9.783 9,6 7.172 9,8 2-ñngiltere 5.915 5,8 4.398 6,0 3-ñtalya 5.891 5,8 4.201 5,8 4-Fransa 6.209 6,1 4.000 5,5 5-Irak 5.124 5,0 3.747 5,1 32.921 32,2 23.518 32,2 102.143 100 72.961 100 ñlk Beí Ülke ToplamÜ Toplam ñhracat Kaynak : TÜúK Not: S×ralama 2010 Ocak-Aùustos dönemine göre yap×lm×üt×r. b. Ülkelere Göre ñthalat úthalat×n ülke gruplar×na göre daù×l×m× incelendiùinde, Avrupa Birliùine üye ülkelerden yap×lan ithalat×n toplam ithalat×n önemli bir k×sm×n× oluüturduùu görülmektedir. Bununla birlikte, bu ülkelerden yap×lan ithalat, toplam ithalat×n 2000 y×l×nda yüzde 52,3’ünü oluütururken bu oran, 2007 y×l×nda yüzde 40,3’e, 2009 y×l×nda ise yüzde 40,2’ye düümüütür. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise Avrupa Birliùi ülkelerinden yap×lan ithalat×n toplam ithalat içindeki pay× 38,6’ya gerilemiütir. úthalat×n aù×rl×kl× olarak yap×ld×ù× ikinci bölge ise Avrupa Birliùi d×ü×nda kalan diùer Avrupa ülkeleridir. Avrupa Birliùinin tersine, diùer Avrupa ülkelerinden yap×lan ithalat×n toplam ithalat içindeki pay×, 2000-2008 y×llar× aras×nda artm×üt×r. 2000 y×l×nda bu ülkelerden yap×lan ithalat toplam ithalat×n yüzde 11,3’ünü oluütururken, bu oran 2007 y×l×nda yüzde 20,1’e yükselmiütir. 2009 y×l×nda küresel krizin etkisiyle bu oran 18,4’e düümüütür. 2010 y×l× Ocak-Aùustos döneminde ise bu ülkelerden 19,3 milyar dolar ithalat yap×lm×ü ve bu tutar×n toplam ithalat içindeki pay× yüzde 16,8 olarak gerçekleümiütir. 74 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç Grafik V.A.7 øthalatÕn Ülke GruplarÕna Göre Da÷ÕlÕmÕ (2010 Ocak-A÷ustos) % 26,2 (% 23,9) % 38,6 (% 40,3) % 8,6 (% 7,4) % 0,5 (% 0,7) % 6,9 (% 5,3) % 2,5 (% 2,1) Avrupa Birli÷i Kuzey Afrika Di÷erleri % 16,8 (% 20,1) Serbest Bölgeler Kuzey Amerika Di÷er Avrupa (A.B Hariç) YakÕn ve Orta Do÷u Kaynak: TÜøK * Parantez içindeki rakamlar 2007 yÕlÕ verilerini göstermektedir. Ülkeler baz×nda incelendiùinde, özellikle enerji ithalat×na baùl× olarak, en fazla ithalat×n Rusya’dan yap×ld×ù× ve enerji fiyat art×ülar×na baùl× olarak da toplam ithalat içinde Rusya’n×n pay×n×n artt×ù× görülmektedir. 2000 y×l×nda yüzde 7,1 olan Rusya’n×n toplam ithalat içindeki pay× 2009 y×l×nda yüzde 13,8’e yükselmiütir. Tablo V.A.7 ñthalattaki ñlk Beí Ülke 2009 Ülkeler Tutar (Milyon $) 2010 Ocak-Aðustos PayÜ (Yüzde) Tutar (Milyon $) PayÜ (Yüzde) 1-Rusya 19.450 13,8 13.670 11,9 2-Çin 12.677 9,0 10.671 9,3 3-Almanya 14.097 10,0 10.632 9,3 4-A.B.D. 8.576 6,1 7.340 6,4 5-ñtalya 7.673 5,4 6.441 5,6 62.473 44,3 48.753 42,4 140.928 100 114.878 100 ñlk Beí Ülke ToplamÜ Toplam ñthalat Kaynak : TÜúK Not: S×ralama 2010 Ocak-Aùustos dönemine göre yap×lm×üt×r. 75 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 iii. Hizmetler Dengesi, Gelir Dengesi ve Cari Transferler 2008 y×l×nda 17,1 milyar dolar fazla veren hizmetler dengesi, 2009 y×l×nda 16,3 milyar dolar fazla vermiütir. Bu kalem, 2009 y×l× Ocak-Temmuz döneminde 6,7 milyar dolar, 2010 y×l×n×n ayn× döneminde ise 5,8 milyar dolar fazla vermiütir. Hizmetler dengesinin fazla vermesinde en önemli etken turizm gelirleridir. Turizm gelirleri 2009 y×l×nda bir önceki y×la göre yüzde 3,2 oran×nda azalarak 21,2 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Bu gerilemede gelen turistlerin ortalama kal×ü sürelerindeki düüüü ve euronun dolar karü×s×ndaki deùer kayb× önemli rol oynam×üt×r. 2008 y×l×nda 26,3 milyon kiüi olan yabanc× ziyaretçi say×s×, küresel krize raùmen 2009 y×l×nda az da olsa yüzde 2,8 oran×nda art×ü göstererek 27,1 milyon kiüiye ulaüm×üt×r. Özellikle karü×l×kl× anlaümalarla vizelerin kald×r×ld×ù× baz× Orta Doùu ülkelerinden Türkiye'ye gelen turist say×s×nda ciddi art×ülar gözlenmiütir. Grafik V.A.8 Turizm Gelirleri ve Turist SayÕsÕ (Milyon $, Milyon Kiúi) 25.000 20.000 15.000 30 21.951 21.249 13.203 15.888 18.154 16.851 18.487 25 20 9.617 10.000 10.043 15 10 5.000 5 0 0 2003 2004 2005 2006 Turizm Gelirleri (Sol Eksen) 2007 2008 2009 Turist SayÕsÕ (Sa÷ Eksen) OcakOcakTemmuz Temmuz 2010 2009 Kaynak: TÜøK Hizmetler dengesi kaleminde, cari aç×ù× azalt×c× yönde katk×da bulunan bir diùer kalem ise inüaat hizmetleridir. 2009 y×l×nda 1,1 milyar dolar olan net inüaat hizmetleri gelirleri 2009 y×l×n×n Ocak-Temmuz döneminde 655 milyon dolar, 2010 y×l×n×n ayn× döneminde ise 458 milyon dolar olarak gerçekleümiütir. 76 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç Cari iülemler hesab×n×n diùer bir alt kalemi olan gelir dengesi kaleminde ise 2009 y×l×nda 7,7 milyar dolar, 2009 y×l× Ocak-Temmuz döneminde 4,8 milyar dolar, 2010 y×l×n×n ayn× döneminde ise 4,5 milyar dolar net ödeme gerçekleümiütir. Bu kalemde oluüan aç×ù×n temel nedeni faiz giderleridir. 2009 y×l× Ocak-Temmuz döneminde 4,4 milyar dolar iken 2010 y×l×n×n ayn× döneminde kredilere iliükin faiz giderleri 3,2 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Cari iülemler hesab×n×n son kalemi olan ve genel hükümet ile diùer sektörlerden oluüan cari transferler, 2009 y×l×nda 2,3 milyar dolar fazla vermiütir. 2010 y×l× Ocak-Temmuz döneminde, 249 milyon dolar genel hükümet ve 409 milyon dolar diùer sektörler olmak üzere toplam 658 milyon dolar cari transfer geliri saùlanm×üt×r. 2. Sermaye ve Finans HesabÜ Dünya ekonomisinde likiditenin ve sermaye hareketlerinin yüksek olduùu 2003–2007 döneminde, ekonominin performans×, yat×r×m ortam×n×n iyileütirilmesine yönelik politikalar, yap×sal düzenlemeler ve siyasi istikrar gibi olumlu etmenler sayesinde Türkiye’ye yönelik sermaye giriüleri önemli düzeylere ç×km×üt×r. Örneùin, global likiditenin en bol olduùu 2006-2008 döneminde y×ll×k ortalama 40 milyar dolara yaklaüan düzeyde sermaye giriüi olmuütur. Grafik V.A.9 Türkiye'ye Net Sermaye Giriúi ve GSYH'ye OranÕ (Milyon $, Yüzde) 50.000 44.724 37.307 38.178 40.000 10 31.442 8 6 35.248 30.000 20.000 12.935 10.000 -4.327 0 7.537 7.112 4 9.439 14.184 2 0 -1.789 -10.000 -2 -4 Kaynak: TCMB Ocak-Temmuz 2010 Rezerv VarlÕklar Hariç Sermaye ve Finans HesabÕ (Sol Eksen) Ocak-Temmuz 2009 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 -20.000 Rezerv VarlÕklar Hariç Türkiye'ye Net Sermaye Giriúi/GSYH (Sa÷ Eksen) 77 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Ancak, 2008 y×l× son çeyreùi itibar×yla piyasalarda baülayan likidite sorunu, risk alg×lamalar×nda ve beklentilerindeki kötüleüme geliümekte olan ülkelere sermaye giriülerini olumsuz etkilemiütir. Nitekim, 2009 y×l×ndaki net sermaye giriüi 9,4 milyar dolar düzeyinde kalm×üt×r. Ancak 2009 y×l× son çeyreùinden itibaren sermaye ak×mlar×nda belirgin bir iyileüme görülmüütür. 2009 y×l× Ocak-Temmuz döneminde 2 milyar dolar× bulan ç×k×üa karü×n, 2010 y×l×n×n ayn× döneminde 31,4 milyar dolar sermaye giriüi gerçekleümiütir. Tablo V.A.8 Sermaye Hareketleri (Milyon $) Ocak-Temmuz 2007 2008 Sermaye ve Finans HesabÜ 36.692 36.305 9.328 1.590 24.761 Doðrudan YatÜrÜm (Net) 19.941 15.720 6.296 4.097 3.344 Doðrudan YatÜrÜm Giriíi 22.047 18.269 7.849 4.996 4.387 Doðrudan YatÜrÜm ÇÜkÜíÜ -2.106 -2.549 -1.553 -899 -1.043 717 -5.046 196 873 10.809 Hisse Senedi 5.138 716 2.827 1.276 1.322 Borç Senedi -2.358 -4.486 111 1.049 10.335 Diðer YatÜrÜmlar (Net) 24.066 24.574 2.947 -6.759 17.289 Rezerv VarlÜklar -8.032 1.057 -111 3.379 -6.681 1.619 5.641 4.635 6.264 -531 Portföy YatÜrÜmÜ (Net) Net Hata ve Noksan 2009 2009 2010 Kaynak: TCMB Finans hesaplar× ana kalemleri itibar×yla incelendiùinde doùrudan yat×r×m giriülerinin küresel kriz nedeniyle 2009 y×l× boyunca azalan bir seyir izlemesine raùmen cari aç×ù×n en istikrarl× finansman kalemi olma özelliùini sürdürdüùü görülmektedir. Dünya genelinde Türkiye’ye doùrudan yabanc× yat×r×m giriüi, 2008 y×l× son çeyreùinden itibaren azalmaya baülam×üt×r (Bkz. Kutu: Doùrudan Yabanc× Yat×r×mlar). 2010 y×l× OcakTemmuz döneminde ise 4,4 milyar dolar doùrudan sermaye giriüi gerçekleümiütir. Ayn× dönemde yurtiçi yerleüiklerin yurtd×ü×nda 1 milyar dolar yat×r×m yapmas× sonucu, net doùrudan yat×r×mlar 3,3 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. 2009 y×l× Temmuz ay× itibar×yla yurtiçinde doùrudan yat×r×m 12 ayl×k kümülatif olarak 11,5 milyar dolar gerçekleümiüken, 2010 y×l× Temmuz ay×nda 12 ayl×k kümülatif olarak 7,2 milyar dolar yat×r×m giriüi olmuütur. 78 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç Grafik V.A.10 Ana Finansman Kalemleri (12 AylÕk Kümülatif, Milyar $) 50 40 30 20 10 0 Yurtiçinde Do÷rudan YatÕrÕmlar Kaynak:TCMB Portföy YatÕrÕmlarÕ 7 5 3 2010-1 11 9 7 5 3 2009-1 11 9 7 5 3 2008-1 11 9 7 5 3 -20 2007-1 -10 Di÷er YatÕrÕmlar Küresel finans kriziyle birlikte 2008 y×l×n×n ikinci yar×s×ndan itibaren yüksek düzeyde ç×k×ü gösteren portföy kaynakl× sermaye ak×mlar×, 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren dalgal× bir seyir izlemiü ve söz konusu eùilim, 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda da devam etmiütir. Ancak 2010 y×l×nda ülkeye giren portföy ak×mlar×nda ciddi art×ü gözlenmiü, Ocak-Temmuz döneminde bu kanaldan 10,8 milyar dolar giriü olmuütur. Grafik V.A.11 Portföy YatÕrÕmlarÕ (Net, Milyon $) 16.000 13.437 10.809 12.000 8.023 8.000 2.465 1.022 0 196 873 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2001 -5.046 Ocak-Temmuz 2009 Ocak-Temmuz 2010 Kaynak: TCMB -4.515 2000 -8.000 717 -593 -4.000 2002 4.000 7.373 79 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Kriz döneminde büyük dalgalanmalar×n görüldüùü bir baüka kalem ise aù×rl×kl× olarak kredi ve mevduat hareketlerini kapsayan diùer yat×r×mlard×r. Nitekim, 12 ayl×k kümülatif rakamlara göre diùer yat×r×mlarda 2009 y×l× Temmuz ay× itibar×yla 4,7 milyar dolar ç×k×ü, 2010 y×l× Temmuz ay×nda ise 27 milyar dolar giriü gerçekleümiütir. Alt kalemlere bakacak olursak, bu kalemin ilginç deùiüimlere sahne olduùu görülmektedir. Örneùin, kriz öncesinde 25 milyar dolarlar× bulan (net) uzun vadeli üirket borçlanmalar×, kriz dönemi ve hatta sonras×nda negatif görünümünü sürdürmüütür. Buna karü×l×k, bankalar kesiminin bir anlamda kriz öncesi dönemde biriktirilen döviz likiditesinin kullan×m× anlam×na gelen döviz varl×k kullan×m× ve bankac×l×k kesimine d×üardan yap×lan mevduatlarda art×ülar görülmüütür. Her ne kadar bunda baz× istatistiksel faktörler rol oynad×ysa da, bu dönemde özel sektörün borçlanmas×nda genelde bir azalma görüldüùünü söylemek yanl×ü olmayacakt×r. Grafik V.A.12 Özet Sermaye HesabÕ Dengesi (12 AylÕk Kümülatif, Milyon $) 40.000 30.000 20.000 10.000 0 -10.000 -20.000 7 4 2010-1 10 7 4 2009-1 10 7 4 2008-1 10 7 4 2007-1 10 7 4 2006-1 -30.000 BankacÕlÕk ve Özel Sektörün Yurt DÕúÕndaki Döviz VarlÕklarÕ ve AçtÕklarÕ Krediler BankacÕlÕk Hariç Özel Sektörün Kredi KullanÕmÕ (Net) Kaynak: TCMB BankacÕlÕk Sektörüne YatÕrÕlan Mevduat Türkiye ekonomisindeki istikrar× saùlama aç×s×ndan önem arz eden Merkez Bankas× döviz rezervleri ise küresel krize raùmen dalgal× kur rejiminin de etkisi ile nispeten istikrarl× seviyesini korumuütur. Merkez Bankas× brüt döviz rezervleri, 2002 y×l×ndan 2008 y×l×n×n son çeyreùine kadar devam eden yüksek sermaye giriülerine baùl× olarak artm×üt×r. Küresel krizde yaüanan sermaye ç×k×ülar× nedeniyle Merkez Bankas× brüt döviz rezervleri 80 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç art×ü× durmuü, bir noktada rezervler 62-63 milyar aral×ù×na kadar düümekle birlikte 2009 y×l× sonunda 70,7 milyar dolar ve 2010 y×l× Eylül sonu itibar×yla 75,8 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Grafik V.A.13 TCMB Brüt Döviz Rezervleri (Milyon $) 73.317 80.000 71.008 70.716 75.795 60.912 60.000 50.515 33.616 36.009 40.000 22.172 26.807 18.787 Eylül 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 0 2000 20.000 Kaynak: TCMB Net hata noksan kalemi, 2003 y×l×ndan itibaren pozitif bakiye vermektedir. 2008 y×l×nda 5,6 milyar dolar olan net hata noksan kalemi, 2009 y×l×nda 4,6 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. B. REEL DÖVñZ KURU 2008 y×l×n×n son çeyreùi itibar×yla, dünya finans piyasalar×ndaki belirsizliùin derinleümesi küresel likidite ak×ü×n× olumsuz yönde etkilerken, özellikle ABD dolar×na talep artm×ü ve bütün geliümekte olan ülkelerde olduùu gibi TL deùer kaybetmeye baülam×üt×r. Ancak küresel toparlanmayla birlikte, 2009’un son çeyreùi itibar×yla TL yeniden deùer kazanmaya baülam×üt×r. Döviz kurlar×nda meydana gelen deùiümeler sonucunda, 2009 y×l× sonu itibar×yla TÜFE bazl× reel efektif kur endeksi 125,9, ÜFE bazl× reel efektif kur endeksi de 123,3 olmuütur. Bu deùerlenme 2010 y×l× Aùustos ay× itibar×yla devam etmiü, 2003=100 bazl× endeksler kriz öncesinde tarihinin en yüksek noktalar×na yaklaüm×üt×r. Benzer bir durumun birim iü gücü bazl× endekslerde de oluümaya baülad×ù× gözlemlenmektedir. 81 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Merkez Bankas×’n×n yeni yay×nlamaya baülad×ù× fiyat bazl× endekslere göre (Bkz. Kutu: Yeni Endekslerle 2003-2010 Dönemi Reel Efektif Döviz Kuru) bu reel deùerlenme, aù×rl×kl× olarak geliümiü ülke ticaret ortaklar×m×za karü× olmakta, geliümekte olan ticaret ortaklar×m×za karü× TL, görece istikarl× bir seyir izlemektedir. Grafik V.B.1 Reel Efektif Döviz Kuru 140 130 120 110 100 5 2010-1 9 5 2009-1 9 5 2008-1 9 5 2007-1 9 5 2006-1 9 5 2005-1 9 5 2004-1 9 5 80 2003-1 90 T ÜFE BazlÕ Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100) T ÜFE -Geliúmiú Ülkeler BazlÕ - Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100) T ÜFE -Geliúmiú Ülkeler BazlÕ - Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100) ÜFE BazlÕ Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100) (*) Kaynak: TCMB Grafik V.B.2 Birim øú Gücü Maliyeti BazlÕ Reel Efektif Döviz Kuru (2003=100) 140 130 120 110 100 Kaynak: TCMB 82 2010-Ç1 Ç3 2009-Ç1 Ç3 2008-Ç1 Ç3 2007-Ç1 Ç3 2006-Ç1 Ç3 2005-Ç1 Ç3 2004-Ç1 Ç3 2003-Ç1 90 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç C. TOPLAM DIì BORÇ STOKU VE ULUSLARARASI YATIRIM POZñSYONU 2008 ve 2009 y×llar× tüm dünyada borç yönetimi aç×s×ndan olaùand×ü× bir dönem olmuütur. Krizle mücadele kapsam×nda geniületici maliye politikalar×n×n kullan×lmas×, yüksek oranda artan finansman ihtiyac×n×n karü×lanmas× sorununu ortaya ç×karm×ü ve kamu borç stoklar× h×zla artm×üt×r. Küresel geliümelere paralel olarak, kriz nedeniyle borçlanma olanaklar×n×n daralmas× ve ekonomik aktivitedeki durgunluk, ülkemizde 2009 y×l×nda d×ü borç stokunun azalmas×na neden olmuütur. 1. DÜí Borç Stokundaki Geliímeler Küresel ekonomiye iliükin olumsuz makroekonomik göstergeler ve belirsizlik ortam× borçlanma piyasalar×n× olumsuz etkilemiü olmas×na raùmen; 2009 y×l×, d×ü borç stokunun azald×ù× bir y×l olmuütur. Türkiye’nin toplam d×ü borç stoku, 2000 y×l×nda 118,6 milyar dolar iken, 2009 y×l× sonu itibar×yla 2000 y×l×na göre yaklaü×k 150 milyar dolar art×üla 268,3 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. Ancak, kurun reel olarak istikrarl× bir seyir izlemesi ve ekonominin büyüme h×z×n×n d×ü borçlar×n art×ü h×z×ndan fazla olmas× nedeniyle toplam d×ü borç stokunun GSYH’ye oran×, ayn× dönemde yüzde 44,7’den yüzde 43,5 düzeyine gerilemiütir. Borcun kompozisyonuna bak×ld×ù×nda, bu dönemin en göze çarpan geliümesi, artan finansman olanaklar× ve 2001 krizinin etkilerinin geride b×rak×lmas× ile d×ü borç stoku içinde özel sektörün pay×n×n artmas×, kamu sektörünün pay×n×n ise görece olarak düümesidir. 83 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik V.C.1 Toplam DÕú Borç Stoku/GSYH (Yüzde) 43,5 27,8 2,4 1,9 2,2 10,6 11,3 13,5 24,7 24,9 37,4 38,5 39,5 22,9 13,6 35,3 16,4 19,4 14,6 3,0 2003 3,2 2002 5,5 16,0 23,2 8,0 18,7 28,0 21,4 18,9 12,4 9,5 10 5,3 20 20,5 30 24,0 40 17,5 50 41,2 44,7 47,3 60 56,2 57,7 70 2005 2006 2007 2008 2009 0 2000 2001 Kamu Sektörü/GSYH 2004 TCMB/GSYH Özel Sektör/GSYH Toplam DÕú Borç/GSYH Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde d×ü borç stoku 2009 sonuna göre 1,9 milyar dolar azalarak 266,3 milyar dolara gerilemiütir. D×ü borç stokunun 61,9 milyar dolarl×k k×sm× k×sa vadeli borçlardan, 204,4 milyar dolarl×k k×sm× ise uzun vadeli borçlardan oluümuütur. Grafik V.C.2 KÕsa Vadeli DÕú Borçlar (2010-Ç2) % 9,1 (% 8,7) % 2,4 (% 2,3) % 88,4 (% 89,0) Kamu TCMB Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ * Parantez içindeki rakamlar 2000 yÕlÕ verilerini göstermektedir. 84 Özel Sektör Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç 2000 y×l×nda 29,2 milyar dolar olan özel sektörün uzun vadeli kredi borcu, 2009 y×l×nda 127,5 milyar dolara yükselmiütir. Küresel krizle birlikte hem kurlar×n yükselmesi hem de d×üar×dan saùlanan borç imkanlar×n×n azalmas×, özel sektörün borçlanmas× üzerinde daralt×c× bir etki yapm×ü, üirketler kesimi net ödeyici konumuna geçmiütir. Grafik V.C.3 UzunVadeli DÕú Borçlar (2010-Ç2) % 38,7 (% 52,7) % 56,5 (% 32,4) % 4,8 (% 14,9) Kamu TCM B Özel Sektör Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ * Parantez içindeki rakamlar 2000 yÕlÕ verilerini göstermektedir. Toplam d×ü borç stoku içinde 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde kamu sektörünün pay× yüzde 31,8, TCMB’nin pay× yüzde 4,3, özel kesimin pay× ise yüzde 63,9 olarak gerçekleümiütir. 2001 y×l×nda kamunun d×ü borçlar×, özel sektörün d×ü borçlar×ndan fazla iken, 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde d×ü borçlar içinde özel sektör d×ü borçlar×n×n pay× artm×üt×r. Özel sektör borçlar×n×n 54,8 milyar dolar× k×sa vadeli, 115,4 milyar dolar× ise uzun vadeli borçlard×r. 85 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik V.C.4 2007 2009 170.186 84.770 84.920 169.329 171.555 83.452 2008 11.384 2006 12.545 2005 13.305 2004 14.066 15.801 71.587 15.678 84.071 70.411 2003 15.425 2002 63.906 2001 21.410 70.844 24.373 48.886 20.000 64.534 22.003 43.009 40.000 47.129 24.351 42.112 60.000 54.431 80.000 14.090 100.000 50.081 120.000 75.668 140.000 73.524 120.577 180.000 78.285 160.247 200.000 160.000 184.774 DÕú Borcun Borçlulara Göre Da÷ÕlÕmÕ (Milyon $) 0 2000 Kamu Sektörü TCMB 2010-Ç1 2010-Ç2 Özel Sektör Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ Toplam d×ü borç stokunun vadeye göre daù×l×m×na bak×ld×ù×nda, 2002 y×l×nda toplam d×ü borç stokunun yüzde 87,3’ü orta ve uzun vadeli iken, yüzde 12,7’lik bölümü k×sa vadeli borçlardan oluümaktad×r. 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùi sonunda ise orta ve uzun vadeli borçlar×n toplam içindeki pay× yüzde 76,7; k×sa vadeli d×ü borçlar×n pay× da yüzde 23,3 olarak gerçekleümiütir. Böylece k×sa vadeli borçlar×n neden olduùu çevrilebilme ve döviz kuru riski azalm×üt×r. Grafik V.C.5 DÕú Borç Stokunun Vadeye Göre Da÷ÕlÕmÕ (2010-Ç2) % 23,3 (% 12,7) % 76,7 (% 87,3) KÕsa Vade Orta ve Uzun Vade Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ * Parantez içindeki rakamlar 2002 yÕlÕ verilerini göstermektedir. 86 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç 2. DÜí Borç Servisindeki Geliímeler 2009 y×l×ndaki 57,9 milyar dolarl×k orta ve uzun vadeli d×ü borç servisinin 47,6 milyar dolar× anapara ve 10,3 milyar dolar× faiz ödemesinden oluümaktad×r. 2010 y×l× Haziran ay× itibar×yla 49,0 milyar dolar× anapara, 9,3 milyar dolar× da faiz olmak üzere toplam 58,3 milyar dolar d×ü borç ödemesi yap×lm×üt×r. Grafik V.C.6 9.330 58.349 49.019 9.992 10.342 48.462 57.899 10.812 11.788 47.557 53.379 41.591 48.680 37.868 30.708 9.362 40.070 8.034 7.148 10.000 30.488 23.340 20.823 6.402 20.000 6.987 30.000 27.810 40.000 28.852 22.450 50.000 36.803 28.769 60.000 58.454 DÕú Borç Servisi (Milyon $) 0 2002 2003 2004 2005 Toplam 2006 2007 Anapara 2008 2009 2010-Ç1 2010-Ç2 Faiz Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ 3. UluslararasÜ YatÜrÜm Pozisyonu Türkiye’nin yurtd×ü× varl×klar× ile yurtd×ü×na olan yükümlülüklerinin fark× olarak tan×mlanan net Uluslararas× Yat×r×m Pozisyonu (UYP), 2008 y×l× sonunda -202,1 milyar dolar iken, 2009 y×l× sonunda yükümlülüklerin art×ü× ile -281,7 milyar dolar olarak gerçekleümiütir. 2007 y×l×n×n son çeyreùinde baülayan ve 2009 y×l× sonu itibar×yla ise kademeli ve yavaü toparlanma iüaretleri gösteren küresel kriz, UYP’nin ana kalemleri olan doùrudan yat×r×mlar, portföy yat×r×mlar×, diùer yat×r×mlar ve rezerv varl×klar× üzerinde 2007-2008 ve 2008-2009 dönemleri aras×nda farkl× etkiler göstermiütir. Net UYP’nin GSYH’ye oranlar×ndaki geliüim izlendiùinde, söz konusu oranda 2001 y×l×ndan 2004 y×l×na kadar azalan, 2004 y×l×ndan 2007 y×l×na kadar artan, 2008 y×lsonunda yükümlülük azal×ü× nedeniyle azalan, 2009 y×lsonunda ise yükümlülük art×ü× nedeniyle tekrar artan bir seyir gözlemlenmiütir. Özellikle yükümlülüklerin GSYH’ye oran×nda, 2007 87 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 y×l×nda yüzde 74,4’ten 2008 y×lsonunda yüzde 51,5’e düüüü, 2009 y×lsonunda ise tam tersi bir geliüme ile yüzde 74’e yükseliü küresel kriz sürecinin her iki yönde gözlemlenen etkilerini yans×tmas× aç×s×ndan dikkat çekicidir. Türkiye’nin net UYP/GSYH oran× 2008 y×l×nda yüzde -27,2 iken, 2009 y×l×nda oran yüzde -45,7’ye ç×km×üt×r. Ancak bu geliümelerde “deùerleme etkisi” de etkili olmaktad×r. Grafik V.C.7 UluslararasÕ YatÕrÕm Pozisyonu/GSYH 74,4 800.000 700.000 64,1 58,9 600.000 54,8 58,3 481.497 500.000 66,4 526.429 648.754 742.094 51,5 74,0 616.753 300.000 230.494 200.000 27,0 100.000 30 22,0 22,0 27,1 25,8 24,3 28,4 0 2002 2003 -200.000 -34,7 -300.000 -400.000 -500.000 20 10 0 -100.000 60 40 304.901 24,2 70 50 390.387 400.000 80 -37,1 GSYH (Milyon $) VarlÕklar/GSYH (%) 2004 -32,7 2005 2006 2007 2008 2009 -27,2 -36,3 -39,3 -48,6 -10 -20 -45,7 -30 -40 -50 UluslararasÕ YatÕrÕm Pozisyonu (Net)/GSYH (%) Yükümlülükler/GSYH (%) Kaynak: TCMB 2008 y×lsonu itibar×yla küresel krizin etkisiyle özellikle yabanc× sermaye ve menkul k×ymet yükümlülük kalemlerinde ortaya ç×kan azal×ü×n, 2009 y×l× sonu itibar×yla yaüanan k×smi toparlanman×n etkisiyle tekrar artmaya baülamas×, toplam varl×k ve yükümlülük kalemleri aras×ndaki fark×n göreli olarak yeniden artmas×na yol açm×üt×r. 88 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç Grafik V.C.8 VarlÕklar (2009) % 12,8 (% 9,9) % 1,1 (% 1,1) % 42,8 (% 41,2) % 43,4 (% 47,8) YurtdÕúÕnda do÷rudan yatÕrÕmlar Portföy yatÕrÕmlarÕ Di÷er yatÕrÕmlar Rezerv varlÕklar Kaynak: TCMB * Parantez içindeki rakamlar 2008 yÕlÕ verilerini göstermektedir. 2008 ve 2009 y×llar× aras×nda UYP’nin varl×k yap×s× incelendiùinde, diùer yat×r×mlar×n pay×nda yaklaü×k yüzde 4,5 azal×üa karü×n doùrudan yat×r×mlar ve rezerv varl×klar kaleminde art×ü gözlendiùi, ancak söz konusu iki y×l aras×nda yükümlülüklerde diùer yat×r×mlar aleyhine, doùrudan yat×r×mlar ve portföy yat×r×mlar× lehine bir deùiüim olduùu gözlenmektedir. 2009 y×l×nda borsaya üye üirketlerin piyasa deùerlerindeki yüksek tutarl× art×ülar, doùrudan yat×r×mlar stokunun deùer kazanmas×nda önemli pay× olan unsurdur. 89 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik V.C.9 Yükümlülükler 2009 % 31,1 (% 20,6) % 49,0 (% 61,4) % 20,0 (% 18,0) Yurtiçinde do÷rudan yatÕrÕmlar Portföy yatÕrÕmlarÕ Di÷er yatÕrÕmlar Kaynak: T CMB * Parantez içindeki rakamlar 2008 yÕlÕ verilerini göstermektedir. DOïRUDAN YABANCI YATIRIMLAR Son çeyrek yüzy×lda, küreselleümenin etkisiyle toplam sermaye ak×mlar× içindeki pay× önemli ölçüde artan doùrudan yabanc× yat×r×mlar (DYY), özellikle geliümekte olan ülkeler için önemli bir d×ü finansman kaynaù×d×r. Daha fazla yabanc× yat×r×m için ülkeler aras×nda yaüanan teüvik rekabeti, ülke lehine olumlu etkiler yaratmaktad×r. Doùrudan yabanc× yat×r×mlar, girdikleri ülkelere sermaye, yeni teknoloji, know-how, yönetim becerisi, istihdam ve ihracat art×ü× ve d×ü pazarlara eriüim gibi birçok fayda saùlamaktad×r. Ayr×ca tasarruf aç×ù×n× ve teknoloji aç×ù×n× azaltabilen ve küresel rekabet gücüne katk× saùlayabilen DYY ekonomik kalk×nma sürecinde önemli bir yere sahiptir. Ülkelerin kalk×nmas×nda yabanc× sermayenin rolünü kavrayan ülkeler, ülkeye gelen DYY’lar× teüvik amac×yla “çifte vergilendirmeyi önleme” ve “yat×r×mlar×n karü×l×kl× teüviki ve koruma” gibi anlaümalar yapmaktad×r. Birleümiü Milletler Ticaret ve Kalk×nma Konferans×’n×n (UNCTAD) verilerine göre, 2007 y×l×nda rekor seviyesine ulaüan DYY, yaüanan finansal krizin etkisiyle 2008 y×l×nda yüzde 16’l×k bir düüüüle 1,8 trilyon dolar olarak gerçekleümiütir. Söz konusu düüüü, krizin ancak y×lsonuna doùru etkilerini art×rmas× nedeniyle s×n×rl× kal×rken, 2009 y×l×nda daha keskin bir düüüü yaüanm×ü, 2009 y×l×nda DYY bir önceki y×la göre yüzde 37 düüüüle 1,1 trilyon dolara gerilemiütir. Ancak, DYY giriülerinde beklenen iyileümenin 2011 y×l×nda h×z kazanmas× beklenmektedir. 90 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç Geliümiü ekonomiler sermaye ihraç ederken ayn× zamanda doùrudan yabanc× sermaye yat×r×mlar×n× en çok cezbeden ülkeler olmuütur. Dünyadaki doùrudan yabanc× sermaye yat×r×mlar×n×n yüzde 70’i geliümiü ekonomilere gelmektedir. Dünyada UluslararasÕ Do÷rudan YatÕrÕmlar ( Milyar $) 2.500 % 16 2.100 2.000 1.771 % 37 1.459 1.401 1.500 1.114 986 1.000 825 628 732 566 500 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kaynak: UNCTAD Son y×llarda yüksek oranlarda gerçekleüen uluslararas× doùrudan sermaye giriüi, 2008 y×l× itibar×yla azalmaya baülam×üt×r. Küresel krizle birlikte piyasalarda likidite sorunu yaüanmas×, risk alg×lamalar×nda ve beklentilerindeki kötüleüme, 2009 y×l×nda geliümekte olan ülkelere sermaye giriülerini olumsuz etkilemiütir. Ülkemize DYY giriüi (brüt), 2009 y×l×nda 2008 y×l×na göre yüzde 57 düüüüle 7,8 milyar dolara gerilemiütir. Türkiye'de UluslararasÕ Do÷rudan YatÕrÕmlar (Yurtiçinde, Milyar $) 25 20,2 22,0 %17 18,3 20 % 57 15 10,0 10 7,8 3,4 5 1,0 0 2000 1,1 2001 2002 1,7 2003 2,8 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kaynak: TCMB 91 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Gelen yabanc× sermaye yat×r×mlar×na yak×ndan bakt×ù×m×za, 2009 y×l× içerisinde ödemeler dengesine DYY olarak yans×yan birleüme ve sat×n alma iülemleri, toplam DYY’×n yaklaü×k üçte birini oluüturmaktad×r. Doùrudan yabanc× yat×r×m×n sermaye bileüeni (sat×n alma ve birleüme iülemleri, TMSF taraf×ndan gerçekleütirilen sat×ülar ile özelleütirme hariç), Türkiye’de yeni kurulan üirketler ve mevcut üirketlerin sermaye art×r×mlar× için ödenen sermaye paylar×n× içermektedir. Y×llar itibar×yla Türkiye’de yeni kurulan üirketler ve mevcut üirketlerin sermaye art×r×mlar× için ödenen sermayenin toplam DYY’lar içindeki pay× art×ü göstermiütir. 2006 y×l×nda yüzde 16,7, 2007 y×l×nda yüzde 26,7 ve 2008 y×l×nda yüzde 40,2 iken; 2009 y×l×nda bu rakam yüzde 69,2 olarak gerçekleümiütir. Söz konusu durum 2009 y×l×nda Türkiye’ye gelen DYY’lar×n; büyük ölçekli üirket sat×n alma ve birleüme iülemleri, TMSF taraf×ndan gerçekleütirilen sat×ülar ile özelleütirmeden deùil daha küçük ölçekli ve daha fazla say×da doùrudan yat×r×m giriüinden kaynakland×ù×n× göstermektedir. 2009 y×l×nda Türkiye’de gerçekleüen 7,8 milyar dolar düzeyindeki toplam doùrudan yabanc× yat×r×m×n, 5,9 milyar dolarl×k k×sm× sermaye bileüeni, 1,8 milyar dolarl×k k×sm× ise yurt d×ü×nda yerleüik gerçek ve tüzel kiüilerin Türkiye’deki gayrimenkul al×mlar×ndan oluümaktad×r. Bölgelerin Do÷rudan YabancÕ YatÕrÕmlardan AldÕ÷Õ Paylar (Yüzde) Di÷er 0,2 Güneydo÷u Avrupa 0,1 Afrika 0,7 BDT 0,4 BatÕ Asya 0,3 Latin Amerika ve Karayipler 4,1 5,6 5,3 5,6 6,1 10,5 7,0 Güney ve Do÷u Asya 20,9 10,4 13,3 Kuzey Amerika 27,2 32,5 AB 0 Kaynak: UNCTAD 92 10 20 30 2000 2009 49,8 40 50 60 Ödemeler Dengesi, Reel Döviz Kuru ve Dış Borç YENñ ENDEKSLERLE 2003-2010 DÖNEMñ REEL EFEKTñF DÖVñZ KURU Uluslararas× ticaret yap×s×, son yirmi y×ll×k dönem içerisinde mal çeüidi ve bölgesel anlamda önemli deùiüiklikler geçirmiütir. Bu süreçte küresel ticarette yap×sal deùiüimler yaüanm×ü ve küresel iü bölümü yeniden üekillenmiütir. Bu çerçevede, TCMB taraf×ndan aç×klanan reel efektif kur (REK) endekslerinin güncellenmesi gereksinimi doùmuütur. Türkiye’nin d×ü ticaret yap×s×ndaki en önemli deùiüiklikler, ülke yelpazesinde geniüleme ve imalat sanayi ihracat-ithalat deùerlerinde art×üt×r. Bu geliümelerin endekslere yans×t×lmas× amac×yla REK endeksinde kullan×lan ülkeler ve aù×rl×klar× 2006-2008 tarihleri aras×ndaki mal ticareti ak×mlar× kullan×larak güncellenmiütir. Yeni serilerin güncellenmesinde, yöntem ve veri seçiminde Avrupa Merkez Bankas× (ECB), Uluslararas× Ödemeler Bankas× (BIS) ve Uluslararas× Para Fonu (IMF) gibi kuruluülar taraf×ndan takip edilen ikili aù×rl×kland×rma yöntemi izlenmiütir. REK hesaplamalar×na dahil edilen ülke say×s× TÜFE bazl× endeks için 36, ÜFE bazl× endeks için 31’e ç×kar×l×rken, 2006-2008 dönemi ticaretin yap×ld×ù× ülkeler tercih edilmiütir. Nitekim son dönemde, 1980’lerde ve 1990’larda Türkiye’nin d×ü ticaretinde önemli paya sahip olan geliümiü ülkelerin pay× azal×rken, Orta Doùu ve Asya ülkelerinin pay× art×ü göstermektedir. Ayr×ca ülke seçimlerinde ticaret pay×n×n yan×nda ülkenin saùlam×ü olduùu verilerin devaml×l×ù× ve uluslararas× standartlar× karü×layacak düzeyde olmas× göz önünde tutulmuütur. Yeni efektif döviz kuru endeksleri TÜFE, ÜFE, GSYH ve ihracat fiyat deflatörleri ile birim iügücü maliyetleri (BúM) gibi fiyat göstergeleri ile reelleütirilmiütir. Baz y×l olarak 2003 y×l× benimsenmiütir. Ortalama yöntemi olarak ise literatürde genel kabul gören geometrik ortalama yöntemi kabul edilmiütir. Sonuç olarak; yeni ülke aù×rl×klar× ile elde edilen REK endeksleri, 2003 y×l×ndan itibaren art×ü eùiliminde olup, TL’de reel deùerlenmeyi iüaret etmektedir. Art×ülar×n eski ülke aù×rl×klar× kullan×larak elde edilmiü REK endekslerine paralel ancak alt×nda olduùu gözlenmiütir. Bunun yan×nda REK endekslerindeki deùiüim nominal kurdan ziyade yurt içi-yurt d×ü× enflasyon fark×ndan kaynaklanmaktad×r. Bu sonucun nedeni ise, özellikle geliümiü ülkeler enflasyonu ile yurt içi enflasyon aras×ndaki farkt×r. 93 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 94 2 0 1 0 VI ENFLASYON VE PARA POLİTİKASI 95 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 96 Enflasyon ve Para Politikası VI. ENFLASYON VE PARA POLñTñKASI A. ENFLASYON 1. Genel Görünüm Ülkemizde enflasyon hedeflemesi politikas×ndan bugüne kadar taviz verilmemiü ve enflasyonun düüürülmesi konusunda önemli baüar×lar kaydedilmiütir. 2002 – 2005 y×llar× aras×nda örtük, 2006 y×l× itibar×yla aç×k bir biçimde uygulanan enflasyon hedeflemesi rejimi ile enflasyonla mücadelede tarihi kazan×mlar elde edilmiütir. 2002 y×l× sonunda yüzde 29,7 olan enflasyon, 2009 y×l× sonunda yüzde 6,5’e düümüütür. Grafik VI.A.1 Enflasyon Gerçekleúmeleri (Yüzde) 35 30 29,7 25 18,4 20 15 9,3 10 7,7 9,7 2005 2006 8,4 10,1 6,5 5 0 2002 2003 2004 2007 2008 2009 Kaynak: TÜøK *2005 yÕlÕ ve sonrasÕ için 2003=100 bazlÕ rakamlar kullanÕlmÕútÕr. Merkez Bankas×, Haziran 2008’de Hükümete hitaben yaz×lan bir aç×k mektupla orta vade için yeni enflasyon hedefleri belirlenmesini önermiütir. Mektupta 2006 ve 2007 y×llar×nda olaùand×ü× boyutlara ulaüan arz üoklar×n×n etkisinin uzun süreceùine iliükin alg×lamalar×n güçlenmesi ve küresel sorunlar×n devam etmesi nedeniyle, enflasyonun yüzde 4 seviyesine ulaümas×n×n oldukça uzun bir süre alabileceùine iüaret edilmiütir. Buna göre yeni enflasyon hedefleri 2009-2011 y×llar× için s×ras×yla yüzde 7,5, yüzde 6,5 ve yüzde 5,5 olarak belirlenmiütir. 97 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Tablo VI.A.1 YÜlsonu ñtibarÜyla Özet YÜllÜk Enflasyon Geliímeleri (Yüzde) TÜFE GÜda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler ve tütün Giyim ve ayakkabÜ Konut Ev eíyasÜ SaðlÜk UlaítÜrma Haberleíme Eðlence ve kültür Eðitim Lokanta ve oteller Çeíitli mal ve hizmetler H Endeksi I Endeksi 2007 8,4 12,0 17,2 4,1 11,5 4,2 0,9 5,3 -1,8 -1,3 6,0 10,9 5,1 6,6 4,8 2008 10,1 11,9 0,3 -1,5 22,9 10,4 2,0 2,4 5,7 7,0 7,3 13,4 11,7 8,8 7,0 2009 2010 Aðustos 6,5 8,3 9,3 10,4 20,9 26,7 3,4 6,3 2,3 7,7 -2,7 3,6 2,4 -0,1 7,9 8,1 3,4 -1,4 8,9 1,0 5,5 5,9 7,3 9,9 13,8 5,5 3,2 4,0 3,8 4,2 Kaynak: TÜúK *H: úülenmemiü g×da ürünleri, enerji, alkollü içkiler, tütün ürünleri ile alt×n hariç I: Enerji, g×da ve alkolsüz içecekler, alkollü içkiler ile tütün ürünleri ve alt×n hariç Geliümiü ülkelerde 2008 y×l×n×n büyük bölümünde hakim olan enflasyon bask×lar×, 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde yerini deflasyonist kayg×lara b×rakm×üt×r. Türkiye ekonomisinde 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde yaüanan enflasyon geliümeleri de bu küresel konjonktürden etkilenmiütir. Küresel krizin derinleümesiyle d×ü ticaret hacminin ve sermaye ak×mlar×n×n h×zla daralmas×, Türkiye gibi geliümekte olan ülkelerin ekonomilerinde bir daralmaya neden olmuütur. Emtia fiyatlar×ndaki gerileme ve ekonomik faaliyetteki daralma, ülkemizde de enflasyonun gerilemesine yol açm×üt×r. Geçen y×l×n Ekim ay×nda y×l×n en düüük seviyesine ulaüan enflasyon, Kas×m ay×ndan itibaren yeniden yükselmeye baülam×üt×r. Enflasyon beklentileri de y×l×n son çeyreùine kadar olumlu seyretmiü, son çeyrekten itibaren ise bozulmaya baülam×üt×r. Bu dönemde çekirdek enflasyon verilerine bak×ld×ù×nda ise I endeksinin geçen y×l×n ilk 6 ay×nda gerilediùi; ikinci yar×s×nda ise yüzde 3-4 aras×nda dalgal× ve yatay bir seyir izlediùi görülmüütür. 98 Enflasyon ve Para Politikası Grafik VI.A.2 TÜFE ve Çekirdek Enflasyon (Yüzde) 12 10 8 6 4 2 TÜFE 7 5 3 2010-1 11 9 7 5 3 2009-1 11 9 7 5 3 2008-1 11 9 7 5 3 2007-1 0 I Endeksi Kaynak: TÜøK 10 Aral×k 2009’da Merkez Bankas× taraf×ndan aç×klanan “2010 Y×l×nda Para ve Kur Politikas×” adl× metinde enflasyon hedefleri 2010 ve 2011 y×llar× için yüzde 6,5 ve yüzde 5,5 olarak; 2012 hedefi ise yüzde 5 olarak belirlenmiütir. Tablo VI.A.2 Enflasyon Hedefleri ve Enflasyon Tahminleri (Yüzde) 2010 2011 2012 Enflasyon Hedefleri 6,5 5,5 5,0 TCMB Enflasyon Tahminleri* 7,5 5,3 5,0 Kaynak: TCMB *Temmuz 2010 Enflasyon Raporu 2010 y×l×nda oldukça dalgal× bir seyir izleyen enflasyonun Ocak-Aùustos 2010 dönemi ortalamas× yüzde 8,9 olarak gerçekleümiütir. ûubat ve Nisan aylar×nda y×ll×k bazda en yüksek noktalar×na ulaüan enflasyon, May×s ay× itibar×yla gerilemeye baülam×üt×r. 2010 y×l×nda çekirdek enflasyona bak×ld×ù×nda, I endeksi y×ll×k enflasyonunun Nisan ay×na kadar yükseliü gösterdiùi, bu tarihten sonra ise gerileme kaydettiùi görülmektedir. Bu dönemde enflasyon beklentileri de May×s ay×na kadar yükseliü göstermiü ve kat×laüm×ü; May×s 99 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 ay×ndan sonra ise 12 ayl×k vadede iyileümeye baülam×ü; ancak 24 ayl×k vadede kat×l×k göstermeye devam etmiütir. 2. Tüketici FiyatlarÜndaki Geliímeler 2008 y×l× sonunda yüzde 10,1 olan enflasyon, 2009 y×l× Mart ay× itibar×yla yüzde 7,89 seviyesinde gerçekleüerek belirsizlik aral×ù×n×n içinde kalm×üt×r. Enflasyon, 2009 y×l×n×n ikinci ve üçüncü çeyreùinde de kademeli olarak düüerek Haziran ay× itibar×yla yüzde 5,73, Eylül ay× itibar×yla ise yüzde 5,27 seviyesine gerilemiütir. Böylece enflasyon, ikinci ve üçüncü çeyrekte y×lsonu hedefi ile uyumlu patikan×n etraf×nda oluüturulan belirsizlik aral×ù×n×n alt s×n×r×n×n alt×nda kalm×üt×r. Ancak 2009 y×l×n×n son çeyreùinde iülenmemiü g×da fiyatlar×n×n öngörülmedik üekilde yüksek art×ülar sergilemesi, y×ll×k enflasyonun yüzde 6,53 seviyesine yükselmesine neden olmuütur. Enflasyon, y×lsonu itibar×yla hedefin bir miktar alt×nda kalmakla birlikte, belirsizlik aral×ù×n×n içinde gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùi itibar×yla enflasyon, Ocak ay×nda yürürlüùe giren vergi düzenlemeleri, iülenmemiü g×da fiyatlar×ndaki yüksek oranl× art×ülar ve 2009 y×l×n×n ilk çeyreùindeki düüük enflasyonun yaratt×ù× baz etkisiyle yükselmiütir. Ocak ve ûubat aylar×nda yükselen enflasyon, Mart ay×nda bir miktar gerileme kaydetmiü ve yüzde 9,56 seviyesinde gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde ise g×da fiyatlar×ndaki düüüü ve emtia fiyatlar×ndaki gevüemenin etkisiyle enflasyon gerileme eùilimine girmiütir. Nisan ay×nda yükselen enflasyon, May×s, Haziran ve Temmuz aylar×nda iülenmemiü g×da fiyatlar×ndaki düüüülerle birlikte gerilemiütir. Temmuz ay× itibar×yla yüzde 7,58’e düüen enflasyon, Aùustos ve Eylül aylar×nda iülenmemiü g×da fiyatlar×ndaki sert yükseliüin etkisiyle yükselmiütir. Eylül ay×nda enflasyon ayl×k bazda yüzde 1,23; y×ll×k bazda ise yüzde 9,24 oran×nda gerçekleümiütir. 2009 y×l×n×n ilk yar×s×nda yüksek oranda art×ü kaydeden iülenmemiü g×da fiyatlar×, üçüncü çeyrekte, mevsimsel ortalamalar×n üzerinde azalan meyve ve sebze fiyatlar×n×n etkisiyle gerilemiütir. Bu dönemde iülenmiü g×da fiyatlar×nda da olumlu bir görünüm gözlenmiütir. Bu çeyrekte su, tüp gaz, petrol ve akaryak×t fiyatlar×nda gözlenen art×üa raùmen, enerji grubu y×ll×k enflasyonu bir önceki y×ldaki yüksek baz nedeniyle gerilemesini sürdürmüütür. 2009 y×l×n×n son çeyreùinde iülenmemiü g×da fiyatlar×, öngörülerin aksine, dikkate deùer bir art×ü kaydetmiütir. Bu dönemde elektrik tarifeleri art×r×lm×ü, tüp gaz ve akaryak×t fiyatlar×, uluslararas× petrol fiyatlar×ndaki art×ü paralelinde yükselmeye devam etmiütir. 100 Enflasyon ve Para Politikası Böylece, grup y×ll×k enflasyonu, 2008 y×l× sonunda yüksek oranda gerileyen petrol fiyatlar×n×n yurt içi akaryak×t fiyatlar×na olumlu yans×mas×n×n oluüturduùu etkinin de ortadan kalkmas×yla yükselmiütir. Bu geliümeler çerçevesinde, g×da ve enerji kalemlerinin y×ll×k enflasyona yapt×ù× katk× artm×üt×r. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde g×da ve enerji gruplar×n×n enflasyona yapt×ù× katk× 4,62 puana ulaüm×üt×r. Özellikle et fiyatlar×ndaki geliümeler ve sebze fiyatlar×n×n oldukça yüksek bir oranda art×ü göstermesi, g×da fiyatlar×n×n yükselmesine neden olmuütur. Enerji grubu y×ll×k enflasyonu ise baüta Ocak ay×nda yap×lan vergi düzenlemeleri nedeniyle artan akaryak×t ve tüp gaz fiyatlar× olmak üzere, çeüitli illerde su tarifelerinde yap×lan art×ülar ve bir önceki y×l×n ayn× döneminde gerileyen fiyatlar×n oluüturduùu düüük baz×n etkisiyle belirgin olarak yükselmiütir. G×da fiyatlar×, 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde iülenmemiü g×da ürünleri fiyat geliümelerinin etkisiyle keskin bir düüüü göstermiütir. Nisan ay× sonunda, k×rm×z× et ithalat× yap×lmas×na yönelik düzenlemenin yürürlüùe konmas×n×n ard×ndan, k×rm×z× et fiyatlar×ndaki art×ülar yerini azal×ülara b×rakm×üt×r. Enerji fiyatlar× ise petrol fiyatlar×ndaki geliümelerin etkisiyle görece yatay seyretmiütir. Böylelikle, Haziran ay× itibar×yla g×da ve enerji kalemlerinin y×ll×k enflasyona yapt×ù× katk× 3,48 puana gerilemiütir. 2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda ise enerji fiyatlar×nda s×n×rl× bir art×ü yaüanm×üt×r. Bu dönemde akaryak×t fiyatlar×, uluslararas× petrol fiyatlar×ndaki yatay görünüm paralelinde belirgin bir deùiüim göstermemiü; kat× yak×t fiyatlar×ndaki art×ü eùilimi ise yavaülamakla birlikte sürmüütür. Aùustos ay×nda ise enerji fiyatlar× gerileme kaydetmiütir. Bu dönemde su ve akaryak×t fiyatlar× azal×rken, kat× yak×t fiyatlar×n×n art×ü h×z× ise yavaülam×üt×r. 101 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik VI.A.3 YÕllÕk GÕda ve Enerji FiyatlarÕ Enflasyonu (Yüzde) 35 30 25 20 15 10 TÜFE GÕda FiyatlarÕ 7 5 3 2010-1 11 9 7 5 3 2009-1 11 9 7 5 3 0 2008-1 5 Enerji FiyatlarÕ Kaynak: TCMB Hizmet fiyatlar× art×ü×nda 2008 y×l×n×n son çeyreùinde baülayan yavaülama eùilimi, maliyetlerdeki azalma ve iç talepteki zay×flaman×n daha da belirginleümesi ile 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde de sürmüütür. Uluslararas× petrol fiyatlar×ndaki gerilemelerin gecikmeli etkileri, ilk çeyrekte ulaüt×rma hizmetleri fiyatlar×n× olumlu etkilemiütir. Kira fiyatlar× art×ü×, iç talepteki yavaülaman×n etkisiyle; lokanta ve oteller grubu fiyat art×ülar× ise talep daralmas×n×n yan× s×ra g×da fiyatlar×ndaki yavaülaman×n etkisiyle gerileme göstermiütir. 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinde, hizmet grubu y×ll×k fiyat art×ü×ndaki yavaülama eùilimi, maliyet kaynakl× unsurlardaki zay×flama ve iç talepteki daralman×n gecikmeli etkileri ile belirginleüerek sürmüütür. Hizmet grubunda y×ll×k enflasyondaki yavaülaman×n alt gruplar×n genelinde hakim olduùu görülmüütür. Hizmet sektörüne iliükin iç talep göstergelerinin zay×f seyri ve arz üoklar×n×n önceki y×lda oluüturduùu yüksek baz×n kademeli olarak ortadan kalkmas×n×n da etkisiyle, hizmet grubu y×ll×k fiyat art×ü h×z×, 2009 y×l×n×n üçüncü çeyreùinde yavaülama eùilimini sürdürmüütür. Kira, lokanta ve oteller ile ulaüt×rma gruplar×nda y×ll×k enflasyon bu çeyrekte de gerilemiütir. Hizmet grubu y×ll×k enflasyonu, 2009 y×l×n×n son çeyreùinde de düümeye devam etmiütir. Tarihsel olarak en düüük düzeylerini gören grup y×ll×k enflasyonu, y×lsonu itibar×yla yüzde 102 Enflasyon ve Para Politikası 5,13’e gerilemiütir. Son çeyrekte, kira y×ll×k enflasyonunda gözlenen istikrarl× gerileme devam ederken, y×l×n sonuna doùru lokanta ve oteller grubu ile ulaüt×rma grubu enflasyonunda art×ü kaydedilmiütir. Girdi fiyat bask×lar×n×n belirginlik kazanmas×yla, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde hizmet fiyatlar× yükseliü göstermiütir. Bu dönemde, vergi art×ülar×yla yükselen enerji fiyatlar× ulaüt×rma hizmetlerini, oldukça yüksek art×ülar gösteren et fiyatlar× ise yiyecek hizmetlerini olumsuz etkilemiütir. Kira grubu enflasyonundaki gerileme ise devam etmiütir. Y×l×n ikinci çeyreùinde ise hizmet grubu y×ll×k enflasyonu gerileme kaydetmiütir. Bunda özellikle cep telefonu görüüme ücretlerinde gözlenen yüksek oranl× düüüüler sebebiyle yavaülama gösteren haberleüme grubu enflasyonu etkili olmuütur. ústihdam koüullar×ndaki iyileümenin devam etmesine raùmen iüsizlik oranlar×n×n bu çeyrekte halen yüksek seviyelerde bulunmas×, hizmet sektörü fiyat art×ülar×n× s×n×rlam×üt×r. Kira y×ll×k enflasyonundaki azal×ü eùilimi bu çeyrekte de devam ederken; yemek hizmetleri fiyatlar×nda süregelen art×ülar hizmet grubu enflasyonundaki azal×ü× s×n×rlam×üt×r. Hizmet grubu y×ll×k enflasyonundaki yavaülama, Temmuz ve Aùustos aylar×nda da sürmüütür. Aùustos ay×nda grup y×ll×k enflasyonu, endeks tarihindeki en düüük seviyesine gerilemiütir. Grafik VI.A.4 Hizmet Grubu YÕllÕk Enflasyonu (Yüzde) 18 16 14 12 10 Hizmet Grubu Enflasyonu Kira Lokanta ve Oteller 7 5 3 2010-1 11 9 7 5 3 2009-1 11 9 7 5 3 2 0 2008-1 8 6 4 UlaútÕrma Kaynak: TCMB 103 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 2009 y×l×n×n ilk yar×s×nda önemli ölçüde düüüü kaydeden çekirdek enflasyon göstergeleri, y×l×n ikinci yar×s×nda yüzde 3 düzeylerinde yatay bir seyir izlemiütir. Y×l×n birinci ve ikinci üç ayl×k döneminde enerji, iülenmemiü g×da, alkollü içecekler ve tütün ile alt×n× d×ülayan temel fiyat göstergesinin (H) y×ll×k enflasyonu ve bu endeksten iülenmiü g×da ç×kar×larak hesaplanan endeksin (I) y×ll×k enflasyonu gerilemiütir. Söz konusu temel enflasyon göstergelerinin bu düüüüünde vergi indirimlerinin önemli etkisi olmuütur. Üçüncü çeyrekte, H ve I endeksi y×ll×k enflasyonu yükselmiütir. Giyim grubunda mevsimsel azal×ülar×n bir önceki y×la k×yasla s×n×rl× kalmas× ve dayan×kl× mallarda vergi indirimlerinin k×smen geri al×nmas× bu geliümede belirleyici olmuütur. Y×l×n son çeyreùinde ise dayan×kl× mal grubundaki vergi indirimlerinin tamamen sona ermesiyle, özel kapsaml× TÜFE göstergeleri y×ll×k enflasyonu bir miktar art×ü kaydetmiütir. Çekirdek enflasyon göstergeleri, 2010 y×l×n×n ilk 4 ay×nda yükseliü gösterirken, May×s ay×ndan itibaren gerilemeye baülam×üt×r. Y×l×n ilk çeyreùinde gerek hizmet y×ll×k enflasyonundaki art×ü gerekse vergi indirimlerinin oluüturduùu baz etkisi ile çekirdek enflasyon göstergeleri y×ll×k bazda yükselmiütir. Y×l×n ikinci çeyreùinde ise temel (çekirdek) fiyat göstergelerinin y×ll×k deùiüim oranlar× düüüü sergilemiütir. Çekirdek enflasyon göstergeleri, Temmuz ve Aùustos ay×nda da gerilemeye devam etmiütir. Aùustos ay× itibar×yla H endeksi y×ll×k art×ü× yüzde 4; I endeksi y×ll×k art×ü× ise yüzde 4,2 olarak gerçekleümiütir. Grafik VI.A.5 TÜFE, H ve I Endeksi (Yüzde) 12 10 8 6 4 2 TÜFE Kaynak: TÜøK 104 H I 7 5 3 2010-1 11 9 7 5 3 2009-1 11 9 7 5 3 2008-1 0 Enflasyon ve Para Politikası Orta vadeli enflasyon beklentileri, 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde art×ü eùiliminde olmuütur. Enflasyon geliümeleri, yak×n dönem enflasyon beklentilerinde belirgin bir art×üa sebep olmuütur. 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde, orta vadeli enflasyon beklentileri, özellikle May×s ve Haziran aylar× fiyat geliümelerinin piyasa beklentilerinden çok daha olumlu gerçekleümesi ve y×ll×k enflasyonun tekrar tek haneye düümesi ile gerileme kaydetmiütir. Temmuz ve Aùustos aylar×nda da söz konusu gerileme eùilimi devam etmiütir. Özellikle yak×n dönem enflasyon beklentilerindeki düüüü dikkat çekicidir. Daha uzun vadeli beklentilerde ise bir önceki çeyreùe k×yasla önemli bir deùiüim olmam×üt×r. Eylül ay× ikinci dönem beklenti anketi sonuçlar×na göre, 12 ve 24 ay sonras×n×n enflasyon beklentileri 2011 ve 2012 için belirlenen yüzde 5,5 ve yüzde 5 düzeyindeki hedeflerin bir miktar üzerinde seyretmektedir (Beklentiler s×ras×yla; yüzde 7,12 ve yüzde 6,63). Grafik VI.A.6 YÕllÕk Enflasyon Beklentisi (Yüzde) 9 8 7 6 YÕl Sonu Enflasyon Beklentisi 9 8 7 6 5 4 3 2 2010-1 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 2009-1 5 2 YÕl SonrasÕnÕn Enflasyon Beklentisi Kaynak: TCMB Merkez Bankas× taraf×ndan yay×nlanan Temmuz 2010 Enflasyon Raporuna göre, iülenmemiü g×da fiyatlar×nda gözlenen yüksek oynakl×k ve 2009 y×l× içinde yap×lan vergi ayarlamalar× nedeniyle, 2010’un kalan döneminde enflasyonun dalgal× bir seyir izleyeceùi öngörülmektedir. Y×l×n son çeyreùinde ise g×da fiyatlar×n×n oluüturduùu baz etkisinin 105 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 tersine dönmesinin de katk×s×yla, enflasyonun belirgin bir düüüü göstereceùi tahmin edilmektedir. 3. Üretici FiyatlarÜndaki Geliímeler Tüketici fiyatlar× enflasyonu üzerindeki maliyet yönlü etkilerin deùerlendirilmesi aç×s×ndan üretici fiyatlar×ndaki geliümeler önem taü×maktad×r. Özellikle petrol fiyatlar× ve döviz kurlar×ndaki deùiüimler, üretici fiyatlar×n× etkilemektedir. Petrol fiyatlar×ndaki deùiüimler üretici fiyatlar×n× ve dolay×s×yla maliyetleri son dönemde de yak×ndan etkilemeye devam etmektedir. Döviz kuru cephesinden bak×ld×ù×nda ise, kurlardaki deùiüimin enflasyona etkisinin eskisi kadar olmad×ù× ve döviz kuru geçiükenliùinin son dönemde oldukça azald×ù× görülmektedir. Grafik VI.A.7 ÜFE, Döviz Kuru ve TL Cinsi Petrol FiyatlarÕ YÕllÕk De÷iúimi (Yüzde) 20 100 80 15 60 40 10 20 5 7 5 3 2010-1 11 9 7 5 3 11 9 7 5 2009-1 -40 3 -20 2008-1 0 0 -60 -5 Brent Petrol (Sol Eksen) Dolar/TL (Sol Eksen) ÜFE (Sa÷ Eksen) Kaynak: TÜøK, Reuters, Çeúitli web siteleri 2008 y×l×n×n ikinci yar×s×ndan itibaren, enerji ve emtia fiyatlar×ndaki keskin düüüüler sonucunda gerileyen üretici fiyatlar×, 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde de gerilemeye devam etmiütir. Bu dönemde tar×m grubu enflasyonu dalgal× bir seyir izlerken sanayi grubu enflasyonu düüüü göstermiütir. 2008 y×l×n×n son çeyreùinden itibaren döviz kurundaki hareketlerin üretici fiyatlar× üzerindeki etkisi, emtia fiyatlar×ndaki düüüüler ve d×ü talepteki zay×flama ile telafi edilmiü ve böylece enflasyon üzerinde maliyetlerden kaynaklanan bir bask× gözlenmemiütir. 106 Enflasyon ve Para Politikası 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinde tar×m sektörü d×ü×nda, enflasyon üzerinde maliyet kaynakl× belirgin bir bask× gözlenmemiütir. úkinci çeyrekte, uluslararas× petrol ve emtia fiyatlar×ndaki belirgin düüüüler ortadan kalkm×ü olsa da, 2008 y×l×n×n ayn× çeyreùindeki yüksek baz×n etkisiyle, üretici fiyatlar× y×ll×k bazda azalm×üt×r. Üretici fiyatlar×nda bugüne kadar gelen yükseliü, 2009 y×l×n×n ikinci yar×s×nda baülam×üt×r. Y×l×n üçüncü çeyreùinde hem tar×m grubu, hem de sanayi grubu y×ll×k enflasyonu yükseliüe geçmiütir. Fakat bu dönemde üretici fiyatlar×ndan kaynaklanan belirgin bir maliyet bask×s× gözlenmemiütir. Fiyat art×ülar×, son çeyrekte de özellikle tar×m fiyatlar×nda ivme kazanarak devam etmiütir. Fakat talep koüullar×n×n zay×f olmas×, yukar× yönlü maliyet üoklar×n×n yurt içi fiyatlara geçiüini s×n×rlam×üt×r. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde üretici fiyatlar×ndaki geliümeler, maliyet yönlü bask×lar×n güçlendiùine iüaret etmiütir. Bu dönemde tar×m ve sanayi fiyatlar× yükselmeye devam etmiütir. Tar×m fiyatlar×ndaki h×zl× art×ülarda meyve-sebze ile canl× hayvan ve hayvansal ürün fiyatlar×ndaki geliümeler belirleyici olmuütur. Özellikle canl× hayvan fiyatlar×ndaki yükseliüler, gerek iülenmemiü gerekse iülenmiü g×da ürünleri kanal×yla tüketici fiyatlar×na önemli ölçüde yans×m×üt×r. Üretici fiyat geliümelerinin tüketici fiyatlar× üzerindeki maliyet yönlü bask×lar×, 2010 y×l×n×n ikinci çeyreùinde daha ×l×ml× bir görünüm sergilemiütir. úkinci çeyrekte tar×m grubu enflasyonu y×ll×k bazda gerilerken; uluslararas× emtia fiyatlar×n×n önemli ölçüde yavaülamas×, imalat sanayi fiyat art×ülar×n× s×n×rlam×üt×r. Tar×m fiyatlar× üzerinde meyvesebze fiyatlar×nda gözlenen ve tüketici fiyatlar×na da yans×yan yavaülaman×n etkisi hissedilmiütir. 2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda üretici fiyatlar× enflasyonu ayl×k bazda düütüùü halde, bir önceki y×la göre yükseliü göstermiütir. Bu dönemde sebze ve meyve fiyatlar×ndaki düüüü, tar×m fiyatlar×n×n ayl×k bazda düümesinde etkili olmuütur. Aùustos ay×nda üretici fiyatlar× y×ll×k enflasyonu yüzde 9,03’e yükselmiütir. Eylül ay×nda ise üretici fiyatlar× ayl×k bazda yüzde 0,51 oran×nda artm×ü ve y×ll×k enflasyon yüzde 8,91’e gerilemiütir. 107 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik VI.A.8 ÜFE, TarÕm ve Sanayi Grubu YÕllÕk Enflasyonu (Yüzde) 30 25 20 15 10 5 0 ÜFE TarÕm 7 5 3 2010-1 11 9 7 5 3 2009-1 11 9 7 5 3 2008-1 -5 Sanayi Kaynak: TÜøK B. PARA POLñTñKASI 2008 y×l×n×n son çeyreùinde, küresel ekonomideki sorunlar×n derinleümesiyle artan belirsizlikler, beraberinde para politikas×nda geniüleyici bir tav×r al×nmas×n× getirmiütir. Toplam talepteki yavaülama ile emtia fiyatlar×ndaki h×zl× gerilemenin enflasyonda sert bir düüüüe yol açacaù×na iüaret etmesi, Para Politikas× Kurulu’nun (Kurul) politika faiz oranlar×nda sert indirimlere gitmesine neden olmuütur. Bu süreçte TCMB, enflasyondan çok iktisadi faaliyette oluüabilecek potansiyel tahribat× önlemeye ve finansal istikrara odaklanm×üt×r. Bir yandan k×sa vadeli faiz oranlar×n× süratli bir üekilde aüaù× çeken Merkez Bankas×, diùer yandan piyasalardaki likidite s×k×ü×kl×ù×n× rahatlatmay× amaçlam×üt×r. 108 Enflasyon ve Para Politikası Grafik VI.B.1 TCMB Gecelik Faiz OranlarÕ (Yüzde) 25 20 15 10 Borçlanma 9 7 5 3 2010-1 11 9 7 5 3 2009-1 11 9 7 5 3 2008-1 11 9 7 5 3 2007-1 5 Borç Verme Kaynak: TCMB *Nisan 2010 tarihinden itibaren politika faizi, bir hafta vadeli repo ihale faiz oranÕdÕr. 2009 y×l×n×n ilk aylar×nda aç×klanan verilerin ekonomik faaliyetteki yavaülaman×n devam ettiùine iüaret etmesi, Kurul’un yaklaü×m×n× doùrulam×üt×r. Bu dönemde uluslararas× kredi piyasalar×ndaki sorunlar devam etmiü ve küresel ekonomiye iliükin göstergelerde somut bir iyileüme gözlenmemiütir. Bu çerçevede, iktisadi faaliyetteki toparlanman×n zaman alacaù× ve enflasyon üzerinde aüaù× yönlü bask×lar×n devam edeceùi düüüncesi hakim olmuütur. Bu geliümeleri göz önünde bulunduran Para Politikas× Kurulu, politika faiz oranlar×nda indirimlere devam etmiütir. TCMB, 2009 Nisan ay× enflasyon raporunda; politika faiz oranlar×nda indirimlerin yap×lmas×nda finansal koüullardaki ek s×k×l×ù×n k×smen devam ettiùini ve küresel finans piyasalar×ndaki sorunlar×n reel ekonomi üzerindeki etkilerinin boyutuna iliükin belirsizliklerin halen yüksek seviyede seyrettiùini ifade etmiütir. 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùi itibar×yla TCMB, dengeleyici para politikas× stratejisi izlemeye devam etmiütir. Al×nan mali tedbirlerin de katk×s×yla yap×lan faiz indirimleri, kredi piyasalar× üzerinde de etkili olmaya baülam×üt×r. Bu dönemde, üirketlere aç×lan kredilerin faizlerinde belirgin düüüüler dikkat çekmiütir. 109 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 2009 y×l×n×n üçüncü çeyreùine gelindiùinde; TCMB, iktisadi faaliyet üzerinde oluüabilecek potansiyel tahribat× önlemek için bir yandan k×sa vadeli faiz oranlar×n× h×zl× bir üekilde aüaù× çekmeye devam etmiü, diùer yandan da dengeleyici bir likidite politikas× izleyerek kredi piyasas×ndaki t×kan×kl×ù× gidermeye çal×üm×üt×r. Bu çerçevede Kurul, 2008 y×l×n×n Kas×m ay×ndan baülayarak 2009 y×l×n×n Kas×m ay× dahil politika faizlerinde toplam 1025 baz puan indirim yapm×üt×r. Böylece TCMB, geliümekte olan ülkeler aras×nda küresel krizin derinleütiùi dönemden bu döneme kadar en fazla faiz indirimine giden merkez bankas× olmuü, beklentilerin ayn× h×zla düümemesi nedeniyle, reel politika faizlerini s×f×r düzeylerine indirmiütir. Y×l×n son çeyreùinde ise piyasa faizleri büyük ölçüde para politikas× duruüu doùrultusunda üekillenmiütir. Kredi piyasas×nda gözlenen olumlu geliümeler ve ekonomik faaliyetteki ×l×ml× toparlanma eùilimini göz önüne alan Kurul, faiz indirimlerini kademeli olarak yavaülatm×ü; Aral×k ay×nda ise politika faizlerini sabit tutmuütur. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùi, merkez bankalar×n×n çoùunlukla geniületici para politikas× uygulamalar×ndan ç×k×ü stratejilerini hayata geçirmeye baülad×klar×, dolay×s×yla küresel para politikas×n×n k×smen s×k×laüt×ù× bir dönem olmuütur. Bu dönemde, TCMB enflasyondaki h×zl× yükseliüe raùmen küresel ekonomiye iliükin risklerin önemini korumas×ndan dolay× politika faiz oranlar×n× deùiütirmemiütir. Y×l×n ikinci çeyreùinde ise enflasyonun yeniden düüüüe geçmesi ve küresel ekonomiye iliükin aüaù× yönlü risklerin belirginleümesi nedeniyle, gecelik faiz oranlar× sabit tutulmuütur. Bu esnada, politika faizi gecelik faiz oran×ndan, para piyasas× iülemlerinin daha yoùunlaüt×ù× haftal×k faize deùiütirilmiütir. Gecelik faiz oranlar× ise piyasa likiditesinin daha etkin dolan×m× için bir araç olarak kullan×lmaya baülanm×üt×r. Bu çerçevede, Temmuz ve Aùustos aylar×nda da sabit tutulan gecelik faiz oranlar×nda, Eylül ay×nda indirime gidilmiü ancak yeni politika faizi olarak belirlenen haftal×k repo faizi, yüzde 7’de sabit tutulmaya devam edilmiütir. Para Politikas× Kurulu, piyasadaki likidite koüullar×n×n öngörüldüùü üekilde geliütiùini belirtmiü ve “Para Politikas× Ç×k×ü Stratejisi” kapsam×nda, teknik faiz ayarlamas× sürecinin ikinci ad×m×n×n at×lmas× için gerekli koüullar×n oluütuùu gerekçesiyle söz konusu indirimleri gerçekleütirmiütir. Kurul’un Ekim ay×ndaki toplant×s× sonucunda gecelik borçlanma faiz oranlar× yüzde 6,25’ten, 5,75’e indirilirken; borç verme faiz oranlar×, yüzde 8,75’te, politika faiz oranlar× ise yüzde 7’de sabit tutulmuütur. Gecelik borçlanma 110 Enflasyon ve Para Politikası faizlerinde yap×lan 50 baz puanl×k indirimin ise Türk liras× piyasas×n×n daha etkin çal×ümas×na katk×da bulunmak amac×yla yap×ld×ù× aç×klanm×üt×r. Grafik VI.B.2 Geliúmekte Olan Ülkelerde KÕsa Vadeli Faiz OranlarÕ øndirimleri (Ekim 2008-Haziran 2010, Yüzde Puan) 2,50 2,50 2,25 2,00 2,00 1,63 Polonya Ukrayna G. Kore øsrail Filipinler Tayvan 2,50 3,25 3,00 4 3,50 3,75 3,75 4,00 4,75 6 5,50 8 6,25 7,25 10 7,00 12 10,25 14 Tayland Endonezya Rusya Brezilya Meksika MÕsÕr Romanya Peru G. Afrika Macaristan Kolombiya Türkiye 0 ùili 2 Kaynak: TCMB Borçlanma faiz oranlar×, Ekim 2008 – Haziran 2010 döneminde toplamda 1025 baz puan indirilmiütir. Bu dönemde Türkiye, geliümekte olan ülkeler aras×nda en çok faiz indiriminde bulunan ülke olmuütur. Merkez Bankas× döviz al×mlar×n×, döviz piyasas×ndaki arz ve talep koüullar×n× mümkün olduùunca az etkilemeye özen göstererek, kurallar× önceden aç×klanm×ü üeffaf ihaleler arac×l×ù× ile gerçekleütirmektedir. Bilindiùi gibi, 2008 y×l× Ekim ay×ndan itibaren, Türk bankalar×n×n likiditelerini daha da güçlendirmek amac×yla, döviz al×m ihalelerine ara verilmiütir. 2009 y×l×n×n Aùustos ay×ndan itibaren ise küresel ekonomiye iliükin olumlu beklentilerin etkisiyle likidite ve risk iütah×n×n tekrar güçlendiùi, bu durumun diùer geliümekte olan ülkelerle birlikte ülkemize yönelik sermaye ak×mlar×n× art×rd×ù× ve döviz piyasas×nda göreli bir istikrar×n saùland×ù× gözlenmiütir. Bu çerçevede, 4 Aùustos 2009 tarihinden itibaren ihalelere tekrar baülanm×üt×r. úhalelerde al×m yap×lacak tutar, günlük 30 milyon dolar ihale ve 30 milyon dolar opsiyon hakk× olmak üzere en fazla 60 milyon dolar olarak belirlenmiütir. 111 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda da döviz likidite koüullar×nda önemli farkl×laümalar görülmediùinden, ihalelerde al×m yap×lan tutar ayn× üekilde devam etmiütir. Ancak son zamanlarda küresel finansal piyasalardaki geliümeler nedeniyle diùer geliümekte olan ülkelerle birlikte, ülkemize yönelik sermaye giriülerinin de daha istikrarl× bir üekilde güçlendiùi gözlenmektedir. Bu nedenle, rezerv birikiminin h×zland×r×lmas× amac×yla 3 Aùustos 2010 tarihinden itibaren baülamak üzere ihalelerde al×m× yap×lacak tutar×n günlük 40 milyon ABD dolar× ihale ve 40 milyon ABD dolar× opsiyon hakk× olmak üzere en fazla 80 milyon ABD dolar× olarak art×r×lmas×na karar verilmiütir. Diùer yandan 2009 y×l×n×n Mart döneminde döviz piyasas×nda derinliùin kaybolmas×na baùl× olarak saùl×ks×z fiyat oluüumlar×n×n gözlenmesi üzerine Merkez Bankas×, sat×m ihaleleri düzenlemeye baülam×üt×r. 10 Mart 2009 tarihinden itibaren gerçekleütirilen günlük 50 milyon dolarl×k döviz sat×m ihalelerine, 2 Nisan 2009 tarihine kadar devam edilmiütir. Sonuç olarak, 04 Aùustos 2009 – 30 Temmuz 2010 tarihleri aras×nda döviz al×m ihaleleri yoluyla al×m× yap×lan döviz tutar× 11 milyar 96 milyon dolar olurken; 10 Mart 2009 – 02 Nisan 2009 tarihleri aras×nda düzenlenen döviz sat×m ihalelerinde toplam 900 milyon ABD dolar× sat×lm×ü, döviz piyasas×na 2009 y×l×nda ve 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda doùrudan müdahale edilmemiütir. Tablo VI.B.1 TCMB Döviz Müdahaleleri ve ñhaleleri (Milyon $) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* Kaynak: TCMB * 26 Aùustos 2010 itibar×yla 112 Müdahaleler AlÜm 16 4.229 1.283 14.565 5.441 - ñhaleler SatÜm 12 9 2.105 - AlÜm 795 5.652 4.104 7.442 4.296 9.906 7.584 4.315 7.829 SatÜm 1.000 100 900 - Enflasyon ve Para Politikası C. PARA VE KREDñ GÖSTERGELERñ Kriz döneminde parasal göstergelerin seyrine bak×ld×ù×nda, üu geliümeler öne ç×kmaktad×r: 2009 y×l×nda dar tan×ml× para arz× M1, bir önceki y×la göre yüzde 25,2 artarak 107,1 milyar TL olmuütur. M1 para arz×ndaki art×ü, temel olarak vadesiz mevduatlarda meydana gelen art×ütan kaynaklanm×üt×r. Tablo VI.C.1 Para ArzlarÜ (Milyon TL) YÜllÜk Temmuz 2005 2006 2007 2008 2009 2009 2010 61.991 71.771 76.351 85.476 107.051 91.984 113.711 M2 238.801 297.735 344.377 436.380 494.024 453.163 532.610 M3 261.306 319.366 368.220 459.143 520.674 479.142 559.049 M1 Kaynak : TCMB Geniü tan×ml× para arzlar× M2 ve M3 de 2009 y×l×nda art×ü göstermiütir. M2 ve M3 s×ras×yla yüzde 13,2 ve 13,4 artarak 494 milyar TL ve 520,7 milyar TL’ye ulaüm×üt×r. 2010 y×l× Temmuz ay×nda ise M1, M2 ve M3 para arzlar× s×ras×yla 113,7 milyar TL, 532,6 milyar TL ve 559 milyar TL olmuütur. Merkez Bankas× taraf×ndan yarat×lan ve geniü anlamda ekonomiye saùlanan likiditeyi takip etmek için izlenen parasal taban, 2008 y×l× sonunda 55,8 milyar TL iken 2009 y×l× sonunda, 64,7 milyar TL olmuütur. 2010 y×l× Aùustos ay×nda ise 66,1 milyar TL’ye yükselmiütir. Parasal taban, kriz döneminde yaüanan bütün dalgalanmalara, belirsizliklere ve risklere raùmen, TCMB taraf×ndan baüar×l× bir üekilde yürütülmüütür. 2008 y×l×n×n son aylar×nda küresel piyasalarda yaüanan krizin etkisiyle, bankac×l×k sektörünün yurtd×ü×ndan fonlama imkanlar×n×n daralmas× ve bu kaynaklar×n maliyetlerinin yükselmesi; sorunlu kredilerin artmas×n×n yaratt×ù× tedirginlik nedenleriyle kredi arz×n×n azalmas×; diùer yandan yavaülayan ekonomik aktiviteye baùl× olarak kredi talebindeki düüüü, kredi hacminde azal×üa neden olmuütur. Bununla birlikte, 2009 y×l×n×n ilk aylar×nda küresel risk alg×lamalar×nda gözlenen olumlu geliümeler ve para politikas× faiz oranlar×ndaki indirimlerin yurtiçi piyasa faizlerine yans×mas× sonucunda kredilerde s×n×rl× da olsa bir toparlanma görülmeye baülanm×üt×r. 113 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Kredi hacminde, 2009 y×l×n×n Nisan ay× hariç, art×ü görülmekle birlikte 2008 y×l×n×n Eylül ay×ndan sonraki kredi art×ü×, esas itibar×yla Türk Paras×n×n deùer kaybetmesi nedeniyle YP ( Yabanc× Para) kredilerin TL karü×l×ù×n×n artmas×ndan kaynaklanm×üt×r. Haziran 2009 itibar×yla, bankac×l×k sektöründeki toplam krediler 368,2 milyar TL olmuütur. TP (Türk Paras×) cinsi kredilerde Eylül 2008’den itibaren baülayan azalma, Mart 2009’dan itibaren s×n×rl× bir art×üa dönmüü, yine Eylül 2008’den itibaren azalma trendinde olan YP cinsi kredilerde ise dolar baz×nda May×s ve Haziran aylar×nda bir miktar art×ü gözlenmiütir. 2009 y×l×n×n son çeyreùi, 2008 y×l×n×n Eylül ay×ndan beri en yüksek kredi art×ü×n×n gerçekleütiùi dönem olmuü ve böylece kredilerdeki toparlanma eùilimi, 2009 y×l×n×n son çeyreùi itibar×yla net bir üekilde gözlemlenmeye baülam×üt×r. 2009 y×l×n×n son çeyreùinden itibaren toparlanma görülen kredilerdeki art×ü eùilimi, 2010 y×l×nda da devam etmiütir. Bu dönemde mevzuat deùiüimlerinin de etkisi ile özellikle döviz cinsi kredilerde çok ciddi art×ülar görülmüütür. Grafik VI.C.1 Mevduat BankalarÕ Kredi Geliúmeleri (12 AylÕk, Yüzde De÷iúim) 120 100 80 60 40 20 0 Kaynak:BDDK TL Krediler 7 4 2010-1 10 7 4 2009-1 10 7 4 2008-1 10 7 4 2007-1 -20 YP Krediler 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde, bankac×l×k sektörü kredileri yüzde 6,2 artarak 416,8 milyar TL’ye yükselmiütir. Ayn× dönemde Türk Liras× kredilerde yüzde 5,5, döviz cinsinden kulland×r×lan kredilerde dolar baz×nda yüzde 6 art×ü gerçekleümiütir. Ekonomik faaliyetlerdeki toparlanma, düüük düzeyde seyreden faiz oranlar× ve ertelenmiü tüketim taleplerindeki art×ü, kredilerdeki art×ü× tetikleyen unsurlar olmuütur. 114 Enflasyon ve Para Politikası 2010 y×l× Temmuz ay× itibar×yla toplam krediler, 2010 y×l× Mart ay×na göre yüzde 9,7, 2009 y×l× sonuna göre ise yüzde 16,4 oran×nda yükselmiütir. 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda kredilerde 64,6 milyar TL ile önemli düzeyde art×ü gerçekleümiütir. Bu dönemde, Türk Liras× krediler yüzde 17,1, döviz cinsinden kulland×r×lan krediler ise yüzde 14,5 art×ü sergilemiütir. Türleri itibar×yla bak×ld×ù×nda ise 2008 y×l×n×n son çeyreùinden itibaren iki çeyrek boyunca azalan bireysel krediler, 2009 y×l×n×n Mart ay×nda gerçekleütirilen vergisel teüviklerin etkisiyle, yaklaü×k 5 milyar TL’si y×l×n ikinci çeyreùinde olmak üzere, Mart 2009 – Eylül 2009 döneminde toplam 7,8 milyar TL art×ü göstermiütir. KOBú kredilerinde ise Eylül 2008 – Aùustos 2009 döneminde 8,5 milyar TL gerileme yaüanmakla birlikte, Aùustos 2009 – Eylül 2009’da meydana gelen 2,5 milyar TL’lik art×ü×n etkisiyle, 6 milyar TL ‘lik azalma gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde en fazla art×ü, yüzde 7,9 ile KOBú kredilerinde görülürken, kurumsal ve ticari kredilerde yüzde 6,1, bireysel kredilerde ise yüzde 5,1 oran×nda art×ü gerçekleümiütir. Grafik VI.C.2 Türleri øtibarÕyla Krediler (Temmuz 2010) % 22,01 (26,80) % 44,86 (39,95) % 33,13 (33,25) KOBø Bireysel Kurumsal / Ticari Kaynak:BDDK * Parantez içindeki de÷erler 2007 yÕlÕna aittir. 115 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Temmuz 2010 itibar×yla, bankac×l×k sektörü toplam kredilerinin yüzde 44,9’u kurumsal/ticari kredilerden, yüzde 33,1’i bireysel kredilerden, yüzde 22’si ise KOBú kredilerinden oluümaktad×r. Grafik VI.C.3 YP (YabancÕ Para) Mevduat / Toplam Mevduat OranÕ (Yüzde) 62,0 57,3 48,6 44,7 7 6 31,3 30,4 30,6 5 32,7 4 3 32,5 32,4 2 2010-1 33,7 33,7 2009 2008 35,4 35,3 2007 39,4 2006 2005 2004 2003 2002 36,8 2001 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 Kaynak:BDDK 2001 y×l×nda YP cinsinden mevduat, toplam mevduat×n yüzde 62’sini oluütururken; izleyen y×llarda dolarizasyon eùiliminin azalmas×yla bu oran, 2007 y×lsonu itibar×yla yüzde 35 seviyelerine kadar gerilemiütir. Bu gerileme izleyen y×llarda da devam etmiü ve 2010 y×l× Temmuz ay× itibar×yla yüzde 30 seviyelerinde gerçekleümiü; ancak bu düzeylerde belli bir kat×l×k göstermeye baülam×üt×r. 116 Enflasyon ve Para Politikası KÜRESEL KRñZDE TCMB BñLANÇO GELñìMELERñ VE LñKñDñTE YÖNETñMñ TCMB, krizin derinleümeye baülad×ù× 2008 y×l× Ekim ay×ndan itibaren Türk Liras× ve döviz piyasalar×n×n saùl×kl× iülemesini saùlamak ve reel sektörü desteklemek amac×yla birtak×m önlemler alm×üt×r. TCMB bilanço büyüklüùü 2008 y×l×nda bir önceki y×la göre yüzde 6,4 artmas×na raùmen; 2009 y×l×nda 2008 y×l×na göre yüzde 3 azalm×üt×r. Bu dönemde TCMB, bilançosunu büyütmemiü ama para piyasalar×ndaki olas× tedirginlikleri azaltmak için piyasay× APú (Aç×k Piyasa úülemleri) ile fonlama yoluna gitmiütir. Toplam VarlÕklar (TCMB Analitik Bilançosu) 120000 110000 04.01.2007 04.02.2007 04.03.2007 04.04.2007 04.05.2007 04.06.2007 04.07.2007 04.08.2007 04.09.2007 04.10.2007 04.11.2007 04.12.2007 04.01.2008 04.02.2008 04.03.2008 04.04.2008 04.05.2008 04.06.2008 04.07.2008 04.08.2008 04.09.2008 04.10.2008 04.11.2008 04.12.2008 04.01.2009 04.02.2009 04.03.2009 04.04.2009 04.05.2009 04.06.2009 04.07.2009 04.08.2009 04.09.2009 04.10.2009 04.11.2009 04.12.2009 04.01.2010 04.02.2010 04.03.2010 04.04.2010 04.05.2010 100000 Kaynak: TCMB AçÕk Piyasa øúlemleri (TCMB Analitik Bilançosu) 10.01.2007 10.02.2007 10.03.2007 10.04.2007 10.05.2007 10.06.2007 10.07.2007 10.08.2007 10.09.2007 10.10.2007 10.11.2007 10.12.2007 10.01.2008 10.02.2008 10.03.2008 10.04.2008 10.05.2008 10.06.2008 10.07.2008 10.08.2008 10.09.2008 10.10.2008 10.11.2008 10.12.2008 10.01.2009 10.02.2009 10.03.2009 10.04.2009 10.05.2009 10.06.2009 10.07.2009 10.08.2009 10.09.2009 10.10.2009 10.11.2009 10.12.2009 10.01.2010 10.02.2010 10.03.2010 10.04.2010 10.05.2010 20000 16000 12000 8000 4000 0 -4000 -8000 -12000 -16000 -20000 -24000 Kaynak: TCMB TCMB, TL iülemlerine ve döviz piyasalar×na yönelik olarak ise üu önlemleri alm×üt×r: 2008 y×l× Ekim ay×ndan itibaren, para piyasalar×nda olas× tedirginlikleri azaltmak ve gecelik faiz oranlar×ndaki oynakl×ù× tamamen ortadan kald×rmak amac×yla piyasa ihtiyac×ndan daha fazla fonlanm×üt×r. Ancak, 2009 y×l× boyunca devam eden bu iülem sonucunda ortaya ç×kan likidite 117 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 fazlas× gün sonundaki gecelik iülemlerle sterilize edilmiütir. Likidite düzeyindeki kal×c× azal×ü× göz önüne alarak, kredi piyasas×n× desteklemek amac×yla 2009 y×l× Haziran ay×ndan itibaren piyasadaki net likidite aç×ù×n×n artmas× ve likidite aç×ù×n×n kal×c× olma ihtimalinin yükselmesi üzerine kredi mekanizmas×n×n etkin iüleyiüini desteklemek amac×yla 3 ay vadeli repo ihalelerine baülanm×üt×r. Yine 2009 y×l×n×n Ekim ay×nda ise piyasadaki likidite aç×ù×n×n kal×c×l×ù×n×n netleümeye baülamas× üzerine, kredi mekanizmas×n×n desteklenmesi amac×yla Türk Liras× zorunlu karü×l×k oranlar×nda indirime gidilmiütir. Döviz likiditesini desteklemeye ve döviz piyasalar×n×n saùl×kl× çal×ümas×n× saùlamaya yönelik olarak 2009 y×l× ûubat ay×ndan itibaren bankalar×n döviz depo piyasas×ndan ABD dolar× ve euro cinsinden alabilecekleri döviz depolar×n×n vadesi uzat×lm×ü, bu piyasada Merkez Bankas× tarafl× iülemlerde borç verme faiz oran× düüürülmüütür. Ayr×ca, döviz piyasalar×ndaki derinliùin kaybolmas× ve saùl×ks×z fiyat oluüumlar×n×n gözlenmesi üzerine 10 Mart- Nisan 2009 döneminde döviz sat×m ihaleleri gerçekleütirilmiütir. Son dönemde ise para politikalar× aç×s×ndan ‘’ç×k×ü stratejileri’’ gündeme gelmiütir. Dünyada birçok merkez bankas×, krizin etkilerinin azalmas× ve ekonomide toparlanmaya iliükin sinyallerin güçlenmesi üzerine uzunca bir süredir ç×k×ü stratejileri üzerinde çal×ümaktad×r. TCMB de, 14 Nisan 2010 y×l×nda kendi ç×k×ü stratejisini aç×klam×üt×r. Buna göre ilk ad×mda: - úlk aüamada, piyasan×n ihtiyac×ndan daha fazla fonlanmas× kademeli olarak azalt×lm×üt×r. - úkinci aüamada ise teknik faiz ayarlamas× gerçekleütirilmiü, buna göre bir haftal×k repo faiz oran× politika faiz oran× niteliùi kazanm×üt×r. úkinci ad×mda ise likidite aç×ù×n×n mevcut öngörüler çerçevesinde artmas× halinde, bir hafta vadeli repo faiz oran× ile gecelik iülemler için ilan edilen borçlanma faiz oran× aras×ndaki fark art×r×labilecektir. úkincil piyasa gecelik faiz oranlar× ortalamas×n×n bir hafta vadeli repo ihale faiz oran× civar×nda oluümas× hedeflenecektir. TCMB, 16 Eylül 2010 tarihli PPK toplant×s×nda ise ç×k×ü stratejisi kapsam×nda teknik faiz ayarlama sürecinin ikinci ad×m×n×n at×lmas× için gerekli üartlar×n oluütuùunu belirterek borçlanma faiz oran×n× yüzde 6,50’den 6,25’e ve borç verme faiz oran×n× yüzde 9,00’dan 8,75’e düüürmüü; politika faiz oran×n× ise deùiütirmemiütir. Bunun akabinde, TCMB 23 Eylül 2010 tarihli duyurusuyla TL zorunlu karü×l×klar×nda da yükseltmeye gitmiü, kriz s×ras×nda yüzde 6,00’dan yüzde 5,00’e çekilen karü×l×k oran×n× tekrar yüzde 5,5’e yükseltmiütir. Ekim ay×nda yap×lan PPK toplant×s× sonucunda ise politika ve borç verme faiz oranlar× sabit tutulurken, borçlanma faiz oran× yüzde 6,25’ten 5,75’e indirilmiü; 2010 y×l×n×n sonuna kadar tamamlanmas× öngörülen ç×k×ü stratejisi kapsam×ndaki diùer düzenlemelerin de yürürlüùe koyulmas×n×n uygun olacaù× ifade edilmiütir. Son dönemde uluslararas× likidite koüullar×nda gözlenen iyileüme ve bankac×l×k sisteminin döviz likiditesindeki art×ü dikkate al×narak, 15 Ekim 2010 tarihinden itibaren TCMB’nin Döviz ve Efektif Piyasalar× Döviz Depo Piyasas×’ndaki arac×l×k iülemlerine son verilmiütir. Ayr×ca, üç ay vadeli repo ihaleleri, söz konusu ihalelere ihtiyac×n azald×ù× dikkate al×narak sona erdirilmiütir. 118 2 0 1 0 VII MALİ PİYASALAR 119 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 120 Mali Piyasalar VII. MALñ PñYASALAR Küresel piyasalardaki toparlanmaya baùl× olarak yurtiçi piyasalarda da 2009 y×l× Mart ay× ile birlikte belirgin bir iyileüme yaüanm×üt×r. 2010 y×l×nda ise özellikle Avrupa borç krizi nedeniyle bu iyileüme trendi biraz bozulma gösterse de bir önceki y×lda yakalanan kuvvetli seyrin genelde devam ettiùi görülmektedir. A. ñSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI (ñMKB) úMKB-100 endeksi, küresel krizin etkisiyle 2008 y×l×nda keskin bir düüüü sergileyerek y×ll×k bazda yüzde 50,9 deùer kaybetmiütir. Bu düüüüte, geliümiü ülkelerde aç×klanan verilerin krizin reel ekonomi üzerindeki etkisinin düüünülenden derin olabileceùine iüaret etmesi etkili olmuütur. Olumsuz beklentiler ve artan risk alg×lamas×, 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde de devam etmiütir. Ocak ay×n× bir önceki ay sonuna göre yüzde 3,5 deùer kaybederek 25.934 seviyesinden kapatan úMKB-100 endeksi, bu düüüüünü ûubat ay×nda da sürdürmüütür. Mart ay×nda ise ABD Hükümeti’nin sorunlu varl×klar×n sat×n al×nmas×na yönelik plan×n× aç×klamas×, FED’in ald×ù× önlemler, büyük bankalar×n bilançolar×n×n olumlu olmas× ve yurtiçinde aç×klanan teüvik paketinin etkisi ile art×ü gösteren endeksin düüüü eùilimi durmuü ve y×l×n ilk çeyreùini 25.765 seviyesinden kapatm×üt×r. Küresel krizin en kötü döneminin geride kald×ù× yönündeki görüülerin aù×rl×k kazanmas× ve risk alg×lamalar×ndaki iyileümenin etkisiyle, Nisan ay× ile birlikte art×ü eùilimine giren endeks, y×l×n ilk yar×s×n×; Ocak ay× sonuna göre yüzde 42,5’lik deùer art×ü× ile 36.949 seviyesinden kapatm×üt×r. 2009’un ilk çeyreùinin sonunda girdiùi toparlanma eùilimini ikinci çeyrekte de sürdüren endeks, bu zaman aral×ù×nda sürekli bir art×ü göstermiü ve böylece y×l×n ilk yar×s×n× Lehman Brothers’×n iflas×ndan önceki seviyesine yaklaüarak 36.949 seviyesinden kapatm×üt×r. Y×l×n ilk yar×s× tamamlan×rken, uluslararas× piyasalarda toparlanman×n k×sa sürede olamayacaù× görüüü kabul görmekle birlikte; krizde dibin yaüand×ù×na iliükin alg×lamalar, piyasalarda iyimser bir havan×n oluümas×na ve risk iütah×n×n artmas×na yol açm×üt×r. Bu olumlu havan×n etkisiyle y×l×n ikinci yar×s×nda da istikrarl× bir art×ü gösteren úMKB-100 121 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 endeksi, y×l× 52.825 seviyesinden kapatm×üt×r. úMKB-100 endeksi, 2009 y×l×nda TL baz×nda yüzde 95,6 art×ü kaydederek önemli bir toparlanma sergilemiütir. Hisse senedi piyasas× toplam iülem hacmi, 2009 y×l×nda bir önceki y×la göre yüzde 45,1; tahvil ve bono piyasas× toplam iülem hacmi ise yüzde 5 art×ü göstermiütir. 2009 y×l×nda hisse senedi piyasas× toplam iülem hacmi 482.534 milyon TL’ye, tahvil ve bono piyasas× toplam iülem hacmi ise 3.399,6 milyar TL’ye ulaüm×üt×r. úMKB toplam iülem hacmi ise bir önceki y×la göre yüzde 8,2 art×ü kaydederek 2009 y×l×nda 4.596,5 milyar TL’ye ulaüm×üt×r. Grafik VII.A.1 øMKB-100 Endeksi 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 10.000 19 ùub, 2007 09 Nis, 2007 29 May, 2007 17 Tem, 2007 05 Eyl, 2007 25 Eki, 2007 14 Ara, 2007 06 ùub, 2008 26 Mar, 2008 15 May, 2008 04 Tem, 2008 22 A÷u, 2008 15 Eki, 2008 04 Ara, 2008 29 Oca, 2009 19 Mar, 2009 11 May, 2009 30 Haz, 2009 18 A÷u, 2009 08 Eki, 2009 01 Ara, 2009 20 Oca, 2010 10 Mar, 2010 29 Nis, 2010 18 Haz, 2010 06 A÷u, 2010 29 Eyl, 2010 20.000 øMKB-100 (TL, Sol Eksen) Kaynak: øMKB 122 øMKB-100 (Cent, Sa÷ Eksen) 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 Mali Piyasalar Grafik VII.A.2 519.476 452.788 546.218 340.657 714.411 482.534 2.568.519 2.696.909 3.399.583 3.236.312 680.351 332.605 566.450 325.131 269.931 622.222 527.728 208.423 500.000 106.302 1.000.000 146.645 838.520 545.605 1.500.000 1.253.631 2.000.000 725.889 2.500.000 387.777 1.924.080 3.000.000 705.774 2.340.436 3.500.000 2.935.118 2.920.573 øMKB øúlem Hacmi (Milyon TL) 0 2002 Hisse Senetleri PiyasasÕ 2003 2004 2005 2006 Tahvil ve Bono PiyasasÕ 2007 2008 2009 OcakOcakEylül 2009 Eylül 2010 Borsa DÕúÕ Sabit Getirili Menkul KÕymet øúlemleri Kaynak: øMKB 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda úMKB-100 endeksi, keskin iniü ç×k×ülar sergilemiütir. Kredi derecelendirme kuruluülar×n×n Türkiye’nin kredi notunu yükseltmelerinin de desteùiyle Ocak ay×n× 54.651 seviyesinden kapatan endeks, ûubat ay×nda yurtd×ü× piyasalarda yaüanan olumsuz geliümelerin ve geliümekte olan piyasalardan fon ç×k×ü×n×n etkisiyle yüzde 9 düüüüle 49.705 seviyesinden kapanm×üt×r. Mart ay×nda ise endeks, küresel piyasalardaki olumlu hava ile bankac×l×k hisselerine gelen al×mlar×n etkisiyle, yüzde 13,7’lik bir art×üla 56.538 seviyesine ulaüm×üt×r. Nisan ay×n× da art×üla tamamlayan endeks; Yunanistan’daki borç krizinin, Avrupa’n×n diùer ekonomilerine de yay×labileceùi yönündeki endiüelerin getirdiùi sert sat×ülar ile May×s ve Haziran aylar×n× 54.000 civar×ndan kapatm×üt×r. Temmuz ay×nda geliümekte olan piyasalara iliükin risk alg×lamas×ndaki azalman×n etkisiyle yaüanan fon ak×ü× sonucu endeks, yüzde 9,2 oran×nda art×üla 59.867 seviyesine ulaüm×üt×r. Aùustos ay×nda da art×ü eùilimini sürdürerek 59.973 seviyesinden kapanm×üt×r. 123 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Eylül ay×nda ise aù×rl×kl× olarak ABD kaynakl× olan yurtd×ü×ndaki iyimser havadan etkilenen úMKB-100 endeksinde yeni rekorlar görülmüütür. Endeks, bir önceki aya göre yüzde 9,7 art×ü göstererek ay× 65.774 seviyesinden kapatm×üt×r. úMKB toplam iülem hacmi ise 2010 y×l×n×n ilk dokuz ay×nda bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 6,2 art×ü kaydederek 3.669,2 milyar TL olmuütur. MSCI1 baz×nda bak×ld×ù×nda ise, MSCI Türkiye ve MSCI Yükselen Piyasalar endekslerinin 2008 y×l×n×n son çeyreùinde girdikleri düüüü eùiliminden 2009 y×l× Mart ay×nda ç×kt×ù× ve yükseliüe geçtiùi gözlenmektedir. Yükselen ekonomilerin genelinde olduùu gibi Türkiye’de de hisse senedi performans×n×n 2009 y×l×nda yükseliüe geçtiùi görülmektedir. 2009’daki geliümelere iki endeksin de ayn× yönde cevap verdiùi gözlenmektedir. Bu süreçte yaüanan deùer art×ü×, Türk hisse senetlerinde (yüzde 92), geliümekte olan ülkelerin ortalamas×na (yüzde 74,1) göre daha fazla olmuütur. 2010 y×l×nda ise MSCI Türkiye ile MSCI Yükselen Piyasalar aras×ndaki paralelliùin 2009 y×l×na k×yasla kaybolduùu görülmektedir. 2010’un ilk çeyreùinde h×zl× bir art×ü kaydeden MSCI Türkiye endeksinin karü×s×nda, MSCI Yükselen Piyasalar×n art×ü×n×n çok s×n×rl× kald×ù× görülmektedir. 2010’un ikinci çeyreùinde ise MSCI Türkiye de, MSCI Yükselen Piyasalar gibi düüüüe geçmiütir. Bunun arkas×nda ise y×l×n ikinci çeyreùinde kendini gösteren ve Avrupa’da yaüanan borç krizinin risk iütah×nda yaratt×ù× gerileme yer almaktad×r. 2010 y×l×n×n üçüncü çeyreùinde ise úMKB-100 endeksinde olduùu gibi MSCI endekslerinde de bir toparlanma eùilimi görülmektedir. MSCI Türkiye, Eylül ay× sonu itibar×yla 2010 y×l× baü×na k×yasla yüzde 28,5 oran×nda; MSCI Yükselen Piyasalar ise ayn× dönemde yüzde 8,7 oran×nda art×ü kaydetmiütir. 1 Temel olarak belirli gruplar halinde ele al×nan borsalar×n veya hisse senetlerinin performans×n× gösteren MSCI endeksleri, Morgan Stanley Capital International taraf×ndan haz×rlanmaktad×r. Bu endekslerde, farkl× türde ve farkl× bölgesel gruplara iliükin çok say×da alt endeks bulunmaktad×r. Bunlardan birisi olan MSCI Yükselen Piyasalar Endeksi, Türkiye’yi de içine alan 22 geliümekte olan ülkenin piyasa performans×n× ölçmektedir. 124 Mali Piyasalar Grafik VII.A.3 MSCI Yükselen Piyasalar ve Türkiye Endeksi 1.550 800 1.350 700 1.150 600 950 500 750 400 550 300 350 200 150 04 Oca, 2007 08 ùub, 2007 15 Mar, 2007 19 Nis, 2007 25 May, 2007 29 Haz, 2007 03 A÷u, 2007 10 Eyl, 2007 16 Eki, 2007 21 Kas, 2007 28 Ara, 2007 04 ùub, 2008 10 Mar, 2008 14 Nis, 2008 21 May, 2008 25 Haz, 2008 30 Tem, 2008 03 Eyl, 2008 13 Eki, 2008 18 Kas, 2008 29 Ara, 2008 03 ùub, 2009 10 Mar, 2009 14 Nis, 2009 22 May, 2009 26 Haz, 2009 31 Tem, 2009 04 Eyl, 2009 13 Eki, 2009 18 Kas, 2009 25 Ara, 2009 01 ùub, 2010 08 Mar, 2010 12 Nis, 2010 18 May, 2010 23 Haz, 2010 28 Tem, 2010 01 Eyl, 2010 23 A÷u, 2010 27 Eyl, 2010 900 MSCI Türkiye (sol eksen) MSCI YP (sa÷ eksen) Kaynak: Morgan Stanley Capital International Uluslararas× piyasalarda yaüanan kriz, risk alg×lamalar×n× bozarak geliümekte olan ülkelerin risk primlerini yükseltmiütir. Bunun etkisiyle úMKB’de yabanc× yat×r×mc× pay×, 2008 y×l×n×n son çeyreùinde düüüüe geçmiü; 2009 y×l× Mart ay×nda ise yüzde 62,9 seviyesine gerileyerek 2006 y×l×ndan beri en düüük seviyesine inmiütir. 2009 y×l×n×n Nisan ay×yla birlikte uluslararas× piyasalarda en kötünün geride kald×ù× görüüünün zihinlerde yer etmeye baülamas× ile úMKB’de yabanc× pay× art×üa geçmiütir. Nisan ay×nda yüzde 63,2 olan pay, bundan sonra istikrarl× bir art×ü göstererek y×lsonunda yüzde 67,3 seviyesine ulaüm×üt×r. 2010 y×l× Ocak ay×nda bir önceki aya göre düüüü kaydeden úMKB’de yabanc× pay× yüzde 66,5’e gerilemiü ve ûubat ay×nda da yüzde 66,2 olmuütur. Yurtiçi piyasalara olan güvenin artmas×yla birlikte Mart ay×nda tekrar yükseliüe geçen pay, yüzde 66,7’ye ulaüm×üt×r. Y×l×n ikinci çeyreùinde, Avrupa’da baü gösteren borç krizi nedeniyle uluslararas× piyasalarda azalan risk iütah×n×n etkisiyle úMKB’de yabanc× pay×, düüüü kaydetmiü ve Haziran ay× itibar×yla yüzde 66 olarak gerçekleümiütir. úMKB’de yabanc× yat×r×mc×lar×n pay×, Temmuz ay×nda toparlanarak tekrar yüzde 66,7 seviyesine ulaüm×ü; Aùustos ay×nda da fazla deùiümeyerek yüzde 66,5 olarak gerçekleümiütir. Eylül ay×nda ise úMKB’ye d×üar×dan gelen ilgi artm×ü ve yabanc× pay× yüzde 67,8’e yükselmiütir. 125 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik VII.A.4 øMKB'de YabancÕ YatÕrÕmcÕlarÕn PayÕ (Yüzde) 74 72 70 68 66 64 62 2007-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2008-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2009-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2010-1 2 3 4 5 6 7 8 9 60 Kaynak: Merkezi KayÕt Kuruluúu B. TAHVñL VE BONO PñYASALARI 1. ñMKB Tahvil-Bono PiyasasÜ úMKB Tahvil-Bono piyasas× gösterge tahvil faiz oran×nda, 2009 y×l× boyunca bir düüüü eùilimi gözlenmektedir. Dünya genelinde süregelen durgunluk eùilimi ve kredi piyasalar×n×n tam normalleümemesinin etkisiyle tahvil-bonolara olan talep artm×üt×r. Bu da iç piyasalara yans×yarak ikincil piyasa gösterge tahvil faiz oran×nda 2009 y×l× boyunca gözlenen düüüü trendinde etkili olmuütur. úkincil piyasa gösterge faiz oran×, 2009 y×l× baü×nda yüzde 16,1 seviyesindeyken y×l boyunca istikrarl× bir düüüü seyri izleyerek y×l×, yüzde 8,9 seviyesinden kapatm×üt×r. Bu düüüüteki bir diùer önemli etken ise Merkez Bankas×’n×n faiz indirimi ve likidite politikas× olmuütur. Merkez Bankas×’n×n 1025 baz puana varan faiz indirimleri ve aç×k piyasa iülemleri yoluyla piyasalar× cömertçe fonlamas× sonucu, ikincil piyasa gösterge tahvil faiz oran× tarihsel olarak en düüük seviyelerine inmiütir. úkincil piyasa gösterge faiz oran×, 2010 y×l×nda da düüük seviyesini korumuütur. Y×l baü×nda yüzde 8,9 seviyesinde yer alan faiz oran×n×n Aùustos ay× sonuna kadarki dönemde en yüksek deùeri yüzde 9,9, en düüük deùeri ise yüzde 8 olmuütur. Ay sonu itibar×yla faiz, yüzde 8,2 seviyesindedir. Son dönemdeki h×zl× düüüü trendinde özellikle 126 Mali Piyasalar geliümekte olan ülkelere yönelik olumlu bak×ü×n bu ülkelere fon ak×ü×n× h×zland×rmas× etkili olmuütur. Eylül ay×nda, tahvil-bono piyasalar×na doùrudan etki edecek bir geliümenin yaüanmam×ü olmas× ile ikincil piyasa gösterge faiz oran× yatay bir seyir izlemiütir. úkincil piyasa gösterge tahvil faiz oran× ay sonu itibar×yla yüzde 8,1 seviyesindedir. Grafik VII.B.1 økincil Piyasa Gösterge ve TCMB Gecelik Faiz OranÕ (Yüzde) 26,0 22,0 18,0 14,0 6,0 2008-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2009-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2010-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10,0 økincil Piyasa Gösterge Faiz OranÕ TCMB Gecelik Faiz OranÕ Kaynak: Reuters, TCMB. Toplam tahvil-bono stokundaki yabanc× yat×r×mc× pay×n×n ise 2008 y×l×n×n son çeyreùinde girdiùi düüüü trendinin 2009 y×l×nda istikrarl× bir seyre dönüütüùü gözlenmektedir. Bu da 2009 y×l× içinde tahvil-bonoya olan talebin aù×rl×kl× olarak yerli yat×r×mc×lar taraf×ndan geldiùini, yabanc× ilgisinin s×n×rl× kald×ù×n× yans×tmaktad×r. Toplam tahvil-bono stokundaki yabanc× yat×r×mc× pay×, 2009 y×l× boyunca ay sonlar× itibar×yla yüzde 8,4-9,7 aral×ù×nda seyretmiütir. Bu durum, 2010 y×l× ikinci yar×s×nda deùiümeye baülam×üt×r. 2010 y×l× Mart ay×nda yüzde 9,1 olan yabanc× yat×r×mc× pay×; Nisan ay× itibar×yla yüzde 10,3’e, Temmuz ay× itibar×yla yüzde 11’e ve Aùustos ay× itibar×yla yüzde 12 seviyesine ulaüm×üt×r. Bu art×ü, yurtiçi piyasalara olan güvenin artt×ù×n×n bir göstergesidir. Eylül ay× sonu itibar×yla ise yüzde 11,9 olarak gerçekleümiütir. 127 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik VII.B.2 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 2008-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2009-1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2010-1 2 3 4 5 6 7 8 9 Toplam Tahvil-Bono Stokunda YabancÕ YatÕrÕmcÕlarÕn PaylarÕ (Yüzde) Kaynak: TCMB 2. CDS Primi ve Türkiye Eurobond 2030: Türkiye ve Diðer Seçilmií Ülkeler Portekiz, útalya, úrlanda, Yunanistan ve úspanya (PIIGS ülkeleri) bak×m×ndan 2008 y×l× baü×nda daha düüük seviyelerde olan CDS primlerinin2 2010 y×l× ikinci çeyreùinde ortaya ç×kan Avrupa borç krizi sonras× h×zla yükseldiùi ve 2010 y×l× Aùustos ay× itibar×yla da üç haneli rakamlara ulaüt×ù× görülmektedir. Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin (BRIC ülkeleri) ve Türkiye için ise sürecin daha farkl× iülediùi gözlenmektedir. Bu ülkelerin CDS primleri, küresel krizin etkilerinin geliümekte olan ülkelere yans×d×ù× 2008 y×l× ile birlikte h×zl× bir art×ü eùilimine girmiü ve bu eùilim, 2009 y×l× ilk çeyreùi sonuna kadar devam etmiütir. Bu tarihten itibaren ise düüüüe geçen CDS primleri, 2010 y×l× Aùustos ay× itibar×yla 2008 y×l× baü×ndaki seviyelerine tekrar yaklaüm×ü durumdad×r. Bu durum da, finansal toparlanma bak×m×ndan geliümiü ve geliümekte olan piyasalar aras× ayr×üman×n aç×k bir göstergesidir. 2 CDS (Credit Default Swap), alacakl× taraf×n üçüncü tarafa belli bir ücret ödeyerek alacaù×n× garantilemesidir. Riski ortadan kald×rmaya yönelik olarak alacakl×n×n ödediùi ve bir nevi sigorta primine karü×l×k gelen ücret ise CDS primi olarak adland×r×lmaktad×r. 128 Mali Piyasalar Tablo VII.B.1 CDS Primi: Türkiye ve Diðer Seçilmií Ülkeler PIIGS Portekiz útalya úrlanda* Yunanistan úspanya** BRIC Brezilya Rusya Hindistan*** Çin Türkiye Ocak 2008 Aðustos 2010 20,9 21,3 25,5 21,9 37,0 343,2 229,3 340,4 958,4 247,1 108,3 90,4 500,0 29,2 173,0 132,0 181,2 186,5 86,0 166,5 Kaynak: Reuters *2008 y×l× verisi Mart ay×na aittir. **2008 y×l× verisi ûubat ay×na aittir. ***2008 y×l× verisi Mart ay×na, 2010 y×l× verisi ise ûubat ay×na aittir. Küresel krizin derinleüerek geliümekte olan piyasalara yans×d×ù× 2008 y×l×n×n son çeyreùinde diùer geliümekte olan ülkelerin CDS puanlar×nda görüldüùü gibi Türkiye’ye ait CDS puan×nda da keskin bir art×ü görülmüütür. Buna paralel olarak Türkiye Eurobond3 2030’un fiyat×nda da belirgin bir düüüü gözlenmiütir. 2009 y×l×nda, küresel krizin etkilerinin hafiflemeye baülamas×n×n etkisiyle; CDS puanlar× düüüü trendine girmiü ve dolay×s×yla Türkiye Eurobond 2030 da deùerlenmeye baülam×üt×r. 2010 y×l×nda ise bu toparlanma bir trende dönüümüütür. 2010 y×l× Aùustos ay× itibar×yla her iki gösterge de küresel kriz öncesi seviyelerine geri dönmüü bulunmaktad×r. 3 Eurobond; ülkenin d×ü borçlanmas×nda kulland×ù×, genellikle euro ve dolar cinsinden yurtd×ü×nda ihraç edilen uzun vadeli borçlanma senetleridir. Tan×m olarak hazine bonosu ve devlet tahvilleri ile benzerdir; ancak ihrac× yurtd×ü×nda gerçekleüir. 129 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik VII.B.3 Türkiye Eurobond 2030 ve CDS Türkiye 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 02 Oca, 2008 24 Oca, 2008 14 ùub, 2008 06 Mar, 2008 31 Mar, 2008 22 Nis, 2008 15 May, 2008 10 Haz, 2008 02 Tem, 2008 24 Tem, 2008 14 A÷u, 2008 09 Eyl, 2008 03 Eki, 2008 28 Eki, 2008 21 Kas, 2008 14 Oca, 2009 12 ùub, 2009 09 Mar, 2009 15 Nis, 2009 18 May, 2009 16 Haz, 2009 14 Tem, 2009 06 A÷u, 2009 02 Eyl, 2009 29 Eyl, 2009 27 Eki, 2009 17 Kas, 2009 16 Ara, 2009 21 Oca, 2010 11 ùub, 2010 04 Mar, 2010 25 Mar, 2010 19 Nis, 2010 11 May, 2010 02 Haz, 2010 23 Haz, 2010 14 Tem, 2010 04 A÷u, 2010 26 A÷u, 2010 900 800 700 600 500 400 300 200 100 Türkiye Eurobond 2030 (sol eksen) CDS Türkiye (sa÷ eksen) Kaynak: Hazine MüsteúarlÕ÷Õ, Reuters. C. DÖVñZ KURLARINDAKñ GELñìMELER 2009 y×l×n×n ilk çeyreùinde küresel ekonomiye dair endiüelerin artmas×, dolar×n TL karü×s×nda güçlü bir baülang×ç yapmas×na neden olmuütur. Y×l×n ikinci çeyreùinde ise uluslararas× piyasalarda risk iütah×n×n artmas×, diùer geliümekte olan ülkeler gibi Türkiye’ye yönelik sermaye ak×mlar×n× da art×rm×üt×r. Böylece TL, dolar karü×s×nda deùer kazanma eùilimine girmiütir. 2009 y×l× Temmuz ay×nda, 2008 y×l× Ekim ay×ndan beri en yüksek düzeyine ulaüan TL; Aùustos ve Eylül aylar×nda ise dolar ve euro karü×s×nda deùer kaybetmiütir. Merkez Bankas×’n×n faiz indirim karar× ve küresel risk iütah×ndaki azal×ü, TL’nin bu dönemdeki deùer kayb×nda etkili olmuütur. Y×l×n son çeyreùiyle beraber TL, tekrar deùer kazanmaya baülam×üt×r. Euro ise 2009 y×l× boyunca ay sonu rakamlar× itibar×yla 2,08 - 2,23 aral×ù×nda dalgalanm×ü ve y×l× 2,16 seviyesinden kapatm×üt×r. 130 Mali Piyasalar Grafik VII.C.1 Döviz KurlarÕ (Dönem Sonu, Döviz AlÕú) 2,4 2,2 2 1,8 1,6 1,4 1,2 Dolar Euro 29 Eyl, 2010 24 A÷u, 2010 22 Tem, 2010 21 Haz, 2010 14 Nis, 2010 18 May, 2010 12 Mar, 2010 09 ùub, 2010 07 Oca, 2010 30 Eki, 2009 04 Ara, 2009 28 Eyl, 2009 24 A÷u, 2009 19 Haz, 2009 22 Tem, 2009 13 Nis, 2009 18 May, 2009 11 Mar, 2009 06 ùub, 2009 06 Oca, 2009 24 Eki, 2008 27 Kas, 2008 18 Eyl, 2008 18 A÷u, 2008 13 Haz, 2008 16 Tem, 2008 08 Nis, 2008 12 May, 2008 04 ùub, 2008 06 Mar, 2008 02 Oca, 2008 1 Döviz Sepeti (0,5 Dolar + 0,5 Euro) Kaynak: TCMB 2010 y×l×na da deùer kazanarak giren TL, y×l×n ilk çeyreùinde bir miktar deùer kayb× yaüam×üt×r. Nisan ay×nda dolar karü×s×nda deùerlenen TL, May×s ay×nda tekrar deùer kaybetmeye baülam×üt×r. Ocak ay× sonu itibar×yla 1,49 seviyesinde olan dolar, Haziran ay×nda 1,57 seviyesine ulaüm×üt×r. Kur, Temmuz ay×nda biraz düüüüle 1,50 seviyesine gerilemiü ve son olarak Aùustos ay×nda 1,52 seviyesinden iülem görmüütür. Eylül ay×nda ise ABD’de talepteki canlanman×n beklenenden yavaü gerçekleütiùinin görülmesi ve ABD Merkez Bankas×’n×n (FED) piyasadaki likiditeyi art×racaù× yönündeki beklentiler dolay×s×yla dolar deùer kaybetmiü ve 1,45 seviyesine gerilemiütir. Euro, Avrupa’da yaüanan borç krizinin ve buna baùl× olarak ard× ard×na gelen not indirimlerinin etkisiyle, 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda sürekli deùer kaybetmiütir. Euro/dolar paritesinde euro aleyhine görülen deùiüim de buradan kaynaklanmaktad×r. 2010 y×l× Temmuz ay×nda ise euroda bir toparlanma gözlenmektedir. Haziran ay× sonunda, Ocak ay× sonundaki 2,08 seviyesine göre gerileyerek 1,92 seviyesine gelen euro; Temmuz sonu itibar×yla 1,96 seviyesindedir. Bu nedenle euro/dolar paritesi de Temmuz ay× ile birlikte toparlanma eùilimine girmiütir. Aùustos ay×nda ise bir ay önceki 131 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 toparlanma yerini düüüüe b×rakm×ü ve euro, tekrar 1,93 seviyesine gerilemiütir. Eylül ay×nda ise dolardaki zay×f seyrin etkisiyle art×ü kaydeden euro/dolar paritesi, Aùustos ay× sonundaki 1,27 seviyesinden 1,36 seviyesine yükselmiütir. Grafik VII.C.2 Euro/Dolar Paritesi 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1 02 Oca, 2008 02 ùub, 2008 04 Mar, 2008 04 Nis, 2008 05 May, 2008 05 Haz, 2008 06 Tem, 2008 06 A÷u, 2008 06 Eyl, 2008 07 Eki, 2008 07 Kas, 2008 08 Ara, 2008 08 Oca, 2009 08 ùub, 2009 11 Mar, 2009 11 Nis, 2009 12 May, 2009 12 Haz, 2009 13 Tem, 2009 13 A÷u, 2009 13 Eyl, 2009 14 Eki, 2009 14 Kas, 2009 15 Ara, 2009 15 Oca, 2010 15 ùub, 2010 18 Mar, 2010 18 Nis, 2010 19 May, 2010 19 Haz, 2010 20 Tem, 2010 20 A÷u, 2010 20 Eyl, 2010 1,1 Kaynak: TCMB D. ñSTANBUL ALTIN BORSASI (ñAB) Alt×n piyasas×nda, 2009 y×l×nda dolar cinsinden iülem hacmi gerilerken TL cinsinden iülem hacminde art×ü olduùu görülmektedir. 2008 y×l×nda 9,3 milyar dolar olan dolar cinsinden úAB iülem hacmi, 2009 y×l×nda 6,8 milyar dolara gerilemiütir. TL cinsinden úAB iülem hacmi ise 2008 y×l×nda 165,2 milyon TL iken 2009 y×l×nda yükselerek 257,1 milyon TL olmuütur. 2010 y×l× Ocak-Eylül döneminde ise TL cinsinden iülem hacmi 192,6 milyon TL iken dolar cinsinden iülem hacmi 3,3 milyar dolar olmuütur. úAB’de 2009 y×l×nda euro cinsinden 853,2 bin euroluk iülem gerçekleümiüken, 2010 y×l× Ocak-Eylül döneminde 7,3 milyon euroluk iülem gerçekleümiütir. 132 Mali Piyasalar 2002 2003 2004 Dolar Cinsinden (Bin Dolar) 6.813.833 2007 TL Cinsinden (Bin TL) 2008 2009 192.597 7.321 257.113 853 0 165.197 0 0 2006 3.348.221 6.506.933 1.014.752 4.409.211 2005 227.394 4.343.612 368.943 31.029 2.908.623 1.067.683 5.820 48.180 1.781.553 1.320.190 10.000.000 9.000.000 8.000.000 7.000.000 6.000.000 5.000.000 4.000.000 3.000.000 2.000.000 1.000.000 0 942.432 749.067 111 AltÕn PiyasasÕ øúlem Hacmi 9.299.880 Grafik VII.D.1 OcakEylül 2010 Euro Cinsinden (Bin Euro) Kaynak: øAB Alt×n ve gümüü fiyatlar×n×n yükselmesinde 2009 y×l×nda uluslararas× piyasalarda meydana gelen geliümeler etkili olmuü; alt×n ve gümüüe olan talep güvenli yat×r×m araçlar× olmalar× sebebiyle artm×üt×r. úAB’de, bir ons alt×n×n ortalama fiyat×, 2008 y×l×nda 870 dolar iken 2009 y×l×nda bir önceki y×la göre yüzde 10 oran×nda art×ü kaydederek 957 dolar olmuü; bir ons gümüüün ortalama fiyat× ise yüzde 2,8 oran×nda artarak 2008 y×l×ndaki deùeri olan 14,6 dolardan 15 dolara yükselmiütir. 2010 y×l×na art×üla giriü yapan alt×n ortalama ons fiyat×, ûubat ay×nda görülen düüüü haricinde y×l×n devam×nda sürekli artarak Haziran ay×nda 1.231,5 dolar seviyesine ulaüm×üt×r. Alt×n fiyatlar×n×n yükselmesinde dolardaki zay×f seyrin yan×s×ra, euroya duyulan güvensizlik ve yat×r×mc×lar×n alt×na yönelmesi etkili olmuütur. Temmuz ay×nda alt×n×n ortalama ons fiyat× biraz düüüüle 1.192,3 dolar; Aùustos ay×nda biraz artarak 1.207 dolar, Eylül ay×nda ise tekrar artarak 1.278,2 dolar olmuütur. Alt×ndaki bu yükseliüin y×lsonuna kadar devam edeceùi öngörülmektedir. 133 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik VII.D.2 1.278,23 1.206,95 1.192,28 1.231,48 1.208,76 1.151,38 1.114,11 1.096,62 19,50 18,10 18,14 18,42 19,41 17,86 17,24 15,93 17,26 15,01 14,60 13,51 11,24 4,71 4,98 6,66 200 7,27 357,46 308,07 400 408,57 600 441,30 610,80 800 692,23 1000 956,96 870,05 1200 1.113,32 øAB Ortalama AltÕn ve Gümüú FiyatlarÕ ($/Ons) AltÕn 9 8 7 6 5 4 3 2 2010-1 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 0 Gümüú Kaynak: øAB E. VADELñ ñìLEMLER VE OPSñYON BORSASI (VOB) Vadeli úülemler ve Opsiyon Borsas×, faaliyete geçtiùi 4 ûubat 2005 tarihinden itibaren h×zla geliüme göstererek iülem hacmini önemli miktarda art×rm×üt×r. úülem yap×lmaya baüland×ù× y×lda 3 milyar TL olan iülem hacmi; 2008 y×l×nda 208 milyar TL düzeyine ulaüm×üt×r. 2008 y×l×nda küresel krizin etkisi ve piyasan×n belli bir doygunluùa eriümesi ile bu h×zl× art×ü×n ivmesi azalm×üt×r. Buna raùmen 2009 y×l×nda toplam iülem hacmi 334,2 milyar TL olarak gerçekleümiütir. VOB’da piyasa oyuncular×, en çok hisse senedi endekslerine ve hisse senetlerine dayal× piyasada iülem yapmaktad×r. 2009 y×l×nda bu piyasada gerçekleüen iülem hacmi, toplam iülem hacminin yüzde 93’ünü oluüturmuütur. VOB’da en çok iülem yap×lan ikinci piyasa ise yabanc× paralara dayal× döviz piyasas×d×r. Bu piyasada gerçekleüen iülem hacmi ise 2009 y×l× itibar×yla toplam iülem hacmi içinde yüzde 6,8 oran×nda bir paya sahiptir. 2010 y×l×n×n ilk dokuz ay×nda, VOB’da toplam iülem hacmi 313,5 milyar TL’ye ulaüm×üt×r. 134 Mali Piyasalar Grafik VII.E.1 Vadeli øúlemler ve Opsiyon BorsasÕ øúlem Hacmi (Milyon TL) 334.173 313.495 350.000 300.000 250.000 207.963 200.000 150.000 118.035 100.000 50.000 3.030 17.876 0 2005 2006 2007 2008 2009 Ocak-Eylül 2010 Kaynak: VOB Aç×k pozisyon say×s×n×n yükselmesi, yat×r×mc×lar×n vadeli iülemlere yöneldiùini ve piyasadaki likiditenin artt×ù×n× göstermektedir. VOB’da aç×k pozisyon say×s×, son y×llarda düüüü eùilimindedir. Mevcut aç×k pozisyon say×s×, 2007 y×l×nda 234.717 iken; 2008 y×l× boyunca dalgal× bir seyir izlemiü ve 209.382’ye gerilemiütir. 2009 y×l×nda ise gerilemeye devam eden aç×k pozisyon say×s× 188.976 olmuütur. 2010 y×l× Eylül ay× itibar×yla ise 359.476 seviyesine yükselmiütir. 135 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 136 2 0 1 0 VIII BANKACILIK SEKTÖRÜ 137 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 138 Bankacılık Sektörü VIII. BANKACILIK SEKTÖRÜ A. BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN SON YILLARDAKñ DURUMU 2002 y×l×ndan itibaren yap×lan yap×sal reformlar×n da etkisiyle, bankac×l×k sektöründe h×zl× bir iyileüme yaüanm×üt×r. Kamu bankalar×n×n sistem üzerindeki bozucu etkileri azal×rken, tüm bankalar×n bilanço yap×lar× güçlenmiü ve saùlanan istikrar ortam×nda küresel sermayenin pay× art×ü göstermiütir. Sektörün temel iülevi olan arac×l×k faaliyetlerine dönülmesiyle beraber krediler, kriz sonras× en h×zl× art×ü gösteren aktif kalemi olmuütur. Böylelikle, kriz sonras× dönemde, sektörün krediler yoluyla ekonomik büyümeye katk×s× artm×ü ve finansal derinleüme güçlenmiütir. Sektörün kârl×l×ù× artm×ü ve sürdürülebilir bir nitelik kazanm×üt×r. Küresel kriz nedeniyle birçok ülkenin finans ve bankac×l×k sektörü büyük zarar görürken, Türkiye’de bankac×l×k sektörü güçlü yap×s×n× sürdürmüütür. Bu süreçte, pek çok ülkeden farkl× olarak, Türkiye’de bankac×l×k sektörüne kamu kesimi taraf×ndan kaynak aktar×lmam×üt×r. Bankac×l×k sektöründe yap×lan reformlar, kriz sonras×nda reel sektörün de k×sa sürede toparlanmas×na ve büyümesine yard×mc× olmuütur. Tablo VIII.A.1 BankacÜlÜk Sektörü Temel Verileri YÜllÜk 2002 Toplam Aktifler (Milyon TL) Özkaynaklar (Milyon TL) Toplam Mevduat (Milyon TL) 2003 2004 2005 Temmuz 2006 2007 2008 2009 2009 2010 212.681 249.688 306.439 406.909 499.731 581.606 732.536 834.014 760.461 900.390 25.699 35.538 45.963 54.687 59.537 75.850 86.424 110.887 100.453 121.173 137.973 155.312 191.065 251.490 307.647 356.865 454.599 514.620 475.013 568.279 Toplam Krediler (Milyon TL) 48.981 Dönem Net KarÜ (Milyon TL) 2.905 5.608 6.452 5.965 11.364 14.859 13.421 20.182 12.722 13.547 Sermaye Yeterlilik OranÜ (%) 25,12 30,93 28,24 23,73 21,90 18,94 17,99 20,62 19,78 19,33 66.222 99.342 156.410 218.987 285.616 367.445 392.621 365.581 457.187 Kaynak : BDDK Finansal istikrar×n güçlenmesi ve sistemin saùl×kl× yap×ya kavuümas×yla, sektör geliümeye devam etmiü ve bankac×l×k sektörünün aktif toplam×, 2009 y×lsonu itibar×yla 2008 y×lsonuna göre yüzde 13,9 artarak 834 milyar TL’ye yükselmiütir. 2010 y×l× Temmuz ay× itibar×yla ise 900,4 milyar TL seviyesine ulaüm×üt×r. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde yüzde 3,2 oran×nda büyüyen bankac×l×k sektörü toplam aktifleri, y×l×n ilk yedi ay×nda yüzde 8 oran×nda büyümüütür. 2010 y×l×n×n ilk yedi ayl×k döneminde sektörün TP (Türk Paras×) aktifleri yüzde 7,9, YP (Yabanc× Para) aktifleri ise yüzde 8,1 oran×nda artm×üt×r. 139 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 2009 y×lsonu itibar×yla sektörün toplam kredileri, 2008 y×lsonuna göre yüzde 6,9 artarak 392,6 milyar TL’ye yükselmiütir. Kredilerde meydana gelen art×ü×n önemli bir k×sm× 2009’un son çeyreùinde gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda ise ekonomik aktivitede görülen toparlanma, düüük düzeyde seyreden faiz oranlar×, ertelenmiü tüketim talebindeki art×ü ve bankalararas× artan rekabet neticesinde, kredilerde 64,6 milyar TL’lik önemli bir art×ü saùlanm×üt×r. Grafik VIII.A.1 Kredilerin Takibe Dönüúüm OranÕ (Yüzde) 20 18 17,6 16 14 11,5 12 10 8 6,0 6 4,7 4 5,3 3,7 3,5 3,7 2006 2007 2008 4,4 2 0 2002 2003 2004 2005 2009 Temmuz 2010 Kaynak:BDDK 2008 y×lsonunda yüzde 3,7 düzeyinde olan toplam kredilerin takibe dönüüüm oran×, 2009 y×l×n×n Ekim ay×nda yüzde 5,4’e kadar yükselmiü, y×lsonunda ise yüzde 5,3 seviyesinde gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n Temmuz ay× itibar×yla ise yüzde 4,4 seviyesine gerilemiütir. Kredilerdeki art×ü, takipteki alacaklarda kaydedilen tahsilâtlar ile aktiften silme ya da sat×ü yoluyla portföyden ç×kar×lan sorunlu alacaklar sonucu aktif kalitesinde görülen iyileüme, takibe dönüüüm oran×n×n 2009 y×l× sonuna göre 0,9 puan iyileümesini saùlam×üt×r. Bilanço içindeki pay× ile sektörün temel fon kaynaù× olan mevduat, 2009 y×l×nda yüzde 13,2 oran×nda artarak y×lsonunda 514,6 milyar TL’ye ulaüm×üt×r. 2010 y×l× Temmuz ay× itibar×yla ise 2009 y×lsonuna göre yüzde 10,4 oran×nda artarak 568,3 milyar TL düzeyine yükselmiütir. 140 Bankacılık Sektörü Grafik VIII.A.2 Kredi / Mevduat OranÕ (Yüzde) 90 80 80,8 2007 2008 76,3 80,5 2009 Temmuz 2010 71,2 70 62,2 60 52,0 50 40 80,0 42,6 35,5 30 2002 2003 2004 2005 Kaynak:BDDK 2006 Arac×l×k faaliyetleri aç×s×ndan, bankac×l×k sektörünün temel göstergelerinden biri olan kredi/mevduat oran×, ölçek ve fonksiyon gruplar× esas×nda yap×sal geliümelerin deùerlendirilmesinde de katk× saùlamaktad×r. 2008 y×l×na kadar artan kredi/mevduat oran×, 2009 y×l×nda bir miktar gerilemiütir. 2010 y×l× baü×nda itibaren kredilerdeki art×ü×n mevduattaki art×ütan fazla olmas×ndan dolay× Temmuz ay×nda mevduat×n krediye dönüüüm oran×nda art×ü gözlenmiütir. Sektörün yurtd×ü×ndan temin ettiùi sendikasyon ve seküritizasyon kredilerinin toplam tutar×, 2008 y×l×n×n Eylül ay×nda 32,6 milyar TL iken 2009 y×l× sonunda 27,1 milyar TL seviyesine gerilemiütir. 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda ise 30,1 milyar TL’ye kadar yükselmiütir. 2008 y×lsonunda 86,4 milyar TL olan bankac×l×k sektörü özkaynaklar×, yüzde 28,3 oran×nda artarak, 2009 y×l× sonunda 110,9 milyar TL seviyesine yükselmiütir. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde ise 2009 y×lsonuna göre yüzde 5,3 oran×nda artarak 116,8 milyar TL olan bankac×l×k sektörü özkaynaklar×, 2010 y×l× Temmuz ay× itibar×yla 121,2 milyar TL seviyesine yükselmiütir. Söz konusu art×üta, geçmiü y×l kârlar×n×n önemli bir k×sm×n×n bünyede b×rak×lm×ü olmas× ve y×l×n ilk yar×s×nda elde edilen dönem net kâr× etkili olmuütur. 141 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Grafik VIII.A.3 BankacÕlÕk Sektörü Sermaye Yeterlilik OranÕ (Yüzde) 30 25 20 15 Hedef Oran Yüzde 12 10 Yasal SÕnÕr Yüzde 8 5 7 5 3 2010-1 11 9 7 5 3 11 2009-1 9 7 5 3 2008-1 11 9 7 5 3 2007-1 9 11 7 5 3 2006-1 0 Kaynak: BDDK Finansal saùlaml×k göstergelerinden biri olan sermaye yeterlilik oran×, 2009 y×l×nda yasal s×n×r olan yüzde 8’in oldukça üzerinde ve istikrarl× bir seyir izlemiütir. Bu oran, 2009 y×l× sonunda yüzde 20,62 olarak gerçekleüirken; 2010 y×l×n×n Temmuz ay×nda yüzde 19,33 olarak gerçekleümiütir. Dolay×s×yla sektörün güçlü sermaye yap×s×n× koruyan, ihtiyatl× yaklaü×m×n devam ettiùi görülmektedir. 2009 y×l× sonunda bankac×l×k sektörü dönem net kar×, 2008 y×lsonuna k×yasla 6,8 milyar TL’lik art×üla 20,2 milyar TL olarak gerçekleümiütir. 2010 y×l×n×n Temmuz ay× itibar×yla ise sektörün dönem net kâr×, geçen y×l×n ayn× dönemine k×yasla 0,8 milyar TL artarak 13,5 milyar TL düzeyinde oluümuütur. Takipteki alacaklar özel provizyonundaki azal×ü ile temelde önceki y×llarda ayr×lan karü×l×klar×n iptallerine baùl× olarak iyileüen faiz d×ü× gelir/gider dengesi, bir y×ll×k dönemde kar art×ü×ndaki temel etkenler olarak deùerlendirilmektedir. Sonuç olarak, Türk Bankac×l×k Sektörü için 2009 y×l×, düüen faizler ve izlenen ihtiyatl× politikalara baùl× olarak sektörün özkaynaklar× ile karl×l×ù×n güçlendiùi bir y×l olmuütur. Ancak sektör, 2009 y×l×nda önceki y×llara k×yasla s×n×rl× ölçüde büyümüü, takipteki alacaklarda ise önemli art×ülar gerçekleümiütir. Bununla birlikte toparlanan ekonomik aktiviteye paralel üekilde özellikle y×l×n son çeyreùinden itibaren bankac×l×k sektörü göstergelerinde pozitif yönde geliümeler ortaya ç×km×üt×r. 2010 y×l×n×n Temmuz ay× 142 Bankacılık Sektörü itibar×yla ise sektörün temel göstergeleri pozitif seyrini devam ettirmektedir. Y×l×n ilk yedi ay× sektör genelinde büyümenin, bankalararas× rekabette art×ü×n gözlendiùi bir dönem olmuütur. B. BANKACILIK SEKTÖRÜ YAPISAL GÖSTERGELERñ Ülkemizde bankac×l×k sektörü, mevduat bankalar×, kalk×nma ve yat×r×m bankalar× ile kâr pay× esas×na göre faaliyet gösteren kat×l×m bankalar×ndan oluümaktad×r. Finans sektörü içinde yap×sal aù×rl×ù× olan bankac×l×k sektörü, mevduat bankac×l×ù× aù×rl×kl× bir yap×ya sahiptir. 2009 y×l× sonu itibar×yla 49 olan Türk bankac×l×k sektöründe faaliyet gösteren banka say×s×, 2010 y×l× Temmuz ay× itibar×yla deùiümemiütir. Türk bankac×l×k sektöründe faaliyet gösteren 49 bankan×n 32’si mevduat bankas×, 13’ü kalk×nma ve yat×r×m bankas×, 4’ü ise kat×l×m bankas×d×r. Tablo VIII.B.1 BankacÜlÜk Sektörü YapÜsal Göstergeleri YÜllÜk Banka SayÜsÜ (Adet) Mevduat Bankalar× Kalk×nma ve Yat×r×m Bankalar× Kat×l×m Bankalar× ìube SayÜsÜ (Adet) Mevduat Bankalar× Kalk×nma ve Yat×r×m Bankalar× Kat×l×m Bankalar× Personel SayÜsÜ (Adet) Mevduat Bankalar× Kalk×nma ve Yat×r×m Bankalar× Kat×l×m Bankalar× ATM SayÜsÜ (Adet) Temmuz 2005 2006 2007 2008 2009 2009 2010 51 50 50 49 49 49 49 34 33 33 32 32 32 32 13 13 13 13 13 13 13 4 4 4 4 4 4 4 6.568 7.302 8.122 9.304 9.581 9.328 9.727 6.241 6.904 7.658 8.724 8.968 8.732 9.103 35 42 42 44 44 50 41 292 356 422 536 569 546 583 138.724 150.966 167.760 182.665 184.205 181.362 188.392 127.851 138.599 153.212 166.326 167.063 164.795 170.646 5.126 5.255 5.361 5.307 5.340 5.276 5.372 5.747 7.112 9.187 11.032 11.802 11.291 12.374 14.836 16.513 18.795 21.953 23.952 22.863 25.806 Kaynak : BDDK Türk Bankac×l×k Sektörünün personel art×ü× ve üubeleüme h×z×, küresel krizin etkisiyle 2008 y×l×n×n son çeyreùinden itibaren yaklaü×k bir y×l süresince kesintiye uùram×üt×r. 2010 y×l×n×n ilk çeyreùinde, üube say×s×nda önemli bir art×ü görülmezken, ikinci çeyreùinde üubeleüme h×z× artm×üt×r. Personel say×s×, ilk çeyrekte küresel krizin baülang×c×ndan itibaren en yüksek art×ü×n× gösterirken, ikinci çeyrekte de ilk çeyrekteki art×ü×na yak×n bir performans sergilemiütir. Sektörün personel say×s× 2010 y×l×n×n ilk yedi ay×nda 4.187 kiüi artarak 188.392 kiüiye; üube say×s× ise 146 adet artarak 9.727’ye yükselmiütir. 143 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE YENñDEN YAPILANDIRMA Güçlü bir bankac×l×k sisteminin ortaya ç×kabilmesinin en önemli unsurlar×ndan biri bankac×l×k düzenleme ve denetleme sisteminin güçlendirilmesidir. 2001 krizinin ard×ndan baüar×yla uygulanan ve önemli kazan×mlar elde edilen ‘’Bankac×l×k Kesimi Yeniden Yap×land×rma Program×’’ kapsam×nda etkin, uluslararas× ölçekte rekabet edebilir ve saùl×kl× bir bankac×l×k sistemi hedeflenmiütir. Bu amaçla kamu, TMSF ve özel bankalar×n yap×land×r×lmas× olmak üzere üç cepheden hareket edilmiütir: 1. Kamu BankalarÜnÜn Yeniden YapÜlandÜrÜlmasÜ - Görev Zararlar× Tasfiye Edilmiütir: Yeniden yap×land×rmada kamu bankalar×n×n alacaklar× ve bu alacaklara tahakkuk etmiü faiz oranlar× tasfiye edilmiütir. - K×sa Vadeli Yükümlülükler Azalt×lm×üt×r: Kamu bankalar× Hazine’den alm×ü olduklar× özel tertip tahviller karü×l×ù×nda belirli bir program dahilinde Merkez Bankas×’s×ndan repo veya doùrudan sat×ü yoluyla likidite temin etmiütir. - Sermaye Yap×s× Güçlendirilmiütir: Sermaye yap×lar×n×n güçlendirilmesi amac×yla kamu bankalar×na hem menkul k×ymet hem de nakit olarak kaynak aktar×m× yap×lm×üt×r. - Operasyonel Yap×s×nda Deùiüiklikler Yap×lm×üt×r: Kamu bankalar×na ait fazla üubeler kapat×lm×ü, personel yükünün azalt×lmas×na çal×ü×lm×üt×r. Ayr×ca baù×ms×z denetime aù×rl×k verilmiü ve bankalar×n bünyesinde iç denetim sisteminin yap×land×r×lmas×na çal×ü×lm×üt×r. 2. TMSF BankalarÜnÜn Yeniden YapÜlandÜrÜlmasÜ Yeniden yap×land×rma öncelikli olarak sorunlu TMSF bankalar× devir, fesih ve tasfiye yolu ile çözümlenmeye çal×ü×lm×üt×r. Bununla birlikte bankalar×n pozisyonunu güçlendirmek amac× ile Hazineden belirli dönemlerde özel tertipli tahvil ihraç edilmiütir. Fon bankalar×, ald×klar× bu tahvilleri k×sa vadeli borçlar× karü×l×ù×nda Merkez Bankas×na vermiü ve borçlar×n× s×f×rlam×üt×r. Bankalar×n aç×k pozisyonlar×nda iyileütirmeler yap×larak bankalar×n yap×s× daha güçlü hale gelmiütir. Operasyonel aç×dan ise bu bankalar×n üube ve personel say×s× azalt×lm×ü, üubelerin sat×ü×na baülanm×üt×r. 3. Özel BankacÜlÜk Sisteminin YapÜlandÜrÜlmasÜ 2001 krizinin ard×ndan Bankalar Kanunu’nda da çok önemli deùiüiklikler yap×lm×üt×r. Bu deùiüiklikler sistemi daha güçlü hale getirmiü ve sisteme duyulan güven artm×üt×r. Buna göre: Banka kurulmas× için aranan koüullar aù×rlaüt×r×lm×ü, kredi ve iütirak s×n×rlar× deùiütirilmiü, pay sahipliùi ve devir paylar× oranlar× deùiütirilmiü, banka ortaklar× ve yöneticilerinin üahsi sorumluluklar× art×r×lm×ü, idari ve adli suç ve cezalar yeniden düzenlenmiü, Özel Finans Kurumlar×n×n kurulmas× ve kald×r×lmas×na iliükin yetki BDDK’ya b×rak×lm×ü, bankalar×n ay×rd×klar× karü×l×klara iliükin düzenleme yap×lm×ü, yabanc× para pozisyonun s×n×rlar× çizilmiü, bankalar×n kuruluü, faaliyet, birleüme ve devirlerine iliükin deùiüiklikler yap×lm×ü, bankalar×n konsolide bazda mali tablolar düzenlemesine karar verilmiü, uluslararas× muhasebe standartlar×n×n uygulanmas× güçlendirilmiü, TMSF yetkileri yeniden düzenlenmiü ve mevduat sigortas× 50 milyar ile s×n×rland×r×lm×üt×r. Sonuçlar: Bankac×l×k sektörü yeniden yap×land×rma program×n×n baüar×yla uygulanmas×, siyasi ve makroekonomik istikrar Türk bankac×l×k sistemini daha saùlam ve dayan×kl× hale getirmiütir. Bu kapsamda, finansal risk yönetilebilir düzeye inmiü, yap×lan denetimler sistemdeki üeffafl×ù×n artmas×n× saùlam×ü, bankalar×n karl×l×klar× artm×ü, sektörün sermaye yeterliliùi art×r×larak, sermaye yap×s× güçlendirilmiü, bankalar sistemindeki k×r×lgan yap× ortadan kald×r×lm×ü, kamu bankalar×n×n bozucu etkisi bertaraf edilmiütir. 144 EK I ORTA VADELİ PROGRAM (2011-2013) 2 0 1 0 145 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 146 Orta Vadeli Program (2011-2013) ORTA VADELñ PROGRAM (2011-2013) GñRñì 2010-2012 dönemini kapsayan bir önceki Orta Vadeli Program (OVP), dünya ekonomisinde úkinci Dünya Savaü× y×llar×ndan sonra en derin daralman×n yaüand×ù× bir ortamda yürürlüùe konulmuü, maliye ve para politikalar× Program çerçevesinde yüksek bir siyasi sahiplenmeyle baüar×yla yürütülmüütür. OVP; ekonomik politikalara iliükin belirsizliùi k×sa sürede ortadan kald×rarak üretim sektörlerinin, d×ü piyasalar×n, tüketicilerin ve yat×r×mc×lar×n güvenini tesis etmiü ve ekonominin h×zl× bir üekilde canlanmas×na katk× saùlam×üt×r. Türkiye, OVP ile maliye politikas× aç×s×ndan krizden ç×k×ü stratejisini ilan eden ve ekonomik birimlerin önüne orta vadeli bir çerçeve koyan az say×da ülke aras×nda yer alm×üt×r. Bu durum, geliümiü ya da geliümekte olan tüm ekonomileri borçlar×n×n sürdürülebilirliùi aç×s×ndan deùerlendiren sermaye piyasalar×n×n gözünde Türkiye’yi bir ad×m öne ç×karm×üt×r. Bugün gelinen noktada pek çok ülkede ortaya ç×kan kamu aç×klar× ve borç sürdürülebilirlik endiüeleriyle orta vadeli programlara duyulan üiddetli ihtiyaç, Türkiye’de zaman×nda ve doùru ad×mlar at×ld×ù×n×n da bir teyidi olmuütur. 5018 say×l× Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu, her y×l, üç y×ll×k perspektifle OVP haz×rlanmas×n× öngörmektedir. Bu hüküm çerçevesinde, 2011-2013 dönemi için haz×rlanan bu Program, bir önceki OVP’nin devam× niteliùinde olup, uygulanmakta olan ilke, politika ve önceliklerle uyum arz etmektedir. I. DÜNYA VE TÜRKñYE EKONOMñSñNDE GELñìMELER1 A. DÜNYA EKONOMñSñ 2008 y×l×n×n ikinci yar×s×ndan itibaren dünyay× etkisi alt×na alan krizin bir ekonomik ve finansal çöküü haline dönmesini engellemek için, hükümetler ve merkez bankalar×; finansal sisteme iülerlik kazand×rmaya, güveni tekrar tesis etmeye ve toplam talebi art×rmaya yönelik yüksek boyutlu parasal ve mali tedbirler alm×üt×r. Bu tedbirlerin katk×s×yla, 2009 y×l×nda dünya ekonomisinde yaüanan daralma öngörüldüùü kadar 1 Uluslararas× ekonomik göstergelere iliükin tahminler IMF, Dünya Ekonomik Görünüm Raporu (World Economic Outlook), Ekim 2010 yay×n×ndan al×nm×üt×r. 147 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 olmam×ü ve ekonomik toparlanma beklenenden erken baülam×üt×r. Dünya ekonomisinde 2009 y×l× için yüzde 1,4 olarak tahmin edilen daralma yüzde 0,6 olarak gerçekleümiütir. Diùer taraftan, ekonomik krizin ülke gruplar×na yans×malar× önemli ölçüde farkl×l×k göstermiütir. 2009 y×l×nda geliümiü ülkelerde ekonomik daralma yüzde 3,2’ye ulaü×rken, özellikle Çin ve Hindistan kaynakl× olmak üzere, yükselen ve geliümekte olan piyasa ekonomilerinde yüzde 2,5 oran×nda büyüme kaydedilmiütir. Küresel ekonomik kriz sonucunda, 2009 y×l×nda, dünya ticaret hacmi yüzde 11, dünya mal ve hizmet ticareti fiyatlar× ise yüzde 10,3 oran×nda gerilemiütir. Kriz ayn× zamanda dünya genelinde fiyat art×ülar×n×n belirgin bir biçimde yavaülamas×na yol açm×üt×r. Tüketici enflasyonu 2009 y×l×nda geliümekte olan ülkelerde 4 puan azalarak yüzde 5,2 olarak gerçekleümiütir. Krizden en çok etkilenen grup olan geliümiü ülkelerde ise tüketici enflasyonu 3,3 puan azalarak yüzde 0,1 seviyesine düümüü; bu geliüme baz× ülkelerde deflasyon riskini gündeme getirmiütir. 2009 y×l×nda yaüanan ekonomik daralman×n olumsuz etkileri iüsizlik oranlar×nda da belirgin olarak görülmüütür. úüsizlik oran× Avro Bölgesinde yüzde 9,4’e, ABD’de yüzde 9,3’e, OECD genelinde ise yüzde 8,3’e ç×km×üt×r. Temmuz 2010 itibar×yla söz konusu ülkelerin tamam×nda iüsizlik oranlar×n×n bir miktar daha yükseldiùi görülmüütür.2 Mevcut geliümeler ve düüük büyüme beklentileri, iüsizlik oranlar×nda gelinen bu seviyelerin uzun bir süre kal×c× olabileceùine iüaret etmektedir. Nitekim Ekim ay×nda yay×mlanan IMF’nin Dünya Ekonomik Görünüm Raporunda 2011 y×l× iüsizlik oranlar× ABD ve Avro Bölgesi için s×ras×yla yüzde 9,6 ve yüzde 10 olarak tahmin edilmektedir. Makroekonomik geliümeler 2010 y×l×nda, geliümiü ekonomilerde yavaü olmakla birlikte istikrarl× bir toparlanma, geliümekte olan ekonomilerde ise güçlü büyüme beklentisini teyit etmektedir. Bu kapsamda, büyümenin 2010 y×l×nda ABD ekonomisinde yüzde 2,6, Avro Bölgesinde yüzde 1,7 ve geliümiü ekonomilerin tamam×nda yüzde 2,7 olarak gerçekleümesi beklenirken; Çin’in yüzde 10,5, Hindistan’×n yüzde 9,7, geliümekte olan ekonomilerin toplamda yüzde 7,1 büyüme kaydetmesi beklenmektedir. Böylece, dünya ekonomik büyümesinin yüzde 4,8 olacaù× tahmin edilmektedir. 2009 y×l×nda, ABD ve Avro Bölgesi ekonomilerinde, küresel krize karü× uygulanan geniülemeci ekonomi politikalar×n×n katk×s×yla, genel devlet aç×ù×n×n GSYH’ya oran× 2 148 OECD, Uyumlaüt×r×lm×ü úüsizlik Oranlar× Bas×n Duyurusu, Eylül 2010. Orta Vadeli Program (2011-2013) s×ras×yla yüzde 12,9 ve yüzde 6,3’e ulaüm×üt×r. Söz konusu oran×n, ABD’de 2010 y×l×ndan itibaren, Avro Bölgesinde ise 2011 y×l×ndan itibaren düümeye baülayacaù× ve 2015 y×l×nda ABD’de yüzde 6,5’e, Avro Bölgesinde ise yüzde 2,8’e gerileyeceùi tahmin edilmektedir. ABD ve Avro Bölgesi brüt borç stokunun GSYH’ya oran×, 2007 y×l×ndaki yüzde 62,1 ve yüzde 65,9 seviyelerinden, 2009 y×l×nda s×ras×yla yüzde 84,3 ve yüzde 79’a ulaüm×üt×r. Bu oranlar×n önümüzdeki dönemde de artmaya devam ederek 2015 y×l×nda ABD’de yüzde 110,7’ye, Avro Bölgesinde ise yüzde 89,3’e yükselmesi beklenmektedir. Kamu aç×ù× ve borç stokundaki bozulma baz× Avrupa ülkelerinde çok daha fazla olmuü ve bu ülkelerde kamu borcunun sürdürülebilirliùine yönelik ciddi kayg×lar ortaya ç×km×üt×r. Avrupa Birliùi (AB) içinde makroekonomik politika eügüdümünün saùlanamamas× ve bankac×l×k sektörünün k×r×lgan yap×s×, uluslararas× piyasalarda Avronun ciddi deùer kayb×na neden olmuütur. Bu geliüme, krizin baü×ndan itibaren beklendiùi gibi, Avro Bölgesinin, dünya ile mukayese edildiùinde, krizden ç×k×ü×n×n tedrici olacaù× yönündeki beklentileri güçlendirmiütir. Ancak, borç sorunu yaüayan ülkelerin kamu aç×klar×n× azaltmak amac×yla ard× ard×na mali tedbir paketleri aç×klamalar×; IMF’nin de katk×s×yla AB’de zor durumda kalan ülkelere destek mekanizmas× oluüturulmas×; uygulanan stres testlerinde bankac×l×k sisteminde kayda deùer bir sorun olmad×ù×n×n görülmesi; Almanya ekonomisinin güçlü bir toparlanma seyri izlemesi; AB ekonomisinin görünümünü nispi olarak düzeltmiütir. Özetle, küresel ekonomik krizin etkilerinin azalt×lmas× amac×yla uygulanan maliye politikalar×, finansal kesimden kaynaklanan mali yükler ve devresel bütçe etkisi ülkelerin kamu aç×klar×n× ve borç stoklar×n× önemli ölçüde art×rm×üt×r. Böylece, ekonomik kriz, baüta Avrupa ülkeleri olmak üzere, birçok ülke için bir nevi borç krizi haline dönüümüütür. Uzun dönemde dahi, ülkelerin borç stoklar×nda meydana gelen art×ü eùiliminin durdurulabilmesi, ancak dönem boyunca kamu dengelerinde tedrici ve istikrarl× bir iyileütirme yap×lmas×yla mümkün görünmektedir. Bu nedenle, kamu borcunun sürdürülebilirliùini saùlamak amac×yla mali s×k×laüt×rma ülkelerin ekonomik politika gündemine oturmuütur. Önümüzdeki dönemde, dünya ekonomileri genelinde canlanma ve büyüme öngörülmekle birlikte, özellikle geliümiü ülkelerdeki yüksek bütçe aç×klar× ve zay×f büyüme performans× nedeniyle oluüan mali ve finansal k×r×lganl×klar kaynakl× belirsizlikler 149 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 sürmektedir. AB’de yaüanan borç krizine ek olarak, AB ve ABD ekonomilerinde krizle birlikte iüsizliùin yüksek seviyelere ulaüm×ü olmas× ve yap×ükan hale gelmesi, küresel ekonomik beklentilerde belirsizliùe yol açmaktad×r. Son dönemde, ABD’de büyümenin düümüü olmas× olumsuz beklentileri güçlendirmiü, 2010 y×l× ABD büyüme tahminleri aüaù× yönlü revize edilmiütir. Kamu borçlar×ndaki h×zl× yükseliü ve mali bilânçolardaki bozulmayla birlikte risk primlerindeki yükselmenin bankac×l×k sistemine yans×ma ve tüketim ve yat×r×m kararlar×n× olumsuz yönde etkileme riski bulunmaktad×r. Politika faizlerinin s×f×r düzeyine yaklaümas× nedeniyle para politikas×n×n s×n×rlar×na ulaü×lmas× ve bütçe aç×klar×n×n gelmiü olduùu yüksek seviyeler, uygulanabilecek ilave para ve maliye politikas× seçeneklerini daraltmakta ve bu husus küresel belirsizliùi art×rmaktad×r. Dünya ekonomilerinin potansiyel üretim düzeylerinde k×sa vadede küresel kriz nedeniyle gerileme kaydedilmiütir. Söz konusu gerileme, AB ve ABD gibi krizden fazla etkilenen ekonomilerde daha belirgin düzeydedir. Bu durum, mevcut iüsizlik ve kamu borç yükü sorunlar×n×n çözümünü daha da zorlaüt×rmaktad×r. B. TÜRKñYE EKONOMñSñ Küresel kriz Türkiye ekonomisini d×ü ticaret, finansman ve beklentiler olmak üzere üç kanaldan etkilemiütir. 2008 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren daralmaya baülayan Türkiye ekonomisi, yurtiçi talep ve üretimi art×rmaya yönelik al×nan önlemler sonucunda, 2009 y×l×n×n ikinci çeyreùinden itibaren canlanma eùilimine girmiütir. Ekonomide baülayan canlanma eùilimi, OVP çerçevesinde, zaman×nda ve doùru politikalar uygulanarak desteklenmiütir. OVP ile kamu aç×klar×n×n üç y×l boyunca kademeli bir üekilde azalt×lacaù× ve kamu borç stokunun kontrol alt×nda tutulacaù× ilan edilmiütir. Maliye politikalar×nda 2009 ve 2010 y×l×ndaki uygulamalar OVP ile uyumlu olmuütur. Belirsizliklerin azalmas×, tüketici güveninin artmas×, kredi koüullar×n×n iyileümesi tüketim ve yat×r×m kararlar×n× olumlu yönde etkileyerek yurtiçi talebi art×rm×üt×r. Ekonomik canlanmada saùlanan bu ivme 2010 y×l×nda da devam etmiü ve y×l×n ilk yar×s×nda GSYH, bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre yüzde 11 oran×nda art×ü kaydetmiütir. Böylece, Türkiye dünyan×n en h×zl× büyüyen bir kaç ekonomisi aras×nda yer alm×üt×r. 2009 y×l×nda, ekonomideki daralmaya paralel olarak cari aç×ù×n milli gelire oran× bir önceki y×la göre 3,4 puan azalarak yüzde 2,3 seviyesinde gerçekleümiütir. 2010 y×l×nda ise cari aç×k, ekonomideki toparlanmayla birlikte yeniden artma eùilimine girmiütir. Bu 150 Orta Vadeli Program (2011-2013) dönemde cari aç×ù×n finansman×nda herhangi bir sorunla karü×laü×lmam×üt×r. Sermaye giriüi, ekonomideki canlanma ve güven ortam×n×n tesisiyle 2009 y×l×n×n May×s ay×ndan itibaren tekrar baülam×ü, mevduat ve portföy yat×r×mlar× aù×rl×kl× olmak üzere artarak sürmüütür. 2009 y×l×nda küresel krizin getirdiùi belirsizlik ortam×nda istihdam olanaklar×ndaki daralma nedeniyle iüsizlik oran× yüzde 14’e yükselmiütir. Bununla birlikte toplam istihdamda bir kay×p yaüanmam×üt×r. Tar×m d×ü× istihdam yüzde 1 azal×rken, tar×m istihdam×n×n yüzde 4,5 oran×nda artmas× nedeniyle toplam istihdam yüzde 0,4 oran×nda art×ü göstermiütir. 2010 y×l×n×n ilk yar×s×nda ise ekonomik aktivitenin öngörülerin üzerinde art×ü göstermesi, belirsizliklerin azalmas× ve istihdam×n art×r×lmas×na yönelik al×nan tedbirler istihdam olanaklar×n× art×rm×ü ve iüsizlik oran× sürekli azalarak Haziran dönemi itibar×yla yüzde 10,5 seviyesine gerilemiütir. úügücüne kat×lma oran×ndaki art×üa raùmen iüsizlik oran×n×n azald×ù× gözlenmiütir. 2010 y×l× Haziran dönemi itibar×yla, bir önceki y×l×n ayn× dönemine göre, tar×m d×ü× iüsizlik oran× 3 puan azalarak yüzde 13,4’e, genç nüfusta iüsizlik oran× ise 4,6 puan azalarak yüzde 19,1’e gerilemiütir. Ayn× dönemler itibar×yla, tar×m d×ü× istihdam yüzde 6,8, ücretli ve yevmiyeli say×s× ise yüzde 8,4 oran×nda art×ü kaydetmiütir. ústihdam olanaklar×ndaki iyileüme ile birlikte 2010 y×l×n×n tümünde iüsizlik oran×n×n yüzde 12,2’ye gerilemesi beklenmektedir. 2009 y×l×nda TÜFE y×ll×k art×ü h×z×, 2008 y×l sonuna göre yaklaü×k 3,5 puan azal×ü kaydederek yüzde 6,5 olarak gerçekleümiütir. Bu geliümede, küresel krizin etkileriyle iktisadi faaliyetteki yavaülaman×n belirginleümesi ve emtia fiyatlar×ndaki düüüü belirleyici olmuütur. Diùer taraftan, vergi düzenlemelerinin oluüturduùu fiyat art×ü×n×n yan× s×ra, iülenmemiü g×da fiyatlar×ndaki yükseliü nedeniyle 2009 y×l×n×n son çeyreùinde enflasyonda art×ü eùilimi baülam×ü, bu eùilim 2010 y×l×n×n Ocak-Nisan döneminde güçlenerek devam etmiütir. Ancak, hizmet grubu y×ll×k enflasyonundaki gerilemenin devam etmesi ve enerji fiyatlar×n×n art×ü h×z×ndaki yavaülamaya raùmen iülenmemiü g×da fiyatlar×nda kaydedilen yükselme sonucunda Eylül ay× sonunda y×ll×k enflasyon yüzde 9,2 seviyesine yükselmiü bulunmaktad×r. Mevcut görünüm alt×nda y×l sonunda tüketici fiyatlar× y×ll×k art×ü oran×n×n yüzde 7,5 olmas× beklenmektedir. Baüta bankac×l×k kesimi olmak üzere birçok sektörde gerçekleütirilen yap×sal reformlar ile uzun süredir uygulanan s×k× maliye politikas× sonucunda bir taraftan Türkiye 151 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 ekonomisinin küresel krize saùlam makroekonomik temellerle girmesi saùlan×rken, diùer taraftan da küresel krizin ekonomimiz üzerindeki etkilerini azalt×c× politikalar×n uygulanmas×na imkan saùlanm×üt×r. Küresel krizin ekonomimiz üzerindeki etkilerini azaltmak amac×yla uygulamaya konulan canland×rma paketlerinin de etkisiyle, 2007 y×l×nda yüzde 0,2 olan genel devlet aç×ù×n×n GSYH’ya oran× 2009 y×l×nda önemli ölçüde yükselmiütir. 2008 y×l×na kadar sürekli düüüü gösteren kamu borç stokunun GSYH’ya oran×, kamu aç×ù×ndaki art×üa ve büyümedeki daralmaya baùl× olarak, 2009 y×l×nda art×ü göstermiütir. Bununla birlikte, özellikle 2009 y×l× ortas×nda al×nan tedbirler, OVP kapsam×nda at×lan ad×mlar ve büyüme h×z×n×n son çeyrekte beklentilerin üzerinde gerçekleümesi sonucunda, 2009 y×l sonu itibar×yla hem kamu aç×ù× hem de borç stokunun GSYH’ya oran× öngörülerin alt×nda kalm×üt×r. Bu kapsamda, 2009 y×l sonu itibar×yla yüzde 6,6 olmas× beklenen genel devlet aç×ù×n×n GSYH’ya oran× yüzde 5,4 seviyesinde; yüzde 47,3 olmas× beklenen genel devlet borç stokunun GSYH’ya oran× ise yüzde 45,5 seviyesinde kalm×üt×r. OVP’de yer alan tedbirlerin kararl×l×kla uygulanmas× ve ekonominin öngörülenden daha erken ve güçlü bir biçimde toparlanmas×n×n da katk×s×yla, kamu maliyesi göstergelerindeki iyileüme 2010 y×l×nda da sürmüütür. Baüta geliümiü ekonomiler olmak üzere, ülkelerin kamu borçlar×n×n sürdürülebilirliùi aç×s×ndan deùerlendirildiùi bir dönemde, kamu maliyesi alan×nda elde edilen bu baüar×l× sonuçlar, Türkiye’nin diùer ülkelerden farkl× bir konumda deùerlendirilmesine imkan saùlam×üt×r. Saùlanan bu olumlu geliümeler, geleceùe yönelik güven ve risk primine iliükin birçok göstergedeki ciddi iyileümeyle de teyit edilmiütir. Türkiye, 2010 y×l×nda Cumhuriyet tarihinde ilk defa iç piyasada 10 y×ll×k vadeyle borçlanm×üt×r. Yurt d×ü×na ihraç edilen eurobondlar×n vadesi 30 y×l× aüm×ü, söz konusu senetlerin faizleri, kredi notu Türkiye’den yüksek olan ülkelerin ç×kard×klar× senetlerin faizlerinden daha düüük gerçekleümiütir. Benzer üekilde, Türkiye’nin risk primi göstergeleri baz× geliümiü ekonomilerin de alt×na inmiü ve Türkiye, yat×r×mc×lar×n daha az riskli kabul ettiùi bir ülke olmuütur. Türkiye’nin krize karü× geliütirdiùi politikalar ve gösterdiùi dayan×kl×l×ù×n bir neticesi olarak, ülke kredi notumuz bir kredi derecelendirme kuruluüu taraf×ndan iki kademe olmak üzere, dört 152 Orta Vadeli Program (2011-2013) farkl× kredi derecelendirme kuruluüu taraf×ndan çok k×sa aral×klarla bir kademe art×r×lm×üt×r. II. TEMEL AMAÇ 2011-2013 dönemini kapsayan Orta Vadeli Program×n temel amac×, ülkemizin refah seviyesinin art×r×lmas× nihai hedefi doùrultusunda, büyümeye istikrar kazand×rmak, istihdam× art×rmak, kamu dengelerini iyileütirmek ve fiyat istikrar×n× saùlamakt×r. Ekonominin rekabet gücü, kamu harcamalar×nda etkinlik, iyi yönetiüim, devlet yard×mlar×, eùitim sistemi, yarg× sistemi, kay×t d×ü×l×k, yerel yönetimler ve bölgesel geliüme alanlar×nda yap×sal dönüüüm ihtiyac× devam etmektedir. ústihdam× art×rmak için istikrarl× büyüme ortam×n× saùlayacak politikalar×n yan× s×ra iügücünün niteliùini, iügücü piyasas×n×n esnekliùini ve iügücüne kat×l×m× art×racak politikalara aù×rl×k verilecektir. Kamu kesimi aç×klar×n×n azalt×lmas×; bir taraftan ekonomide güven, istikrar ve öngörülebilirliùin güçlendirilmesine, diùer taraftan özel sektörün kullanabileceùi kaynaklar×n art×r×lmas×na katk× saùlayacak ve böylece özel sektör öncülüùünde bir büyüme sürecinin gerçekleümesine yard×mc× olacakt×r. III. MAKROEKONOMñK HEDEFLER VE POLñTñKALAR A. PROGRAM DÖNEMñ HEDEF VE GÖSTERGELERñ Program×n makroekonomik çerçevesi oluüturulurken; geliümiü ülkelerin yavaü ve istikrarl×, geliümekte olan ülkelerin ise daha h×zl× bir ekonomik büyüme göstereceùi; dünya ticaret hacmindeki art×ü×n, uzun dönem ortalamas×n×n bir miktar üzerinde seyredeceùi; yükselen piyasa ekonomilerine net özel sermaye giriüinin artacaù× ve cari aç×ù×n finansman×nda bir sorunla karü×laü×lmayacaù×; uluslararas× mal ve ham petrol fiyatlar×nda aü×r× yükselme olmayacaù× varsay×lm×üt×r. 1. Büyüme ve ñstihdam i) Küresel krizden ç×k×ü sürecinde 2010 y×l×n×n özellikle ilk yar×s×nda yurtiçi talep ve üretimde h×zl× bir art×ü kaydedilmiü ve GSYH bu dönemde yüzde 11 oran×nda artm×üt×r. Baz etkisinin azalmas×yla da büyümenin 2010 y×l×n×n ikinci yar×s×nda yavaülamas× ve y×l×n tamam×nda yüzde 6,8 oran×nda gerçekleümesi beklenmektedir. 2011 y×l×nda yüzde 4,5 olacaù× tahmin edilen büyümenin, 2013 y×l× sonunda yüzde 5,5 düzeyine ulaümas× 153 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 hedeflenmektedir. Bu hedefe ulaü×lmas×nda, Program dönemi sonuna kadar dünya ekonomisinin küresel krizin etkilerinden kurtulacaù× öngörüsünün yan× s×ra potansiyel has×laya yak×nsaman×n sürmesi ve OVP’de yer alan politikalar×n kararl×l×kla uygulanmas× belirleyici olacakt×r. ii) Program döneminde y×ll×k ortalama reel art×ü h×z×n×n özel tüketim harcamalar×nda yüzde 4,4, özel sabit sermaye yat×r×m harcamalar×nda yüzde 10,8, kamu tüketim harcamalar×nda ise yüzde 3,9 olmas× öngörülmektedir. Kamu sabit sermaye yat×r×m harcamalar×n×n ise dönem boyunca ortalama yüzde 2,5 oran×nda azalacaù× tahmin edilmektedir. iii) Program dönemi boyunca kamu ve özel kesim tasarruflar×nda art×ü öngörülmektedir. Ancak negatif olan özel kesim tasarruf yat×r×m fark×n×n program döneminde artmas× beklenmektedir. iv) Ekonomik büyümenin yan× s×ra, iügücü piyasas×n× daha esnek hale getirecek politikalar×n da uygulanmas×yla Program döneminde, tar×m d×ü×nda 1,5 milyon kiüi ilave istihdam yarat×lmas× beklenmektedir. Bu dönemde tar×m istihdam×nda beklenen çözülmenin etkisiyle toplam istihdam art×ü×n×n 1,1 milyon kiüi olacaù× tahmin edilmektedir. v) Dönem sonunda istihdam oran×n×n yüzde 43, iüsizlik oran×n×n yüzde 11,4 olmas× beklenmektedir. 2. Kamu Maliyesi i) 2010 y×l× sonunda yüzde 3,4 olacaù× tahmin edilen kamu kesimi aç×ù×n×n GSYH’ya oran×n×n, Program dönemi sonunda yüzde 1,2’ye gerileyeceùi öngörülmektedir. ii) Ayn× üekilde, 2013 y×l× genel devlet aç×ù×n×n GSYH’ya oran×n×n da, 2010 y×l×nda gerçekleümesi beklenen yüzde 3,7 seviyesinden yüzde 1,1’e düümesi hedeflenmektedir. iii) 2010 y×l×nda GSYH’ya oran olarak yüzde 1,0 düzeyinde olan faiz giderleri ve özelleütirme gelirleri hariç kamu kesimi fazlas×n×n Program dönemi sonunda yüzde 1,7’ye yükseleceùi öngörülmektedir. iv) 2010 y×l×nda yüzde 39,1 olarak gerçekleüeceùi tahmin edilen genel devlet harcamalar×n×n GSYH’ya oran×n×n, 2013 y×l×nda yüzde 36,1’e düümesi beklenmektedir. 154 Orta Vadeli Program (2011-2013) v) 2010 y×l×nda yüzde 34,4 olacaù× tahmin edilen genel devlet faiz d×ü× harcamalar×n×n GSYH’ya oran×n×n, sürekli bir azalma trendi içerisinde Program dönemi sonunda yüzde 32,6’ya gerilemesi beklenmektedir. vi) 2010 y×l×nda yüzde 35,0 olacaù× tahmin edilen özelleütirme gelirleri hariç genel devlet gelirlerinin GSYH’ya oran×n×n, 2013 y×l×nda yüzde 34,3 olmas× beklenmektedir. vii) 2010 y×l×nda yüzde 26,2 olarak gerçekleüeceùi tahmin edilen sosyal güvenlik primleri dahil vergi yükünün (vergi red ve iadeleri hariç) GSYH’ya oran×n×n, 2011 y×l×nda yüzde 26,4’e yükseleceùi ve Program dönemi sonunda tekrar yüzde 26,2 seviyesine gerileyeceùi öngörülmektedir. viii) GSYH’ya oran olarak, 2009 y×l×nda yüzde 45,5 düzeyinde gerçekleüen AB tan×ml× genel yönetim nominal borç stokunun 2010 y×l×nda yüzde 42,3 düzeyine gerilemesi beklenmektedir. Söz konusu oran×n düzenli bir azalma trendi göstererek, Program dönemi sonunda yüzde 36,8 düzeyinde gerçekleümesi öngörülmektedir. ix) Program döneminde gerçekleütirilmesi öngörülen özelleütirmeler sonras×nda küçülen KúT sisteminin, doùal gaz tüketiminin arz×n alt×nda kalmas×n×n da tesiriyle 2010 y×l×nda yüzde 0,3 olmas× tahmin edilen faiz d×ü× fazlas×n×n GSYH’ya oran×n×n Program dönemi sonunda yüzde 0,1 faiz d×ü× aç×ùa dönüümesi beklenmektedir. 3. Ödemeler Dengesi i) Program döneminde, dünya ticaretinde ve ticaret ortaklar×m×z×n ekonomilerinde baülayan toparlanman×n devam etmesi ve bu geliümenin de d×ü talebe olumlu yans×mas× sonucunda ihracat×n dönem boyunca y×ll×k ortalama olarak cari fiyatlarla yüzde 12,7 oran×nda artarak 160 milyar dolara ulaümas× beklenmektedir. ii) Ekonomimizdeki büyümeye paralel olarak ithalat×n da h×zla yükseleceùi ve y×ll×k ortalama yüzde 11,3 art×üla 2013 y×l×nda 245 milyar dolara ulaüacaù× tahmin edilmektedir. Dönem sonunda yak×t ithalat×n×n (27. Fas×l) 53,1 milyar dolara ulaümas× beklenmektedir. iii) Programda öngörülen politikalar×n uygulanmas×yla ihracat×n ithalat× karü×lama oran×n×n tedrici bir üekilde artmas× ve böylece d×ü ticaret aç×ù×n×n GSYH’ya oran×n×n yüzde 9,3 seviyesinde kalmas× öngörülmektedir. 155 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 iv) Turizm gelirlerinin GSYH içindeki pay×n×n Program dönemi boyunca yüzde 3 seviyesinde kalacaù× tahmin edilmektedir. v) Program döneminde hedeflenen ortalama yüzde 5 büyümeye raùmen, yurtiçi tasarruflar× art×rmaya yönelik politikalar×n da katk×s×yla, cari iülemler aç×ù×n×n GSYH’ya oran×n×n ortalama yüzde 5,2 civar×nda kalacaù× öngörülmektedir. 4. Enflasyon i) Program döneminde toplam talep koüullar×n×n enflasyona düüüü yönünde yapt×ù× katk×n×n devam edeceùi öngörülmektedir. Politika faizlerinin 2011 y×l×nda s×n×rl× bir art×ü gösterdikten sonra dönem boyunca tek haneli düzeylerde kalmas×, g×da enflasyonunun yüzde 7 seviyesinde seyretmesi ve petrol fiyatlar×n×n 80-85 dolar seviyesinde gerçekleümesi beklenmektedir. Bu çerçevede, TÜFE y×ll×k art×ü h×z×, 2010 y×l× için yüzde 7,5, 2011, 2012 ve 2013 y×llar× için ise s×ras×yla yüzde 5,3, yüzde 5 ve yüzde 4,9 olarak tahmin edilmiütir. B. MAKROEKONOMñK POLñTñKALAR 1. Büyüme ve ñstihdam i) Kriz sonras× dönemde güçlü, sürdürülebilir ve istihdam yaratan büyümenin saùlanmas× için para, maliye ve gelirler politikalar× koordinasyon içerisinde yürütülecektir. ii) Ekonomide yurtiçi tasarruflar× art×rmaya yönelik çal×ümalar sürdürülecektir. Kamu mali disiplininin saùlanmas× çerçevesinde, kamu tasarruflar×n×n iyileütirilmesi bu amac×n gerçekleütirilmesine katk×da bulunacakt×r. iii) Kriz sonras×nda ekonomik canlanman×n güçlendirilmesi ve istikrarl× büyüme için özel kesim yat×r×mlar×n× ve ihracat× art×rmaya yönelik politikalara devam edilecektir. iv) Kamu yat×r×mlar×nda teknik ve sosyal altyap×n×n geliütirilmesine öncelik verilecektir. v) Ekonominin istihdam yaratma kapasitesini art×racak politikalara öncelik verilecektir. Bu çerçevede, iügücü piyasas× daha esnek hale getirilecek ve iügücünün niteliùi art×r×lacakt×r. vi) KOBú’lerin rekabet gücü art×r×lacak ve istihdam yaratma kapasitesi iyileütirilecektir. vii) Bölgelerdeki potansiyelin ve dinamiklerin ulusal büyümeye ve kalk×nmaya saùlad×klar× katk× art×r×lacakt×r. 156 Orta Vadeli Program (2011-2013) viii) K×rsal kesimde, görece verimliliùi yüksek ekonomik faaliyet alanlar×n× geliütirmek suretiyle, istihdam ve katma deùer art×r×lacakt×r. 2. Kamu Maliye PolitikasÜ Kamu kesimi aç×ù× azalt×larak özel sektörün kullanabileceùi kaynaklar×n art×r×lmas×na katk× saùlanacak ve böylelikle özel sektör öncülüùünde bir büyüme sürecinin gerçekleümesine yard×mc× olunacakt×r. Mali saydaml×k ve hesap verebilirliùin art×r×lmas×na yönelik idari ve hukuki düzenlemelere devam edilecek, baülat×lm×ü olan reformlar×n uygulama boyutu güçlendirilecektir. Politika oluüturma ve analiz sürecinde büyük önem taü×yan kamu mali istatistiklerinin uluslararas× standartlara uyumu saùlanacakt×r. a. Kamu Harcama PolitikasÜ Kamu kaynaklar×n×n kullan×m×nda, belirlenen politika ve öncelikler doùrultusunda hareket edilmesi, yürütülen faaliyet ve projelerin gereklilik, etkinlik ve verimlilik aç×s×ndan gözden geçirilerek kamu harcamalar×n×n saùl×kl× bir temele kavuüturulmas× esast×r. Bu çerçevede; i) Kamu idareleri taraf×ndan harcama programlar× gözden geçirilecek; ihtiyaçlara cevap vermeyen, verimsiz faaliyet ve projeler tasfiye edilecek, böylece kamu kaynaù×n×n ihtiyaçlar doùrultusunda daha etkin kullan×m× saùlanarak mali alan oluüturulacakt×r. ii) Kamuda personel istihdam×; personel ihtiyac×n×n belirlenmesi ve personelin niteliùinin art×r×lmas×na yönelik çal×ümalar doùrultusunda ve merkezi yönetim bütçe kanunlar×nda belirlenen s×n×rlamalara uygun olarak gerçekleütirilecektir. iii) Saùl×k hizmetlerinin kalitesinden ödün verilmeksizin ilaç ve tedavi harcamalar×n× daha ak×lc× hale getirmeye yönelik tedbirler al×nmaya devam edilecektir. Üniversite hastanelerinin finansman s×k×nt×lar×n×n giderilmesine yönelik yap×sal tedbirler al×nacakt×r. iv) Saùl×k harcamalar×na iliükin denetimlerin daha etkin bir üekilde yap×labilmesi amac×yla, saùl×k hizmet sunucular×n×n geçmiü davran×ülar×n× dikkate alan denetim modelleri geliütirilecek, risk analizi ve veri madenciliùi alanlar×nda yaz×l×m, donan×m ve eùitim altyap×s× güçlendirilecektir. v) Genel saùl×k sigortas×, getireceùi mali yüklerin makul düzeyde tutulmas× amac×yla, saùl×kta dönüüüm program×yla birlikte uygulanmaya devam edilecektir. 157 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 vi) Sosyal yard×mlarda etkinliùin saùlanmas×na yönelik olarak sosyal yard×mlarla istihdam aras×nda baùlant× kurulacak ve sosyal yard×mlardan mükerrer yararlanma önlenecektir. vii) Mahalli idarelerin genel bütçe vergi paylar×ndan kamuya olan borçlar×na mahsuben yap×lacak kesinti, yeni borç doùmas×n× engelleyecek ve borç stokunun azalmas×na yard×mc× olacak bir oranla düzenli olarak uygulanacakt×r. viii) Kamu ihale sisteminin etkinlik ve üeffafl×ù×n×n art×r×lmas×n× ve AB müktesebat×nda yer alan kapsam, tan×m ve istisnalarla uyumunu saùlayacak düzenlemeler hayata geçirilecektir. ix) Mali sonuç doùuracak düzenleme ve uygulamalarla ilgili olarak, k×sa dönemin yan× s×ra, orta ve uzun dönemi de içeren etki analizleri yap×lacakt×r. b. Kamu YatÜrÜm PolitikasÜ Kamu yat×r×mlar×n×n etkinliùi art×r×lacak; yat×r×mlar, öncelikli sosyal ihtiyaçlar× giderecek ve üretken faaliyetleri destekleyecek nitelikteki altyap×ya yönlendirilecek; sektörel, bölgesel ve AB’ye uyum yönündeki amaçlar×n gerçekleütirilmesinde etkili bir araç olarak kullan×lacakt×r. Bu çerçevede; i) Kamu yat×r×mlar× etkili ve verimli bir üekilde zaman×nda gerçekleütirilecek ve mevcut sermaye stoku daha etkin kullan×lacakt×r. ii) Eùitim, saùl×k, teknolojik araüt×rma, ulaüt×rma, içme suyu ile bilgi ve iletiüim teknolojilerinin geliütirilmesine yönelik altyap× yat×r×mlar×na öncelik verilecektir. iii) Kamu yat×r×mlar×, baüta Güneydoùu Anadolu Projesi, Doùu Anadolu Projesi, Konya Ovas× Projesi olmak üzere bölgeler aras× geliümiülik farklar×n× azaltmay× hedefleyen ekonomik ve sosyal altyap× projelerine yoùunlaüt×r×lacakt×r. iv) AB’ye üyelik yönünde ortaya konulan politika ve önceliklerin hayata geçirilmesi için sürdürülen çal×ümalar×n gerektirdiùi yat×r×mlar h×zland×r×lacakt×r. v) Kamu altyap× yat×r×mlar×n×n gerçekleütirilmesinde özel sektör kat×l×m×n× art×r×c× modellerin kullan×m× yayg×nlaüt×r×lacakt×r. vi) Kamu yat×r×m teklif ve kararlar×, sorun ve çözüm analizlerini içeren sektör çal×ümalar× ve nitelikli yap×labilirlik etüd ve analizlerine dayand×r×lacakt×r. 158 Orta Vadeli Program (2011-2013) c. Kamu Gelir PolitikasÜ Uygulanacak kamu gelir politikalar×n×n temel amac×; büyüme, yat×r×m ve istihdam×n desteklenmesine ve ekonomide kay×td×ü×l×ù×n azalt×lmas×na katk×da bulunmak ve etkin, basit ve adil bir vergilendirme sistemi oluüturmakt×r. Bireysel ve kurumsal tasarruf ve sermaye birikiminin teüvik edilmesi özel önem taü×maktad×r. Bu çerçevede; i) Vergi politikalar×n×n uygulanmas×nda istikrar ve vergilendirmede öngörülebilirlik esas olacakt×r. ii) Doùrudan yabanc× sermaye yat×r×mlar×n×n ülkeye giriüinin h×zland×r×lmas×na, yat×r×mlar×n ve Ar-Ge faaliyetlerinin desteklenmesine, istihdam×n art×r×lmas×na ve bölgeler aras× geliümiülik farkl×l×klar×n×n azalt×lmas×na yönelik vergi politikalar×n×n uygulanmas×na devam edilecektir. iii) Vergi kanunlar×nda yer alan istisna, muafiyet ve vergi indirimi hükümleri, öngörülen sosyo-ekonomik politika ve hedefler çerçevesinde gözden geçirilerek vergi mevzuat× sadeleütirilecektir. ústisna, muafiyet ve indirimler nedeniyle oluüan vergi harcamas× tutarlar×n×n hesaplanmas×na devam edilecektir. iv) Yüksek oranda vergilendirilen ürünler baüta olmak üzere vergi kay×p ve kaçaù×n× önlemeye yönelik denetimler art×r×lacakt×r. v) Vergi ve diùer mali yükümlülüklerin zaman×nda ödenmesini saùlamak amac×yla etkin bir tahsilât sistemi oluüturulacakt×r. vi) Vergiye gönüllü uyumun art×r×lmas× ve vergi taban×n×n geniületilmesine yönelik çal×ümalara devam edilecektir. vii) Maktu vergi ve harçlar genel ekonomik koüullar göz önüne al×narak güncellenecektir. viii) Vergi idaresinin denetim ve uygulama kapasitesinin güçlendirilmesiyle ilgili çal×ümalara devam edilecektir. ix) Vergi uyuümazl×klar×na dair idari yarg×lama alan×nda gerekli düzenlemeler yap×lacakt×r. x) Yerel yönetimlerin öz gelirlerinin art×r×lmas×na yönelik düzenlemeler hayata geçirilecektir. Yerel idarelerin öz gelirlerinin art×r×lmas×nda, imar ve altyap× hizmetleri sonras×nda varl×klar×n deùerinde ortaya ç×kan art×ülardan daha fazla yararlan×lacakt×r. 159 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 xi) At×l vaziyette bulunan Hazineye ait taü×nmazlar, ilgili kamu kurum ve kuruluülar×yla koordinasyon içerisinde, geliütirilecek projeler vas×tas×yla ekonomiye kazand×r×lacakt×r. d. Kamu Borçlanma PolitikasÜ Kamu borcunun yönetimi, iç ve d×ü piyasa koüullar× ile maliyet unsurlar× göz önünde bulundurularak belirlenen risk düzeyi çerçevesinde, finansman ihtiyac×n×n orta ve uzun vadede mümkün olan en uygun maliyetle karü×lanmas× ilkesine dayanmaktad×r. Bu ilke çerçevesinde, i) Kamu kesimi borçlanmas×n×n özel kesim kaynaklar×n× d×ülamamas×n× teminen iç borç çevirme oran× kademeli olarak azalt×lacakt×r. ii) ûeffafl×ù×n art×r×lmas× amac×yla, kamuoyunun ihtiyaçlar× da dikkate al×narak, finansman programlar× ve borç bilgilerinin düzenli olarak aç×klanmas×na devam edilecektir. iii) Devlet iç borçlanma senetlerinin yat×r×mc× taban×n×n geniületilmesi amac×na yönelik olarak yeni araçlar×n ve yeni sat×ü yöntemlerinin geliütirilmesine iliükin çal×ümalara devam edilecektir. e. Kamu Mali Yönetimi ve Denetim údari ve mali sorumluluklar×n gereùi gibi yerine getirilmesine yönelik olarak 5018 say×l× Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunuyla oluüturulan yeni mali yönetim ve denetim anlay×ü×n×n, tüm unsurlar×yla hayata geçirilebilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda, iç kontrol sistemlerinin saùl×kl× bir üekilde kurulmas×, iç ve d×ü denetimin etkin ve koordineli bir üekilde çal×ümas× esast×r. i) 5018 say×l× Kanunla uyum saùlayacak üekilde etkin bir d×ü denetimin saùlanmas× için Say×ütay’×n yasal ve insan kaynaklar× altyap×s× güçlendirilecektir. ii) Say×ütay’×n denetim faaliyetleri kamuda yayg×nlaüt×r×lacakt×r. úç kontrol ve iç denetim sisteminin saùl×kl× bir üekilde çal×ümas×na yönelik Say×ütay’×n daha fazla katk× vermesi saùlanacakt×r. iii) Kamu kurum ve kuruluülar×nda yönetim sorumluluùunun güçlendirilmesi için gerekli mali yönetim, iç kontrol ve iç denetim faaliyetlerinin etkin bir üekilde uygulanmas×na yönelik tedbirler güçlendirilecektir. 160 Orta Vadeli Program (2011-2013) iv) Kamu idarelerinin faaliyetlerinde kamu iç kontrol standartlar×n×n esas al×nmas× saùlanacakt×r. v) Kamu kuruluülar×nda kamu mali yönetiminin gerektirdiùi hizmetlerin daha etkin sunulmas×n× teminen insan kaynaklar× altyap×s× nitelik ve nicelik olarak güçlendirilecektir. f. Kamu ñktisadi Teíebbüsleri ve Özelleítirme KúT’lerin kârl×l×k ve verimlilik ilkelerine uygun olarak iületilmesi esast×r. KúT’lerin belirli bir takvim ve strateji çerçevesinde özelleütirilme çal×ümalar× kararl×l×kla sürdürülecektir. i) KúT’lerde; yetkilendirmeyi, hesap verebilirliùi, üeffafl×ù×, karar alma süreçlerinde etkinliùi ve performansa dayal× yönetimi esas alan stratejik yönetim anlay×ü× yayg×nlaüt×r×lacakt×r. ii) KúT’lerin tüm iületmecilik politikalar×; stratejik planlar ile genel yat×r×m ve finansman kararnamelerinde öngörülen hedeflere ulaüacak üekilde belirlenecek ve etkin bir üekilde uygulanacakt×r. iii) KúT’lerin gayrimenkullerinin deùerlendirilmesinde rayiç bedel esas al×nacakt×r. KúT’lerin at×l olmayan gayrimenkullerinin devri, iületmenin verimliliùi, bütünlüùü ve çevre saùl×ù× gibi hususlar× olumsuz etkilemeyecek üekilde mümkün olabilecektir. Kamu kurum ve kuruluülar×n×n KúT’lerin gayrimenkullerine iliükin devralma taleplerinin deùerlendirilmesinde 2942 say×l× Kamulaüt×rma Kanunu hükümleri esas al×nacakt×r. iv) KúT’lerin sürekli zarar eden ve al×nacak tedbirlerle kâra geçirilmesi mümkün görülmeyen iületme birimleri tasfiye edilecektir. v) KúT’lerde nitelikli personel ihtiyac×n×n karü×lanmas× için gerekli tedbirler al×nacakt×r. vi) Kamunun elektrik daù×t×m× ve üeker üretimi alanlar×ndan tamamen çekilmesi; elektrik üretimi, telekomünikasyon, liman, otoyol ve köprü iületmeciliùindeki pay×n×n ise azalt×lmas× hedeflenmektedir. 3. Ödemeler Dengesi ústikrarl× ve sürdürülebilir büyüme ortam×n×n saùlanmas× için cari aç×ù×n kontrol alt×na al×nmas× ve borç yaratmayan kaynaklarla finanse edilmesi esast×r. i) úhracatta firmalar×n küresel rekabet gücünü art×rmak amac×yla yenilikçiliùe ve Ar-Ge’ye dayal×, katma deùeri yüksek, markal× ürün ve hizmetlerin üretim ve pazarlama süreçlerinin desteklenmesi saùlanacakt×r. 161 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 ii) úhracatta pazar çeüitliliùini art×rmak amac×yla bölgesel stratejiler kapsam×nda, küresel krizden nispeten daha az etkilenen Afrika ülkeleri ile Asya-Pasifik ve benzeri ülke gruplar×na yönelik ticaretin art×r×lmas× saùlanacakt×r. iii) Belirlenen hedef ülkelerle ticari iliükilerin geliütirilmesine yönelik “Ülke Masalar×” kapsam×nda pazara giriü projeleri ve eylem planlar× haz×rlanarak hayata geçirilecektir. Ayr×ca, ihracatç×lar×n karü×laüt×klar× pazara giriü engelleri tespit edilerek bu engellerin ortadan kald×r×lmas×na yönelik giriüimlerde bulunulacakt×r. iv) Üretim ve ihracat×n ithalata olan yüksek oranl× baù×ml×l×ù×n× azaltmak amac×yla özellikle ara mallar× ve yat×r×m mallar×nda yurtiçi üretim kapasitesini art×r×c× politikalara ve desteklere devam edilecektir. v) AB teknik mevzuat×na uyumda ilerleme kaydedilecek ve yurtiçi ve yurtd×ü× piyasalara kaliteli ve güvenli ürün arz edilmesi saùlanacakt×r. Ayr×ca, AB’nin üçüncü ülkelerden ithalatta ürün güvenliùi denetimleri sistemiyle mevzuat×m×z×n uyumlu hale getirilmesi çal×ümalar× sürdürülecektir. vi) úhracata yönelik kredi ve garanti destek imkanlar×n× iyileütirmek amac×yla Eximbank kaynaklar×n×n art×r×lmas×na devam edilecektir. vii) “Üretime Dönük úhracat Stratejisinin” bir parças× olan “Girdi Tedarik Stratejisi” çerçevesinde; dahilde iüleme rejiminde, iç piyasa üretimi ve denetim koüullar×nda ortaya ç×kan geliümelere paralel olarak gerekli deùiüiklik ve düzenlemeler yap×lacakt×r. viii) úpek yolunun yeniden canland×r×lmas× amac×yla, Japonya’dan Türkiye’ye kadar olan güzergâhtaki gümrük idareleri aras×nda iübirliùinin art×r×lmas×, ticaretin kolaylaüt×r×lmas× ve s×n×r geçiülerinin h×zland×r×lmas× yönündeki çal×ümalara devam edilecektir. 4. Para PolitikasÜ Para politikas× 2011–2013 döneminde de enflasyon hedeflemesi çerçevesinde yürütülecektir. Para politikas×n×n temel amac× fiyat istikrar×n× saùlamak ve sürdürmektir. Bu amaç doùrultusunda; i) Temel para politikas× arac× olarak k×sa vadeli faiz oranlar× kullan×lmaya devam edilecektir. K×sa vadeli faiz oran× d×ü×ndaki para politikas× araçlar×, önümüzdeki dönemde de para politikas×n×n etkinliùini art×rmak ve ekonomiye dair riskleri azaltmak amac×yla kullan×labilecektir. 162 Orta Vadeli Program (2011-2013) ii) Enflasyon hedefleri, Hükümet ve Merkez Bankas× taraf×ndan üç y×ll×k vadede belirlenecektir. iii) Para politikas×nda hesap verebilirliùi ve üeffafl×ù× temin etmek amac×yla, enflasyonun y×l sonu hedefinden belirgin olarak sapmas× ya da sapma olas×l×ù×n×n ortaya ç×kmas× halinde, Merkez Bankas× hedeften sapman×n nedenlerini ve enflasyonun tekrar hedefe yak×nsamas× için al×nmas× gereken önlemleri Hükümete yaz×l× olarak bildirecek ve kamuoyuna duyuracakt×r. iv) Esnek ve etkin likidite yönetimine imkan veren para politikas×n×n operasyonel çerçevesi önümüzdeki dönemde de sürdürülecektir. v) Dalgal× döviz kuru rejimi uygulamas×na bu dönemde de devam edilecektir. vi) Piyasa derinliùinin kaybolmas×na baùl× olarak kurlarda saùl×ks×z fiyat oluüumlar×n×n gözlenmesi durumunda döviz sat×m ihaleleri yap×labileceùi gibi spekülatif davran×ülar gözlenmesi durumunda piyasaya doùrudan müdahale edilebilecektir. vii) Piyasa koüullar× göz önünde bulundurularak, rezerv biriktirme amaçl× döviz al×m ihaleleri önceden ilan edilen program dahilinde yap×lmaya devam edilecektir. IV. PROGRAM DÖNEMñ GELñìME EKSENLERñ A. REKABET GÜCÜNÜN ARTIRILMASI 1. ñí OrtamÜnÜn ñyileítirilmesi úü ortam×n×n rekabetçi bir yap×ya kavuüturularak iyileütirilmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) KOBú’lerin finansmana eriüimlerinin art×r×lmas× amac×yla saùlanan desteklerin etkinliùi art×r×lacak ve finansal araçlar çeüitlendirilecektir. ii) KOBú’lerin, yeni giriüimcilerin, esnaf ve sanatkârlar×n rekabet güçlerinin art×r×lmas×na yönelik etkin destekler saùlanacak, desteklere iliükin izleme ve deùerlendirme sistemleri oluüturulacak ve kurumlar aras× iübirliùi ve koordinasyon art×r×lacakt×r. iii) úü ortam×n×n iyileütirilmesine yönelik olarak bürokrasinin azalt×lmas×, iülemlerin h×zland×r×lmas× ve iülem maliyetlerinin düüürülmesi konusundaki çal×ümalar sürdürülecektir. 163 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 iv) Devlet yard×mlar×n×n AB müktesebat×yla uyumlu hale getirilmesi çal×ümalar× sürdürülecektir. v) Fikri mülkiyet sisteminin etkinliùini saùlamak üzere; k×sa, orta ve uzun vadeli stratejiler belirlenecek, kurumsal kapasite ve hukuki altyap× güçlendirilecek, kurumlar aras× etkin bir iübirliùi ve koordinasyon saùlanacak, toplum düzeyinde yayg×n ve yerleüik fikri haklar kültürü oluüturulacakt×r. vi) Giriüimci Bilgi Sistemi geliütirilecektir. 2. Ekonomide KayÜtdÜíÜlÜðÜn AzaltÜlmasÜ Ekonomide rekabet gücünün art×r×lmas×, haks×z rekabetin önlenmesi ve kamu finansman×na katk×da bulunulmas× hedefleri doùrultusunda, ekonomide kay×td×ü×l×ù×n azalt×lmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Kay×td×ü× Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan× güncellenecektir. Söz konusu Plan kapsam×nda kay×td×ü×l×ùa karü× kurumsal ve toplumsal mutabakat güçlendirilerek kay×t içi faaliyetler özendirilecek, denetim kapasitesi art×r×lacak, yapt×r×mlar×n etkinliùi art×r×lmak üzere gözden geçirilecektir. ii) Baüta vergi denetimi olmak üzere, denetimlerde etkinliùin kurumlar aras× çapraz kontrolü de içerecek üekilde saùlanmas× amac×yla kamu idarelerinin uygulama kapasitesinin geliütirilmesine yönelik çal×ümalara aù×rl×k verilerek, idarelerin beüeri ve teknolojik altyap×s× iyileütirilecektir. 3. Finansal Sistemin Geliítirilmesi Finans sektöründe güven ve istikrar güçlendirilecek ve sektörün uluslararas× rekabet gücü art×r×lacakt×r. Bu çerçevede; i) Finansal piyasalar×n daha etkin izlenmesi, sistemik risk yönetiminin etkinliùinin art×r×lmas× ve yurt d×ü× ilgili mercilerle iübirliùinin art×r×lmas× saùlanacakt×r. ii) Finans sektöründeki tüketici ve yat×r×mc× haklar×n×n gözetilmesine yönelik uygulamalar geliütirilecektir. iii) Finans sektörünün düzenleme ve denetimi, uluslararas× standartlara, AB müktesebat×na, küresel kriz sonras× dönemde G-20 platformu öncülüùünde yürütülen yeni çal×ümalara uyum gözetilerek geliütirilecektir. 164 Orta Vadeli Program (2011-2013) iv) ústanbul Uluslararas× Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Plan× titizlikle uygulanacakt×r. 4. Enerji ve UlaítÜrma AltyapÜsÜnÜn Geliítirilmesi a. Enerji Enerji politikas×n×n temel amac×; artan nüfusun ve büyüyen ekonominin ihtiyaç duyacaù× enerjinin, rekabetçi bir serbest piyasa ortam×nda, sürekli, kaliteli ve güvenli bir üekilde asgari maliyetle karü×lanmas×d×r. Bu çerçevede; i) Elektrik enerjisi arz güvenliùinin temini ve elektrik üretim, iletim ve daù×t×m yat×r×mlar×n×n arz-talep projeksiyonlar× çerçevesinde gerçekleütirilmesi için gerekli tedbirler al×nacakt×r. ii) Elektrik daù×t×m ve üretim özelleütirmeleri gelir elde etmenin yan× s×ra piyasada oluüacak fiyat yap×s× ve diùer sektörel öncelikler göz önünde bulundurularak gerçekleütirilecektir. iii) Elektrik arz×nda saùl×kl× bir kaynak çeüitliliùi yaratmak ve arz güvenliùini art×rmak amac×yla nükleer güç santrallerinin kurulmas× konusunda baülat×lan çal×ümalara devam edilecektir. iv) Elektrik Enerjisi Piyasas× ve Arz Güvenliùi Stratejisi Belgesi ile ilan edilmiü elektrik üretimindeki kaynak kullan×m hedefleri dikkate al×narak, elektrik maliyetlerinin asgari seviyelerde tutulmas×n× saùlayacak üekilde elektrik enerjisi üretiminde yerli kaynaklar×n pay×n×n art×r×lmas× için tedbirler al×nacakt×r. v) Elektrik üretiminde doùal gaz ve ithal kömür kaynaklar×na baù×ml×l×k azalt×lacakt×r. Elektrik d×ü× alanlarda doùal gaz kullan×m× rekabete dayal× olarak yayg×nlaüt×r×lacak ve mevsimsel talep deùiüimleri de dikkate al×narak ulusal düzeyde doùal gaz arz güvenliùi saùlanacakt×r. vi) Elektrik üretimi, iletimi ve daù×t×m×nda kay×p/kaçaklar×n asgari seviyeye indirilmesi, Enerji Verimliliùi Kanunu çerçevesindeki destekleme imkânlar×n×n art×r×lmas×, talep taraf× yönetimi, yüksek verimli kojenerasyon ve yal×t×m gibi uygulamalar×n yayg×nlaüt×r×lmas× yönünde politikalar izlenecektir. vii) Bölgemizde bulunan enerji (petrol, doùal gaz ve elektrik) kaynaklar×n×n uluslararas× pazarlara ulaüt×r×lmas×nda Türkiye’nin transit güzergâh× ve terminal ülke olmas× için gerekli çal×ümalar sürdürülecektir. 165 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 b. UlaítÜrma Ulaüt×rma sektöründe temel amaç; taü×ma türleri aras×nda dengenin saùland×ù×, çaùdaü teknoloji ve uluslararas× kurallarla uyumlu, çevreye duyarl×, ekonomik, güvenli ve h×zl× taü×mac×l×ù×n yap×ld×ù× bir ulaüt×rma altyap×s×n×n oluüturulmas×d×r. Ulaüt×rma alt sektörlerinin birbirlerini tamamlay×c× nitelikte çal×ümas× ve kombine taü×mac×l×ù×n yayg×nlaüt×r×lmas× esast×r. Bu çerçevede; i) Ulaüt×rman×n tüm türlerinde trafik güvenliùi art×r×lacakt×r. ii) AB kaynaklar×ndan azami ölçüde yararlan×larak, ulusal ulaü×m aùlar×m×z×n Trans-Avrupa ulaüt×rma aùlar×yla bütünleümesi, Türk limanlar×n×n AB deniz otoyollar×nda ana akslar üzerinde yer almas× ve Avrupa Tek Hava Sahas×na entegrasyonun saùlanmas× yönündeki çal×ümalara devam edilecektir. iii) Devam eden bölünmüü yol yap×m çal×ümalar× tamamlanacak; ayr×ca mevcut karayollar×, standartlar× yükseltilerek iyileütirilecektir. iv) TCDD’nin hizmet kalitesi art×r×lacak, h×zl× trenle yolcu taü×mac×l×ù× yayg×nlaüt×r×lacakt×r. Demiryolu taü×mac×l×ù×n×n sektör içindeki pay×n× art×rmak ve TCDD’nin kamu üzerindeki mali yükünü azaltmak amac×yla, demiryolu sektörü ve TCDD yeniden yap×land×r×lacakt×r. v) Yük taü×mac×l×ù×nda demiryolu ve denizyoluna aù×rl×k verilecek; iç bölge baùlant×lar× geliütirilerek limanlar kombine taü×mac×l×k yap×labilen lojistik merkezler haline getirilecektir. Uygun liman sahalar× tespit edilecek, ana limanlar oluüturulacak ve limanlar×n etkin yönetimi saùlanacakt×r. vi) Havaalanlar×nda orta ve uzun vadeli kapasite ihtiyaçlar×n×n belirlenmesine yönelik çal×ümalar yap×lacak, bölgesel hava taü×mac×l×ù×n×n geliütirilmesine yönelik tedbirler al×nacakt×r. vii) Kent içi ulaü×m altyap× projelerinin planlanmas×, projelendirilmesi, yap×m× ve iületilmesi aüamalar×nda etkinlik ve verimlilik art×r×lacakt×r. 5. Çevrenin KorunmasÜ ve Kentsel AltyapÜnÜn Geliítirilmesi Kentlerin yaüam standartlar×n×n yükseltilmesi, sürdürülebilir kentsel geliümenin saùlanmas×, yaüanabilir mekanlar×n oluüturulmas× ve çevrenin korunmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; 166 Orta Vadeli Program (2011-2013) i) AB müktesebat×na uyum kapsam×nda müzakerelere aç×lan çevre fasl×nda uyumlaüt×r×lan mevzuat×n uygulanmas×nda etkinliùi saùlamak üzere ilgili tüm kurumlar×n kapasiteleri geliütirilecektir. ii) úklim deùiüikliùiyle mücadele kapsam×ndaki faaliyetler Ulusal úklim Deùiüikliùi Stratejisi çerçevesinde yürütülecektir. iii) Baüta biyolojik çeüitlilik olmak üzere doùal kaynaklar×n korunmas×, geliütirilmesi ve ekonomik anlamda deùer kazand×r×lmas×na yönelik çal×ümalar yap×larak sürdürülebilir kullan×m× saùlanacakt×r. iv) Ülkemizde su kaynaklar×n×n etkin bir üekilde yönetimi amac×yla idari, yasal ve finansal düzenlemeler gerçekleütirilecektir. v) Kat× at×k yönetiminde kaynakta ayr×üt×rma, toplama, taü×ma, geri kazan×m ve bertaraf safhalar× teknik ve mali yönden bir bütün olarak deùerlendirilecektir. vi) Çevre korumaya yönelik kentsel altyap× hizmetlerinin planlanmas×, projelendirilmesi, gerçekleütirilmesi ve iületilmesinde belediyelerin kapasiteleri geliütirilecektir. vii) Mekânsal planlama sisteminin geliütirilmesine yönelik çal×ümalar yap×lacakt×r. viii) Konut arz ve talebine yeterli kaynak saùlamak üzere sermaye piyasas× araçlar× geliütirilecektir. 6. Ar-Ge ve Yenilikçiliðin Geliítirilmesi Bilim ve teknolojide yetkinleümek, bu yetkinliùi ekonomik ve sosyal faydaya dönüütürmek, Ar-Ge çal×ümalar×n×n ürüne dönüümesi ve rekabet gücüne katk×s×n×n art×r×lmas× sürecinde önemli rol üstlenen özel sektörün yenilik yeteneùini art×rmak bilim ve teknoloji politikas×n×n temel amac×d×r. Bu çerçevede; i) Ulusal yenilik sistemi içerisinde kurum ve kuruluülar×n, görev ve faaliyetleri göz önüne al×narak, aralar×ndaki iübirliùinin ve özel kesimin sistem içerisindeki etkinliùinin art×r×lmas× desteklenecektir. ii) Baüta KOBú’ler olmak üzere, özel kesimin Ar-Ge kapasitesi ve Ar-Ge’ye olan talebinin art×r×lmas× saùlanacakt×r. iii) Özel sektör ile üniversiteler ve araüt×rma kurumlar× aras×ndaki iübirliùini geliütirmeye yönelik programlar ve rekabet öncesi Ar-Ge iübirlikleri desteklenecek, araüt×rmac× insan 167 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 gücü özel sektörün ihtiyaçlar× da dikkate al×narak nitelik ve nicelik yönünden geliütirilecektir. iv) D×üa baù×ml×l×ù×n yüksek olduùu stratejik sektörlerde yerli teknolojik yeteneklerin geliütirilmesi ve ürüne dönüütürülmesine yönelik programlar×n iülerliùi art×r×lacakt×r. v) Kamu araüt×rma kurumlar× ve yükseköùretim kurumlar×nda ileri seviyede araüt×rmalar×n yap×lacaù× mükemmeliyet/uzmanl×k merkezleri ile merkezi araüt×rma laboratuvarlar×n×n kurulmas×na devam edilecek, özel sektörün benzer giriüimleri teüvik edilecektir. 7. Bilgi ve ñletiíim Teknolojilerinin YaygÜnlaítÜrÜlmasÜ Bilgi ve iletiüim teknolojilerinin yayg×n ve etkin kullan×m×yla bilgi toplumuna dönüüüm sürecinin h×zland×r×lmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Bilgi toplumuna dönüüüme yönelik politika ve stratejilerin etkin bir üekilde uygulanmas× ve izlenmesi saùlanacakt×r. ii) Bilgi ve iletiüim teknolojileri altyap×s×n×n geliütirilmesi amac×yla elektronik haberleüme sektöründe alternatif altyap× ve hizmetlerin sunumuna önem verilerek sektörde rekabet art×r×lacakt×r. iii) Elektronik haberleüme sektöründe etkin rekabet ortam×n×n tesis edilmesi amac×yla ihtiyaç duyulan hukuki düzenlemeler tamamlanacak, mevcut düzenlemeler deùiüen teknoloji ve pazar yap×s×n×n ortaya ç×kard×ù× ihtiyaçlar doùrultusunda gözden geçirilecek, düzenlemelerin zaman×nda ve etkin üekilde uygulanmas× saùlanacakt×r. iv) Telekomünikasyon altyap×s×n×n güçlendirilmesi ve maliyetlerin düüürülmesi amac×yla altyap× yat×r×mlar×yla eü anl× olarak fiber optik kablo üebekesi tesisine imkân verecek fiziki altyap×lar×n da kurulmas× saùlanacakt×r. Bilgi ve iletiüim teknolojileri altyap×s×ndaki bölgesel farkl×l×klar azalt×larak, toplumun tüm kesimlerinin geniübant teknolojileri baüta olmak üzere bilgi ve iletiüim teknolojilerine eriüimi art×r×lacak, bu teknolojilerin uygun maliyetlerle yayg×n kullan×m× saùlanacakt×r. v) Uydu teknolojileri alan×nda, milli uydu imal edilmesine yönelik çal×ümalar yoùunlaüt×r×lacakt×r. vi) Bilgi ve iletiüim teknolojileri sektöründe kamu al×mlar×, sektörün geliüimini destekleyecek bir politika arac× olarak kullan×lacakt×r. 168 Orta Vadeli Program (2011-2013) vii) Bilgi teknolojileri sektörünün ihtiyaç duyduùu uzmanl×k alanlar×nda nitelikli insan kaynaù× geliütirilecektir. Yaz×l×m ve hizmetler alan×nda sektörün yurtd×ü×na aç×l×m× desteklenecektir. viii) Posta sektörü kalite, güvenilirlik ve eriüilebilirlik esaslar× ve AB düzenlemeleri paralelinde rekabetçi bir anlay×üla yeniden yap×land×r×lacak ve sektörde etkin düzenleme ve denetim saùlanacakt×r. ix) Uluslararas× yükümlülükler dikkate al×narak yay×nc×l×k sektörü geliütirilecektir. 8. TarÜmsal YapÜnÜn Etkinleítirilmesi Tar×m sektöründe, g×da güvenliùi ve güvenilirliùinin saùlanmas× ile doùal kaynaklar×n sürdürülebilir kullan×m× gözetilerek, örgütlü ve rekabet gücü yüksek bir yap×n×n oluüturulmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Tar×msal destekler, alan ve ürün temelinde farkl×laüt×r×larak üretimde etkinlik, verimlilik ve kaliteyi art×rmaya yönelik olarak düzenlenecektir. ii) Bilgi altyap×lar× baüta olmak üzere tar×m sektöründeki kurumsal ve idari yap×lardaki dönüüüme öncelik verilecek, tar×msal istatistikler nitelik ve nicelik olarak iyileütirilecektir. iii) Kamunun bitki ve hayvan saùl×ù× ile g×da güvenilirliùi hizmetlerine iliükin kapasitesi geliütirilecek ve tar×m ile g×da iületmelerinin modernizasyon faaliyetleri desteklenecektir. iv) Tar×m ürünleri ihracat desteklerinde, katma deùeri yüksek, markal× ve nihai tüketiciye yönelik ürünlere aù×rl×k verilecektir. v) Bitkisel üretimde, verimliliùi art×rma amaçl× uygulamalar yayg×nlaüt×r×lacak, bitki saùl×ù× uygulamalar× geliütirilecektir. vi) Hayvanc×l×kta; et ve süt piyasalar×nda istikrar×n saùlanmas× ve besi hayvanc×l×ù×n×n geliütirilmesi yönünde yap×sal dönüüümü saùlayacak üekilde destekler düzenlenecek, ×slah çal×ümalar×yla hastal×k ve zararl×larla mücadeleye ve kaliteli yem bitkileri üretiminin art×r×lmas×na öncelik verilecektir. vii) Üreticilerin eùitimi ve sektördeki yay×m hizmetlerine iliükin faaliyetler iyileütirilecektir. viii) Toprak ve su kaynaklar×n×n etkin kullan×lmas×na yönelik yöntem ve araçlara öncelik verilecek, arazi toplulaüt×rma ve gerekli yasal düzenlenme yoluyla iületme ölçekleri büyütülecek ve sulama yat×r×mlar× yayg×nlaüt×r×lacakt×r. 169 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 ix) Su ürünleri sektöründe, kaynak yönetim sistemine yönelik kurumsal kapasite geliütirilecek ve yetiütiriciliùin çevresel sürdürülebilirlik ilkeleri çerçevesinde gerçekleütirilmesi saùlanacakt×r. x) Ormanlar, toplum saùl×ù× ve ihtiyaçlar× dikkate al×narak sürdürülebilir yönetim anlay×ü× dahilinde korunarak deùerlendirilecek; aùaçland×rma, rehabilitasyon ve kent ormanc×l×ù× geliütirilecek; ekosistem ve ergonomik aù×rl×kl× eùitim ve tan×t×m faaliyetleri yoùunlaüt×r×lacakt×r. 9. Sanayi ve Hizmetlerde Yüksek Katma Deðerli Üretim YapÜsÜna Geçií SaðlanmasÜ a. Sanayi úmalat sanayiinde rekabet gücünü art×rmak ve dünya ticaretinden daha fazla pay almak üzere yüksek katma deùerli mal üretimini art×rarak, yap×sal dönüüümün h×zland×r×lmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Türkiye’nin belirli sektörlerde üretim merkezi olmas×na yönelik olarak sanayi ihracat× art×r×lacak ve yap×sal dönüüüme katk× saùlayacak Sanayi Stratejisi ve sektörel stratejiler uygulamaya geçirilecektir. ii) Üretimin ithalata olan baù×ml×l×ù×n× azaltmak amac×yla yurtiçi katma deùeri art×r×c× sektörel politikalar geliütirilecektir. iii) Yüksek katma deùerli mal üretimini teminen ürün kalitesi geliütirme ve piyasada güvenli ürünlerin yer almas×n× saùlamak amac×yla laboratuarlar×n kurulmas× desteklenecek, uygunluk deùerlendirme ve piyasa gözetim sistemleri etkinleütirilecektir. iv) Tekstil, haz×r giyim, deri, seramik, cam, mobilya, kuyumculuk gibi geleneksel sektörlerin tüketime yönelik ürünlerinde özgün tasar×m faaliyetleri özendirilecek, ulusal ve uluslararas× marka oluüturulmas× desteklenecektir. v) KOBú’lerin büyüme ve birleümeleri özendirilecek,verimliliklerini art×rmaya, iü kurma ve geliütirmeye yönelik faaliyetleri desteklenecektir. vi) Savunma sanayiinde, yurtiçi teknoloji ve kabiliyet edinimini esas alan bir sistem oluüturulacakt×r. vii) Madencilikte ülke potansiyelinden en üst düzeyde yararlan×lacak, maden arama faaliyetlerine ve katma deùerin art×r×lmas×na önem verilecek, yurtiçinde ve yurtd×ü×nda 170 Orta Vadeli Program (2011-2013) petrol ve doùal gaz arama ve üretim çal×ümalar×na h×z verilecek, ihtiyaç duyulan kurumsal yap×land×rma çal×ümalar× yürütülecektir. b. Hizmetler Turizm Turizm sektöründe, turist baü×na gelirin ve turist say×s×n×n art×r×lmas× amac×yla hizmet kalitesini art×ran, pazarlama kanallar×n× çeüitlendirerek üst gelir gruplar×n× hedef alan, doùal sermayeyi koruyan ve sürdürülebilir k×lan, karü×laüt×rmal× rekabet üstünlüùüne uygun turizm çeüitlerini öne ç×karan bir yap×n×n oluüturulmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Turizm yat×r×mlar×, geliümiü ve yoùun kullan×ma konu olan yörelerden diùer alanlara kayd×r×larak çeüitlendirilecek ve turizm faaliyetlerinin tüm y×la yay×lmas× saùlanacakt×r. ii) Turizm yat×r×mlar×, doùal, tarihi, sosyal ve kültürel çevreyi koruyucu ve geliütirici bir yaklaü×mla ele al×nacakt×r. iii) Uluslararas× turizm pazar×ndan al×nan pay×n art×r×labilmesi için seçilmiü pazarlar baüta olmak üzere tan×t×ma ve uluslararas× örgütler nezdinde turizm alan×ndaki iübirliùine aù×rl×k verilecektir. iv) ústanbul baüta olmak üzere geliüme potansiyeli yüksek turizm bölgelerinin kültürel, sosyal ve doùal zenginlikleri sürdürülebilir turizm yaklaü×m×yla deùerlendirilecektir. ñníaat, Mühendislik-MimarlÜk, Teknik Müíavirlik ve Müteahhitlik Hizmetleri Ülke ekonomisinin özelliklerine ve sosyal gereksinimlere uygun, ileri teknoloji kullanan ve uluslararas× kurallarla uyumlu, çevreye duyarl×, katma deùeri, döviz girdisi ve istihdam× yüksek ve bu doùrultuda hizmet kalitesi, beüeri ve fiziki sermayesi geliümiü bir sektör yap×s× oluüturmak temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Sektörde denetim etkinleütirilecektir. ii) Sektör istihdam×n×n kalitesi art×r×lacakt×r. iii) Yurtd×ü× müteahhitlik ve müüavirlik hizmetlerinde rekabet gücü art×r×lacakt×r. 171 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Ticaret Hizmetleri Rekabetçi bir ortamda verimlilik art×ü×n×n saùlanmas×, ticaret hacminin art×r×lmas×, teknoloji kullan×m× ve yenilikçiliùin özendirilmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Ticaret hizmetlerinde yüksek katma deùerli hizmet üretimi desteklenecektir. Toptan ve perakende ticaret hizmetleri sektöründe; rekabeti ve tüketiciyi koruyan, kay×t d×ü×l×ù× önleyen, verimlilik ve kaliteyi art×ran, hijyen kurallar×na uyumu gözeten ve sektör içi kesimler aras×nda dengeli geliümeyi saùlayan bir ortam tesis edilecektir. ii) Fiziki mal ak×ü×n×n yüksek standartlara sahip güvenilir, ucuz ve h×zl× ulaü×m sistemleriyle temin edilmesine yönelik olarak; lojistik ve kombine taü×mac×l×k faaliyetlerinin geliütirilmesi ve bürokratik iülemlerin basitleütirilmesi saùlanacakt×r. iii) Elektronik ticaretin yayg×nlaüt×r×lmas×na yönelik çal×ümalar sürdürülecektir. B. ñSTñHDAMIN ARTIRILMASI 1. ñígücü PiyasasÜnÜn Geliítirilmesi ústihdam odakl× sürdürülebilir büyüme çerçevesinde, rekabetçi bir ekonomik yap×da ve bilgi toplumuna dönüüüm doùrultusunda istihdam imkanlar×n×n geliütirilmesi, iüsizliùin azalt×lmas× ve iügücü piyasas×n×n etkinleütirilmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) úületmelerin ilave istihdam oluüturmalar×n× kolaylaüt×racak ve kay×td×ü×na yöneliüi önleyecek yeni modeller geliütirilecektir. ii) 5982 say×l× Kanun’la Anayasa hükümlerinde gerçekleütirilen deùiüiklikler ile AB ve ILO norm ve standartlar×na uyum çerçevesinde, çal×üma hayat×na iliükin mevzuat gözden geçirilecek ve sosyal diyalog alan×nda gerekli düzenlemeler yap×lacakt×r. iii) úügücü piyasas×nda baüta gençler, kad×nlar ve özürlüler olmak üzere dezavantajl× kesimlere yönelik destekleyici politikalar sürdürülecektir. 2. Eðitimin ñígücü Talebine DuyarlÜlÜðÜnÜn ArtÜrÜlmasÜ Eùitimin, iügücü talebine duyarl×l×ù×n×n art×r×lmas× ve iügücü piyasas×nda talep edilen nitelik ve nicelikte insan gücünün yetiütirilmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) úü dünyas×n×n talep ettiùi nitelikteki iügücünün yetiütirilmesi amac×yla eùitim sistemi ile iügücü piyasas× aras×ndaki uyum güçlendirilecektir. 172 Orta Vadeli Program (2011-2013) ii) Mesleki Eùitim ve Öùretim Stratejisi haz×rlanacak, Hayat Boyu Öùrenme Stratejisi etkili bir üekilde uygulanacakt×r. iii) AB’ye uyum kapsam×nda Ulusal Yeterlilik Çerçevesi oluüturularak eùitim ve öùretim programlar× ulusal meslek standartlar×na göre güncellenecek ve uyumlaüt×r×lacakt×r. 3. Aktif ñígücü PolitikalarÜnÜn Geliítirilmesi Bireylerin niteliklerine uygun iü edinmelerini kolaylaüt×rmak amac×yla beceri ve nitelik düzeylerini art×racak iügücü eùitimlerini, kamu istihdam hizmetlerini ve iü yaratmay× içeren aktif iügücü programlar×n×n yayg×nlaüt×r×lmas× ve bu kapsamda sunulan hizmetlerin kalitesinin yükseltilmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Aktif iügücü programlar×, iügücü piyasas× üzerindeki etkileri deùerlendirilerek iügücü piyasas× ihtiyaç analizleri doùrultusunda yayg×nlaüt×r×lacakt×r. ii) Aktif iügücü programlar×n×n etkin uygulanmas× amac×yla, úûKUR’un kurumsal kapasitesi geliütirilecek, özel sektör ve ilgili meslek kuruluülar×yla iübirliùi art×r×lacakt×r. C. BEìERñ GELñìME VE SOSYAL DAYANIìMANIN GÜÇLENDñRñLMESñ 1. Eðitim Sisteminin Geliítirilmesi Düüünme, alg×lama ve problem çözme yeteneùi geliümiü, yeni fikirlere aç×k, özgüven ve sorumluluk duygusuna sahip, Atatürk ilkelerine baùl×, demokratik deùerleri benimsemiü, milli kültürü özümsemiü, farkl× kültürleri yorumlayabilen ve kültürler aras× öùrenmeye aç×k, bilgi toplumu gereklerini haiz bireyler yetiütirmek eùitim politikas×n×n temel amac×d×r. Bu çerçevede; i) Eùitimin tüm kademelerinde okullaüma oranlar× art×r×lacak, donan×m ve fiziki altyap× ile eùitici personel nitelikleri geliütirilecek, eùitime eriüimde bölgeler ve cinsiyet itibar×yla dengesizlikler azalt×lacakt×r. ii) Eùitimde kalite, rekabet, verimlilik ve f×rsat eüitliùini art×rmaya yönelik olarak Milli Eùitim Bakanl×ù× ve Yükseköùretim Kurulunun yeniden yap×land×r×lmas×na iliükin çal×ümalar sürdürülecektir. iii) Eùitimin her kademesinde alternatif finansman modelleri geliütirilecek, özel sektörün eùitim yat×r×mlar× kalite odakl× bir anlay×üla teüvik edilecektir. 173 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 iv) Ortaöùretimde okullar aras×ndaki baüar× farkl×l×ù×n× asgari düzeye indirmek amac×yla okul türleri azalt×lacak, ortaöùretime geçiü sistemi yeniden yap×land×r×lacakt×r. v) Mesleki eùitimin pay× ve kalitesi art×r×lacak, özel sektör ve meslek örgütlerinin mesleki eùitim sürecine idari ve mali yönden aktif kat×l×m×n×n saùlanmas× için düzenlemeler yap×lacakt×r. vi) Orta ve yükseköùretimde öùrenci ve öùretim eleman× deùiüimi ve hareketliliùini art×rmaya yönelik uluslararas× programlar art×r×larak sürdürülecek ve kat×l×m yayg×nlaüt×r×lacakt×r. 2. SaðlÜk Sisteminin Geliítirilmesi Saùl×k politikas×n×n temel amac×, vatandaülar×n ekonomik ve sosyal hayata saùl×kl× bireyler olarak kat×l×m×n× saùlamak ve yaüam kalitesini yükseltmektir. Bu çerçevede; i) Saùl×k hizmetlerinin eriüilebilirliùi, kalitesi ve etkinliùi art×r×lacakt×r. ii) Koruyucu saùl×k hizmetleri güçlendirilerek yayg×nlaüt×r×lacakt×r. iii) Ak×lc× ilaç kullan×m× ve teühise dayal× fiyatland×rma gibi uygulamalarla baüta ilaç olmak üzere, saùl×k harcamalar×nda etkinliùin art×r×lmas× saùlanacakt×r. iv) Saùl×k Bakanl×ù× düzenleme, planlama ve denetleme rolü güçlendirilecek üekilde yeniden yap×land×r×lacakt×r. 3. Gelir DaðÜlÜmÜnÜn ñyileítirilmesi, Sosyal ñçerme ve Yoksullukla Mücadele Gelir daù×l×m×n×n iyileütirilmesi, yoksulluk ve sosyal d×ülanma riski alt×nda bulunan birey ve gruplar×n ekonomik ve sosyal hayata kat×l×mlar×n×n art×r×larak yaüam kalitelerinin yükseltilmesi ve toplumla bütünleümelerinin saùlanmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Gelir daù×l×m×, sektörel politikalar ve transferler arac×l×ù×yla iyileütirilecektir. ii) Dezavantajl× gruplar için eùitim, saùl×k ve sosyal güvenlik gibi temel hizmetlere eriüilebilirlik ve iü imkanlar× art×r×lacak ve özürlülerin ekonomik ve sosyal hayata kat×l×mlar×n×n art×r×lmas× için sosyal ve fiziki çevre üartlar× iyileütirilmeye devam edilecektir. iii) Çal×üabilecek durumda olan yoksullara yönelik sosyal yard×m ve hizmetler, yoksulluk kültürünün oluümas×n× önleyici ve yoksul kesimin üretken duruma geçmesini saùlay×c× nitelikte olacak; çal×üamayacak durumda olan yoksullar ise düzenli sosyal yard×mlarla desteklenecektir. 174 Orta Vadeli Program (2011-2013) iv) Aile eùitim programlar× yayg×nlaüt×r×lacak, kad×nlara ve çocuklara yönelik üiddete karü× daha yoùun mücadele edilecek, dezavantajl× çocuklara yönelik önleyici, koruyucu ve rehabilite edici hizmetlerin kalitesi art×r×lacakt×r. v) 5982 say×l× Kanun’la Anayasa hükümlerinde kad×nlar, çocuklar, yaül×lar, özürlüler ve aileye yönelik olarak gerçekleütirilen deùiüiklikler çerçevesinde ilgili mevzuatta gerekli düzenlemeler yap×lacakt×r. 4. Sosyal Güvenlik Sisteminin Etkinliðinin ArtÜrÜlmasÜ Sosyal güvenlik sisteminin; nüfusun tümünü kapsayan, toplumun deùiüen ihtiyaçlar×n× karü×layabilen, mali sürdürülebilirliùe ve etkin denetim mekanizmas×na sahip, kaliteli hizmet sunan bir yap×ya kavuüturulmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Sosyal sigorta sisteminde bilgi iülem altyap×s× güçlendirilecek,sistem etkili, eriüilebilir ve sürdürülebilir hizmet sunan bir yap×ya kavuüturulacakt×r. ii) Sosyal yard×m ve istihdam baùlant×s×n×n kurulmas×na iliükin çal×ümalar tamamlanacak, bu alanda faaliyet gösteren kurumlar×n görev ve sorumluluklar× netleütirilerek etkinlikleri art×r×lacakt×r. iii) Sosyal hizmet sunumunda etkinliùin saùlanmas× amac×yla nitelikli personel ve ara eleman ihtiyac× giderilecek ve vatandaülar×n gönüllü kat×l×m×n×n art×r×lmas×na yönelik mekanizmalar oluüturulacakt×r. iv) Yaül×lara yönelik sosyal hizmetler çeüitlendirilecek ve geliütirilecektir. 5. Kültürün KorunmasÜ, Geliítirilmesi ve Toplumsal Diyaloðun Güçlendirilmesi Toplumsal deùiüim sürecinde kültürel zenginlik ve çeüitliliùin korunmas× ve gelecek kuüaklara aktar×lmas× temel amaçt×r. Bu doùrultuda, kültürel birikimin günümüz deùerleriyle sentezlenmesi ve farkl×l×klar× zenginlik kabul eden bir anlay×üla, ortak kültürel deùerler etraf×nda tüm bireylerin hoügörü ve dayan×üma içerisinde yaüamas× hedeflenmektedir. Bu çerçevede; i) Toplumda dayan×üma, uzlaü× ve hoügörü kültürünü besleyen toplumsal kurum ve kaynaklar×n tespitine ve bu kültürü zay×flatan etkenlerin ortaya ç×kar×lmas×na yönelik sosyal araüt×rmalara öncelik verilecektir. ii) Gençlik hizmetlerinin sunumuna iliükin yeni bir yap×lanma gerçekleütirilecektir. 175 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 iii) Yaz×l× ve görsel bas×nda ailenin bütünlüùünü ve önemini vurgulayan, aile içi iliükilerin güçlenmesini hedef alan dizi, belgesel, çizgi film gibi yay×nlar yayg×nlaüt×r×lacakt×r. iv) Yurtiçi ve yurtd×ü× kültür miras×m×z×n envanterinin ç×kar×lmas×na, bu miras×n korunmas× ve restorasyonuna yönelik çal×ümalar yap×lacak ve kamuoyunun bilinç düzeyi art×r×lacakt×r. v) Kültür sektörünün ekonomik boyutunu güçlendirmek amac×yla kültür turizmi geliütirilecek ve sinema, belgesel film gibi kültür ürünleri üretimi teüvik edilecektir. vi) Türkçe’nin dil birikimini ortaya ç×karacak, bütün dünyada tan×nmas×n× ve yayg×nlaümas×n× saùlayacak çal×ümalar desteklenecektir. D. BÖLGESEL GELñìME VE BÖLGESEL GELñìMñìLñK FARKLARININ AZALTILMASI Bölgesel geliüme politikalar×nda bölgeler aras× geliümiülik farklar×n× azaltmak, k×rsal alanda asgari yaüam standartlar×n× geliütirmek, bölgelerin rekabet edebilirliklerini art×rmak suretiyle ulusal kalk×nmaya, rekabet gücüne ve istihdama katk×lar×n× azami seviyeye ç×karmak temel amaçt×r. 1. Bölgesel Geliíme PolitikasÜnÜn Merkezi Düzeyde Etkinleítirilmesi i) Bölgesel geliüme ve bölgesel rekabet edebilirlik aç×s×ndan ulusal düzeyde koordinasyonu saùlamak, mekânsal geliüme ve sosyo-ekonomik kalk×nma politikalar× aras×nda uyumu güçlendirmek ve alt ölçekli plan ve stratejilere genel çerçeve oluüturmak üzere Bölgesel Geliüme Ulusal Stratejisi haz×rlanacakt×r. ii) Merkezi politikalar ile bölgesel geliüme politikalar× aras×nda planlama, uygulama ve izleme bak×m×ndan uyum ve koordinasyonu saùlayarak yönetiüimi geliütirmek amac×yla Bölgesel Geliüme Komitesi kurulacakt×r. iii) Haz×rlanacak Bölge Planlama K×lavuzu çerçevesinde, kalk×nma ajanslar×n×n koordinasyonunda Düzey-2 baz×ndaki tüm bölgelerde bölge planlama çal×ümalar× yürütülecektir. iv) Bölge plan ve programlar×n×n uygulanabilirliùi takip edilecek, mevcut entegre bölgesel geliüme planlar×, kalk×nma ajanslar×n×n katk×s×yla, uygulanabilir programlara ve/veya eylem planlar×na dönüütürülecek, çeüitlendirilmiü finansman imkanlar× sunan tutarl× bir 176 Orta Vadeli Program (2011-2013) kaynak tahsis planlamas× yap×lacak, izleme ve deùerlendirme mekanizmalar× oluüturulacakt×r. v) Kalk×nma Ajanslar× Yönetim Sistemi kalk×nma ajanslar×yla birlikte geliütirilecektir. vi) Cazibe merkezlerini destekleme programlar× yayg×nlaüt×r×lacakt×r. vii) Komüu ülkelerle yürütülmekte olan bölgeler aras× iübirliùi programlar×n×n kapsam× geniületilecek; yeni programlar×n baülat×lmas×na dair çal×ümalara devam edilecektir. viii) Müzakere sürecinin ilerlemesine baùl× olarak, AB bölgesel geliüme politikalar×na uyum ve yap×sal fonlar×n kullan×m×na haz×rl×k için stratejik bir çerçeve oluüturulacakt×r. ix) Kalk×nma ajanslar× ile diùer kuruluülar×n verdiùi teknik ve mali destekler aras×nda tamamlay×c×l×k ve koordinasyon gözetilecektir. x) AB’den ekonomik ve sosyal uyum alan×nda saùlanacak fonlar, oluüturulan izleme ve koordinasyon mekanizmas×yla etkin bir üekilde yönetilecektir. 2. Yerel Dinamiklere ve ñçsel Potansiyele DayalÜ Geliímenin SaðlanmasÜ i) Bölgesel düzeyde rekabet gücü taü×yan sektörlere odaklanarak ve yerel giriüimleri öne ç×kararak kümelenme politikalar× geliütirilecek, uygun bir yönetiüim ve destekleme mekanizmas× kurulacakt×r. ii) Yerel uzmanlaümaya dayal× ve üniversite-iü dünyas× iübirliùini merkeze alan, model nitelikte bölgesel yenilik altyap×s× haz×rlanacakt×r. iii) Bölgesel potansiyeli ve yerel iügücü piyasas× özelliklerini dikkate alan ve yerel düzeyde ekonomik dönüüümü destekleyen giriüimcilik ve iületme modelleri oluüturulacak; bunun için kalk×nma ajanslar×n×n yerel düzeyde ihtiyaç duyulan koordinasyon iliükilerini kurmas× ve uzmanl×k kuruluülar×yla iübirliùi mekanizmalar× oluüturmas× saùlanacakt×r. 3. Yerel Düzeyde Kurumsal Kapasitenin ArtÜrÜlmasÜ i) Düzey 2 bölgelerinin tamam×nda kurulan kalk×nma ajanslar×n×n kurumsallaüma çal×ümalar× tamamlanarak tam olarak faaliyete geçmeleri saùlanacakt×r. ii) Merkezi ve yerel düzeyde kurum ve kuruluülar aras× koordinasyonu ve karar alma süreçlerini desteklemek ve merkez-yerel aras×nda bilgi ak×ü×n× güçlendirmek üzere oluüturulan úl Koordinasyon ve úzleme Sistemi (úKúS) geliütirilecek ve kullan×m× yayg×nlaüt×r×lacakt×r. 177 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 iii) Kalk×nma çal×ümalar× ve program/proje uygulamalar×nda mahalli idare ve birliklerin teknik, mali ve kurumsal kapasiteleri güçlendirilecektir. 4. KÜrsal Kesimde KalkÜnmanÜn SaðlanmasÜ i) K×rsal Kalk×nma Plan×n×n izlenmesi ve deùerlendirilmesine iliükin yap×lar, Planda belirtilen esas ve usuller çerçevesinde oluüturulacakt×r. Bu doùrultuda, k×rsal kalk×nmaya yönelik faaliyetlerin K×rsal Kalk×nma Plan×na (2010-2013) uyumu gözetilecektir. ii) K×rsal kalk×nma projelerinin istihdam odakl× tasarlanmas× saùlanacak ve bunlar×n uygulama ölçekleri bölgesel geliüme politikalar×na uygun olarak belirlenecektir. iii) K×rsal alan ve kent tan×mlar× yeniden düzenlenerek mekânsal geliüme ve bölgesel/yerel kalk×nma politikalar× uygulanacakt×r. iv) K×rsal alanda yerleüme ve yap×laümaya iliükin mevzuat çal×ümalar× tamamlanacak ve uygulama projeleri hayata geçirilecektir. v) Köy Kanunu yenilenecektir. vi) Zorunlu nedenlerle yaüad×klar× yerlerden ayr×lan vatandaülara, kendi istekleri doùrultusunda, eski veya yeni yerleüim yerlerinde yaüamlar×n× sürdürebilecekleri koüullar oluüturulacakt×r. vii) K×rsal alanda kad×nlar×n durumunun iyileütirilmesi ve güçlendirilmesi için önlemler al×nacakt×r. viii) K×rsal kesime yönelik hizmetlerin geliütirilmesi ve yararlan×c×lara ulaüt×r×lmas×nda bilgi ve iletiüim teknolojileri etkili bir üekilde kullan×lacakt×r. E. KAMU HñZMETLERñNDE KALñTE VE ETKñNLñïñN ARTIRILMASI 1. Kurumlar ArasÜ Yetki ve SorumluluklarÜn Rasyonelleítirilmesi Kamu kurum ve kuruluülar×n×n asli görevlerini yerine getirebilmeleri için görev ve yetkileriyle teükilat yap×lar× aras×nda uyum saùlanmas×, iülevi kalmam×ü birimlerin kapat×lmas×, hizmet gereklerinin zorunlu k×ld×ù× durumlar d×ü×nda yeni birimler oluüturulmamas×, merkezi yönetimden mahalli idarelere yetki ve görev aktar×lmas×, yerel yönetimlerin sunduklar× hizmetler için ülke çap×nda asgari hizmet standartlar×n×n belirlenmesi ve bunlara uyumun denetlenmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede; 178 Orta Vadeli Program (2011-2013) i) Kamu kurum ve kuruluülar× aras×ndaki görev ve yetki karmaüas×n×n giderilmesine yönelik çal×ümalara devam edilecektir. 2. Politika Oluíturma ve Uygulama Kapasitesinin ArtÜrÜlmasÜ Kamu yönetimi reform süreci ile kamu idarelerinde stratejik yönetimin gerektirdiùi dönüüümün sürdürülmesi, yönetsel kararlar×n stratejik planlara dayanan, orta ve uzun vadeli bak×ü aç×s×yla üekillendirilmesi, uygulanacak politikalar×n maliyeti, etkilediùi kesimler ve f×rsat maliyeti de göz önüne al×narak, bütçenin, kamu idarelerinin performans×n× gösterecek bir yap×ya kavuüturulmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Kamu idarelerinde daha etkin, verimli ve uygulanabilir stratejik planlar×n haz×rlanmas×na yönelik çal×ümalar yap×lacakt×r. ii) Stratejik planlar ve performans programlar× çerçevesinde ölçme, izleme ve deùerlendirme süreçleri geliütirilecektir. iii) Kamu idarelerinde mevcut idari ve beüeri kapasite, nitelik ve nicelik olarak stratejik yönetim anlay×ü× doùrultusunda geliütirilecek, yönetim kültürünün yeni yap×ya uyarlanmas×na dönük programlar düzenlenecektir. iv) Politika oluüturma ve uygulamaya yönelik karar alma süreçlerinin desteklenmesi amac×yla biliüim sistemlerinin etkin kullan×m× saùlanacakt×r. 3. Kamu Kesiminde ñnsan KaynaklarÜnÜn Geliítirilmesi Kamu kurum ve kuruluülar×nda etkili bir insan kaynaù× planlamas×n×n yap×lmas×, hizmet gereklerine uygun say× ve nitelikte personel istihdam×n×n saùlanmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Kamu personeli bilgi sisteminin oluüturulmas×na yönelik çal×ümalar yürütülecektir. ii) Kamu personel sisteminin iyileütirilmesi amac×yla hukuki ve kurumsal düzenlemeler yap×lacakt×r. 4. e-Devlet UygulamalarÜnÜn YaygÜnlaítÜrÜlmasÜ Kullan×c× ihtiyaçlar× doùrultusunda, çeüitli kanallardan bütünleüik hizmet sunumunun saùlanacaù× bir e-Devlet yap×s×n×n, gerekli teknik, idari ve yasal düzenlemeleri içerecek üekilde oluüturulmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; 179 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 i) e-Devlet proje ve uygulamalar× bütüncül ve bilgi paylaü×m×n× esas alan bir anlay×üla koordine edilecektir. ii) e-Devlet uygulamalar×n×n hayata geçirilmesi için gerekli temel veri tabanlar×, ortak altyap× ve hizmetler geliütirilecek, çeüitli kanallardan bütünleüik hizmet sunumu saùlanacakt×r. iii) Kamu iü süreçleri, idari ve mali yüklerin azalt×lmas×, mükerrerliklerin giderilmesi ve birlikte çal×üabilirliùin saùlanmas× yönünde iyileütirilecektir. iv) e-Devlet uygulamalar×nda kullan×c× odakl×l×k, kullan×c× memnuniyeti, kiüisel bilgi mahremiyeti, bilgi güvenliùi, kat×l×mc×l×k ve üeffafl×k gözetilecektir. 5. Adalet Sisteminin ñyileítirilmesi Hukukun üstünlüùü ve hukuk devleti ilkeleri çerçevesinde adalet hizmetlerinin daha adil, h×zl×, güvenli ve isabetli üekilde sunulmas×, yarg×laman×n iüleyiüinde ve temel unsurlar×nda hizmet kalitesini art×r×c× çabalar×n sürdürülmesi; hukuk kurallar×n×n sosyal düzenin korunmas×, iyileütirilmesi ve geliütirilmesinin bir arac× olmas× temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) AB uygulamalar× da dikkate al×narak, hukuki ve kurumsal düzenlemeler yap×lacakt×r. ii) Yarg× Reformu Stratejisi ve Eylem Plan× çerçevesinde gerekli yasal ve kurumsal düzenlemeler hayata geçirilecektir. 6. Güvenlik Hizmetlerinin Etkinleítirilmesi Bireyin, kurumlar×n ve mülkiyet haklar×n×n gözetildiùi, özgürlük ve güvenlik aras×ndaki hassas dengenin korunduùu, toplum destekli ve birey odakl× bir asayiü hizmeti sunumu saùlanacak ve iç güvenlik hizmetlerinin; terör ve terörizmin finansman×, yasa d×ü× göç ve iltica hareketleri, insan ticareti ve kaçakç×l×ù×, uyuüturucu kullan×m× ve kaçakç×l×ù×, organize ve mali suçlarla mücadele eksenlerine odaklanmas× saùlanacakt×r. Bu çerçevede; i) Suçun oluümadan önlenebilmesi amac×yla önleyici kolluk ve istihbarat hizmetlerine önem verilecek, hizmet sunumunda ilke olarak delilden san×ùa ulaü×lmas× yaklaü×m× benimsenecektir. 180 Orta Vadeli Program (2011-2013) ii) Baüta terör ve terörizmin finansman× olmak üzere organize ve mali suçlarla mücadelede ihtiyaç duyulacak hukuki, kurumsal ve teknolojik altyap× oluüturulacakt×r. iii) Yasa d×ü× göç ve iltica hareketleri, insan ticareti ve kaçakç×l×ù×, uyuüturucu madde ticareti ve kullan×m×yla etkin bir üekilde mücadele edilecek ve s×n×r güvenliùinin yeniden yap×land×r×lmas× konusundaki çal×ümalara devam edilecektir. 7. Doðal Afetler Afet yönetiminin, merkezi ve yerel düzeyde, yeterli, etkin ve bütüncül bir kapsamda yürütülmesi temel amaçt×r. Bu çerçevede; i) Ulusal Afet Yönetimi Stratejisi ve Eylem Plan× haz×rlanacakt×r. ii) Ülke genelinde doùal afet riski taü×yan yerleüim yerleri afet risk düzeyine göre önceliklendirilecek, riskin planl× bir üekilde azalt×lmas×na yönelik teknik ve mali çal×ümalar sonuçland×r×lacak, halk×n bilinçlendirilmesine yönelik faaliyetler yürütülecektir. iii) Afet sigorta sistemi, yapt×r×mlar dahil olmak üzere, tüm afet türleri ve ülkenin tamam×n× kapsayacak üekilde yayg×nlaüt×r×lacak, gerekli yasal düzenlemeler tamamlanacakt×r. iv) Güçlendirme ve dönüüüm ihtiyac× olan yerleüim yerleri ve kamu binalar× için programlar geliütirilecektir. 181 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Ek Tablo 1: Temel Ekonomik Büyüklükler 2010 2011 2012 2013 BÜYÜME VE ñSTñHDAM GSYH (Milyar TL, Cari Fiyatlarla) GSYH (Milyar Dolar, Cari Fiyatlarla) Kiüi Baü×na Milli Gelir (GSYH, Dolar) GSYH Büyümesi¹ Toplam Tüketim¹ 1.099 1.215 1.343 1.485 730 781 847 913 10.043 10.624 11.405 12.157 6,8 4,5 5,0 5,5 4,4 4,5 4,2 4,4 Kamu 7,6 5,6 2,1 4,1 Özel 4,1 4,4 4,4 4,5 Toplam Sabit Sermaye Yat×r×m×¹ 22,0 5,5 8,7 9,6 Kamu 28,6 -8,9 0,7 1,0 Özel 20,0 10,0 10,8 11,6 7,9 4,8 5,2 5,6 Toplam Nihai Yurtiçi Talep¹ Toplam Yurtiçi Talep¹ 9,1 5,4 5,4 5,7 Nüfus ( Y×l Ortas×, Milyon Kiüi) 72,7 73,5 74,3 75,1 úügücüne Kat×lma Oran× (%) 48,8 48,3 48,4 48,5 ústihdam Düzeyi ( Milyon Kiüi) 22,5 22,7 23,2 23,6 ústihdam Oran× (%) 42,8 42,6 42,8 43,0 úüsizlik Oran× (%) 12,2 12,0 11,7 11,4 úhracat (FOB) (Milyar Dolar) 111,7 127,0 143,5 160,0 úthalat (CIF) (Milyar Dolar) 177,5 199,5 222,5 245,0 D×ü Ticaret Dengesi (Milyar Dolar) -65,8 -72,5 -79,0 -85,0 62,9 63,7 64,5 65,3 DIì TñCARET úhracat / úthalat (%) D×ü Ticaret Hacmi / GSYH (%) 51,9 56,0 58,6 61,2 Turizm Gelirleri (Milyar Dolar) 22,5 23,8 25,5 28,0 Cari úülemler Dengesi (Milyar Dolar) -39,3 -42,2 -45,1 -47,8 Cari úülemler Dengesi / GSYH (%) -5,4 -5,4 -5,3 -5,2 Ham Petrol Fiyat× (Dolar/w)² 76,8 79,9 81,8 83,1 9,3 10,6 11,8 13,1 37,8 42,9 47,9 53,1 GSYH Deflatörü 8,0 5,8 5,3 4,8 TÜFE Y×l Sonu % Deùiüme (Tahmin)³ 7,5 5,3 5,0 4,9 Ham Petrol úthalat× (Milyar Dolar) Enerji úthalat× (27. Fas×l, Milyar Dolar) ENFLASYON ¹ Sabit fiyatlarla yüzde deùiüimi göstermektedir. ² DPT taraf×ndan IMF tahminleri kullan×larak yap×lan hesaplamalard×r. ³ 10 Aral×k 2009 tarihinde belirlenen enflasyon hedefleri, 2010 y×l× için yüzde 6,5, 2011 y×l× için yüzde 5,5 ve 2012 y×l× için yüzde 5'tir. 182 Orta Vadeli Program (2011-2013) Ek Tablo 2: Kamu FinansmanÜna ñliíkin Temel Büyüklükler (Milyar TL) 2010 Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi 2011 2012 2013 -44,2 -33,5 -32,3 -24,4 Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 252,8 279,0 307,1 334,7 Merkezi Yönetim Bütçe Harcamalar× 297,0 312,5 339,3 359,1 -1,9 3,0 8,7 14,6 -7,4 0,4 5,4 12,3 Toplam Kamu Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ) Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ) Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri (Program Tan×ml×) 240,0 265,4 292,1 321,3 Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz D×ü× Harcamalar× (Program Tan×ml×) 247,5 264,9 286,7 309,0 5,5 2,6 3,3 2,4 3,9 13,7 12,7 10,3 Diðer Kamu Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ) Toplam Kamu Özelleítirme Gelirleri (GSYH'ya Oran, %) 2010 2011 2012 2013 -4,0 -2,8 -2,4 -1,6 Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri 23,0 23,0 22,9 22,5 Merkezi Yönetim Bütçe Harcamalar× 27,0 25,7 25,3 24,2 -0,2 0,3 0,7 1,0 -0,7 0,0 0,4 0,8 Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri (Program Tan×ml×) 21,8 21,8 21,7 21,6 Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz D×ü× Harcamalar× (Program Tan×ml×) 22,5 21,8 21,3 20,8 0,5 0,2 0,2 0,2 Merkezi Yönetim Bütçe Dengesi Toplam Kamu Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ) Merkezi Yönetim Bütçesi Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ) Diðer Kamu Faiz DÜíÜ FazlasÜ (Program TanÜmlÜ) Toplam Kamu Özelleítirme Gelirleri 0,4 1,1 0,9 0,7 Sosyal Güvenlik Primleri Hariç Vergi Yükü (Red ve ñadeler Hariç) 19,7 19,7 19,6 19,5 Sosyal Güvenlik Primleri Dahil Vergi Yükü (Red ve ñadeler Hariç) 26,2 26,4 26,3 26,2 AB TanÜmlÜ Genel Yönetim Nominal Borç Stoku 42,3 40,6 38,8 36,8 Not: Negatif iüaret aç×ù× göstermektedir. 183 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 Ek Tablo 3: Kamu Kesimi Borçlanma Gereði (1) (GSYH'ya Oran, %) 2010 2011 2012 2013 -3,4 -2,0 -1,8 -1,2 -3,7 -2,1 -1,8 -1,1 Merkezi Yönetim Bütçesi -4,0 -2,8 -2,4 -1,6 Mahalli údareler KAMU KESñMñ GENEL DENGESñ (KKGD) (2) Genel Devlet -0,2 -0,1 -0,1 -0,3 Bütçe D×ü× Fonlar 0,1 0,1 0,1 0,1 úüsizlik Sigortas× Fonu 0,4 0,6 0,6 0,7 Sosyal Güvenlik Kuruluülar× 0,0 0,0 0,0 0,0 Genel Saùl×k Sigortas× 0,0 0,0 0,0 0,0 Döner Sermayeli Kuruluülar 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,1 0,0 -0,1 1,0 0,9 1,3 1,7 0,6 0,8 1,3 1,7 0,4 1,0 1,2 1,5 Mahalli údareler -0,1 -0,3 -0,1 -0,1 Bütçe D×ü× Fonlar -0,2 -0,6 -0,5 -0,4 úüsizlik Sigortas× Fonu 0,4 0,6 0,6 0,7 Sosyal Güvenlik Kuruluülar× 0,0 0,0 0,0 0,0 Genel Saùl×k Sigortas× 0,0 0,0 0,0 0,0 KñT (Özelleítirme kapsamÜndaki kuruluílar dahil) FAñZ GñDERLERñ VE ÖZELLEìTñRME GELñRLERñ HARñÇ KKGD Genel Devlet Merkezi Yönetim Bütçesi Döner Sermayeli Kuruluülar KñT (Özelleítirme kapsamÜndaki kuruluílar dahil) 0,1 0,1 0,1 0,1 0,4 0,1 0,0 -0,1 (1) Devlet Planlama Teükilat×n×n klasik kamu kesimi genel dengesi format× esas al×nm×üt×r. (2) Gelir-gider fark×n× göstermektedir. Not: Negatif iüareti aç×ù× göstermektedir. 184 Orta Vadeli Program (2011-2013) Ek Tablo 4: Genel Devlet Borçlanma Gereði (1) GSYH'ya Oran (%) 2010 2011 2012 2013 -3,7 -2,1 -1,8 -1,1 Merkezi Yönetim Bütçesi -1,8 -0,8 -0,3 0,5 Mahalli údareler -0,5 -0,3 -0,3 -0,5 Bütçe D×ü× Fonlar 0,3 0,7 0,5 0,5 úüsizlik Sigortas× Fonu 0,7 0,7 0,7 0,7 Sosyal Güvenlik Kuruluülar× -2,0 -2,3 -2,4 -2,4 Genel Saùl×k Sigortas× -0,6 -0,3 -0,2 -0,1 0,2 0,2 0,1 0,1 0,6 0,8 1,3 1,7 2,7 3,0 3,3 3,7 -0,4 -0,5 -0,3 -0,3 Bütçe D×ü× Fonlar 0,0 0,0 0,0 0,0 úüsizlik Sigortas× Fonu 0,7 0,7 0,7 0,7 Sosyal Güvenlik Kuruluülar× -2,0 -2,3 -2,4 -2,4 Genel Saùl×k Sigortas× -0,6 -0,3 -0,2 -0,1 0,2 0,2 0,1 0,1 35,4 35,8 35,4 35,0 35,0 34,6 34,5 34,3 39,1 37,9 37,2 36,1 34,4 33,8 33,2 32,6 GENEL DEVLET DENGESñ (GDD) (2) Döner Sermayeli Kuruluülar FAñZ GñDERLERñ VE ÖZELLEìTñRME GELñRLERñ HARñÇ GDD Merkezi Yönetim Bütçesi Mahalli údareler Döner Sermayeli Kuruluülar Genel Devlet Gelirleri Özelleütime Hariç Genel Devlet Gelirleri Genel Devlet HarcamalarÜ Faiz Giderleri Hariç Genel Devlet Harcamalar× (1) Devlet Planlama Teükilat× taraf×ndan Avrupa Birliùine sunulan Kat×l×m Öncesi Ekonomik Program format× esas al×nm×üt×r. Bu çerçevede, kamu kaynaù×n×n, ilk elde eden kuruluü bütçesinde gelir; nihai olarak harcayan kuruluü bütçesinde gider olarak yaz×lmas× durumunda oluüan ve KúT'leri kapsamayan Genel Devlet Dengesinde, toplam denge rakam× klasik tan×ma göre deùiümemekte, ancak bütçe türleri itibar×yla aç×k (veya fazla) deùiümektedir. (2) Gelir - gider fark×n× göstermektedir. Not: Negatif iüaret aç×ù× göstermektedir. 185 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 186 2 0 1 0 EK II TABLOLAR 187 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 188 Tablolar TEMEL EKONOMøK GÖSTERGELER 2002 2003 2004 2005 2006 2007 GSYH (Milyon TL) 350.476 454.781 559.033 648.932 758.391 GSYH (Milyon $) 230.494 304.901 390.387 481.497 526.429 6,2 5,3 9,4 8,4 Kiúi BaúÕna GSYH ($) 3.492 4.559 5.764 øúsizlik OranÕ (Yüzde) 10,3 10,5 10,8 Bütçe Giderleri (Milyon TL) 119.604 141.248 152.093 Bütçe Gelirleri (Milyon TL) 79.420 101.040 122.964 Bütçe Dengesi (Milyon TL) -40.184 -40.208 -29.128 11.544 18.319 27.363 Bütçe Dengesi / GSYH (Yüzde) -11,5 -8,8 -5,2 Faiz DÕúÕ Fazla / GSYH (Yüzde) 3,3 4,0 Faiz Giderleri / GSYH (Yüzde) 14,8 Vergi Gelirleri / GSYH (Yüzde) Faiz Giderleri/Vergi Gelirleri (Yüzde) 2010 2011 Gerçekleúme Hedef 2008 2009 843.178 950.534 952.635 648.754 742.094 616.753 6,9 4,7 0,7 -4,7 7.021 7.583 9.234 10.440 8.578 10,6 10,2 10,3 11,0 14,0 159.687 178.126 204.068 227.031 268.219 208.827 312.519 152.784 173.483 190.360 209.598 215.458 187.538 279.026 -6.903 -4.643 -13.708 -17.432 -52.761 -21.289 -33.493 38.777 41.320 35.045 33.229 440 17.994 14.007 -1,1 -0,6 -1,6 -1,8 -5,5 4,9 6,0 5,4 4,2 3,5 0,0 12,9 10,1 7,0 6,1 5,8 5,3 5,6 3,9 17,2 18,1 18,0 18,4 18,1 18,1 17,7 18,1 19,1 85,7 70,9 56,3 38,2 33,4 31,9 30,1 30,9 20,5 510.760 1.214.852 334.464 780.803 11,0 4,5 10.624 Tem. GSYH Büyüme HÕzÕ (Yüzde) Oc-Haz MøLLø GELøR, ÜRETøM, øSTøHDAM 10,6 12,0 Faiz DÕúÕ Fazla (Milyon) Ocak-Eylül MERKEZø YÖNETøM BÜTÇE GÖSTERGELERø * -2,8 1,2 DEVLET BORÇLARI 7,3 3,6 -0,1 -1,9 0,1 1,6 5,1 194.387 224.483 244.782 251.470 255.310 274.827 330.005 AB TanÕmlÕ Borç Stoku / GSYH (Yüzde) 73,7 67,4 59,2 52,3 46,1 39,4 39,5 45,5 DøBS Faiz OranÕ (Yüzde) 62,7 46,0 24,7 16,3 18,1 18,4 19,2 11,6 2,0 A÷. 10,0 149.870 347.324 Ey. Kamu Kesimi Borçlanma Gere÷i / GSYH (Yüzde) Merkezi Yönetim øç Borç Stoku (Milyon TL) 7,8 40,6 ENFLASYON VE PARASAL GÖSTERGELER 37,4 23,3 12,4 7,1 9,3 6,2 12,0 5,2 TÜFE De÷iúim Yüzdesi (YÕllÕk)** 29,7 18,4 9,3 7,7 9,7 8,4 10,1 6,5 9,2 61.880 82.713 108.539 238.801 297.735 344.377 436.380 494.024 548.499 44,00 26,00 18,00 13,50 17,50 15,75 15,00 6,50 5,8 Ek. Para ArzÕ (M2) (Milyon TL)*** TCMB KÕsa Vadeli Faiz OranÕ (Yüzde) Eylül GSYH Deflatörü (Yüzde ArtÕú) (1998 BazlÕ) 5,3 5,75 DIù TøCARET VE ÖDEMELER DENGESø Cari øúlemler Dengesi/GSYH (Yüzde) -2,5 -3,7 -4,6 -6,1 -5,9 -5,7 -2,3 36.059 47.253 63.167 73.476 85.535 107.272 132.027 102.143 øthalat (CIF) (Milyon $) 51.554 69.340 97.540 116.774 139.576 170.063 201.964 140.928 69,9 68,1 64,8 62,9 61,3 63,1 65,4 72,5 63,5 63,7 -15.495 -22.087 -34.373 -43.298 -54.041 -62.791 -69.936 -38.785 -41.917 -72.500 øhracat / øthalat (Yüzde) DÕú Ticaret Dengesi (Milyon $) Toplam DÕú Borç Stoku / GSYH (Yüzde) Ocak-A÷ustos -0,3 øhracat (FOB) (Milyon $) -5,4 72.961 127.000 114.878 199.500 47,3 41,2 35,3 39,5 38,5 37,4 43,5 33.616 36.009 50.515 60.912 73.317 71.008 70.716 Do÷rudan YabancÕ Sermaye Giriúi (Milyon $) 1.082 1.702 2.785 10.031 20.185 22.047 18.269 7.849 Ham Petrol øthalat FiyatÕ (Brent, Dolar / Varil) 23,4 26,9 34,5 50,1 61,0 68,1 97,1 61,1 øMKB=100 Endeksi (Ay Sonu) 10.370 18.625 24.972 39.778 39.117 55.538 26.864 52.825 Ortalama Dolar Kuru 1,5058 1,4931 1,4223 1,3408 1,4311 1,3015 1,2929 1,5471 1,4889 Dönem Sonu Dolar Kuru 1,6345 1,3958 1,3421 1,3430 1,4131 1,1647 1,5123 1,5057 1,4512 O-H O-T Eyl. 56,2 26.807 TCMB Döviz Rezervleri (Milyon $) 75.795 4.387 76,0 79,9 Eylül MALø PøYASALAR 65.774 (*) Bütçe verileri Merkezi Yönetim Bütçe gerçekleúmeleridir. Bütçe Gelirleri, red ve iadeler hariç net rakamlardÕr. (**) 2011 TÜFE De÷iúim Yüzdesi, OVP (2011-2013)'den alÕnmÕú olan enflasyon tahmini olup, 2011 yÕlÕ için TCMB tarafÕndan açÕklanan enflasyon hedefi yüzde 5,5 düzeyindedir. (***) Para arzlarÕ 2005 yÕlÕndan itibaren yeni sunuma göre hazÕrlanmÕútÕr. 189 190 6,2 Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Kaynak:TÜúK 20,9 Mal ve Hizmet úthalat× (-) 6,9 17,9 únüaat Mal ve Hizmet úhracat× 16,2 16,9 Özel Sektör Makine- Teçhizat 2,4 27,5 8,3 14,7 12,8 1,6 5,8 únüaat Makine- Teçhizat Kamu Sektörü Gayri Safi Sabit Sermaye Oluíumu Mal ve Hizmet Al×mlar× Maaü, Ücret Devletin Nihai Tüketim HarcamalarÜ 13,9 7,8 Yerleüik Olmayan Hanehalk.Yurtiçi Tüketimi (-) Yerleüik Hanehalklar×n×n Yurtd×ü× Tüketimi 9,2 4,9 5,3 23,5 6,9 15,0 30,9 23,7 -12,0 -23,3 -15,1 14,2 -8,1 1,1 -2,6 0,1 -2,8 10,2 4,7 Yerleíik HanehalklarÜnÜn Tüketimi Yerleüik ve Yerleüik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi 2002 2003 9,4 20,8 11,2 19,8 48,2 36,1 -6,5 -6,8 -6,6 28,4 15,5 0,2 6,0 3,7 -0,5 10,2 11,0 2004 8,4 12,2 7,9 7,6 21,4 16,2 21,7 34,8 25,0 17,4 7,1 -0,8 2,5 6,6 3,0 7,5 7,9 2005 6,9 6,9 6,6 20,3 12,2 15,0 10,4 -18,5 2,6 13,3 19,0 0,4 8,4 -13,9 0,9 4,6 4,6 2006 4,7 10,7 7,3 6,2 0,6 2,6 4,5 12,7 6,3 3,1 12,6 1,1 6,5 6,8 -7,1 4,7 5,5 I 10,7 0,9 5,1 26,9 -1,3 -10,1 -0,3 1,2 0,5 21,9 14,5 -1,1 -1,7 II 8,6 1,7 0,2 -5,7 1,4 -8,6 -2,3 -4,6 -19,1 29,2 14,0 1,8 7,8 4,6 -2,7 -5,4 -7,6 -2,7 -31,0 -20,6 -11,7 -11,5 -11,1 -25,0 -28,9 -23,1 -36,2 -28,5 -19,7 -32,2 -28,6 -21,0 10,4 2,4 -5,3 6,0 -4,7 11,0 -14,3 7,4 -8,5 -21,6 -0,2 -22,6 -3,5 -22,3 -1,0 25,2 -21,6 -18,1 -19,7 -16,8 11,8 0,7 -14,6 -4,1 2,7 -12,4 -7,0 -9,0 10,6 20,1 12,7 8,5 -1,9 -2,2 -11,1 -25,8 -11,3 -26,9 -32,3 -30,4 7,1 -9,0 4,9 -25,9 4,5 1,0 2,7 24,3 7,7 -5,6 -5,9 11,0 19,9 6,0 21,2 31,4 27,7 -1,6 -11,9 -2,8 22,2 4,3 0,5 2,3 7,4 0,7 7,0 7,3 2009 2010 OcakOcakYÜllÜk Haziran Haziran 40,6 40,2 3,4 4,6 5,0 IV 5,2 17,9 79,2 12,6 -1,2 -1,9 III 2009 -6,2 -27,6 -24,4 -18,5 3,9 -0,4 1,7 -11,8 -3,5 -0,4 -0,3 -10,1 2007 2008 (Harcamalar Yöntemine Göre, Sabit Fiyatlarla, Yüzde) Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Büyüme HÜzlarÜ Yıllık Ekonomik Rapor 2010 191 -0,3 -0,4 3,1 2,2 0,9 0,3 0,1 2,0 1,1 1,0 Makine- Teçhizat únüaat Özel Sektör Makine- Teçhizat únüaat 3,8 6,2 Mal ve Hizmet úthalat× (-) Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Kaynak:TÜúK 1,6 -2,2 Net ñhracat Mal ve Hizmet úhracat× 2,1 Stok Deðiímeleri 5,3 4,9 1,6 -3,3 -0,4 -0,6 0,3 Kamu Sektörü 2,5 -0,4 0,6 Mal ve Hizmet Al×mlar× 2,4 0,1 0,1 Maaü, Ücret Gayri Safi Sabit Sermaye Oluíumu -0,3 0,0 -0,2 6,6 6,8 0,7 0,1 Yerleüik Hanehalklar×n×n Yurtd×ü× Tüketimi Devletin Nihai Tüketim HarcamalarÜ 0,5 3,6 3,2 Yerleüik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi (-) Yerleüik ve Yerleüik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi Yerleíik HanehalklarÜnÜn Tüketimi 2002 2003 9,4 5,1 2,7 -2,4 -1,9 1,3 4,3 5,6 -0,2 -0,1 -0,2 5,4 0,6 0,0 0,6 0,0 0,0 7,6 7,7 2004 8,4 3,3 1,9 -1,4 0,1 0,5 2,6 3,1 0,5 0,3 0,7 3,9 0,3 0,0 0,3 0,0 0,2 5,7 5,6 6,9 1,9 1,6 -0,3 -0,1 1,5 1,6 3,1 0,3 -0,2 0,1 3,2 0,8 0,0 0,8 -0,1 0,0 3,4 3,3 4,7 3,0 1,8 -1,2 0,6 0,5 0,1 0,6 0,1 0,1 0,2 0,8 0,6 0,1 0,6 0,0 -0,3 3,4 3,8 2005 2006 2007 (Harcamalar Yöntemine Göre, Sabit Fiyatlarla, Puan) Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Sektör KatkÜlarÜ -9,6 -2,9 6,6 -7,6 -2,0 -5,2 -7,2 0,2 0,1 0,3 -6,9 0,4 0,0 0,5 0,1 0,0 -7,4 -7,2 I 0,7 -14,6 -1,2 0,7 1,9 0,3 -1,0 -1,0 -2,0 0,3 0,2 0,4 -1,5 0,2 0,0 0,2 -0,1 -0,1 -0,3 -0,2 2008 III IV 0,2 0,1 0,4 0,1 2,2 0,1 0,5 2,3 0,3 0,7 0,7 0,1 0,8 0,2 0,3 3,4 -1,4 0,0 0,1 0,0 -2,9 2,8 -4,0 -7,6 -2,7 6,0 -4,7 -6,2 -3,1 2,7 1,9 -1,3 1,7 -0,9 0,3 2,2 -2,1 -2,8 -1,4 3,3 -3,8 -2,1 -1,5 -0,6 -1,5 -4,0 -2,2 -6,1 -3,7 -0,6 -4,4 0,1 -0,1 -0,1 -0,1 -0,4 -0,2 0,0 -0,2 -0,4 -0,1 -6,1 -3,9 -1,1 -4,5 0,0 0,1 0,0 0,1 0,5 -0,8 -0,8 -11,1 -7,8 -2,9 5,0 -5,6 -2,0 -4,6 -6,6 0,2 0,0 0,2 -6,5 0,2 0,1 0,3 0,1 0,2 -4,0 -4,2 11,0 5,1 1,5 -3,5 4,2 1,3 3,4 4,7 -0,1 -0,1 -0,1 4,6 0,2 0,0 0,3 0,1 0,0 5,4 5,4 2009 2010 Ocak- OcakYÜllÜk Haziran Haziran -1,2 -1,3 3,5 -1,5 II 2009 192 Kaynak:TÜúK TarÜm 8,8 Tar×m, Avc×l×k ve Ormanc×l×k 9,3 Bal×kç×l×k -10,7 Sanayi 2,7 Madencilik ve Taüocakç×l×ù× -2,4 úmalat Sanayi 2,9 Elektrik, Gaz, Buhar ve S×cak Su Üretimi ve Daù. 3,3 Hizmetler 5,5 únüaat 13,9 Ticaret 5,9 Toptan ve Perakende Ticaret 6,9 Oteller ve Lokantalar 1,5 Ulaüt×rma, Depolama ve Haberleüme 12,1 Mali Arac× Kuruluülar×n Faaliyetleri -6,0 Konut Sahipliùi 3,5 Gayrimenkul, Kiralama ve úü Faaliyetleri 11,8 Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güv. 0,5 Eùitim 4,6 Saùl×k úüleri ve Sosyal Hizmetler 8,0 Diùer Sosyal, Toplumsal ve Kiüisel Hizmet Faal. 7,0 Eviçi Personel Çal×üt×ran Hanehalklar× 12,2 Sektörler ToplamÜ 5,2 Dolayl× Ölçülen Mali Arac×l×k Hizmetleri (-) -8,1 Vergi-Sübvansiyon 6,8 Gayri Safi Yurtiçi HasÜla 6,2 -2,0 -2,2 5,1 7,8 -2,2 8,4 4,9 4,4 7,8 8,3 11,4 -6,2 8,9 -5,1 3,2 4,9 -0,7 0,2 0,8 -0,3 3,1 4,5 -7,1 6,4 5,3 2002 2003 2,8 2,7 9,6 11,3 3,4 11,9 7,1 10,1 14,1 12,7 13,8 6,8 10,7 14,0 3,8 13,2 3,1 1,1 -1,1 4,7 12,7 9,6 14,7 9,9 9,4 7,2 6,6 29,8 8,6 9,0 8,2 14,1 8,7 9,3 8,2 9,5 0,4 11,7 13,6 3,6 10,2 -5,0 4,3 17,8 5,3 10,8 8,5 14,3 10,9 8,4 1,4 1,3 4,1 8,3 5,2 8,4 8,6 8,2 18,5 5,8 6,3 2,5 6,8 14,0 2,7 12,6 0,1 5,2 3,9 9,1 13,5 7,5 17,4 6,6 6,9 2004 2005 2006 -6,7 -7,0 0,7 5,8 8,1 5,6 6,8 6,3 5,7 5,3 5,7 2,1 7,1 9,8 2,1 13,9 1,2 4,8 1,7 5,4 12,2 4,8 9,0 5,9 4,7 2007 I II III 2009 IV 3,4 3,6 -0,1 -15,9 -14,3 -16,7 -6,0 -7,7 -19,7 -18,5 -20,6 2,4 -13,0 9,1 3,2 0,6 2,1 1,0 1,7 -2,4 -1,0 -9,4 8,6 -15,0 -11,1 2009 OcakYÜllÜk Haziran 4,3 -1,2 6,2 4,4 2,0 3,5 4,6 -1,3 6,4 4,4 2,4 3,7 -5,7 0,2 -0,4 9,8 -3,3 -0,3 0,3 -20,9 -11,2 -4,2 11,6 -6,7 5,4 -13,0 -15,3 -3,2 3,5 -6,7 -0,1 -22,1 -11,5 -4,2 13,0 -7,0 3,7 -6,1 -5,8 -4,6 1,5 -3,4 1,2 -9,2 -6,2 -1,9 5,0 -3,1 -8,1 -18,5 -20,9 -18,2 -6,4 -16,1 -1,5 -23,6 -13,6 -4,7 9,7 -8,5 -1,5 -26,2 -15,1 -6,9 10,5 -10,2 -2,0 2,9 1,8 4,7 4,0 3,7 1,5 -16,1 -10,0 -4,6 3,2 -7,0 9,1 10,6 7,5 7,8 8,3 8,5 2,3 3,2 3,3 2,8 2,5 2,9 6,7 -0,5 2,0 6,6 9,9 4,5 0,3 2,4 1,8 3,5 3,6 2,9 1,2 0,7 1,3 3,3 3,1 2,0 3,3 0,7 2,9 4,5 4,9 3,2 1,8 -2,9 -1,9 0,8 -0,4 -1,1 5,6 -1,9 0,3 4,6 7,2 2,3 1,3 -12,2 -6,8 -1,5 6,4 -3,4 8,4 10,7 6,6 9,5 11,5 9,7 -0,6 -21,9 -7,7 -7,9 6,4 -8,1 0,7 -14,6 -7,6 -2,7 6,0 -4,7 2008 (úktisadi Faaliyet Kollar×na Göre, Sabit Fiyatlarla, Yüzde) Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Büyüme HÜzlarÜ 0,8 0,5 9,9 16,8 10,6 18,0 5,6 9,3 15,1 15,3 17,0 1,3 10,8 6,8 2,6 9,0 0,6 1,3 3,5 3,1 7,6 10,8 13,1 15,6 11,0 2010 OcakHaziran Yıllık Ekonomik Rapor 2010 193 6,2 Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Kaynak:TÜúK 1,0 1,1 0,0 0,7 0,0 0,7 0,1 3,3 0,7 0,9 0,8 0,0 1,5 -0,6 0,2 0,3 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 5,1 -0,5 0,6 TarÜm Tar×m, Avc×l×k ve Ormanc×l×k Bal×kç×l×k Sanayi Madencilik ve Taüocakç×l×ù× úmalat Sanayi Elektrik, Gaz, Buhar ve S×cak Su Üretimi ve Daù. Hizmetler únüaat Ticaret Toptan ve Perakende Ticaret Oteller ve Lokantalar Ulaüt×rma, Depolama ve Haberleüme Mali Arac× Kuruluülar×n Faaliyetleri Konut Sahipliùi Gayrimenkul, Kiralama ve úü Faaliyetleri Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güv. Eùitim Saùl×k úüleri ve Sosyal Hizmetler Diùer Sosyal, Toplumsal ve Kiüisel Hizmet Faal. Eviçi Personel Çal×üt×ran Hanehalklar× Sektörler Toplam× Dolayl× Ölçülen Mali Arac×l×k Hizmetleri (-) Vergi-Sübvansiyon 2002 5,3 -0,2 -0,3 0,0 1,9 0,0 1,9 0,1 2,6 0,4 1,2 1,4 -0,2 1,2 -0,4 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 4,3 -0,4 0,5 2003 9,4 0,3 0,3 0,0 2,9 0,0 2,7 0,1 6,0 0,8 1,9 1,7 0,2 1,5 1,1 0,2 0,4 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 9,3 0,7 0,8 2004 8,4 0,8 0,7 0,1 2,2 0,1 1,9 0,3 5,2 0,5 1,3 1,2 0,0 1,6 1,1 0,2 0,3 -0,2 0,1 0,2 0,1 0,0 8,2 0,7 0,9 2005 6,9 0,1 0,1 0,0 2,2 0,0 2,0 0,2 4,9 1,1 0,9 0,8 0,1 1,0 1,2 0,1 0,4 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 7,3 0,9 0,6 2006 4,7 -0,7 -0,7 0,0 1,5 0,1 1,3 0,1 3,9 0,4 0,8 0,8 0,0 1,0 0,9 0,1 0,4 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 4,7 0,5 0,5 2007 (úktisadi Faaliyet Kollar×na Göre, Sabit Fiyatlarla, Puan) 0,7 0,4 0,4 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,8 -0,5 -0,2 -0,2 0,0 0,2 0,9 0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,2 0,5 -0,1 2008 Gayri Safi Yurtiçi HasÜla Sektör KatkÜlarÜ -14,6 I -0,1 -0,1 0,0 -5,9 -0,1 -5,7 -0,1 -5,9 -1,1 -3,6 -3,7 0,0 -2,5 1,1 0,2 0,0 0,1 0,0 0,0 -0,1 0,0 -11,9 0,7 -2,0 -7,6 II 0,4 0,4 0,0 -3,2 -0,1 -2,9 -0,1 -3,8 -1,3 -2,1 -2,1 0,0 -1,5 0,7 0,2 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 -6,6 0,4 -0,6 -2,7 III 0,7 0,7 0,0 -1,0 0,0 -0,9 -0,1 -1,1 -1,0 -0,7 -0,8 0,1 -0,6 0,8 0,1 0,2 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 -1,4 0,6 -0,6 2009 6,0 -4,7 IV YÜllÜk 0,2 0,3 0,2 0,3 0,0 0,0 3,0 -1,8 0,0 -0,1 2,9 -1,7 0,0 -0,1 3,2 -1,9 -0,4 -1,0 1,3 -1,3 1,3 -1,3 0,1 0,1 0,5 -1,0 1,1 0,9 0,1 0,1 0,4 0,2 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6,4 -3,4 0,9 0,6 0,5 -0,7 -11,1 11,0 2009 2010 Ocak- OcakHaziran Haziran 0,2 0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 -4,5 4,5 -0,1 0,1 -4,3 4,3 -0,1 0,1 -4,9 6,1 -1,2 0,8 -2,8 2,1 -2,9 2,1 0,0 0,0 -2,0 1,6 0,9 0,8 0,2 0,1 0,0 0,4 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 -9,2 10,7 0,5 1,0 -1,3 1,3 TÜRKñYE KENT 194 KIR úügücüne dahil olmayanlar (Bin Kiüi) 15 ve daha yukar× yaütaki nüfus (Bin Kiüi) úügücü (Bin Kiüi) ústihdam (Bin Kiüi) úüsiz (Bin Kiüi) úügücüne kat×lma oran× (%) ústihdam oran× (%) úüsizlik oran× (%) Tar×m d×ü× iüsizlik oran× (%) úügücüne dahil olmayanlar (Bin Kiüi) 15 ve daha yukar× yaütaki nüfus (Bin Kiüi) úügücü (Bin Kiüi) ústihdam (Bin Kiüi) úüsiz (Bin Kiüi) úügücüne kat×lma oran× (%) ústihdam oran× (%) úüsizlik oran× (%) Tar×m d×ü× iüsizlik oran× (%) úügücüne dahil olmayanlar (Bin Kiüi) 15 ve daha yukar× yaütaki nüfus (Bin Kiüi) úügücü (Bin Kiüi) ústihdam (Bin Kiüi) úüsiz (Bin Kiüi) úügücüne kat×lma oran× (%) ústihdam oran× (%) úüsizlik oran× (%) Tar×m d×ü× iüsizlik oran× (%) 7.987 48.041 23.818 21.354 2.464 49,6 44,4 10,3 14,5 24.223 29.191 12.955 11.111 1.844 44,4 38,1 14,2 14,6 16.236 18.850 10.863 10.243 620 57,6 54,3 5,7 14,2 2002 8.443 48.912 23.640 21.147 2.493 48,3 43,2 10,5 13,8 25.272 29.919 13.091 11.287 1.804 43,8 37,7 13,8 14,0 16.828 18.993 10.549 9.860 689 55,5 51,9 6,5 13,0 2003 6.326 47.544 22.016 19.632 2.385 46,3 41,3 10,8 14,2 25.527 33.673 14.472 12.501 1.970 43,0 37,1 13,6 14,1 19.202 13.871 7.545 7.131 414 54,4 51,4 5,5 14,7 2004 6.812 48.359 22.455 20.067 2.388 46,4 41,5 10,6 13,5 25.905 34.139 15.046 13.126 1.920 44,1 38,4 12,8 13,2 19.092 14.220 7.408 6.940 468 52,1 48,8 6,3 14,8 2005 7.027 49.174 22.751 20.423 2.328 46,3 41,5 10,2 12,7 26.423 34.787 15.391 13.518 1.873 44,2 38,9 12,2 12,5 19.396 14.387 7.360 6.905 455 51,2 48,0 6,2 13,4 2006 YÜllar ñtibarÜyla Kurumsal Olmayan Sivil Nüfusun ñígücü Durumu 7.240 49.994 23.114 20.738 2.376 46,2 41,5 10,3 12,6 26.879 35.275 15.635 13.764 1.871 44,3 39,0 12,0 12,3 19.640 14.719 7.479 6.973 506 50,8 47,4 6,8 14,3 2007 7.332 50.772 23.805 21.194 2.611 46,9 41,7 11,0 13,6 26.967 35.697 16.063 14.010 2.053 45,0 39,2 12,8 13,1 19.634 15.075 7.742 7.184 558 51,4 47,7 7,2 15,4 2008 7.326 51.686 24.748 21.277 3.471 47,9 41,2 14,0 17,4 26.938 36.197 16.585 13.839 2.746 45,8 38,2 16,6 17,0 19.611 15.489 8.163 7.438 724 52,7 48,0 8,9 19,1 2009 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 195 6,3 únüaat 39,7 5,1 17,4 37,6 100 8.551 1.110 3.744 8.089 21.524 2001 42,1 4,5 18,5 34,9 100 8.984 958 3.954 7.458 21.354 2002 43,4 4,6 18,2 33,9 100 9.171 965 3.846 7.165 21.147 2003 46,0 4,9 20,0 29,1 100 9.034 966 3.919 5.713 19.632 2004 Not:2009 Haziran ve 2010 Haziran verileri Nace Rev2''ye göre düzenlenmiütir. 48,0 5,5 20,8 25,7 100 9.628 1.107 4.178 5.154 20.067 2005 Not:TÜúK, 2004 y×l×ndan itibaren iügücü rakamlar×n× yeni nüfus projeksiyonlar×na göre revize etmiütir. Kaynak: TÜúK 40,0 17,7 Sanayi Hizmetler 36,0 8.637 Hizmetler Tar×m 1.364 únüaat 100 3.810 Sanayi Toplam (%) 7.769 21.580 Tar×m Toplam (Bin Kiíi) 2000 49,2 5,9 20,9 24,0 100 10.051 1.196 4.269 4.907 20.423 2006 49,8 5,9 20,8 23,5 100 10.327 1.231 4.314 4.867 20.738 2007 49,5 5,9 21,0 23,7 100 10.495 1.241 4.441 5.016 21.194 2008 YÜllar ñtibarÜyla Sivil ñstihdamÜn ñktisadi Faliyetlere Göre DaðÜlÜmÜ (Bin Kiíi, 15 + Yaí, Yüzde) 50,0 5,9 19,4 24,7 100 10.644 1.249 4.130 5.254 21.277 2009 49,0 6,6 18,1 26,4 100 10.747 1.439 3.973 5.787 21.947 2009 Haziran 47,4 6,7 19,3 26,5 100 11.139 1.580 4.536 6.233 23.488 2010 Haziran Yıllık Ekonomik Rapor 2010 ñísizlik SigortasÜ Ödemeleri 2009 ñísizlik Ödeneði Alan SayÜsÜ 2010 Ödeme MiktarÜ (Bin TL) ñísizlik Ödeneði Alan SayÜsÜ Ocak 244.359 87.035 231.829 79.913 ûubat 281.882 100.206 231.536 79.553 Mart 311.513 108.422 219.745 75.427 Nisan 317.766 107.798 204.166 69.917 May×s 313.860 105.328 190.383 64.926 Haziran 306.213 101.561 180.117 62.295 Temmuz 292.947 97.446 183.383 64.936 Aùustos 279.258 93.988 181.099 64.491 Eylül 252.112 83.257 Ekim 237.521 79.759 Kas×m 223.706 75.019 Aral×k 218.493 74.455 Toplam 1.114.274 Kaynak: Türkiye úü Kurumu Not: úüsizlik ödeneùi alanlar×n say×lar× kümülatif( birikimli) deùerler olduùu için toplamlar× al×nmam×üt×r. 196 Ödeme MiktarÜ (Bin TL) 561.457 197 Kaynak: TCMB CARñ ñìLEMLER DENGESñ DIì TñCARET DENGESñ Genel Mal Ticareti úhracat f.o.b. úthalat f.o.b. Parasal Olmayan Alt×n (net) Limanlardan Saùlanan Mallar HñZMETLER DENGESñ Taü×mac×l×k Turizm únüaat Hizmetleri Sigorta Hizmetleri Finansal Hizmetler Diùer Ticari Hizmetler Resmi Hizmetler Diùer Hizmetler GELñR DENGESñ Ücret Ödemeleri Yat×r×m Geliri Doùrudan Yat×r×mlar Portföy Yat×r×mlar× Diùer Yat×r×mlar Faiz Geliri Faiz Gideri CARñ TRANSFERLER Genel Hükümet Diùer Sektörler úüçi Gelirleri Diùer Transferler 3.760 -3.363 -2.400 34.703 -37.103 -963 9.136 833 6.352 654 -391 1.695 -315 308 -5.000 -5.000 52 -694 -4.358 1.139 -5.497 2.987 201 2.786 2.786 11.375 492 5.923 968 -303 4.080 -268 483 -4.002 -4.002 89 -434 -3.657 1.168 -4.825 4.764 204 4.560 4.560 2001 -9.920 -22.057 -20.157 30.825 -50.982 -1.900 2000 -4.554 -108 -835 -3.611 784 -4.395 2.433 497 1.936 1.936 -400 -68 -566 627 -4.554 7.885 861 6.599 832 -626 -6.390 -5.035 40.666 -45.701 -1.355 2002 -5.557 -440 -1.207 -3.910 634 -4.544 1.020 291 729 729 -83 -26 -708 79 -5.557 10.511 -523 11.090 682 -7.515 -13.489 -10.967 52.318 -63.285 -2.522 2003 -5.609 -799 -1.195 -3.615 697 -4.312 1.117 313 804 804 -89 129 -721 454 -5.609 12.797 -1.064 13.364 724 -14.431 -22.736 -19.329 68.444 -87.773 -3.407 2004 -41 -200 -874 168 -5.839 -60 -5.779 -850 -924 -4.005 1.005 -5.010 1.454 603 851 851 -22.198 -33.080 -29.206 77.847 -107.053 -3.754 -120 15.267 60 15.280 874 2005 Cari ñílemler HesabÜ (Milyon $) -32.193 -41.057 -37.549 92.537 -130.086 -3.345 -163 13.612 367 14.110 879 -618 -247 -434 -920 475 -6.656 -72 -6.584 -1.053 -662 -4.869 1.453 -6.322 1.908 621 1.287 1.111 176 2006 -38.311 -46.795 -42.277 113.865 -156.142 -4.354 -164 13.344 -364 15.227 759 -899 -228 -821 -733 403 -7.103 -67 -7.036 -2.100 383 -5.319 2.158 -7.477 2.243 809 1.434 1.209 225 2007 -41.946 -53.021 -51.406 136.314 -187.720 -1.365 -250 17.121 -134 18.445 974 -684 -137 -1.287 -778 722 -8.159 -66 -8.093 -2.610 972 -6.455 2.022 -8.477 2.113 728 1.385 1.431 -46 2008 -13.963 -24.896 -27.525 104.610 -132.135 3.007 -378 16.305 1.034 17.103 1.090 -537 -362 -1.464 -846 287 -7.671 -105 -7.566 -2.262 267 -5.571 1.685 -7.256 2.299 1.190 1.109 934 175 2009 Ocak-Temmuz 2009 2010 -7.854 -24.230 -10.847 -26.251 -13.773 -26.559 56.962 66.315 -70.735 -92.874 3.118 594 -192 -286 6.707 5.835 387 112 7.322 7.339 655 458 -303 -338 -154 -148 -755 -966 -557 -545 112 -77 -4.772 -4.472 -58 -69 -4.714 -4.403 -1.512 -1.362 -28 -382 -3.174 -2.659 1.225 565 -4.399 -3.224 1.058 658 528 249 530 409 495 413 35 -4 198 Kaynak : TCMB SERMAYE VE FñNANS HESAPLARI Doðrudan YatÜrÜmlar Yurtd×ü×nda Yurtiçinde Portföy YatÜrÜmlarÜ VarlÜklar Genel Hükümet Bankalar Diùer Sektörler Yükümlülükler Hisse Senetleri Borç Senetleri Diðer YatÜrÜmlar VarlÜklar Ticari Krediler Krediler Bankalar×n Döviz Varl×klar× Diùer Varl×klar Yükümlülükler Ticari Krediler Krediler Mevduatlar Diùer Yükümlülükler Yükümlülükler úçin Bilgi : Uzun Vade K×sa Vade IMF Kredileri Rezerv VarlÜklar Resmi Rezervler Döviz Varl×klar× Menkul K×ymetler NET HATA NOKSAN 12.581 112 -870 982 1.022 -593 -33 -680 120 1.615 489 1.126 11.801 -1.939 -26 116 -1.690 -339 13.740 805 12.868 -20 87 4.276 6.113 3.351 -354 -354 -1.545 1.191 -2.661 2000 -1.633 2.855 -497 3.352 -4.515 -788 -36 -281 -471 -3.727 -79 -3.648 -2.667 -601 -445 -734 927 -349 -2.066 -1.930 614 -832 82 -1.131 -11.165 10.230 2.694 2.694 404 2.290 -2.127 2001 1.384 939 -143 1.082 -593 -2.096 -42 -1.437 -617 1.503 -16 1.519 7.191 -777 -921 19 594 -469 7.968 2.483 5.040 348 97 2.105 -502 6.365 -6.153 -6.153 1.763 -7.916 -758 2002 3.065 1.222 -480 1.702 2.465 -1.386 -33 -932 -421 3.851 905 2.946 3.425 -986 -910 -404 724 -396 4.411 2.181 754 1.368 108 -808 5.269 -50 -4.047 -4.047 -99 -3.948 4.450 2003 13.360 2.005 -780 2.785 8.023 -1.388 -25 -666 -697 9.411 1.427 7.984 4.156 -6.983 -1.635 617 -5.965 0 11.139 4.201 6.133 647 158 6.165 8.492 -3.518 -824 -824 -1.267 443 1.071 2004 19.460 8.967 -1.064 10.031 13.437 -1.233 -20 -1.285 72 14.670 5.669 9.001 14.903 -578 -413 177 -342 0 15.481 3.074 11.605 489 313 13.302 7.532 -5.353 -17.847 -17.847 -2.327 -15.520 2.738 2005 Sermaye ve Finans HesaplarÜ (Milyon $) 32.064 19.261 -924 20.185 7.373 -4.029 -42 -3.754 -233 11.402 1.939 9.463 11.544 -13.437 -2.419 -725 -10.293 0 24.981 674 19.403 4.622 282 26.612 2.880 -4.511 -6.114 -6.114 -91 -6.023 129 2006 36.692 19.941 -2.106 22.047 717 -2.063 -116 -1.844 -103 2.780 5.138 -2.358 24.066 -4.853 -1.466 139 -3.526 0 28.919 4.231 27.659 -3.323 352 32.277 625 -3.983 -8.032 -8.032 -3.481 -4.551 1.619 2007 36.305 15.720 -2.549 18.269 -5.046 -1.276 -32 -367 -877 -3.770 716 -4.486 24.574 -10.935 1.723 -97 -9.065 -3.496 35.509 1.565 30.138 3.387 419 23.921 9.887 1.701 1.057 1.057 -889 1.946 5.641 2008 9.328 6.296 -1.553 7.849 196 -2.742 -31 -2.010 -701 2.938 2.827 111 2.947 10.191 -1.399 -491 6.054 6.027 -7.244 -1.122 -12.652 4.587 1.943 -9.841 3.277 -680 -111 -111 -2.898 2.787 4.635 2009 Ocak-Temmuz 2009 2010 1.590 24.761 4.097 3.344 -899 -1.043 4.996 4.387 873 10.809 -1.452 -848 -5 -2 -1.093 366 -354 -1.212 2.325 11.657 1.276 1.322 1.049 10.335 -6.759 17.289 382 3.955 -671 -42 -785 -453 -225 4.126 2.063 324 -7.141 13.334 -1.581 212 -9.222 -1.237 3.374 14.048 288 311 -5.679 -3.875 -782 18.124 -680 -915 3.379 -6.681 3.379 -6.681 -142 -872 3.521 -5.809 6.264 -531 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 199 Gruplar (Milyon $) 0,2 100 Toplam 50,4 Tüketim mallarÜ Diðerleri 41,6 Ara mallarÜ 7,8 27.775 Toplam Sermaye malllarÜ 47 13.987 Tüketim mallarÜ Diðerleri 11.565 2.176 2000 Ara mallarÜ Sermaye malllarÜ Kaynak : TÜúK PaylarÜ (Yüzde) 100 0,1 48,7 42,7 8,5 31.334 46 15.262 13.369 2.658 2001 100 0,4 51,2 40,6 7,7 36.059 147 18.465 14.657 2.790 2002 100 0,6 51,1 39,1 9,2 47.253 289 24.125 18.494 4.344 2003 100 0,3 48,3 41,1 10,3 63.167 189 30.502 25.946 6.531 2004 100 0,5 47,4 41,2 10,9 73.476 354 34.835 30.290 7.998 2005 100 0,6 44,2 44,2 11,0 85.535 533 37.790 37.788 9.423 2006 491 47.077 67.734 16.725 2008 100 0,4 40,7 46,1 12,8 100 0,4 35,7 51,3 12,7 107.272 132.027 418 43.696 49.403 13.755 2007 ñhracatÜn Ana Mal GruplarÜna Göre DaðÜlÜmÜ 100 0,5 39,9 48,7 10,9 102.143 559 40.733 49.734 11.117 2009 100 0,5 38,8 49,9 10,8 64.609 346 25.095 32.208 6.960 2009 100 0,5 39,2 49,8 10,4 72.961 384 28.626 36.338 7.613 2010 Ocak-Aðustos 200 Gruplar (Milyon $) 0,4 100 Toplam 12,7 Tüketim mallarÜ Diðerleri 66,1 Ara mallarÜ 20,9 54.503 Toplam Sermaye malllarÜ 199 Diðerleri 6.928 36.010 Ara mallarÜ Tüketim mallarÜ 11.365 2000 Sermaye malllarÜ Kaynak : TÜúK PaylarÜ (Yüzde) 100 0,8 9,2 73,2 16,8 41.399 344 3.813 30.301 6.940 2001 100 1,2 9,5 73,0 16,3 51.554 600 4.898 37.656 8.400 2002 100 0,7 11,3 71,7 16,3 69.340 466 7.813 49.735 11.326 2003 100 0,5 12,4 69,3 17,8 97.540 493 12.100 67.549 17.397 2004 100 0,5 12,0 70,1 17,4 116.774 567 13.975 81.868 20.363 2005 100 0,4 11,5 71,4 16,7 139.576 508 16.116 99.605 23.348 2006 100 0,4 11,0 72,7 15,9 170.063 675 18.694 123.640 27.054 2007 ñthalatÜn Ana Mal GruplarÜna Göre DaðÜlÜmÜ 100 0,3 10,6 75,1 13,9 201.964 707 21.489 151.747 28.021 2008 100 0,5 13,7 70,6 15,2 140.928 666 19.290 99.510 21.463 2009 100 0,5 13,3 71,0 15,2 88.034 424 11.669 62.529 13.412 2009 100 0,3 13,0 72,2 14,5 114.878 325 14.963 82.923 16.666 2010 Ocak-Aðustos Yıllık Ekonomik Rapor 2010 201 Kaynak: TÜúK Seçilmií ülke gruplarÜ OECD Ülkeleri EFTA Ülkeleri Karadeniz Ekonomik ñíbirliði Ekonomik ñíbirliði TeíkilatÜ BaðÜmsÜz Devletler Topluluðu Türk Cumhuriyetleri ñslam KonferansÜ TeíkilatÜ TOPLAM AVRUPA BñRLñGñ ÜLKELERñ (AB 27) TÜRKñYE SERBEST BÖLGELERñ SINIR TñCARET MERKEZLERñ DñïER ÜLKELER Diðer Avrupa (AB Hariç) Kuzey Afrika Diðer Afrika Kuzey Amerika Orta Amerika ve Karayipler Güney Amerika YakÜn ve Orta Doðu Diðer Asya Avustralya ve Yeni Zelanda Diðer Ülke ve Bölgeler 4.197 864 385 3.573 98 135 557 1.331 1.298 1.978 3.261 2.573 572 186 120 1.649 201 167 972 3.297 3.309 874 371 285 2.932 1.150 1.087 2.467 2.095 1.854 316 12.855 11.215 21.307 934 895 324 17.546 15.664 19.585 31.334 2001 27.775 2000 4.725 619 2.279 1.042 3.599 409 24.498 637 122 1.790 3.440 121 197 3.596 430 1.267 2.607 14.206 1.438 20.415 36.059 2002 7.205 899 2.963 1.569 5.044 538 31.920 197 158 2.348 5.465 131 166 3.973 554 1.577 3.362 17.931 1.928 27.394 47.253 2003 10.214 1.194 3.962 2.206 6.779 667 42.648 84 264 2.544 7.921 193 334 5.207 765 2.203 4.507 24.023 2.564 36.581 63.167 2004 Ülke GruplarÜna Göre ñhracat (Milyon $) 13.061 1.409 5.057 2.670 8.620 821 47.325 208 271 3.029 10.184 274 411 5.276 1.087 2.544 5.855 29.138 2.973 41.365 73.476 2005 15.007 1.982 6.993 3.341 11.584 1.189 54.481 192 327 3.942 11.316 341 548 5.439 1.469 3.097 7.962 34.633 2.967 47.935 85.535 2006 20.311 2.874 10.088 4.700 16.784 1.328 65.675 857 343 5.227 15.081 514 549 4.541 1.947 4.030 10.843 32.597 3.749 13.938 6.248 20.867 3.262 70.472 1.410 435 7.074 25.430 901 829 4.802 3.212 5.850 15.678 65.622 6,6 0,3 43.930 3.008 63.390 132.027 2008 2.943 60.399 107.272 2007 28.665 3.397 8.763 5.945 12.339 4.327 54.217 561 360 6.704 19.208 678 597 3.561 2.735 7.446 11.359 53.209 1.957 46.977 102.143 2009 18.733 2.101 5.373 3.706 7.594 3.445 33.961 441 216 3.861 12.500 347 374 2.239 2.002 5.040 7.656 34.677 1.238 28.694 64.609 20.892 2.463 6.700 4.640 8.951 1.887 37.970 72 248 5.617 14.677 770 454 2.717 1.468 4.842 7.336 38.202 1.331 33.427 72.961 Ocak-Aðustos 2009 2010 202 457 Diðer Afrika 6.746 1.543 5.693 Karadeniz Ekonomik ñíbirliði Ekonomik ñíbirliði TeíkilatÜ BaðÜmsÜz Devletler Topluluðu Kaynak: TÜúK ñslam KonferansÜ TeíkilatÜ 6.321 628 1.155 EFTA Ülkeleri Türk Cumhuriyetleri 36.821 1.208 OECD Ülkeleri Seçilmií ülke gruplarÜ Diðer Ülke ve Bölgeler 305 6.933 Diðer Asya Avustralya ve Yeni Zelanda 3.373 551 80 YakÜn ve Orta Doðu Güney Amerika Orta Amerika ve Karayipler 4.167 2.257 Kuzey Afrika Kuzey Amerika 6.149 25.480 Diðer Avrupa (AB Hariç) DñïER ÜLKELER 496 28.527 AVRUPA BñRLñGñ ÜLKELERñ (AB 27) TÜRKñYE SERBEST BÖLGELERñ 54.503 TOPLAM 2000 5.540 283 4.630 1.238 5.553 1.481 26.011 741 232 4.884 3.016 410 41 3.390 704 2.115 5.738 21.272 303 19.823 41.399 2001 6.072 468 5.555 1.548 6.588 2.512 32.985 1.013 313 6.530 3.186 541 103 3.421 558 2.138 7.487 25.290 575 25.689 51.554 2002 8.195 623 7.777 2.736 9.298 3.396 43.899 662 247 9.644 4.455 1.012 169 3.741 820 2.519 10.341 33.611 589 35.140 69.340 2003 10.631 754 12.927 3.218 15.368 3.911 59.650 67 302 15.500 5.585 1.271 209 5.114 1.589 3.231 15.757 48.626 811 48.103 97.540 2004 14.459 1.267 17.253 5.108 20.480 4.440 66.107 158 321 20.581 7.967 1.747 287 5.823 1.835 4.212 20.386 63.318 760 52.696 116.774 2005 Ülke GruplarÜna Göre ñthalat (Milyon $) 2007 1.224 68.612 19.111 1.967 23.373 8.102 27.021 4.522 77.813 105 399 25.658 10.568 2.131 335 6.936 2.526 4.878 25.695 21.524 2.669 31.263 9.972 34.809 5.775 91.857 66 672 33.658 12.641 2.671 448 9.033 3.168 3.616 34.254 79.231 100.227 944 59.401 139.576 170.063 2006 2009 29.179 4.279 42.614 13.221 45.632 6.218 102.902 45 876 38.087 17.628 3.260 560 13.404 2.503 5.267 44.196 125.827 1.334 74.802 17.970 2.874 26.045 7.011 28.299 2.781 75.143 133 648 29.138 9.595 2.286 476 9.513 2.158 3.542 25.886 83.375 965 56.587 201.964 140.928 2008 11.204 1.824 16.461 4.292 17.853 1.716 46.936 42 524 17.854 6.061 1.453 277 6.065 1.475 2.302 16.272 52.325 603 35.105 88.034 17.318 2.918 19.751 8.125 21.314 2.476 59.645 550 270 25.713 9.916 1.789 363 7.980 1.292 2.852 19.285 70.010 569 44.299 114.878 Ocak-Aðustos 2009 2010 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 203 Kaynak: Hazine Müsteüarl×ù× Kredi Mektuplu DTH Diùer Özel Sektör Finansal Kuruluülar Bankalar Bankac×l×k D×ü× Finansal Olmayan Kuruluülar Uzun Vadeli DÜí Borçlar Kamu Genel Yönetim Merkezi Yönetim Mahalli údareler Fonlar Finansal Kuruluülar Bankalar Bankac×l×k D×ü× Finansal Olmayan Kuruluülar KúT'ler Diùer TCMB TCMB Kredileri Kredi Mektuplu DTH Garantisiz Ticari Borçlar Özel Sektör Finansal Kuruluülar Bankalar Bankac×l×k D×ü× Finansal Olmayan Kuruluülar TCMB Finansal Kuruluülar Finansal Olmayan Kuruluülar Toplam DÜí Borç Stoku Borçlulara Göre DÜí Borçlar KÜsa Vadeli DÜí Borçlar Kamu Genel Yönetim 1.461 0 653 627 26 25.187 15.439 15.439 0 9.748 90.301 47.621 42.186 39.514 2.123 549 1.709 1.709 0 3.725 3.498 228 13.437 3.705 9.724 8 29.244 7.581 4.552 3.029 21.662 1.019 0 752 732 20 14.632 6.978 6.978 0 7.654 97.189 46.110 40.961 38.729 1.709 522 1.495 1.495 0 3.654 3.435 219 23.599 13.643 9.948 8 27.480 4.789 3.211 1.578 22.691 16.403 1.019 0 28.301 2.461 1.000 2001 113.592 2000 118.602 2002 915 0 1.655 1.640 15 13.854 5.429 5.429 0 8.425 113.121 63.619 58.855 56.773 1.460 621 984 984 0 3.780 3.561 219 20.348 8.068 12.272 8 29.155 4.792 3.024 1.768 24.363 16.424 915 0 129.545 2003 1.341 0 2.860 2.849 11 18.812 8.351 8.351 0 10.461 121.090 69.503 65.161 63.346 1.281 534 765 765 0 3.577 3.313 264 21.513 7.272 14.232 9 30.074 5.285 3.133 2.153 24.789 23.013 1.341 0 144.103 1.815 25 3.287 3.286 1 27.078 13.118 12.714 404 13.960 128.779 73.828 70.114 68.583 1.113 418 656 656 0 3.058 2.840 218 18.123 2.995 15.119 9 36.828 8.576 5.798 2.778 28.252 32.205 1.840 0 160.984 2004 (Milyon $) 1.733 400 2.763 2.762 1 33.387 17.210 16.562 648 16.177 131.625 68.278 65.922 64.643 961 318 318 318 0 2.039 1.894 145 12.662 0 12.654 8 50.684 16.073 12.341 3.732 34.612 38.283 2.133 0 169.908 2005 1.555 195 2.563 2.562 1 38.310 20.702 19.993 709 17.608 165.219 69.837 67.855 66.576 1.031 248 487 487 0 1.496 1.390 106 13.115 0 13.106 9 82.267 28.515 22.077 6.437 53.752 42.623 1.750 0 207.842 2006 Borçlulara Göre Toplam DÜí Borç Stoku 2007 2.163 0 2.282 2.281 1 38.690 16.629 16.167 462 22.061 206.438 71.361 68.812 67.120 1.505 187 620 620 0 1.929 1.812 117 13.519 0 13.510 9 121.557 41.913 30.941 10.971 79.645 43.135 2.163 0 249.573 2008 100 1.874 1.873 1 45.326 21.832 21.613 219 23.494 226.677 75.037 72.361 69.757 2.466 138 590 590 0 2.086 1.892 194 12.192 0 12.183 9 139.448 41.106 30.049 11.057 98.342 3.148 50.448 3.248 0 277.125 2009 3.598 0 1.776 1.775 1 44.032 22.248 21.947 301 21.784 218.907 79.854 77.139 74.054 2.995 91 1.106 1.106 0 1.609 1.437 172 11.529 0 11.520 9 127.523 35.494 27.993 7.501 92.029 49.406 3.598 0 268.313 4.697 0 1.669 1.668 1 47.993 26.499 26.164 335 21.494 212.435 80.223 77.672 74.471 3.111 90 1.204 1.204 0 1.347 1.190 157 10.876 0 10.867 9 121.336 33.197 26.746 6.451 88.139 54.359 4.697 0 266.794 2010 Ç1 5.669 0 1.511 1.510 1 54.784 32.885 32.537 348 21.899 204.375 79.101 76.645 73.524 3.047 74 1.219 1.219 0 1.237 1.089 148 9.873 0 9.864 9 115.402 32.263 26.481 5.782 83.139 61.964 5.669 0 266.339 2010 Ç2 Yıllık Ekonomik Rapor 2010 204
