Ortaçağ ve Rönesans dönemi Avrupa`sında Bilim

Ortaçağ ve Rönesans dönemi
Avrupa'sında Bilim
4.
Skolastik Dönemde Bilim
Batı’da Üniversitelerin Doğuşu
İslâm dünyasında bilimsel çalışmalar yoğunluk kazanırken, başka
yerlerde hiçbir kıpırdama olmadığını sanmak yanlıştır. Nitekim İslâm bi(*) Sayılı, A., «Orta-Çağ İslâm Dünyasında İlmî Çalışma Tem posundaki Ağır­
laşm anın Bazı Temel Sebepleri», Araştırm a, I, D.T.C.F., A nkara, 1963.
(*) Sayılı, A., aynı kaynak, s. 32.
80
1iminin Avrupa’yı etkilemesi, Avrupa’nın buna bir ölçüde hazır olduğu­
nu gösterir. Gerçekten, sekizinci yüzyıldan başlayarak Batı’da zaman za­
man bazı girişimler göze çarpar; ne var ki, bu girişimler sürekli olmadığı
gibi, çoğu kez tepeden inmedir; halkın temel eğitim yönünden yetersizliği
nedeniyle gereğince başarılı olamaz. Kişilerin ilgisi bilimden çok sözde
bilim olan simya, astroloji ve büyü gibi uğraşılara yöneliktir. Bunda da
şaşılacak bir nokta yok: Bu konular insanların zayıf yanlarına hitap eder­
ken, bilim her türlü pratik ilgilerin dışında kalıyordu.
Bununla birlikte, Batı’da yer alan girişimlerden birkaçına değinmek
yerinde olur.
Bunlardan biri 787’de Şarlman (Charlemagne)’m başlattığı eğitim
hareketidir. İmparator, tüm kilise ve bağlı kuruluşların birer okul açma­
kları için kararname çıkarır. Lâik eğitime yönelik bu okullar ilerde kuru­
lacak üniversitelerin çekirdekleri olmuştur. Doğu’da üstü örtük de olsa
canlılığını sürdüren eğitim ve öğretim geleneği böylece Batı’ya bir ölçüde
aktarılma olanağı bulur. Bizanslılarm dokuzuncu ve onuncu yüzyıllarda
kültüre daha fazla önem vermeleri, antikçağdan kalma eserleri toplama­
ları, Doğu’nun etkisini daha da arttırmıştır.
Hatta imparatorlar arasında bilimle yakından ilgilenenler de çıkmış­
tır. Örneğin, onuncu yüzyılda Leo VI ile Konstantine VII adlı iki Bizans
imparatorunun astronomiye yakın ilgi gösterdikleri görülür. Ne var ki,
bu tür ilgilerin sınırlı kaldığı, bilimsel gelişme yönünden fazla etkili ol­
---- ^¡> ı-tUUl
madığı gözden kaçmamaktadır.
Bu tür girişimlerin en çarpıcı örneğini bilindiği gibi, kutsal Roma ^
\
İmparatoru Frederik II vermiştir. «Evrenin harikası» diye ün kazanan
Frederik (1194-1250) çok yönlü yetenekleri ve son derece renkli kişiliği
ile tarihin seçkin kişilerindendir: Devlet adamlığı yanında şair, asker,
dilci yönleriyle de dikkati çeker. Frederik’in aynı zamanda gösteriş ve
eğlenceye de büyük bir tutkusu vardı. İsa, Musa ve Muhammed’i, «sah­
te peygamberler» diye nitelemekten çekinmeyen Frederik, Papa ile sürekli
didişme içine düşmüş, bu yüzden iki kez aforoz edilmiştir. Felsefe ve
matematik yanında astroloji ve tıp da onun çok önem verdiği konulardı.
Girişimleri arasında Napoli ve Padua üniversitelerini başlatmak da yer
alır. Bu arada Yahudi çeviricilerden yararlanarak Arapçadan bir dizi bi­
limsel eserleri Latinceye çevirtir. Tarihçiler, onun bu atıhmlarıyla asıl
amacının bilime yardım mı, yoksa Papa’yı rahatsız etmek mi olduğu ko­
nusunda tam anlaşmış değiller. Önemli olan sonucun bilim yönünden par­
laklığı: Öklid, Archimedes, Apollonius, Batlamyus gibi antik dünyanın
ünlü bilginlerine ait eserlerin üniversitelerde ve aydın çevrelerde okunma
olanağı bulması Frederik IFnin kişisel çabasıyla gerçekleşir.
6
81
Bilimlere duyduğu ilgi amatörceydi, fakat zaman zaman kuvvetli bir
tutku niteliği kazanırdı. Bir keresinde Pisa’daki gezisini yarıda keserek,
o dönemin ünlü matematikçisi Pisa’lı Leonardo’yu başka matematikçiler­
le birlikte sınava çeker. İmparatorun sorduğu sorular, hem kendisinin
yeteneği, hem de o zamanki matematik biliminin düzeyi hakkında fikir
vermesi yönlerinden önemlidir. Bunlardan biri x gibi öyle bir sayı bulun­
malı ki, x2+ 5, x2 ve x2—5 ifadeleri birer kare olsun. Doğru cevabı
(x = 41/12) Leonardo bulur. Bir diğer problem de, x2+ 2x2-f 10x = 20 denk­
lemini geometrik yöntemle çözmekti. Leonardo bunun olanaksızlığını gös­
terir, fakat cebirsel yoldan x = 1.3688081075 çözümünü (ki ondalık do­
kuz basamağa kadar doğrudur) verir.
Frederik döneminde tıp ve hukuk öğrenimi de yeni canlılık kazanır.
Salerno, daha önce de belirtildiği gibi, tıp biliminin en önemli merkezi ol­
muştur. Bologna Üniversitesi hukuk öğrenimi ile başlar, fakat çok geçme­
den tıp ve felsefeye de yer verir. Bu gelişmeler arasında öğrencilerin ken­
di haklarını korumak ve öğretim üyesi tutmak için Universitas adı altın­
da kurdukları lonca ilginçtir. Aynı dönemde Paris’de de benzer bir ge­
lişme göze çarpar: Öğretim üyeleri kendi yönetimlerinde bir diyalektik
okul kurarlar. Bu model İngiltere’de de benimsenir. Oxford ve Cambridge
Üniversitelerinin ortaya çıkması, öğretim üyeleri loncası (universitas)’nın
girişimiyle gerçekleşir.
Ne var ki, üniversitelerde yoğunlaşmasına karşın, öğrenim oldukça
basit bir düzeydeydi. Hemen tüm programlarda dersler iki ana grupta
toplanıyordu. Trîvium denilen birinci grup gramer, retorik ve diyalektik
l[ya'<iâ mantık) gibi daha çok dilsel nitelikte konuları; Quadrivium deni­
len ikinci grup ileri düzeyde okutulan aritmetik, geometri, müzik ve
astronomi gibi akademik dersleri içine alıyordu. Geometri adına okutulan
Öklid’in teoremleriydi. Bunlar ispatlanmaksızın öğretilirdi. Aritmetik ve
astronomi ise çoğu kez paskalyanın tarihini saptama ötesinde fazla bir
ağırlık taşımazdı. Daha sonraları felsefeye de yer verilirse de, diyalekti­
ğin bir uzanımı olmaktan ileri geçmez bu. Gerek Paris’de, gerek daha
sonra Oxford ve Cambridge’de öğrenimin asıl odak noktasını kutsal inan­
cın öğretisi teoloji oluşturuyordu. Ortaçağ felsefesi, aslında, bu teoloji ile.
Aristoteles mantığının bir karışımından başka bir şey değildi.
Bilimin Gelişiminde Manastırların Rolü
Onüçüncü yüzyıl yalnız üniversitelerin kurulduğu dönem olmakla kal­
mamış, bilimin gelişiminde önemli etkileri olan iki manastır düzeninin
(bunlara «tarikat» da denebilir) ortaya çıkmasına da yol açmıştır: 1209’da
82
Fransisken (Gri Frerler) tarikatı, 1215’de Dominiken (Siyah Frerler) ta­
rikatı kurulur. Başlangıçta her iki tarikat da dinsel kuruluşlardı. Gide­
rek birincisi bilime, İkincisi doktriner felsefeye yaptıkları katkıyla tanınır.
Fransisken tarikatını kuran Assisi’li St. Francis zengin bir tacirin çocuğuydu. Gençliğini şen ve şakrak geçiren St. Francis’in duygularında bek­
lenmedik bir değişiklik meydana gelir: Rahat ve eğlence dolu yaşamım
bir yana iterek, kendini hastaların iyileşmesine, günahkârların bağışlanma­
sına verir. Çevresinde toplananlarla birlikte manastır düzenine girer; din­
sel öğretileri basit bir dille anlatarak halkı aydınlatmaya çalışır. Ancak
sapkın (heretical) akımların yaygınlığı karşısında bu yöntemin yetersizliği
anlaşılınca, Hıristiyanlığı daha inandırıcı bir şekilde savunmak için her
şeyden önce kendilerinin iyi bir eğitim almış olmaları gereği ortaya çıkar.
"N
Dominiken tarikatının niteliği oldukça farklıydı. Tarikatın kurucusu
St. Dominic meslekten bir teologdu; son derece sıkı kurallara bağlı bir
yaşamı vardı. Tek amacı sapkınlığın her türlüsünü kökünden kazımak
ve tam bir yokluk içinde gerçek Hıristiyanlığı yaymaktı. Dominikenler
de bu amaca ulaşmanın ancak bilgi ve eğitimle mümkün olduğunu an­
lamakta gecikmediler. Özellikle üniversitelere el atmak, öğretim kadrola­
rına yerleşmek gereğini duydular. Ne var ki, tarikatlarının ruhuna, gide­
rek katılaşan ve sonunda Engizisyon’a dönüşen bir bağnazlık egemendi.
Rönesans’a gelinceye dek yetişen bilgin ve düşünürlerin büyük bir
bölümü bu iki tarikatın ürünleridir. Fransisken’ler daha çok bilime, Dominiken’ler ise düşünce tarihine önem verirlerdi.
Ortaçağın en büyük din düşünürü St. Thomas Aquinas (1225-1274)
Dominiken düzenine bağlıydı. Hocası Albertus Magnus, Aristoteles felse­
fesini o zamana dek bilinen tüm bilgiler (astronomi, coğrafya, zooloji, bo­
tanik ve tıp)’le birleştirme yoluna gider. Thomas ise kutsal ve kutsal ol­
mayan bilgilere akılcı bir temel arar.
Gerçekten skolastik düşünce, Hıristiyanlığa akılcı bir temel bulma
çabasının ürünüdür. Başlangıçta bu temel Platon’un, daha sonra Aristoteles’
in felsefesinde aranmıştır. Aslında karanlık çağda egemen olan Yeni-Platonculuğa göre daha rasyonel ve bilimsel olan Aristoteles’in görüşünü Hı­
ristiyan düşüncesiyle birleştirme ve barıştırma son derece güç bir işti;
hatta düpedüz dine aykırı bir girişimdi. 1209’da Paris’de bir kilisenin
Aristoteles’i yasakladığı görülür; ne var ki, «Anlamak için inanıyorum»
diyen Anselmus’a karşı, «İnanmak için anlamak gerekir» diyen Abelard’da
belirgin bir nitelik kazanan bağımsız düşünme eğiliminin gücü karşısında
kilisenin geleneksel direnci her nedense uzun sürmez; 1225’de Paris Üni­
versitesi, Aristoteles’in tüm eserlerinin incelenmesini kabul eder. Anlamaya
verdiği önemle onüçüncü yüzyıl «aydınlık çağı»na giden yolu açan Abe83
)
/
lard’m Sic et ııon (Evet ve Hayır) adlı eserinde skolastik düşünme me­
todunu çok açık bir biçimde belirttiğini görüyoruz: Bir yanda kilise ba­
balarının, öte yanda Platon ve özellikle Aristoteles’in görüşlerini karşılaş­
tırarak ortak ve farklı noktaları gösterir; sonunda iki görüşün nasıl bağ­
daştığını, daha doğrusu felsefenin dine nasıl bir rasyonel temel sağladığını
ortaya koyar.
St. Thomas, Summa Contra Gentiles (Kâfirlere Karşı) adlı eserinde,
bilgi edinmenin iki kaynağından söz eder: Banlardan biri inanç, diğeri
doğal akıl yürütmedir. İnanç bilgisini kutsal kitaptan alır; doğal düşünme
ise akim süzgecinden geçirilerek düzenlenen ve yorumlanan duyu veri­
lerini kullanır. St. Thomas’a göre bu sonuncu tür bilginin en yüce örnek­
lerini Platon ve Aristoteles’de bulmaktayız.
St. Thomas’ın en belirgin özelliği bu iki bilginin sentezini yapmaktır.
Her iki bilgi türü de Tanrı’dan geldiğine göre, bağdaşır olmaları gere­
kir; nedeni şu ki, Tanrı kendisiyle çelişmez. Bundan çıkan sonuç şu:
Platon ile Aristoteles’in Hıristiyan diniyle uyum içinde olması gereği. O,
başka bir eserinde, Summa Theologica’da, bunu ispatladığı iddiasındadır.
«Skolastisizm» denilen düşünme biçimi böylece tutarlı ve sistematik bir
öğreti (doktrin) karakteri kazanır.
Karanlık çağ teologları, aklın kullanılmasını sakıncalı saymışlardı.
Oysa Thomas, dine bağlı olmakla birlikte, sistemini akılla ve akim teme­
line oturtarak ortaya koyar. Hem Tanrı’yı hem de doğayı kavrama amacı
güden bu sistemin temel dayanağı akıldır. Nitekim Thomas, Aristoteles’
in bilim ve mantığını olduğu gibi benimser. Tasım biçimindeki çıkarım­
larda Aristoteles’in kullandığı öncüller Thomas için, Katolik öğretileri dile
getiren birer sezgisel aksiyom niteliğindeydi. Oysa Aristoteles mantığı do­
ğanın deneysel incelemesine elverişli olmaktan çok uzaktı. Skolastik me­
todun bilime ters düşmesi en başta bu noktada kendini gösterir.
St. Thomas’nın oluşturduğu görüş Aristoteles bilimi ile Hıristiyan
öğretisinin kaynaştığı, yaratılışın amacı olarak insanın alındığı, evrenin
insan duyarlığıyla tanımlandığı bir görüştür. Thomas için arz’ı evrenin mer­
kezi kabul eden Batlamyus sistemi sadece işe yarar bir hipotezdir. Ne
var ki, kendisini izleyenlerin onun «hipotez» diye nitelediği sisteme mut­
lak bir doğruluk gözüyle baktıklarına tanık olacağız. Thomas’nm öğretisi
giderek katı, değişmez ve söz götürmez bir doğru sayılır; o kadar ki, on­
dan sonra Aristoteles’e yönelik en küçük bir eleştiriye yer verilmez artık.
Aristoteles’e dil uzatmak, Hıristiyanlığa dil uzatmak demek olur.
Skolastik düşünce onüçüncü yüzyılda büyük bir güçle ve hızla yük­
selir; fakat sonraki iki yüzyılda aynı hızla geriler ve düşer. Her şeyi man­
tık kalıplarına dökme çabası, soyut ve genel kavramlar ötesinde yaşan­
84
tıyla ilginin kesilmesi, skolastizmin başlıca zaafıydı. Rönesans’la birlikte in­
san kafasını hazır ve katı kalıplar içinde tutmanın olanağı kalmayınca
skolastisizmin düşmesi kaçınılmazdı. Onaltmcı yüzyıl, skolastik gelenekle
birlikte Aristoteles’in de yıkılışına tanıklık edecektir.
Roger Bacon
Bilimin gelişiminde, fikirlerinde daha az dogmatik olan Fransisken’
lerin rolü büyük olmuştur. Yetiştirdikleri yüksek din adamları arasında seç­
kin bilim adamları da yer alır. Robert Grosseteste (Oxford Üniversitesi
Rektörü) ve John Peckham bunların başında gelir. Her ikisi de İbnü’l
Heysem’i izleyerek optik problemlere dair yazdılar. Özellikle Grosseteste’in
aynalar üzerindeki çalışmaları deneye yer vermesi bakımından önemlidir.
Fransisken’lerin yetiştirdiği bilim adamları arasında hiç kuşkusuz en
önemlisi Roger Bacon (1214-1294)’dır. Bacon tarikat içinde, hiçbir ma­
kamı veya rütbesi olmayan basit bir rahipti. Öğrenimini önce Oxford,
sonra Paris’de yapan Bacon’ın yaşamı hakkında fazla bir şey bilinmemek­
tedir. Babadan kalma servetini kısa sürede tükettikten sonra tarikata gi­
ren Bacon, çok geçmeden manastırda sürdürülen basit din yaşamını da
doyurucu bulmaz, kendini bilime verir. Ancak, tarikat yetkilileri onun
serbest bilim yaşamına dönmesini engellerler; Bacon 10 yıl süren bir bas­
kı altında çalışmalarının sonuçlarını yazamaz. Baskı, Papa IV. Clement’
in araya girmesiyle kalkar; Bacon, Papa’nın isteği üzerine, o dönemin
tüm bilgilerini özetleyen Opus Maius adlı eserini yazar. Ne yazık ki, Papa
çok geçmeden ölür, Bacon’m başı yeniden derde girer; 1278’de Paris’de
yargılanarak hapse atılır.
Rivayete göre, Bacon yalnız gerçek bilimle değil, büyü ile de uğ­
raşmıştır. Bilimde özel ilgisi belki de İbn El Haitham’m etkisiyle optik
üzerindeydi. Işığın yansıma ve kırılma yasalarını biliyor, merceklerden
nasıl gözlük ve teleskop elde edilebileceğini açıklıyordu. Hatta gökkuşağı
üzerinde bilimsel bir teori geliştirdiği söylenir. Fakat, onun ilgi alanı bu
kadarla kalmıyordu. O zaman için salt hayal olan birtakım icatlar üze­
rinde duruyordu. Mekanik hareket eden araba, gemi, uçan makine vb.
düşündüğü şeylerden bazıları. Bugün hep bildiğimiz, fakat o dönemde son
derece garip olan barut, yakan cam, yer küresini gemiyle dolaşma gibi
şeylerden de bahsediyordu. Daha da önemlisi: Gezegenlerin yörüngeleri­
nin çembersel olduğu öğretisine belki de ilk karşı çıkan o’dur. Ayrıca,
Batlamyus astronomisinin yanlış, hatta bilim dışı olduğunu ileri sürü­
yordu.
Bacon’m bilimin genel ilkeleri üzerindeki düşünceleri daha da önem­
85
lidir. Ona göre, iyi bir eğitim ancak matematik’e dayanmakla mümkün­
dür. Çünkü, yalnız matematik «zekâyı biler ve öğrenciyi bilgi edinmeye
hazırlar». O, aynı zamanda, bilimin deneye dayanması gereği üzerinde ıs­
rar eder. Kesin bilgiye bizi deney götürür; deney dışında her şey tah­
minden ibarettir, ona göre.
Öte yandan Bacon, skolastik düşünceyi eleştirir; filozof ve teologla­
rın antik dilleri bilmemekten dolayı büyük hatalara düştüklerini söyler.
Bunların iddialarını çürütmenin tek yolu olarak gözlem ve deneyi gös­
terir. Yalnız kafa eğitiminde değil, deneysel bilimde de matematiğin bü­
yük önemini belirtir. Oysa, o dönemde astronomi gibi matematiğe de Müs­
lüman ve Yahudilerin uğraşısı olması nedeniyle iyi gözle bakılmıyordu.
Papa, ondan incelemelerinin sonuçlarını yazıp, göndermesini iste­
meseydi, Bacon belki de ya büsbütün unutulur gider, ya da sadece bir
büyücü olarak hatırlanmakla kalırdı.
Her türlü bilginin kaynağı olarak vahiy ve Aristoteles mantığının
gösterildiği bir dönemde, deneye gitmenin, deneysel olgulara başvurma­
nın gereğini belirtmek sanıldığı kadar ne kolay, ne de az bir başarıdır.
«Doğru» nun ölçütü olgularda değil, Aristoteles ile kutsal kitabın uyumun­
da aranıyordu. Böyle bir koşullanma karşısında Bacon deneye başvur­
mayı öğütlüyordu. Aslında Bacon da tam bir devrimci sayılamaz. Bilimle
dinin er geç bağdaşması gereğine içtenlikle inanıyordu. Ama, gene de
çağının çok ilerisindeydi. Onun önemini belirttiği matematik ve deneyin
elele vermesi onaltmcı yüzyılı, Galileo’nun sahneye çıkmasını, bekleyecek­
tir.
Felsefede gerçek başkaldırma ondördüncü yüzyılın başlarını bekler.
Din ve felsefeyi birleştiren skolastik sistemi kırma, felsefede özgür dü­
şünceyi egemen kılma yolunda ilk ciddî mücadeleyi Duns Scotus ile Ockham’lı William verirler. Fransisken tarikatına bağlı bu iki düşünür, dinle
felsefenin apayrı şeyler olduğunu savundular. Açıkçası, bu bir isyandı ve
kilise buna seyirci kalamazdı. Ne var ki, Scotus ile Ockham’lmın eleştirileri
yeterince önlenemedi; uzun sürede skolastik felsefe için öldürücü darbe
oldu.
Hoşgörü Ortamı
Onüçüncü yüzyıl yeni ve aydınlık bir dönemin ilk belirtilerini ver­
mişti: Kişioğlu artık gerçeği antik yazarların kitaplarında değil, doğrudan
doğayı incelemede aramaya başlamıştı. Bu değişikliğin nedenleri bugün
bile tam aydınlık kazanmış değildir. Klasik edebiyat ve sanattaki «Röne­
sans» m başlaması onbeşinci yüzyılı bekler. Kaldı ki, bu yeniden doğuş’la,
86
bilimsel gelişmenin yönleri ters düşmektedir. Rönesans antik düşünce ve
sanatın kaynaklarına dönüşü temsil eder. Oysa, bilimin gözü geriye de­
ğil, ileriye dönüktür. Gerçi bilimde de antik bilginlerin ulaştıkları sonuç­
lardan yararlanma yoluna gidilir; fakat düşünme yöntemi yönünden apayrı
bir yol izlenir; deney yolundan olgulara başvurma ön plana geçer.
Bu değişiklikten ilk yararlanan bilim, daha Yunan döneminde ba­
ğımsız bir kimlik kazanmış olan astronomiydi. Ondördüncü yüzyılın seç­
kin bir bilgin olarak karşımıza çıkardığı Piskopos Oresme, astronomide
olduğu kadar matematik ve ekonomi alanlarındaki çalışmalarıyla da dik­
kati çeker. Bilimsel düşünceye en büyük katkısı, yer küresinin sabitliği
ile ilgili Aristoteles öğretisine karşı çıkmasıdır. Oresme’den yüzyıl sonra
gelen Cusa’lı Kardinal Nicolas daha da ileri giderek, antik astronominin
tümünü reddeder, dünyanın da diğer gezegenler gibi kendi ekseni etra­
fında döndüğünü kanıtlayıcı bazı gözlemlere dikkati çeker. Matematik
ve fizikte de bazı ileri adımlar atan Nicolas, büyüyen bir bitkinin havadan
bir «şey» aldığını ileri sürer. Ona göre, Tanrı akıl yoluyla değil, ancak
mistik sezgiyle bilinebilir.
Dikkatten kaçmaması gereken nokta, bilimdeki yeni hareketin ön­
cülerinin hemen tümünün din adamları arasından çıkması. Bu dönemde
kiliseye bir hoşgörü havası egemendir. Kilise hiyerarşisinde önemli yer
ve makam işgal eden kimselerin, resmî öğretilerle çelişen, hatta Hıristi­
yanlığa aykırı düşen fikir ve çalışmalarında serbest kalmaları gerçekten
ilginç bir noktadır. Örneğin, dünyanın hareket halinde bir küre olduğunu
ileri sürmek düpedüz kutsal öğretiyi inkâr demekti. Oysa, ileri sürmek bir
yana, bu tür teorilerin öğretimi bile yapılabiliyordu. Öyle görünüyor ki,
kilisenin bu gelişmelere gözyumması, bilimin er geç kutsal inançları pe­
kiştiriri sonuçlar vereceği yolundaki kanısından ileri geliyordu.
Ondördüncü yüzyılın başlarından Rönesans’a kadar düşünce yönün­
den genel bir durgunluk göze çarpar. Ortama yeni bir mistisizm egemen
olmuştur. Bu dönemde Cusa’lı Nicolas dışında önemli bir düşünüre rastlamamaktayız.
Bilimin yeniden doğuşuna yol açan bu gelişmelere bazı entellektüel
ve teknik koşullar da eklenmiştir. Bir yandan özgür düşünme ve düşün­
düğünü ifade etme olanağı, öbür yandan antik dünyanın bilim ve düşün
ürünlerine duyulan ilgi bu dönemin en belirgin iki özelliği olarak göze
çarpmaktadır. Matbaanın icadıyla, hazırlık niteliği taşıyan bu dönem büs­
bütün hız kazanır. Daha önce okuma ancak büyük kütüphane merkezle­
rine seyahat etmekle mümkündü. El yazması kitaplar son derece paha­
lıydı; üstelik çok sayıda nüsha üretme olanağı yok gibiydi. Bugün on
binlerce baskı için harcanan emek kadar emek gerektirirdi tek bir nüs­
87
hanın hazırlanması. Çinlilerin yüzlerce yıl önce icat ettikleri bir tür kâğıt
ve baskı aracının Avrupa’da bulunması ondördüncü yüzyılı bekler. An­
cak bundan sonradır ki, ucuz kitap edinme ve okuma olanakları artar,
evlerde bile küçük çapta kitaplıklar oluşmaya başlar.
Başlangıçta dinsel ve klasik edebî eserlerin baskı ve dağıtımı ön­
celik alır. Pliny’nin Doğal Tarih adlı eseri 1469’da Venedik’te basılıncaya dek bilimsel nitelikte hiçbir kitabın basıldığı görülmez. Batlamyus’un
Latinceye çevrilen Coğrafya adlı eseri 1475’de çıkar. Bir yıl sonra Aris­
toteles’in gene Latinceye çevrilmiş biyoloji ile ilgili üç çalışmasının bas­
kısı yapılır. Öklid’in Geometri'si 1482’yi, Aristoteles’in tüm eserleri 1495’i
bekler. Batlamyus’un Almagest’inin baskısı 1515’e, Archimedes’in Psammites’inin baskısı ise 1544’e dek gecikir.
Ortam artık bilimin yeni bir hız ve güçle doğuşuna hazırdır; onaltıncı yüzyılda derecikler biçiminde akan bilimin, onyedinci yüzyılda ka­
baran ve taşan bir nehir olarak karşımıza çıktığını göreceğiz.
ı
88
IV. BÖLÜM
RÖNESANS VE MODERN BİLİM
1.
Rönesans ve Bilim
Rönesans’ın Etkileri
Yaşam ve düşünün birçok alanlarında olduğu gibi, modern bilimde
de Rönesans’ı bir başlangıç noktası saymak çok yaygın bir alışkanlık ol­
muştur. Bu bir bakıma doğru, bir bakıma da yanlıştır.
Rönesans, dinsel bağnazlığın egemenliğini kırdığı ölçüde, kuşkusuz
bilimin gelişimine yararlı olmuştur. Fakat bunun da ötesinde Rönesans’ın
simgelediği uyanış ve atılım, bilimsel gelişmenin muhtaç olduğu koşulların
başında gelir. Bu dönemin özelliği nedir? Fransız tarihçisi Michelet, Rö­
nesans’ı, «dünyayı ve insanı keşfetme» diye niteler. Ünlü tarihçi bununla
şunu anlatmak istemiştir herhalde: Rönesans kafası cennet, cehennem gibi
sorunlarla ilgilenmekten vazgeçmiş, gözlerini gerçek dünyaya çevirmiştir.
Onun için insanın başka bir dünyadaki geleceği değil, yaşadığı dünyadaki
sorunları ve temel değerleri ön plana geçmiştir. Teoloji ve onun hizmetin­
deki skolastik felsefe, yerini gerçeklere dönük özgür araştırma ve öğrenme
çabasına bırakmıştır.
Rönesans’la ortaya çıkan canlı atılımda ilk bakışta birbirleriyle bağda­
şır görünmeyen iki hareket ayırdedilebilir: 1. Dünyaya açılma,>yeni ülke
ve toplulukları keşfetme, 2. İnsanı ve ona kişilik veren değer ve özellik­
leri antik dönemin sanat ve düşünce ürünlerinde arama. Birinci hareketin
bilimsel önemini belirtmeye gerek yoktur. İkinci harekete gelince, bu ge­
riye dönüşün ileriye dönük bilimle ilgisi tartışma götürür bir konudur.
Gerçekten salt bilim açısından Rönesans’ı bir yeniden uyanış saymak
olanaksızdır. Sanat ve edebiyatta son derece canlı ve yaratıcı olan bu dö­
nem, bilim için tam bir durgunluk dönemidir, denebilir. Gerçekten, bi­
limde asıl uyanışın iki dönemi vardır ve Rönesans bu iki dönem arasında
yer alır. Birinci dönem, onbirinci yüzyılın ikinci yansında başlar ve onüçüncü yüzyılda doruk noktasına erişir. İkinci dönem, ona\tıncı yüzyıl
sonlarında başlayan, bir yandan deneye, öbür yandan matematiğe daya­
nan modem bilim dönemidir. Birinci dönem aslında Arap kaynaklarından
89
yararlanarak antik bilim ve düşünceyle temas kurma biçiminde ortaya
çıkmıştır. Bir ileri atılımdan çok, eldeki bilgiyi alma ve sindirme çabası
bu dönemin belirgin özelliğidir. Oysa, onyedinci yüzyılda, tüm parlaklı­
ğıyla ortaya çıkan ikinci dönem gerçek bir atılımı, doğaya yeni ve ya­
ratıcı bir yaklaşımı temsil eder. Rönesans bu iki dönem arasında, «orta­
çağların çözülüşü» niteliğinde bir harekettir.
Rönesans’ı bir ölçüde bilime karşı bile görmek olanağı yok değildir.
Leonardo da Vinci dışında o dönemin yetiştirdiği seçkin kafaların hemen
hiçbiri bilime yönelik olmadığı gibi hümanistlerde bilime karşı yer yer
kendini gösteren bazı eğilimlere bile rastlamak mümkündür. O dönemin
ünlüleri sanat, tarih, politika alanlarında yetişmiştir. Bilime karşı kayıt­
sızlık başka türlü de kendisini göstermiştir: Hem matbaanın ortaya çı­
kışı, hem de coğrafî keşifler ilgi toplamak şöyle dursun, bir tür kuşku
ve yadırgama konusu olmuştur. Günümüzde sanat çevrelerinin sinema,
gramafon, televizyon gibi şeylere karşı gösterdikleri küçümseme, Röne­
sans hümanistleri arasında matbaaya karşı gösterilmişti. Aynı şekilde, göz
kamaştırıcı büyük keşifler (örneğin, Kolomb’un Amerika’yı keşfi) de hü­
manistler üzerinde etkisiz kalmıştır.
O halde Rönesans’ın bilime bir katkısı yok mudur? Vardır, elbet
de; fakat bu katkı seçkinlerden değil, zanaatçılardan gelmiştir. Modern
bilimin doğuşunda atölye ve benzer işyerlerinde, çıraklık yoluyla kazanılan
el becerileri ile teknik bilgilerin önemini ilerde göreceğiz.
Leonardo da Vinci
Rönesans’ın bir katkısı, insan kafasını evrene açmak ise, bir başka
katkısı da Leonardo da Vinci (1452-1519)’yi insanlığa armağan etmiş ol­
masıdır. Gerçekten Leonardo, evrensel zekâsı, yaratıcı dehası ile insanlık
tarihinin eşsiz kişilerinden biri, belki de başlıcasıdır. O, büyük bir ressam,
büyük bir heykeltraş, büyük bir mimardı. Fakat aynı zamanda büyük bir
bilgin, büyük bir mühendis ve büyük bir filozoftu. Yazmayı tasarladığı
kitapları yazma fırsatı bulsaydı, bilimin sonraki dönemlerde uğradığı zor­
lukların çoğu ortaya çıkmaz, birçok hatalara düşülmezdi.
Leonardo, Floransa ile Pisa arasında Vinci’de zengin bir noter ile
bir köylü kadının evlilik dışı çocuğu olarak dünyaya geldi. Doğumundan
hemen sonra, evden uzaklaştırılan annesini bir daha görmeden yetişti;
yaşamı sırasıyla Floransa, Milano, Roma saraylarında geçti; son üç yılını
Fransa’da, François I’in hizmetinde geçirdi.
Leonardo sanat dışı çalışmalarında dağınık, süreksiz ve yavaş dav­
ranmıştır. Ama gene de üstün ve çok yanlı çalışmaları ile göz kamaştırıcı­
90
dır. Uygulamalı alanlardaki projeleri arasında uçan makine, helikopter,
paraşüt ve çeşitli silah modelleri yer alır. Anatomi üzerindeki inceleme­
leri başlı başına bir değer taşır: Sayısı 750’yi bulan çizgi ve 10 insan
cesedi üzerinde yaptığı diseksiyon çalışması ona anatomi tarihinde büyük
bir yer sağlamıştır.
Fizyolojideki katkısı kanın işlev ve hareketiyle ilgilidir: Kanın orga­
nizmanın çeşitli bölümlerine besini nasıl taşıdığını ve bu bölümlerden ar­
tıkları nasıl uzaklaştırdığını açıklamaya çalışır. Kanın vücuttaki hareke­
tini suyun hareketine benzetir: Yağmur olarak bulutlardan yere düşen
su, denizlerde toplanır, oradan buharlaşarak bulutları meydana getirir ve
yeniden yağmura dönüşerek yere iner. Bu benzetişte, Harvey’in 100 yıl
sonra keşfettiği kan dolaşımı fikri kendini göstermektedir.
Leonardo, astronomide, yerküresinin «diğer gezegenler gibi bir ge­
zegen» olduğunu ileri sürerek Kopernik’i haber verir. Oysa, Aristoteles’e
göre gök cisimleri tanrısal nitelikleriyle yer küresinden tümüyle farklı nes­
nelerdi.
Fizikte, özellikle mekanikte, ulaştığı sonuçları Galileo ve Newton’
un buluşlarına çok yakındır. «Her cismin hareket ettiği yönde ağırlığı
olduğu» nu; düşen bir cismin düşme mesafesiyle orantılı olarak hız kazan­
dığını söyler. Hatta daha da ileri giderek, Aristoteles öğretisinin tam ter­
sine, kuvvetin yalnızca hareketi değil, ivmeyi meydana getirdiği görüşünü
savunur. Bu görüşün daha sonra hareketin birinci yasası olarak ifade
edildiğini göreceğiz.
Leonardo, bir kuvvet kaynağı olarak sürekli hareketin olanak dışı
olduğunu görmekte gecikmemiş, bundan kaldıraç yasasına ulaşmıştır.
Archimedes’in hidrostatik ve hidrodinamik üzerindeki unutulan buluşları­
nı ortaya çıkarmış; suyun kanallardaki akışı, su yüzeyinde dalgaların da­
ğılışı, havada dalgalanma ve sesin oluşumu gibi olgular arasında ilişkiler
kurmuş, ışığın da dalga niteliğinde olduğunu ileri sürmüştür. İlginç bir
açıklaması da hilâl halindeki ay’m karanlık tarafının belirsiz de olsa gö­
rünmesi üzerinedir. Leonardo, «eski ay, yeni ay’m kucağında» diye tas­
vir ettiği bu olayın dünyanın yansıttığı ışıktan ileri geldiğini söyleyerek
ilk doğru açıklamasını yapar.
Leonardo’ya jeolojinin kurucusu gözüyle de bakılabilir: Ona göre,
dağlarda bulunan fosillerin bir kısmı deniz yaratıklarına aitti. Yerküresi
kabuğunun değişikliklere uğradığı, yeni tepe ve vadilerin meydana geldiği
söz götürmeyecek kadar kesindi. Üstelik bu tür değişiklikler için ola­
ğanüstü olaylara (örneğin, katastrof türünden doğal taşkınlıklara) da ih­
tiyaç yoktu. Nitekim, Po nehri denize taşıdığı toprakla Lombardi’nin
büyük bir bölümünü meydana getirmiş değil miydi?
91
Bilim yöntemi üzerindeki görüşleri Leonardo’yu günümüz bilim fel­
sefecileri arasına sokacak niteliktedir. O da Roger Bacon gibi, bilimin
gözlem veya deneye dayanması gereği üzerinde ısrar eder. Şu kadar ki,
Bacon bir yanıyla teolojiye bağlıydı. Oysa Leonardo, bir Rönesans ada­
mıydı, kafası tam bir bağımsızlığa sahipti. Günündeki kiliseye egemen
hoşgörüden de yararlanarak geçmişin hiçbir otoritesine kendini bağlı gör­
müyordu. Sadece Archimedcs’e büyük bir değer veriyordu. Geçmişi yad­
sımıyordu kuşkusuz. Fakat tüm doğruların Aristoteles gibi otoritelerde
olduğuna karşı çıkıyordu.
Leonardo’nun ancak son zamanlarda ele geçen notlarından, kendisi
gibi daha başkalarının da matematik ve deneysel bilimle ilgilendiklerini
öğreniyoruz. Ona göre kesinlik bilimde değil, ancak matematikte vardır.
Matematik ideal ya da soyut zihinsel kavramlarla uğraşır; kesinliğinin kay­
nağı da budur. Oysa, öteki bilimler gözlemle başlar, verilerini matema­
tiksel yoldan işler, ulaştığı sonuçları deneye giderek irdelemeye çalışır.
Leonardo, teori ve uygulamanın el ele gitmesi gereği üzerinde durur;
uygulamasız teori anlamsız, teorisiz uygulama ise kısır ve sonuçsuzdur. O,
bir çocuk gibi her soruyu yeniden ele alır. Doğaya kendi çıplak gözüyle
bakar; doğa ile kendi arasında ne kitap, ne de başka biri vardır. Gözle­
diği dünya bir bütündür. Onun için sanat, bilim, felsefe ayrı şeyler değil­
dir. Kendini kısır tartışmalarda kaybetmez; kelime üzerine kurulu genel­
lemelere bırakmaz; her sorunu kendi içinde anlamaya ve deneysel yoldan
çözmeye çalışırdı. Onun için her şeyin başında ve sonunda deney vardı,
matematik bu iki uç arasında yer alır. Francis Bacon’ın yüz yıl sonra
savunduğu, Galileo’nun maharetle uyguladığı bilimsel yöntemi tümüyle
Leonardo’da bulmak mümkün. Onun çalışmalarında oluşturduğu yaklaşım
biçimi insanlık kültür birikimine yaptığı katkıların belki de en büyüğü.
Leonardo’nun yöntem anlayışı belli bir dünya anlayışına, insanın ev­
rendeki yeri ile ilgili yeni bir görüşe yol açar. Bu yeni görüşün daha be­
lirgin ifadesini Kopernik devriminde bulacağız.
2.
Astronomide Devrimsel Atılımlar ,
Kopernik ve Güneş-Merkezli Sistem
Kopernik, düşünce tarihinde bir dönüm noktasını simgeler: Onun
adıyla anılan sistem yalnız modern bilimin doğuşuna değil, insanın ev­
ren içindeki yerini saptamada yeni ve daha ölçülü bir görüşün ortaya çık­
masına da başlangıç sayılır. Gerçekten Kopernik’le birlikte insanoğlunun
92
kendini evrenin merkezinde sayma iddiası yıkılmış, doğanın bir uzantısı,
bir parçası olduğu düşüncesi doğmuştur, denebilir.
Bu devrimin kaynağı Kopernik’in ölüm yatağında (1543’te) ilk nüs­
hasını gördüğü, Göksel Kürelerin Dolanımı Üzerine adlı ünlü eseridir.
Gerçi kitap tümüyle devrimci olmaktan uzaktır; hatta birçok yanlarıyla
Aristoteles görüşünü yansıttığı söylenebilir. Ne var ki, Batlamyus’un «geosentrik» sistemi yerine, «heliosentrik» sistemin önerilmesi, sonuçları yö­
nünden bilimde olduğu kadar diğer düşünce alanlarında da sarsıcı ve önem­
li olmuştur.
Kopernik (1473-1543), Polonya’da bulunan Torun kentinde dünya­
ya gelir; babası kentin ileri gelen kişilerindendi. On yaşında babası ölünce,
tanınmış bir din adamı olan amcası, onu yanma alır, kilisenin yüksek
görevleri için yetiştirmeye koyulur. Kopernik, okulu bitirdikten sonra otuz
yaşma dek öğrenimini çeşitli üniversitelerde sürdürür. Önce kendi ülke­
sinde Cracow Üniversitesine, daha sonra İtalya’ya giderek sırasıyla Bo­
logna, Ferrara ve Padua Üniversitelerine devam eder. O dönemde böyle
uzun bir eğitim bir bakıma kaçınılmazdı. Bugünkü anlamda uzmanlaşma
yoktu henüz; iyi bir eğitim için kişi, bilim ve düşün alanlarının tümünü
kapsayan çok yanlı bir öğrenimden geçmek zorundaydı. Kopernik, klasik
kültür, matematik, astronomi, tıp, hukuk, ekonomi ve en başta teoloji
alanlarında geniş bilgiler edinerek yetişir. Leonardo gibi o da çok yan­
lıdır: Bir yandan hekim olarak hastaların tedavisine koşarken, diğer yan­
dan ekonomik konularda yazı yazar; Polonya hükümetine parasal sorun­
larda danışmanlık yapar; bilimsel incelemelerinde kullandığı araçları ha­
zırlar; boş zamanlarında da şiir ve resimle uğraşır. Yönetici ve işletmeci
olarak da başarılı çalışmalar yapar; hatta bir keresinde bir barış konfe­
ransına diplomat olarak katılır. Fakat, onun asıl ilgi duyduğu konuların
matematik ve astronomi olduğunu söylemek gerekir.
Kopernik’in üniversitelerde öğrenimini sürdürdüğü sıralarda matema­
tik ve astronomi programlarda önemli yer tutan derslerin başında geli­
yordu. Öklid geometrisi, küresel geometri, coğrafya, astroloji ve Batlamyus sistemi onun özellikle izlediği dersleri oluşturuyordu.
Batlamyus astronomisi kilise ve üniversitelerin resmî olarak doğru
kabul ettikleri sistemdi. Fakat bazı ileri düşünürler, sistemin yanlış oldu­
ğu üzerindeki kuşkularını saklamıyorlardı artık. Kaldı ki, bu tür kuşkular
yeni de değildi: Daha önce de belirttiğimiz gibi, Oresme, Cusa’lı Nicolas,
Leonardo da Vinci astronomide resmî görüşle çelişen bazı fikirler or­
taya atmışlardı. Kopernik’in Bologna’daki astronomi ve matematik hocası
Dominico Novaro, Batlamyus sistemini açıktan eleştiriyordu. Novaro, bir
Yeni-Platoncu olarak Batlamyus sistemini çok karmaşık buluyordu. Bu
93
konuda özellikle Pythagoras’çı literatürün etkisi büyük olmuştur. Hatırla­
nacağı üzere, onlar evren ile ilgili tüm gerçeklerin her şeyden önce ba­
sit, zarif ve uyumlu ilişkiler içinde olması gereği üzerinde duruyorlardı.
Oysa Batlamyus sisteminin bu özellikleri taşımadığını Novaro yakından
biliyordu. Kopernik’in yeni sistemi oluşturma çabasında hocasının etkisin­
de kalmadığı söylenemez. Üstelik o, geniş çapta okuyan bir kişiydi: Antik
döneme ait kaynaklardan Yunan filozof veya bilginlerinin dünyanın dö­
nüp dönmediği konusunda çeşitli görüşler ortaya atmış olduklarını öğren­
memiş olması düşünülemez. Nitekim ünlü kitabını Papa III. Paul’a ithaf
ederken, «Çiçero’ya göre, Hicetas’ın dünyanın hareket halinde olduğunu
savunduğunu, Plutarch’a göre aynı görüşün başkaları tarafından da ileri
sürüldüğü» noktalarını belirtmeyi ihmal etmediğini görmekteyiz. Bu nok­
taların onu uzun süre meşgul ettiği; en sonunda kitabında ileri sürdüğü
sistemi oluşturduğu anlaşılmaktadır. Bunda onu teşvik eden bazı aktüel
gelişmeler de olmuştur. Örneğin, Kristof Kolomb’un seyahati ve takvim
üzerindeki reform gereksinmeleri bu gelişmeler arasında başlıca yeri tut­
maktadır.
Kopernik Devriminin Önemi
Kopernik sistemi birçok yönlerden Aristoteles görüşünden ayrılmaz.
Kitabının ilk bölümlerinin başlıkları bu gerçeği göstermeye yeter:
«Evrenin küresel olduğu»
«Arz’m küresel olduğu»
«Göksel cisimlerin hareketlerinin düzgün dairesel, ve sürekli olduğu»...
gibi.
Onun sistemine devrimci niteliği veren şey yer küresini evrenin mer­
kezi olmaktan çıkarıp, güneş etrafında dolanan sıradan bir gezegen say­
masıdır. Yer küresinin yerine güneşi koyması dışında, bu sistem Batlam­
yus sisteminden temelde ayrılmaz. Evren gene sınırlıdır: Gezegenlerin ha­
reketi gene ortak-merkezli (concentrical) kürelerin dönüşü olarak görül­
mektedir. Üstelik Batlamyus sisteminin karmaşıklığından büsbütün kurtulunmuş değildir: Skiller ve episkiller olduğu gibi korunmakta, sadece
kürelerin sayısını 70’den 36’ya indirmekle yetinilmektedir. Aslında bilim
tarihinde yeni bir dönem açan Kopernik devrimini Kopernik’in kendi ese­
rinde bulmak çok güçtür. Bu devrim, Kopernik’in başlangıç oluşturduğu,
fakat ondan sonra oluşan radikal bir gelişmeyi, dünya görüşünde köklü
bir değişikliği ifade etmekle önemlidir.
Kuşkusuz, Kopernik’i yeni bir sistem aramaya iten başlıca neden,
Batlamyus sisteminde gözden kaçmayan bazı yetersizlikler olmuştur. Ör­
neğin, görülüyordu ki, yer küresi evrenin sabit merkezi olarak düşünüldü­
94
ğünde gezegenlerin konumlarını gerçeğe uygun hesaplama olanaksızdır. Bu
gözlemden hareket eden Kopernik, tartışmaya şu sözlerle girer:
«Gözlenen her yer değişimi, ya gözlenen nesnenin hare­
ketinden, ya gözlemcinin kendi hareketinden, ya da her iki­
sinin hareketinden meydana gelir. Eğer yer küresinin bir ha­
reketi varsa, bu hareket onun dışında bulunan her şeyde ters
yönde bir hareket olarak farkedilebilmelidir: Sanki o şeyler
hareket halinde, yer küresi ise sabitmiş gibi. Aeneas’ın Virgil’de dile getirdiği ilişkiye benzer bir ilişki; ‘gemimiz limanı
terk ederken, köy ve kentler hızla geriye çekilir’.» «O halde,»
diyor Kopernik «sabit yıldızlar küresinin hareketi görünüşten
ibarettir; günde bir dönüş yapan şey yıldızlar küresi değil, bize
sabit görünen yer küresinin kendisidir».
Bu tür açıklamanın kendisinden önce Siraküz’lü Hicetas, hatta on­
dan da önce bazı Pythagoras’çılar tarafından ileri sürülmüş olduğunu be­
lirten Kopernik, sözlerini şöyle sürdürür:
«Biri çıkar, yerkürenin günlük dönüşünden başka bir ha­
reketinden daha söz ederse, hiç şaşmamalı. Rivayete göre, iyi
bir matematikçi olan Pythagoras’çı Philolaus, yerkürenin ken­
di ekseni etrafında dönüşünden başka çeşitli hareketlerle uzay­
da ilerlediğini, daha doğrusu gezegenlerden biri olduğunu söy­
lediği için Platon kendini tutamamış, onunla görüşmek üzere
hemen İtalya’ya hareket etmiş.»
Kopernik’in, kökeni Aristarkus ve Pythagoras’çılara uzanan heliosentrik sistemi önerirken, bunun yol açacağı tepkileri daha baştan sezinle­
diği görülmektedir. Bu yüzden kitabının yayınlanmasını uzun süre beklet­
miş, ancak dostlarının ısrarı üzerine yayınlamayı kabul etmiştir. Yazılış
biçimi yönünden de kitabın asıl etkisinin ancak astronomide iyi eğitim
görmüş kişiler üzerinde olabileceği hesaplanmıştır. Kopernik’in hastalığı
sırasında kitabın basım işiyle uğraşan dostu Osiander, bir teolog olarak
doğacak tepkileri gözönüne alarak yazdığı önsözde, önerilen sistemin bir
hesaplama aracı olmaktan ileri geçmediği konusunda okuyucuyu uyarır.
Ona göre, sistem sadece matematiksel olarak doğru sayılabilir; felsefî
doğruluğu söz konusu değildir*.
(*) Kilisenin tepkisini önlemeye yönelik bu ayırım ilginçtir. Kilise ve kilise­
nin öğretisine bağlı pek çok kimse için K opernik sistemi yanlış, fakat açıklama
yönünden elverişli bir hipotezden başka b ir şey değildi. K atolik kilisesi bu tu tu m u n u
1822’ye kadar sürdürm üştür.
95
Aslında endişeye fazla yer
niş bir hoşgörü içindedir. Kitap
tekim, onaltmcı yüzyıl boyunca
entellektüellerin küçümsemesine
masına hedef olur Kopernik:
yoktur: Kilise bu dönemde oldukça ge­
da kolayca anlaşılır türden değildir. Ni­
önemli bir tepki görülmez. Sadece bazı
ve bu arada Martin Lüther’in şu kına­
«Bu budala, tüm astronomi bilimini ters-yüz etme hevesindedir. Oysa, kutsal kitap bize, Joshua’nm yerküresini de­
ğil, güneşi durdurduğunu söyler.»
Calvin de kutsal kitabın bir âyetine yollama yaparak şöyle sorar:
«Kopemik’i kim kutsal ruhun üstünde tutabilir?»
1610’a dek Katolik kilisesi bu tür kınamalar dışında kalır. Fakat
giderek kuşkular artar, Giordano Bruno’nun yakılmasıyla birlikte kilise
tedirginliğe düşer; Kopernik’in ateist olduğu düşüncesi yayılır; sistemin
Hıristiyanlığın özüne ters düştüğü görüşü kuvvet kazanır.
Yukarda da belirtildiği üzere, büyük bir düşünce devrimine yol
açan heliosentrik sistemde Kopernik’in payı büyük değildir. Kopernik es­
ki bir görüşü canlandırmakla elbet de büyük bir iş yapmıştır. Fakat, asıl
önemlisi onu büyük bir gözlemci olan Tycho Brahe ile eşsiz bir astronom
olan Johannes Kepler’in izlemiş olmasıdır.
Tycho Brahe
DanimarkalI bir astronom olan Tycho Brahe, birçok yönlerden Kopernik’e ters düşer.
Kopernik bir matematikçi ve atılımlı bir teorisyendi; fakat gözlemci
olarak zayıftı. Tycho Brahe (1546-1601) ise tam tersine bir matematikçi
ve teorisyen olarak zayıf; fakat bir gözlemci olarak eşsizdir. İki astro­
nomun birbirlerini andıran yönleri de var: Değişik yönlerden olmakla
birlikte ikisi de aslında devrimci olmaktan çok tutucudur. Kopernik elin­
den geldiğince yerleşik sistemi korumaya çalıştı. Ne var ki, Yeni-Platoncu
eğilimleri ister istemez onu heliosentrik görüşe itti. Yer küreyi gezegen
saymakla çembersel sistemi basitleştirebileceğini umuyordu belki de. Tycho’
ya gelince, o da Aristoteles sistemini zedelemeden koruma çabasındaydı.
O kadar ki, Kopernik’in açıklamasına karşın, yer kürenin hareketini bir
türlü kabul etmedi. Fakat korumaya çalıştıkları sistemin yıkılmasında iki­
sinin de payı büyüktür: Kopernik dünya ile güneşin yerlerini değiştire­
rek, Tycho kendi zamanında ortaya çıkan bir super-nova ile kuyruklu­
yıldızlar üzerindeki gözlemleriyle.
Tycho, öğrencilik yıllarında meydana gelen bir güneş tutulmasıyla
96
m
astronomiye merak sardırır; Batlamyus sistemini incelemeye koyulur; kendi
yaptığı basit ve kaba araçlarla astronomik gözlemler yapar. Kopenhag Üni­
versitesinden sonra Leipzig, Wittenberg, Rostock ve Basle Üniversitelerini
dolaşır; buralarda matematik ve astronomi öğrenimini sürdürür. Ülkesi­
ne döndükten sonra, kralın sağladığı olanakla Kopenhag’a yakın bir ada
üzerinde ünlü gözlemevini kurar. Gözlemevini mevcutlara göre daha bü­
yük, daha duyarlı ve daha ince kalibre edilmiş araçlarla donatır.
Tycho, Kopernik sistemini reddeder, çünkü yerküresi gibi ağır ve
masif bir kütlenin uzayda hareket etmesini hem fizik yönünden, hem de
kutsal kitaba aykırılığı bakımından yanlış bulur. Yerkürenin sabitliği ile
ilgili eskiden beri ileri sürülen «argüman» lar, onun için geçerlidir. Özel­
likle üzerinde durduğu «argüman» yıldızların göresel konumlarını koru­
maları ile ilgili olanıdır. Gerçekten dünya hareket etmiş olsaydı, yıldız­
ların sabit görünmemesi gerekirdi. Kopernik görünüşteki bu tutarsızlığı
yıldızların tahminlerimizin çok üstünde dünyaya uzak olmalarıyla açıkla­
mıştı. Yıldızlar sanıldığı gibi yakın olsaydı yerkürenin güneş etrafındaki
dolanımı sırasında yer değiştirir gibi görünmeleri gerekmez miydi? Oysa,
herhangi bir yer değiştirme göze çarpmıyordu ve Tycho, eldeki araçlarıyla
bunu saptayacak durumda değildi. (Son derece küçük olan bu yer değiş­
tirmeler ancak ondokuzuncu yüzyılda gözlenebilmiştir).
Başka bir zorluk daha vardı: Yıldızları ortalama güneş büyüklüğünde
kabul edersek, Kopernik’in istediği uzaklıkta, bize göründükleri kadar bü­
yük görünmemeleri gerekirdi. Ancak, Tycho, ışığın gözbebeğinde uğra­
dığı kırılmanın bu sonuçtan sorumlu olduğunu bilmiyordu kuşkusuz.
Öte yandan Tycho için Batlamyus sistemi de yeterli değildir. Her
iki sistemi kapsamında uzlaştıran, aynı zamanda yıldızların yer değiştir­
mesini de gerekli kılmayan yeni bir sistem kurar. Buna göre, ay ve güneş
merkezde sabit duran yer kürenin etrafında, gezegenler de güneşin etrafında
dolanmaktadır (bkz. Şekil 4).
Bu sistem bir yandan Kopernik sisteminin matematiksel basitliğini,
öte yandan kilisenin resmî görüşü olan Aristoteles kozmolojisini koruma
amacındadır. Ne var ki, başlangıçta astronomlara çok çekici gelen bu
sistem kısa sürede çekiciliğini yitirerek bir kenara itilir. Kepler’den iti­
baren seçkin astronomların hemen tümü için Kopernik sistemi geçerlidir.
Tycho’nun asıl önemi gözlemci olarak yaptığı çalışmada kendini gös­
terir. O, astronomiye daha önce erişilemeyen bir kesiniik getirir. Hem
kullandığı araçları daha güçlü ve duyarlıdır, hem de gözlem yönetimi daha
güvenilir ve tutarlıdır. Tycho, bu sonucu birçok gözlemlerin ortalama
değerini alarak sağlıyordu. Bu yöntemle o, astronominin çok önemli bazı
7
97
sabit değerlerini bulur. Özellikle gezegenlerin konumları üzerindeki göziemleri astronomi tarihinde önemli yer tutar.
Tycho’nun gezegen ve -yıldızların konumlarını belirleyen gözlemleri
dışında, Aristoteles kozmolojisi hakkında ciddî şüphelere yol açan iki
gözlemi var ki, bunlara kısaca değinmek gerekir. Hatırlanacağı üzere,
Aristoteles’e göre gök cisimleri, kusursuz ve değişmez nesnelerdir. 1572’de
Cassiopeia yıldız kümesinde yeni bir yıldız ortaya çıkar. Super-nova tü­
ründen olan bu yıldız belirsiz ve uzak bir yıldızda yer alan çekirdek pat­
lamalarıyla meydana gelmiştir. Kısa bir süre en parlak yıldızlar gibi parlar,
sonra giderek söner, belirsiz hale gelir. Bu tür novaların ortalama 300
yılda bir meydana geldiği gözönüne alınırsa, Tycho’nun zamanına rast­
lamasını bir talih saymak gerekir. Yıldızın konumunu belirlemeye çalışan
Tycho, diğer yıldızlar arasında yer değiştirmediğini ve paralaks (paral98
lax)* göstermediğini saptar. Bu yeni cismin, değişmez ve yetkin sayılan
yıldızlar küresinde olduğu demekti.
Aristoteles kozmolojisine ters düşen ikinci gözlem, kuyrukluyıldız­
larla ilgiliydi. Aristoteles kuyrukluyıldızları atmosfere ait olgular saymıştı.
Oysa Tycho’nun 1577’de yaptığı gözlemler, bu göksel cisimlerin ay’ın
çok ötesinde olduğunu göstermekle kalmadı, gezegenleri kapsayan ve ge­
çilemez sanılan kristal küreleri bile aşıp geçtiğini ortaya koydu.
Bu gözlemler Aristoteles sisteminin temellerine yerleştirilmiş birer di­
namitti adeta. Fitilin ateşlenmesi Kepler’i bekler.
Kepler ve Yasaları
• Johannes Kepler (1571-1630)’e «astronominin prensi» demek yeri­
dir. Hatta daha ileri giderek, onu bilim tarihinin en seçkin kişilerinden
biri sayabiliriz. Kepler, kendine özgü bilimsel tutku ve dehası ile astro­
nomiye modern karakterini kazandıran kişidir. Bilimsel gelişmeye katkısı
kendini iki yönden gösterir: Önce güneş sistemiyle ilgili bulguları ile daha
kapsamlı Newton teorisinin ortaya çıkmasına zemin ve malzeme hazırlar.
Sonra hipotez veya teorilerin gözlemsel olgulara uygun düşmesi üzerin­
deki ısrarıyla bilimsel araştırma ve yöntem anlayışını yeni bir düzeye
çıkarır.
Kepler, Tübingen Üniversitesinde öğrenciyken, Kopernik sistemini
benimser ve matematiksel olarak ispatına koyulur. Gezegenlerin yörünge­
lerini ve hareket biçimlerini anlamak başlıca tutkusuydu. Onun, Kopernik
sistemini benimsemesi açıklanması gerekli bir olaydır. Sistemin olgusal
dayanakları henüz yeterince sağlanmamıştı. Olgusal kanıtlamaya büyük önem
veren Kepler’in çeşitli zorlukları olan Kopernik sistemini benimsemesini
onun mistik ve estetik eğilimlerine bağlamak mümkündür. Kopernik, gü­
neşe hayranlığını ifade etmişti. Kepler, güneşe taparcasına bağlıdır. Daha
öğrenciyken şunları yazmıştı:
«... evrendeki tüm cisimler içinde en yücesi, en büyüğü
özü salt ışık olan güneştir. Güneş, tek başına her şeyi yara­
tan, koruyan ve ısıtan kaynaktır. Evrenin zengin, tükenmez
ve katıksız ışık çeşmesi olan güneş... Hareketi ile gezegen­
lerin padişahı, gücüyle dünyanın kalbi, güzelliğiyle gözü, en
(*) «Paralaks», bir gözlemcinin konum undaki değişiklikten dolayı bir gök cis­
m inin (örneğin bir yıldızın) yönünde veya görünürdeki konum unda meydana gelen
değişikliğe denir.
99
yüce tanrı katında meleklerle konaklamaya lâyık bir varlık­
tır.»
Bu, görüldüğü gibi, dinsel nitelikte bir tapmadır, güneşi evrenin mer­
kezine alan Kopernik sistemini benimseme nedeni de bu duygusal bağlı­
lıkta aranabilir.
Kepler’in 1597 de yayınlanan ilk kitabı (Cosmographical Mystery),
onun mistik eğilimlerini açıkça yansıtmaktadır. Pythagoras’çılar gibi Tanrı’
nın evreni yaratırken basit bir sayı sistemine uyduğuna inanır; Platon
gibi gezegen yörüngelerinin yarıçapları arasında basit sayısal ilişkiler bul­
maya çalışır. Geometrik cisimlerin (düzgün çok yüzlülerin) özelliklerinden
hareketle gezegenlerin (dünya dahil) neden altı olması gerektiğini ve yö­
rüngelerinin neden bilinen boyutlarda olması gerektiğini ispat ettiğini sanır.
O, bu «buluş»larıyla «Tanrı»nın yüceliğini gizleyen peçeyi kaldırdığı ve
O’nun sonsuz büyüklüğünü algılama olanağı getirdiği iddiasındadır.
Bu yayının bir olumlu sonucu, onun Tycho Brahe ile tanışması olur.
Prag gözlemevinde asistanı olarak işe başlayan Kepler, Tycho’nun kısa
bir süre sonra ölmesi üzerine Kraliyet Matematikçisi olarak büyük göz­
lemcinin yerine geçer; ustasının sabır, dikkat ve özenle topladığı gözlem­
sel verilere sahip olur. Tycho’nun Kopernik sistemini çürütmek üzere top­
ladığı bu verileri Kepler sistemi temellendirmek için kullanır.
Kepler’in, Tycho’dan kalan gözlemsel verileri gereğince değerlendir­
diği 1609’da yayınlanan Yeni Astronomi adlı kitabında görülmektedir. Bi­
lim tarihindeki başarısının doruk noktasını oluşturan gezegenlerle ilgili
üç yasasından ilk ikisi bu kitapta yer almıştır. Birinci yasa, gezegenlerin
yörünge biçimleriyle ilgili olup, şöyle ifade edilir:
(1)
Bir gezegen, odaklarından birinde güneş olan bir elips çizer.
İkinci yasa, gezegenlerin yörüngelerindeki hareket hızlarıyla ilgilidir:
(2)
Bir gezegeni güneşe birleştiren doğru parçası eşit sürelerde eşit
alanlar alır.
Buna göre, gezegenin güneşe yakın geçtiği yerlerde hızının arttığı,
uzak geçtiği yerlerde düştüğü anlaşılmaktadır.
Kepler, üçüncü yasasını aradan dokuz yıl geçtikten sonra, 1618’de
bulur:
(3)
100
Bir gezegenin yörüngesini tamamlamak için geçirdiği sürenin
karesi, onun güneşe olan ortalama uzaklığının küpü ile orantı­
lıdır.
Başka bir deyişle, bir gezegenin periodik süresini T ile, yörün­
gesinin ortalama yarıçapını r ile gösterirsek, r3/T 2 oranı bütün
gezegenler için aynıdır.
«Harmonik Yasa» denilen bu yasa, gezegenler arasında yörüngeleri­
ni tamamlamada geçirdikleri süre yönünden mukayeseye olanak vermekte­
dir. Örneğin, Satürn gezegeninin yörüngesinin yarıçapı dünyamızınkinin
9,54 katıdır. İki gezegene ait yarıçapların küplerinin birbirine oranı (ki
868,3’dür), iki gezegenin periodik sürelerinin (yani, yıllarının) karelerinin
birbirine olan oranına eşittir. Buna göre 868,3’ün kare kökü (ki 29,5’dir)
bize Satürn gezegeninin periodik süresini (bizim yılımız birim alınarak)
vermektedir.
Kepler’in bu üç yasasının sayısız gözlem ve ölçmelerle kanıtlandığını
söylemeye gerek yoktur. Gerçi, bugün bu yasaların tam kesin olmadığını
biliyoruz; fakat aradan geçen üç yüzyılı aşkın süreye karşın yasaları sar­
sıcı tek bir olgu veya gözleme rastlandığı da söylenemez.
Kepler Yasalarının Önemi
Gezegenler astronomisine temel oluşturan Kepler yasalarının ilk iki­
si, Platon ve Aristoteles’den kaynaklanan geleneksel düşüncenin özü ile
ters düşmeleri, üçüncü yasa ise göksel nesneler arasındaki ilişkilerin ma­
tematiksel olarak ifade edilebileceğini göstermesi bakımından önemlidir.
Kepler bu yasalara büyük çaba ve uzun süren hesaplamalar sonucunda ulaş­
mıştır. Fakat evreni harmonik görmek isteyen estetik eğilimli Kepler için
birinci yasayı keşfetmek hepsinden daha güç olmuştur. Bu güçlüğü Russell
şöyle dile getirmektedir:
«Gezegenlerin elips yörünge çizdikleri sonucuna varma
biz modernlerin tasavvur edebileceğinden daha büyük bir ça­
bayı, gelenekten kopma çabasını, gerektirmiştir. Kepler’e ge­
linceye dek istisnasız tüm astronomların üzerinde anlaştıkları
bir şey vardıysa, o da göksel hareketlerin çembersel oldu­
ğuydu... Elipsin çember yerine konması, Pythagoras’dan beri
astronomiye egemen olan estetik kaygının terk edilmesi de­
mek olmuştur. Çember, mükemmel bir şekildir; göksel yö­
rüngelerin de mükemmel olması gerekir... Mükemmel cisimle­
rin hareketinin mükemmel biçimde olabileceği son derece
açıktır. Üstelik gök cisimleri, itilip çekilme olmaksızın ser­
bestçe hareket ettiklerinden, hareketleri «doğabdır. Böyle olun­
ca, elipsin değil çemberin «doğal» nitelikte olduğunu düşün­
101
mek şüphesiz daha kolaydı. Görülüyor ki, Kepler’in birinci
yasasını doğru kabul etmeden önce pek çok saplantı ve ön­
yargılardan kurtulmak gerekiyordu. Antik bilginlerden hiçbiri,
hatta Sisam’lı Aristarkus bile, böyle bir hipotezi akıllarından
geçirmemişlerdi.» *.
Birinci yasa, göksel hareketlerin çembersel olma gereğini yıktığı gibi,
ikinci yasa da düzgün olma gereğine son vermiştir. Kepler bu iki yasayı,
Tycho’nun gözlemlerine dayanarak Mars gezegeninin yörüngesini belirle­
me çabasında keşfetmiş, daha sonra diğer gezegenlere genellemiştir.
Yukarda da değindiğimiz gibi, Kepler’in kendisi estetik kaygılara uzak
değildi. Fakat, onun nesnel olgulara olan saygısı, sonunda kişisel ve duy­
gusal beğeni ve eğilimlerine baskın çıkar. Elips hipotezini benimsemeden
önce, gezegenlerin çembersel yörünge çizdiklerini göstermek için uzun ve
yorucu hesaplamalarını en az onsekiz kez yenilemekten kaçınmamıştır.
Kepler’in gerçek bilim adamı olarak büyüklüğünü en başta şu iki
özelliği kanıtlamaktadır:
(1)
Kaynağını antik otoritelerden alan bazı düşünce veya inanç­
ların yanlış olabileceğini görmek ve bunları ortaya koyabilecek
kadar dürüst ve yürekli olmak.
(2)
Son çözümlemede beğeni ve eğilimlerimize uyan birtakım dü­
şünce veya teorilere değil, fakat nesnel ve olgusal verilere bağlı
kalmak, teorilerimizi olgulara tam uyacak şekilde değiştirmek­
ten, ne pahasına olursa olsun, kaçınmamak.
Birinci özellik onun eleştirisel yargılama gücünü, İkincisi nesnel ol­
gulara saygısını göstermektedir. İkisi birlikte üstün bir bilim kafasını nite­
leyen özelliklerdir.
Astronomi biliminin gelişmesini Galileo ve Newton’da izlemeye geç­
meden önce, bilimin öteki kollarındaki gelişmeleri kısaca gözden geçir­
meye ihtiyaç vardır.
3.
Kimya, Tıp ve Hayat Bilimlerinde
Durum
Rönesans, sanat, edebiyat ve felsefede yeniden doğuşun yer aldığı
bir dönemdir; bilimde aynı ölçüde bir canlılık göze çarpmaz. Gözlerin
(*)
102
B. Russell, H istory o f W estern Philosophy, s. 552.
'
I
|p|
eski Yunan kaynaklarına çevrildiği bu dönemde, Hipokrat ve Galen gibi
yazarların gözden büsbütün uzak tutulduğu da söylenemez elbette. Arap
geleneğine bağlı yorum yerini giderek özgün kaynakları doğrudan in­
celemeye bıraktığından, özellikle tıp alanındaki bilgilerde de göze çarpar
bir ilerleme meydana gelir. Şu kadar ki, bu ilerleme kısa sürede kendini
tüketme tehlikesine uğrar; çünkü, özgün inceleme ve deney yerine eski
otoritelere bağlanma eğilimi yeniden kafalara egemen olmaya başlar. Tıp’m
bu çıkmazdan kurtulması, kimya ile birlikte, gözlem ve deney yöntemine
dönmesiyle ancak olanak kazanır.
İslâm bilginleri de Pythagoras’çılar gibi asıl elementleri maddelerde
değil, ilkelerde veya özelliklerde arama gereği üzerinde durmuşlardı. On­
lara göre, «kükürt» denilen ve bir maddeyi yanıcı kılan ve yandığında
kaybolan kısmın, «cıva» denilen ve sıvı olarak damıtılabilen maddenin,
«tuz» denilen herhangi katı bir tortunun özellikleri temel ilkeleri oluştu­
rur. Bu görüş İslâm dünyasının diğer bilgileriyle birlikte olduğu gibi Av­
rupa’ya geçmiştir.
Eski gelenek ve otoritelere ilk yüzçeviren İsviçreli hekim Theophrast
von Hohenheim (1490-1541) olur. Hekimliğe başlamadan Avrupa’yı do­
laşıp çeşitli ülkelerdeki mineral, araç, hastalık ve tedavi yöntemlerini inceleyen Hohenheim, sonunda Basle’da yerleşir; orada sağladığı şöhreti,
halk ona eski Roma’nın büyük hekimi Celsus’a izafeten ‘Paracelsus’ adı­
nı vererek simgeler.
Paracelsus, günün bilim adamlarını geleneğin katı fikir ve yöntem­
lerine bağlılıkları yüzünden küçümser; kendisi tıp alanında Falen ve İbn
Sina’nın öğretilerini bir yana iterek gözlem ve deney yolundan doğrudan
incelemelere girişir. Bir kimyacı olarak da bazı başarılı çalışmalar yapar.
Örneğin, eter ve diğer bazı kimyasal maddeleri hazırlar, tavuklar üzerinde
yürüttüğü deneylerle eterin anestetik özelliklerini keşfeder, ilerde insanlı­
ğa sağlayacağı büyük yararı bilmeksizin.
1577’de Brüksel’de doğan Van Helmont, hem mistik hem de de­
neyciydi. Değişik maddelerin hava halinde olduğunu keşfeden Helmont,
bunlara ortak bir isim olmak üzere ilk kez «gaz» kelimesini kullanır.
Van Helmont, suyun biricik element olduğuna inanıyordu. Bunu is­
patlamak için, belli ağırlıkta bir miktar kuru toprağa bir söğüt diker ve
yalnız su verir. Beş yıl geçtikten sonra söğüt 62 kg. ağırlık kazandığı
halde topraktaki eksilme sadece 60 gram kadar olur. Van Helmont bun­
dan, ağacın maddesinin sudan meydana geldiği sonucunu çıkarır. Aslında
bu sonuç o zaman için mantık dışı da sayılmaz: Yeşil bitkilerin havadaki
karbondioksitten karbon aldıkları çok sonraki bir keşiftir.
İnsan vücudunun sıcaklığını ölçen termometre de bu dönemde bu103
lunmuştur. Gene, Dubois adında bir bilim adamı, tıp’a kimyayı uygula­
yarak sağlığın, birbiriyle birleşip daha ılımlı bir madde meydana getiren
değişik türde vücut sıvılarına dayandığını söyler. Yanma olgusuna da­
yanmayan bu ilk kimya teorisi daha sonra asitlerin, alkalilerin ve tuzla­
rın genel bir incelemesine yol açar ve bundan da kimyasal ilgi (affinity)
kavramı ortaya çıkar.
Modern anlamda anatomi Andréas Vesalius (1515-1564) tarafından
kurulur. Galen’in öğretisinin etkisini sürdürdüğü ondan önceki dönemlerde
fazla bir gelişme göze çarpmaz. Onüçüncü yüzyıla gelinceye dek insan
vücudunun diseksiyonu günah sayıldığı için anatominin bilim olarak ge­
lişmesine olanak yoktu. Vesalius, Fcıbrica Humani Corporis adlı eserinde,
kendisinden önce bilinenleri tekrarlamak yerine, kendi gözlemlerini ve
bu gözlemlerden çıkardığı sonuçları ortaya koyar. Bunlar arasında ke­
mikler, damarlar, iç organlar ve beyin üzerindeki incelemeleri özellikle
dikkat çekicidir. Ayrıca, insanların sınıflanmasında kafatası biçiminin öne­
mini de ilk kez onun belirttiğini görmekteyiz. Böylece, Vesalius öncülü­
ğünde, onaltıncı yüzyıl sona ermeden anatomi gözleme dayalı bir bilim
kimliğini kazanır.
Vesalius’un fizyolojideki çalışmasına gelince, o zaman yaygın olan
bazı metafiziksel nitelikteki düşüncelerden fazla ileri gitmez. O da di­
ğerleri gibi, vücuda alman besine karaciğerde «doğal ruh» kazandırıldığı,
bunu kalbin «yaşamsal ruha», beynin de «hayvansal ruha» dönüştürdüğü
görüşündeydi. Ona göre bu sonuncusu, «gerçek bir nesne olmaktan çok
bir özelliktir», asıl ruhun işleyişiyle vücut hareketlerini, sinirler yoluyla
sağlamaya yarar. Vesalius’un beyinle ilgili şu gözlemi bugün bile önemi­
ni yitirmiş sayılmaz: «Beynin yapısına gelince, bugüne dek incelediğim
maymun, köpek, at, kedi ve diğer bazı dört ayaklı hayvanların hemen
her ayrıntıda insana tam bir benzerlik gösterdiğini saptadım.»
Kanın işlevleri konusunda da Galen’in öğretileri uzun süre olumlu
çalışmaları engellemiştir. Galen’e göre atar ve toplardamarlardaki kan,
gel-git hareketiyle «yaşamsal» ve «doğal» ruhları dokulara taşıyan iki
ayrı akıntıdır. Bir hekim ve din adamı olan Servetus akciğerler yoluyla
olan kan dolaşımını keşfeder (Servetus, resmî görüşe ters düşen fikir­
lerinden dolayı Calvin tarafından Cenevre’de yakılarak öldürülür). Fa­
kat gerek akciğerlerde, gerek tüm vücutta kanın dolaşımını düzenleyen
kalbin çalışma biçiminin aydınlığa kavuşması William Harvey’i (1578-1657)
beklemiştir.
Cambridge Üniversitesinde öğrenim yapan Harvey, birkaç yıl dış
ülkelerde dolaştıktan sonra İngiltere’ye döner ve bir hekim olarak çalış­
maya koyulur.
104
1628’de Latince olarak yayınladığı küçük, fakat önemli bir kitapta
Harvey buluşunu ortaya koyar. Harvey, kalpden yarım saatlik sürede
geçen kanın tüm vücuttaki kan miktarına denk olduğunu, bu nedenle
kanın arterlerden damarlara geçmesi ve tekrar kalbe dönmesi gereğini
belirtir. «Kendi kendime acaba “çembersel” bir dolaşımdan bahsedilemez
mi, diye düşündüm. Daha sonraki çalışmalarım bu fikrin doğru olduğunu
gösterdi.» Harvey’in «daha sonraki çalışmaları» canlı hayvan kalpleri üze­
rinde yaptığı gözlemsel incelemeleridir. Harvey kan dolaşımı problemini
mekanik bir problem olarak ele almış ve öyle çözmüştür. Ne var ki,
kan dolaşımı hipotezinin, «ispatlanması» mikroskobun icadını beklemiştir.
1661’de Bologna’lı Malpighi mikroskop kullanarak kurbağa akciğerinde
atardamarlarla toplardamarların birtakım kılcal damarlar aracılığıyla bağlı
olduklarını saptar. Harvey’in 1651’de yayınlanan ikinci bir kitabı embri­
yoloji alanında Aristoteles’den beri en büyük ilerlemeyi ortaya koyu­
yordu.
Rönesans ve onu hemen izleyen dönemde yaşamın kavuştuğu huzur
ve güven, sanat ve edebiyatla birlikte başka bazı alanlarda da artistik
duyguların canlandığını görürüz. Yer yer, bu arada Padua, Pisa, Paris
ve Leyden gibi merkezlerde, kurulan botanik ve zooloji bahçeleri (Jardin
du Plantes) insanların doğaya olan ilgilerini sanat yönünden olduğu ka­
dar bilimsel yönden de beslemeye yaramıştır.
'
I
'
4.
Fizik ve Matematikte Durum
Onyedinci yüzyıldan önce, William Gilbert’in mıknatıs üzerindeki
çalışması dışında fizikte önemli bir gelişme göze çarpmaz. Fizik’in geliş­
mesi her şeyden önce deneyle matematiksel düşünmenin el ele verme­
sine bağlı kalmıştır. Oysa, onaltmcı yüzyıla gelinceye dek teknik beceri
ile teorik bilgi ayrı ve birbirine yabancı tutulduğundan, el becerisi ge­
rektiren deneyin bilime girmesi pek az olanak bulmuştur.
Onaltmcı yüzyılda zanaat ile kitaba bağlı öğrenim arasındaki uçu­
rum kapanmaya yüztutar. Bir yandan loncalar giderek zayıfladığından
teknik beceri ve başarıları sır olarak saklama alışkanlığı ve zorunluluğu
ortadan kalkar; öte yandan bazı bilim adamlarının teknik beceri ve bil­
gilere artan ilgiyle el attıkları görülür. Örneğin, bir İtalyan metal ustası
yazdığı bir kitapta, metallerin eritilerek arıtılması, top ve çan dökümü,
madenî para basma, barut yapımı gibi konulardaki bilgi ve deneyimlerini
dile getirir. Daha sonra yazılan bazı kitaplarda da belli konularda teknik
bilgilerle bilimsel buluşların birlikte yer aldığı görülür. Bunun bir örne105
ğini, emekli bir denizci ve pusula yapıcısı olan Robert Norman adlı bir
İngiliz’in 1581’de yayınlanan The Newe Attractive adlı kitapçığında bul­
maktayız*. Norman’ın kaydettiği ilginç gözlemlerinden biri şu: Ortasında
asılı mıknatıslı bir iğnenin kuzeyi göstermekle kalmadığı, fakat aynı za­
manda «dalma açısı» denilen yer küresine dikey bir meyil yaptığı. Norman
bir deneyinde demir tozlarını mıknatıslamadan önce ve mıknatısladıktan
sonra tartarak mıknatısın tartılabilir olup olmadığını saptamak ister. Baş­
ka bir deneyinde, mantar üzerine yerleştirdiği bir mıknatısı suda yüz­
dürür. Mıknatısın sadece kuzey-güney yönüne döndüğünü, fakat bu yön­
lerden ne birine ne ötekine hâreket etmediğini görür ve bundan şu so­
nucu çıkarır: Mıknatıs bir devindirici kuvvet değil, sadece bir yönlendirme
kuvvetidir.
Norman bu sonuçlara bilimin temelleri saydığı «deneyim, akıl yü­
rütme ve ispat»la ulaştığını söylemekle yetinir; mıknatıs teorisi ile ilgili
konularda kendisini çok aşan mantıkçılarla tartışmaya giremeyeceğini kay­
deder.
Norman’ın kaçındığı teoriyi, teknik bilgilere ilgi duyan bilim adamı
William Gilbert (1540-1603) sağlar. Gilbert, De Magnet (Mıknatıs Üze­
rine) adlı ünlü eserinde, mıknatıs ile ilgili kendi gözlemleriyle o zamana
dek birikmiş tüm bilgileri toplar. Mıknatıslar arasındaki kuvvetleri ince­
leyen Gilbert, yer küresinin de dev bir mıknatıs olduğunu, kutuplarının
bilinen coğrafî kutuplara yaklaşık düştüğünü, ayrıca türdeş (mütecanis)
bir mıknatıs taşında, mıknatıs kuvvetinin taşın kütlesiyle (ağırlığıyla değil)
orantılı olduğunu ileri sürer.
Gilbert, sürtünmeyle kehribar (amber) taşının çekme kuvveti kazan­
dığını göstererek, asılı bir iğneyle bu kuvveti ölçer. Bu tür gözlem sonuç­
larını bir kelime altında toplamak için «amber» kelimesinin Yunanca kar­
şılığından yararlanarak ilk kez «elektrik» kelimesini kullanır. Ona göre,
mıknatıslı veya elektrikli bir madde, civarındaki maddeleri adeta kucak­
layan ve kendine çeken maddesel olmayan, adeta ruhsal türden bir etki
yapar. Güneşin ve gezegenlerin hareketini açıklamada da, onun bu tür
yarı mistik kavramlar kullandığını görmekteyiz.
Gilbert ünlü eserini, «bilgiyi kitaplarda değil, fakat olguların in­
celenmesinde arayan» yeni kuşağa ve bu kuşağın oluşturduğu yeni geleneğe
itham etmekle, skolastik geleneğe ve o geleneğe bağlı kimselere tepkisini
belirtmekten de geri kalmamıştır.
(*) Pusula bilindiği gibi onbirinci yüzyılda Çinliler tarafından
A vrupa’ya yüz yıl sonra Arap denizcileri tarafından getirilir.
106
bulunm uştur.
Rönesans sonrası dönemde matematikte yer alan gelişmeler fizik­
teki gelişmelerden daha önemli görünmektedir. Gerçi bu dönemin mate­
matikçilerini «büyük» sıfatından çok «değerli» sıfatı daha iyi niteler.
Nitekim, bunların özellikle matematiksel yöntemlerin gelişiminde elde
ettikleri sonuçlar son derece değerli olmuştur.
Bunlar arasında Tartaglia (Kekeme) takma adıyla ün kazanan Niccolo Fontana (1506-1559) seçkin bir yer tutar. Çocukken bulunduğu
kasaba Fransız istilâsına uğrar; olup bitenler sırasında kafatası çatlar,
çene ve damağı parçalamr. Bu yüzden sakat ve kekeme kalan Tartaglia
Venedik’te matematik profesörü olduktan sonra Nova Scientia adlı bir
kitap yayınlar. Kitapta «yerçekimi» altında cisimlerin hareketi, mermi atış
mesafesi gibi konuların ele alındığını görmekteyiz. Tartaglia, sayılar üze­
rinde yazdığı başka bir eserinde (1 + x) n ifadesinden (1 + x)n + l ifa­
desinin nasıl elde edilebileceğini göstererek binomial teoreme doğru ilk
adımı atmış olur.
Tartaglia, x, x2 ve x3 gibi terimleri içeren üçüncü dereceden denk­
lemler üzerinde de çalışır. Bu konuda kendisine meydan okuyan başka
bir matematikçi ile yarışmaya hazırlanırken tüm küpsel denklemler için
genel çözüm yolunu bulur ve yarışmayı kolayca kazanır. Ancak, çok
geçmeden karşısma başka bir matematikçinin, Girolamo Cardan (15011576)’ın çıktığı görülür. Aslında bir hekim olan Cardan, ününü astroloji
ve cebir alanlarındaki çalışmalarına borçludur. Cardan kör ve sağırların
okuyup yazması için ne gibi yöntemlerden yararlanılabileceği konusunda
da bir kitap yazmaktan geri kalmaz.
Tartaglia’nın yarışmayı kazanması üzerine, Cardan ondan küpsel
denklemleri nasıl çözdüğünü kendisine göstermesini ister. Asla kimseye
açıklamayacağına onur sözü vererek Tartaglia’nın sırrını öğrenir. Ne var
ki, aradan on beş yıl geçtikten sonra, Tartaglia’dan söz etmeksizin, öğ­
rendiği yöntemi cebir ile ilgili yazdığı kitabında açıklar. Buna son de­
rece üzülen Tartaglia, sözünü tutmayan Cardan’ı matematiksel yarışma
biçiminde düelloya çağırır; fakat Cardan yarışma günü ortadan kaybola­
rak Tartaglia ile karşılaşmaktan kaçar.
Cardan’m cebir üzerine yazdığı kitapta çok daha önemli bir konu
göze çarpmaktadır: y /- \ ile simgelenen sanal sayıJar. İlk bakışta gerçek
dışı ve işe yaramaz gibi görünen bu tür sayıların yalnız matematikte
değil, dalga-hareketi ve özellikle elektrik akımı konusunda gördüğü uy­
gulama ile fizikte de büyük önem taşıdığı bilinmektedir. Giderek önemi
artan sanal sayıların daha ne gibi gelişmelere yol açacağını kestirmek
güçtür. Cardan bu parlak katkısı dışında şunu da gösterir: Bir denkle­
107
min* kökü ya gerçel ya da sanal olabilir; sanal ise daima çift olarak
ortaya çıkar.
Cardan’dan sonra sanal sayıları daha ayrıntılı bir biçimde gene bir
İtalyan matematikçisi olan Bombelli ele alır; fakat onu izleyen iki yüzyıl
boyunca, Euler ve Gaus’a gelinceye dek, kimse bu konuyla ilgilenmez.
Bombelli cebirsel notasyonun geliştirilmesinde de önemli katkılarda bulu­
nursa da bu konuda asıl kalıcı çalışmayı bir Fransız hukukçusu olan
Vieta (1540-1603) yapar.
Bu dönemin çok daha değerli bir başarısı John Napier’e (1550-1617)
aittir: Logaritmenin icadı. Zengin bir İskoç olan Napier’in asıl yaşam
meşgalesi din ve politikaydı. Matematik sadece boş zamanlarında ilgi­
lendiği bir «uğraşı» olmaktan ileri geçmiyordu.
Archimedes’den beri bilinen
Am X An — Am+n
formülü, Vieta’nın üs konusunu ele almasıyla yeniden dikkati üzerine
çekmişti. Bu formülden logaritmenin temel kavramına geçmek bir adım­
lık sıçrayıştan ileri bir şey gerektirmiyordu. Ancak Napier bu sıçramayı
yaparak değil, uzun ve çetin çalışmalarla sonuca ulaşabildi. Amacı trigo­
nometrik hesaplamaları kısaltıcı bir yol bulmaktı; bildiğimiz aritmetik iş­
lemler onu ilgilendirmiyordu. Bu sonuncu gelişme Napier’in dostu as­
tronomi profesörü Henry Briggs’in çalışması ile tamamlanır.
Bilimlerin tarihi
I
63
Bölüm 4
Ortaçağda Bilim. Geçiş Dönemi.
4.1 Avrupada Teknikler ve Bilim Kalıntıları
Bu bölüm, beşinci yüzyılda, klasik Greko-Romen kültürünün
çöküşünden, Rönesanta yeni bir ekonomik sistem ile, yeni bir deneysel
bilime dayalı, yeni bir kültürün doğuşuna dek geçen uzun bir zaman
dilimini incelemektedir. On yüzyılı geçen bu tarihsel sürecin dinamik bir
devamlılığı mevcuttur. Bütün çağ boyunca, çürümeyi, dönüşümü, kendini
buluşu ve büyük ölçüde Hellenistik dünyadan kaynaklanan teknik ve
Bilimlerin tarihi
64
kökenleri, din ve kilisenin bilimin gelişmesi üzerindeki etkileri ile, çağın,
dünya kültürüne en büyük katkıda bulunan Ortadoğu ve Asyadaki paralel
fakat tamamen ayrı olan gelişmelerini içerir. Bu dönem, İ.S. 450-1150
arasında Avrupa'da klasik teknikler ve bilim kalıntılarından kurtarılabilmiş
olanlar ile, Suriye, Mısır, İran, Hint ve Çin'de, dolaylı ya da dolaysız
olarak, Hellenistik kültürün etkisi altında gerçekleşen gelişmelerin
belirginleştiği 700 yıllık bir dönüşüm devresidir. Bunların sonuçları,
dönemin sonunda, kısa fakat parlak gelişimi sırasında, hem eski kültürün
yeni çağlara aktarılmasını, hem de bilimde yeni aşamalara geçilmesini
sağlayan İslam kültürü içinde eritildi.
Bölümün ikinci döneminde
yani İ.S. 1150-1440 arasındaki yılları kapsayan dönem, sadece Avupada
belirgindir. Bu dönem, bilim alanında, Hellenistik bilimin İslamik türünün,
feodal toplumu etkilemesi ile başlar ve ortaçağ düşüncesinin parlak fakat
dayanıksız fikirsel hareketlerine yönelir. Bilimsel ve teknik ilerlemenin
hızı bu dönemde ağır bir tempoda artar. Bu ilerleme ve onun neden
olduğu ekonomik sonuçları daha ilerde incelenecek olan kapitalizme
meydan hazırlar. Modern bilimin doğuşu işte bu dönemde yer alır.
Barbar İstilaları ve Uygarlık. Geleneksel eğitim sistemimizde
Roma imparatorluğuna ve özellikle onun batı bölümüne o kadar önem
verilmiştir ki, üçüncü ve dokuzuncu yüzyıllar arasında uygarlığın bütünüyle
yok olduğu düşüncesi yaygındır. Aslında bütün olanlar, Avrupanın en geç
ve en yapma bir şekilde uygarlaşmış kısımlarında; Britanya, Fransa, Ren
bölgesi, Ispanya ve İtalya'da köleci zengin yerlilerden oluşan bir sınıfın
temsilcisi olan hükümetlerin çökerek, yerine temeli daha yaygın olarak
köylülerden oluşan ve iç uyumu olmayan feodal bir düzenin geçmekte
, oluşundan ibarettir. Bu arada Avrupada, beş altı ve yedinci yüzyıllarda,
feodalleşme sürecini hızlandıran ve kavimler göçü olarak adlandırdığımız
bir olgu da başgöstermiştir. Bu dönemde Franklar Fransa'ya, Angıllar
İngiltere'ye gelip yerleşirken Burgundlar ve Lombardlar kuzeyden güneye
inmekte, Vandallar Orta Avrupa'dan başlayarak İspanya üzerinden
Afrika'ya göç etmekte ve Karadenizin kuzeydoğusundan yola çıkan Hunlar
tüm Avrupaya yayılmaktaydı. Bu kitlesel göçlerin yarattığı çalkantı içinde,
uygarlık ve bilimin olumlu etkilerinin ortadan kalkmış olmasından daha
doğal birşey düşünülemez. Göçlerin yol açtığı diğer bir gelişme de başta
(İngiltere olmak üzere, Avrupa'nın birçok yerinde, birtakım kentlerin
haritadan silinmesidir. Bu olayların, Fransa'da da yoğun bir şekilde
ilenmesine karşılık, İtalyan kentleri önemli ölçüde yıkılmakla birlikte halk
bu şehirleri terketmemiştir.
Avrupa’da olaylar bu yönde gelişirken, bu dönemde Dünya'nın
farklı yörelerinde olaylar farklı doğrultuda bir gelişme göstermiştir. Örneğin
Bilimlerin tarihi
65
I
batı Roma imparatorluğunun başkenti Romada görkemli yapıların büyük
bir bölümü yıkılmaya terkedilirken, Doğu Roma ya da Bizans impatorluğu
en parlak dönemlerini yaşamakta, başkent Konstantinopolis de tüm
Avrupanın en göz alıcı yapıları örneğin Hagia Sophia ortaya çıkmakta,
İskenderiye ve Antiohos gibi büyük kentler gelişmelerini sürdürdüğü gibi,
daha doğudaki Hindistan ve Çin'de de, yeni büyük kentler ortaya
çıkmaktaydı. Bu örneklerden de anlaşılabileceği gibi, Ortaçağ'da, bilinen
dünyanın geneliyle ele alınması durumunda, uygarlığın ilerlemesinde
gerçekte bir duraklamanın söz konusu olmadığı görülmektedir. Bu
gerileme sadece, dünyanın daha yakından tanıdığımız bölümü olan
Avrupa için geçerliydi.
Feodalizme Geçiş ve Dinsel Etkenler. Roma imparatorluğunun
gerileyişi ve çöküşü, tüm insanlık tarihinde çok önemli bir çağı belirler. Altın
devirlerinde, dünyanın en büyük devleti idi. Askeri ve sivil örgütleri ve
ticareti, hacimsel olarak, uzun yüzyıllar hiçbir toplumun ulaşamayacağı
sınırlara erişmişti. Roma imparatorluğu dışında, onunla kıyaslanabilecek
tek devlet Çin'di. Roma tarzı plütokratik ve köleci ekonomi, her tarafta
çöktükçe verini, taşınmaz bir mülk olan toprağa bağlı köylülerin
Bilimlerin tarihi
66
ettirmeyi hedef aldılar. Bu arada, tanrılar, efsaneler ve öteki dünya
tanımlamaları, dikkatleri başka yönlere çekmeye ve bu dünyanın
haksızlıklarına karşı bir gökyüzü dengesi kurmaya yaradı. Bu unsurlar,
Hıristiyanlığın ilk aşamalarında özellikle belirgindir. Bu tarihin
saptanması ve bilinmesi, bilimin idraki bakımından çok önemlidir. Zira,
İslam'ın egemen olduğu kısa bir dönemin dışında, modern bilimin
olgunlaşması Hıristiyanlığın çerçevesi içerisinde gerçekleşmiştir.
Hıristiyanlığın ayrıntılı örgütü, bütün itaatkar ve uysal görünümüne
karşın, zalim ve günahkar klasik medeniyette hiçbir rol almamaya
kararlıydı. Hıristiyanlık kaçınılmaz bir şekilde, büyük kentlerde ezilen
aşağı sınıfların özlemlerini temsil eden ve yukarı sınıfların baskılarına
karşı, halkların gösterdiği bir tepki durumuna7girdL_
Ne varki, hıristiyanlığın, aşağı sınıfların dini olarak kalması uzun
f sürmedi. Zamanla daha kültürlü kişiler bu dini seçtikçe, klasik dünyanın
çeşitli görüşleri hıristiyanlığın içerisine sızdılar. Bunlardan bazıları,
özellikle Platonizm ve onun, dinin "öteki dünyacılığını,” vurgulamakta çok
yararlı olan Yeni Platonculuk öğretileri, diğerlerine oranla daha kolayca
özümsenebildiler. Böylelikle hıristiyan dininin, yukarı sınıflarca himaye
edilen ve zamanımızın Mahkemeyi-Kübra ve Cennet kavramlarına
q \ dönüşen öteki dünyacı davranışı bütün Hıristiyanlık tarihi boyunca ve
/ günümüze dek geçerli kaldılar. Böylelikle karanlık ve orta çağlarda
baskın bir rol oynayan kilise, yeni yerleşen kültürün karakterini
saptamakta da büyük bir rol oynadı. Batıda İmparatorluğun çöküşü
I sırasında ayakta kalan tek kurum Kilise oldu. Bu kurum, esasında
çökmenin tamalanmasından çok önce, İmparatorluğun eski sınırlarının
çok ötelerine nüfuz etmiş, İrlanda'dan Kafkasya'ya kadar Avrupa'nın
büyük bir kısmını kapladıktan başka Asya'ya da yayılmıştı. Eski
Mısır'dan bu yana görülmedik bir tarzda, kültür ve okur-yazarlık, din
adamlarına özgü özellikler durumuna girmiştir. Kilise, ruhani işlevlerine
ek olarak, eğitim, yönetim ve ortaçağın başlarında, hukuk ve tıp
alanlarında da etkinlik göstermeye başlamıştı.
/
Felsefe ve dini birleştirme konusunda Kilise tarafından gösterilen
f
büyük gayret sonucunda ortaya çıkan, çelişkilerle dolu bir sentez oldu.
i Zira, iman ile aklı uzlaştırmak, mantığa ters düşmek demekti. Dini, akılla
^ ' bağdaştırabilecek bir tarzda değiştirmeye çalışmak ve mantığı ise
i yolundan saptırmak, düşünce dünyası bakımından çok zararlı sonuçlar
verdi. Bütün bu dinsel tartışmalar arasında, gürültüye giden müspet
bilimler oldu.
Bununla birlikte şu hususu tespit etmekte çok büyük yarar vardır:
günümüzde, eski çağlardan zamanımıza dek bilimi muhafaza etti diye,
Kiliseyi kutsamak moda bir davranış olmuştur. Gösterileceği gibi bilim,
Bilimlerin tarihi
İ
67
daha çok, gerçek dünyaya ayak uydurmak bakımından, iman'ın yaya
kaldığı durumlarda başarılı olduğu için hayatta kalabilmiştir. Kendisini,
köhnemiş ve çelişkili dinsel inançların boyunduruğu altına alabilmek için,
yüzyıllar boyu süren çabalar sayesinde değil, bu çabalara rağmen bilim
ayakta kalabilmiştir. Göreceğimiz gibi, Darvvin'in evrimi üzerindeki
tartışmalara dek birçok kez, Tekvin’e uydurulamadıkları için, doğrulukları
kesin olan çözümlerin kabulü, uzun yıllar geriye atılmıştır.
Ortaçag'da Avrupa'da Bilimsel ve Zanaat Geleneklerindeki
Gelişmeler. Bu aşamaların açıklanmasına geçmeden önce, bu zaman
sürecinde, bunların gelişmesini hızlandıran bazı sosyal olayların
anlatılması yararlı olacaktır.
v /
Bilimlerin tarihi
'j
^
■
76
Daha önceki açıklamalarımızda Roma tarzı köleci ekonominin
beşinci yüzyıldan itibaren çöküş dönemine girdiği ve bunun yerine, birimi
köy olan feodal bir ekonomik sistemin yerleşmeye başladığı ifade edilmişti.
Bununla birlikte feodal sistem tam olarak, siyasi ve dini hiyerarşileri ile
birlikte, bilimsel ve zanaat geleneklerinin bütünleştiği, onbirinci ve
ondördüncü yüzyıllar arası Avrupasında ortaya çıkmıştır.
Feodal sistemin ekonomik temeli topraktı. Büyük ölçüde, üretildiği
yerde tüketilen bölgesel tarım üretimine ve el zanaatları endüstrisine
dayanıyordu. Feodal sistemde, köyde erkekli kadınlı ve çokçası akraba
bir sürü insan, toprağı ve emeği ortaklaşa paylaşıyorlardı. Köylüler
üzerinde laik ya da ruhani lordlar, lordların üzerinde daha büyük
patronlar, piskoposlar ve krallar, en yukarıda da imparator ve papadan
oluşan bir hiyerarşi vardı.
Burada lord'un serileri, hem kendileri hem de lord için çalışmak
zorundaydılar. Bu feodal sistemde köylüler, zilyet oldukları yani,
babadan oğula intikal eden toprakları işlemekle yükümlüydüler. Bu
sistem, köle ekonomisinden ileri fakat ücret-emek sistemi olan
kapitalizmden ise geri bir sistemdi.
Teoride, feodal yükümlülükler tek yanlı değildi. Köylülerin
hizmetlerine karşılık lord da onları korumakla görevliydi. Lord'un köylüleri
koruyacağı en büyük tehlike ise, diğer lord'ların saldırılarıydı. Asil lord'un
bütün görevi, çağrıldığı zaman kendi patronunun yardımına koşmaktı;
amacı ve çıkarı gerektirirse, bazen ona karşı da dövüşürdü. Ulaşım
yetersizliği nedeni ile bütün yüksek asiller, maiyetleri ile birlikte,
malikanelerinin çevresinde ne var ne yoksa yiyip bitirmek zorundaydılar.
Kral bile, uzun zaman, aynı bir yerde kalamazdı. Erkanı ile birlikte bir
yerden başka bir yere sirk gibi dolaşırdı. Feodal sistemin asil ve
ruhanileri, köy ekonomisi bakımından bir asalaktan başka birşey değildi.
Büyük ölçüde bir ticaret ya da örgütlenme olmaksızın, üretken
olmayan yardımcıları ile birlikte, nüfusun yüzde onunu bulan ve lüks bir
hayat süren bir asalak sınıfın devamlılığı, feodal köy ekonomisinin hiç de
ilkel olmadığının bir kanıtıdır.
Gerçekten de demir'in yaygın kullanılışı, daha iyi sabanlar, daha
iyi koşumlar, daha kullanışlı dokuma tezgahları ve değirmen gibi,
emekten tasarruf edici aletlerin kullanmasıyla bu ekonomi, teknik
bakımdan köleci ekenomiden daha yüksek bir seviyede idi. Bu teknik
gelişmeler, feodal sistemde, her yerde ve bölgede, bir artı-değer
yaratacak biçimde, kırsal kesimlere yayıldı. Bu yüzden feodal sistem,
köleci ekonomiye oranla çok daha sağlam bir temele dayanıyordu.
Bununla birlikte, yapısal nedenlerle bu sistem, hızlı bir gelişmeyi
gerçekleştiremeyecek kadar bölgesel
bakımdan bölünmüş ve
Bilimlerin tarihi
I
77
yoğunlaşmada yetersiz kalmıştı. Yapabileceği tek şey, özellikle onbirinci
ve onüçüncü yüzyıllar arasında, Avrupanın işlenmemiş ve sahipsiz
topraklarına yayılmak, ormanları keserek tarıma açmak oldu. Toprağın
işlemesinin yaygınlaşması feodal ekonominin, özelliğini yitirmeden
gelişebileceği tek yoldu; o da bunu gerçekleştirdi.
/
\
Bu arada feodal sistem içinde, temeli ticaret ve kentsel imalat I
olan ve tarıma dayanmayan başka ekonomik biçimler de gelişiyordu. Bu \
gelişmeler sonunda, doğrudan doğruya toprağa dayalı olmayan
örgütlenmelere duyulan eğilimler, ortaya çıkmaya başladı.
]
Ortaçağ Kentleri. Önce Karanlık Çağlardan en az etkilenen güney
İtalya, Provence ve Katalonya'da, ve hemen ardından da tarımsal artı
değerin en fazla olduğu Ren bölgesi, Hollanda ve Lombardiya'da olmak
üzere, kentler yeniden büyümeye başladılar. Onbirinci yüzyılda bu
bölgelerdeki kentler artık iyice gelişmişlerdi; onikinci yüzyılda kuzey \
Fransa, İngiltere, ve Almanya'nın Ren doğusunda kalan kısımlarında yer
alan kentler de büyümeye, ve geliştikçe, kendilerini kilise ve feodal
Bilimlerin tarihi
78
Bu ilerlemenin ve kentleşmenin sonuçları, feodal sistemin
kurumlarını, ve böylelikle ortaçağın feodal düzenini temelinden yıktılar.
Bütün bu ekonomik değişimlerin yanı sıra, Kilise'nin tutumunda
da birtakım gelişmeler gerçekleşti. Ortaçağların ekonomik bünyesini
feodal sistem, entellektüel ve yönetim düzeyim ise Kilıse~belırlivordLT
Asillerin anarşik eğilimlerini dengeleyen ve tüm Hıristiyanlık alemi için
ortak bir otorite kaynağı temin eden, Kilise'nin birliği ve düzeniydi. Belirli
konularda, imparatorla papa ve Kral ile piskopos arasında genellikle hep
tartışma çıkıyordu, ama bunlar, düzenin devamı ve varfığı bakımından,
diğerine olan ihtiyacı kabullenmişlerdi. Kilise feodal sisteme karşı deâil.
onun temel bir parçasıyclj. Reform'da görüldüğü gibi, gerçekten de biri
değişmeden ötekinin değişmesi olanaksızdı. Ortaçağ'ın bütün ilk
safhaları boyunca, İtalya'da bile, Kilise papaz ve keşişleri, eğitim hatta
oRur yazarlık üzerinde tam bir tekel kurdular. Feodal yönetmenlerin
hepsi, dinsel çevrelerce uygulanan bir eğitimden geçmek zorundaydılar.
Bu tekelleşme, ortaçağ düşüncesinde bir birlik sağ[adı_ ama,
ufuklarını ciddi ölçüde daralttı. Tarihte ne Yunan ne de İslam düşüncesîlek
bir gurup tarafından böylesine tehdit edilmemişti. j <ilise, dünvevi işlere
daima karıştı ve feodal düzenin korunmasında büyük çaba harcadı.
Kilisenin, feodal ekonominin devamı konusundaki tutumu,
onikinci yüzyıldan sonra, yeni kentlerin ve zanaatkarların laik
toplumlarının çıkarlarına ters düşmeye başladı. Bu toplumlar da
tatminsizliklerini genellikle mistik türden bir tarikat ile belirttiler ve insanın
Tanrı’ya, açgözlü ve sefih Kilise adamlarının aracılığı olmadan da
ulaşabileceğini ileri sürdüler. Bu tür tarikatlar başlangıçta kılıç gücü ile
bastırılabildi. Ama onüçüncü yüzyılın ortalarında Kilise'ce daha sağlam
bir yol bulundu. Kilise, ruhsatlı Fransisken ve Dominiken rahiplerinin
kişiliklerinde yeni bir silah kazandı. Fransisken'ler daha çok bilime,
Dominiken'ler ise düşünce tarihine önem verirlerdi. Rönesans'a
gelinceye kadar yetişen bilgin ve düşünürlerin büyük bir bölümü bu iki
tarikattan birine mensuptular.
Diğer taraftan St. Dominik'in vaizleri başlangıçtan beri
tutucuydular. Asıl amaçları halkı ikna ederek kiliseye karşı olan hareketi
önlemekti. Kent halkı artık akıllanıyor, hatta bilinçleniyordu; onlara karşı
tutucu öğretiyi bütün ağırlığı ile kullanmak gerekiyordu. St. Albertus
Magnus (1193-1280) ve Aquinolu Thomas (1227-1274)'in, Hıristiyan
Kilisesi için önemli bir görevi yerine getirmeye çalışmaları, bu döneme
rastlar. Skolastik felsefe ile beslenen yani, Hiristiyanlığa akılcı bir temel
bulma çabası olarak niteleyebileceğimiz skolastik düşüncenin ortaya
çıkması ve Platoncu-Aristocu öğretiyi, yani Hıristiyan dogmasını,
kavramsal bir çerçeve içinde sistemleştirmek, bunu akılla bağdaşan
Bilimlerin tarihi
I
79
bir öğreti olarak temellendirmek gayretlerinin esası budur. Açılan
cihatların ve engizisyonun daha acımasız yöntemlerine oranla bu ikna
çabalarının ne derece etkili olduğunu söylemek güçtür ama, mistik
inanışın üçyüz yıl bununla denetim altında tutulduğu da bir gerçektir.
Ne var ki, rahiplerin çabalarına rağmen, yukarıda açıklanan
olaylar sonucu Ortaçağların son ikiyüz yılında kentlerle birleşen kralların
artan güçleri ve gelişen kentlerin baskısıyla gitgide, Kilisenin belirgin bir
şekilde zayıflamasına tanık olundu. Ama, fikirsel ve toplumsal alanlarda
kilise damgasını öyle kuvvetle vurmuştu ki, sonraki birkaç yüzyılın siyasi
ve bilimsel tartışmaları hep dinsel bir çerçeve içerisinde yürütüldü.
/
4.3 İslam Biliminin Etkileri ve Ortaçağda Bilim Geleneği. Orta
çağlarda bilgi öğreniminin yeniden doğuşu; onbirinci ve onüçüncü yüzyıllar
arasında zanaat ve ticaretin gelişmesi, katedrallerin inşası ve
üniversitelerin kurulması gibi önemli olaylarla birlikte gerçekleşti. Batı İslam
halifeleri döneminde Toledo, bir hıristiyan başpiskoposluğu olarak
kalmasaydı, belki de eski Yunan bilim ve felsefesinin batıya aktarılmasına
daha önce başlanabilirdi. Gerçekten de kilisenin yukarıda açıklanan tutumu
nedeniyle,
dokuzuncu
yüzyılda,
Romalı
papazların,
İspanyol
Hiristiyanlarının arapça eserleri incelemelerini eleştirmelerinden dolayı eski
Yunan biliminin batıya doğru yayılması engellenmişti.
Batılıların, İspanya'daki İslam ülkelerine yaptıkları batı haçlı
seferleri sonucu Toledo 1085 yılında Hiristiyanların eline geçti. Böylelikle
eski Yunan bilimsel eserlerinin, Arapça metinlerden çevirileri yapılmaya
başlandı. Toledo'nun düşüşünden bir süre sonra başpiskopos Raymond
bir çeviri okulu kurdu. Bu çevirilerin en yoğun olduğu dönem 1125-1280
arasıdır. Çevirmenlerden en önemlisi Cremona'lı Gérard (1114-87)'dır.
Gérard, içerisinde Ptolemi'nin Almagest'i ile Euclid'in Elemanlarfmnda
bulunduğu 80 İslam eserini Latinceye çevirdi. Bunun dışında Moerbeke'li
William yunancadan latinceye, Arşimed dahil, teolojiden bilim ve
felsefeye kadar uzanan 49 eseri aktardı.
İslam bilimleri ile ikinci bir temas noktası da 130 yıllık Müslüman
egemenliğinden sonra 1091 yılında Hıristiyanların eline geçen Sicilya
oldu.Sicilya'lılar, Latince ve arapçanın yerel lehçelerinin yanı sıra
yunan'cada konuşuyorlardı. Başlıca, museviler olmak üzere bazıları da
bu üç dilde yazılı belgelere aşina idiler. Sicilya'da 1235 yılında ölen
Michael Scot, Sicilya kıralı Frederik H'nin teşvikleri sonucu Aristo'nun
biyoloji ile ilgili eserleri ile birlikte İslam simyasının önemli bir bölümünü
de çevirdi. Batı'da muhafaza edildiğinden çok daha zengin bir klasik bilgi
hâzinesine sahip olan arap bilimi, işte böylesine kısıtlanmış ve arzulu bir
fikir dünyasını etkilemeye başladı. Onbirinci yüzyılda çevrilen birkaç
eseri, Onikinci ve onüçüncü yüzyıllarda bir sürüsü izledi. Bunlar
Bilimlerin tarihi
80
Latinceye, çoğu arapçadan, bir kısmı ise doğrudan doğruya
Yunanca’dan çevrilen arap ve yunan klasikleri idi. Bütün bunlara ek
olarak, bazı arapça eserler, Kuzey Afrika ve Sicilya arasındaki ticaret
yolları ile de Avrupa'ya aktarıldı. Bunlar arasında en önemlileri Pisa'lı
Leonardo'nun getirdiği matematik eserleri ile Afrika'lı Constantin'in
sağladığı tıbbi çalışmalardı.
Bu kültür nakli, eski çağların kültür alış-verişinden tamamen farklı
bir karakterde idi. Çünkü burada, ölmüş bir geleneği yeni ve canlı bir
kültüre aktarmak yerine, canlılığını daha tam yitirmemiş olan bir kültürün
meyveleri iletiliyordu. Gerçekten, Batının, zaten temelini oluşturmuş olan
Hellenistik kültür, kökenine bağlı olarak daha geliştirilmiş bir tarzda
aktarılmış oluyordu.
Üniversiteler. Batı Hıristiyanlığının onuncu yüzyılda başlayan
• uyanışı, bölük pörçük bilgilerden daha geniş bir fikirsel temele ihtiyaç
duyuyordu. Din adamları, düşünebilecek ve yazabilecek tarzda eğitilmeli,
kilise'nin ruhani ve
cismani
bütün
istekleri
ortaya
konulup
savunulabilmeliydi. Önceleri bu ihtiyaç Chartres ve Reims'deki katedral
okullarının kurulması ile karşılandı. On ikinci yüzyılda bunlar, yedi çeşit
yüksek bilimi, felsefeyi ve teolojiyi öğreten derslerin konulmasıyla üniversite
olacak kadar gelişeceklerdi. Ayrıca Lonca Tipi demekleri oluşturan usta ve
çırakların kilise katedrallerinde biraraya gelişi ile ortaya çıkan okullar da
üniversitelerin ilk çekirdeğini oluşturmuştur.
Onbirinci yüzyılda "Üniversite" ve "Lonca", zanaat demeklerini
tanımlayan hemen hemen eşdeğer iki kelime idi. Fakat onüçüncü yüzyıla
gelmeden önce "Üniversite" deyimi özellikle bir öğrenci-öğretim üyesi
birliği anlamında kullanılmaya başlandı. Başlıca üç tür üniversite ortaya
çıktı. Bunlardan birincisi, kilise temelli olup, usta ve öğrencilerin bir
şansölye altında, kapalı bir örgütte işbirliği yapmaları sonucu gelişiyordu.
Paris, Oxford ve Cambridge bu tip üniversitelerdi. İkinci olarak Bologna
ve Padua gibi, öğrenciler tarafından seçilmiş bir rektörün yönetimindeki
kent üniversiteleriydi. Üçüncüler ise Papalık icazeti altında faaliyet
gösteren monarkların kurduğu üniversitelerdir. Sicilya'lı II. Frederik'in
kurduğu Napoli ve Kastilya'lı III. Ferdinand'ın kurduğu Salamanka
üniversiteleri bu türe örnek olarak gösterilebilir.
Bütün konuların birlikte incelenebileceği üniversite fikri tamamiyle
yeni bir fikir değildi. Eski çağlarda Atina'da okullar açılmış, İskenderiye
Müzesi kurulmuştu. Müslümanların kendi Cami okulları
olan
Medreselerinde yüzyıllar boyu, dinle birlikte felsefe de okutulmuştu.
Onbirinci yüzyıldan beri de Salerno'da bir tıp okulu faaliyetini
sürdürüyordu. Ayrıca Oxford'da çok önceleri kurulmuş olan Merton
Koleji, ondördüncü yüzyıl süresince, ortaçağ biliminde büyük bir rol
Bilimlerin tarihi
81
!
oynayacaktı. Ortaçağın yeni üniversitleri bütün bu yorumlardan
esinlendilerse de öğretimlerinde daha genel ve sistematiktiler ve bir
öğretim hâzinesi olarak hiristiyanlık dünyasında özel bir yer kazandılar.
Bologna ve Paris üniversiteleri 1160'da Oxford 1167'de, Cambridge
1209'da, Padua 1222'de, Napoli 1224'de, Salamanka 1227'de, Prag
1337'de, Harkov 1364, Viyana 1367'de, St Andrews 1410'da kuruldu.
Üniversitelerin ilk kuruluşlarından bu yana, oldukça kısa bir süre
öncesine kadar, esasında kilise söz sahibi olduğundan, din adamlarını
eğiten birer kurum olarak kaldılar. Kitaplar çok nadir olduğundan öğretim,
konferanslardan ve tartışmalardan ibaretti. Eğitimin temelini, klasik
öğretimin aşırı basitleştirilmiş bir özeti olan yedi yüksek bilim oluşturuyordu.
İlk üçü, öğrenciye anlamlı konuşmayı ve latince yazmayı öğreten gramer,
hitabet ve mantıkdı. Bunlardan sonra aritmetik, geometri, astronomi ve
müzik dörtlüsü geliyordu. Felsefe ve teoloji dallarına ancak bu çalışmalar
Bilimlerin tarihi
82
Diğer bir tanınmış deneyci de, asalet ünvanına sahip ve
muhtemelen Bacon'un bir arkadaşı olan Pierre de Maricourt (Hacı Peter)
idi. Kendisi 1269'da manyetik deneylerini anlatan (Epistola de Magnete)
isimli kitabını yayınladı. Bu eser, özgün düşüncenin ve bir dizi deneyi
planlayabilme ve uygulayabilme yeteneğinin bir örneğidir. Maricourt,
manyetizma üzerinde çalışanların mantık hatalarına düşmemeleri için
deney yapmaları gereğini vurguluyordu. Kendisi, mıknatıs taşından imal
ettiği bir küre üzerinde deneyler yaparak, bunun magnetik enlemlerini
saptadı. Maricourt, biribirine benzemeyen manyetik uçların biribirini
çektiğini, benzeyenlerin ittiğini öğrenmişti.
Anatomi konusundaki deneysel çalışmalar 1275-90 yılları
arasında Mondino de Luzzi tarafından yürütüldü. İki kadın kadavrası
üzerinde uyguladığı otopsi sonuçlarını, yayınladığı bir kitapta açıkladı.
Bu kitap daha sonraları bütün ortaçağ boyunca tıp okullarında ders aracı
olarak okutuldu. Bununla birlikte Mondino'dan sonra otopsi işlemleri,
ameliyata karışmayan doktorların gözetiminde birtakım berber cerrahlar
tarafından yapılageldi.
Onüçüncü yüzyılda Avrupa'da, üzerinde deneyler yapılarak
yeniden gündeme gelen diğer bir konu da simya olmuştur. Simya
biliminin yayılması ile birlikte birtakım yeni kimyevi maddeler bulundu.
Bunlara örnek olarak 1295'de Vital du Four'un sözünü ettiği madensel
asitler ile 1167 yılında şarap ve bira damıtılmasında ortaya çıkan alkol
gösterilebilir. 1317 yılında papa XXII John'un simya uygulamalarını
yasaklaması ile, o devirde bu bilim dalının dikkati çekecek kadar
yaygınlaştığını anlıyoruz. Ortaçağ simyacılarının kuramlarında gerçek
anlamda pek fazla yenilikler yoktu. Onların inaçlarına göre metaller,
sülfürün erkek öğesi ile civanın dişi öğesinin birleşmesi sonucu ortaya
çıkıyordu. Genel olarak tüm organik maddeler beden ve ruh'dan ya da
madde ve ruh'dan oluşmaktaydılar. Maddeyi oluşturan cisimler ısıtılmak
suretiyle ayrıştırılabiliyordu. Bu süreç içerisinde maddeyi oluşturan ruh
birçok durumlarda bir sıvı şeklinde yoğunlaştırılabilmekteydi. Maddenin
tüm karakteristikleri ve özellikleri bu sıvı tarafından meydana
getiriliyordu. Bu nitelikleri ile bu sıvılar, yaşlı bedenlere yeni yaşam gücü
aktarabilirlerdi. Ne var ki bütün metallerden sadece cıva buharlaştırılarak
içindeki ruh izole edilebilmekteydi. Böylelikle simyacıların teorisine göre,
buharı, metallerin yüzlerini parlattığı için civa, gümüşün ruhu olarak
algılanıyor ve tüm metalleri doğuran ve hatta daha geniş anlamda
herşeyin başlangıcı olarak düşünülüyordu. Cıva'yı herşeyin merkezine
yerleştiren böyle bir sistem, Raymond Lull (1232-1315) tarafından
önerilmiştir.
Bilimlerin tarihi
I
I
I
■
83
Her türlü bilginin kaynağı olarak Aristo mantığının gösterildiği bir
dönemde, deneye gitmenin, deneysel olgulara başvurmanın gereğini
belirtmek gerçekten bir başarıdır. "Doğru"nun ölçütünün olgularda değil
Aristo ile kutsal kitabın uyumunda aranılan bir çağda, çeşitli alanlarda
gerçekleştirilen
deneylerin sağlıklı yorumlarını
yapabilmek
ve
değerlendirmek, devrimci ve araştırmacı bir düşüncenin ürünüdür.
Hareket halinde bulunan bir cismin, üzerine etkiyen bir impetus yani
sürükleyici kuvvetin etkisi ile hareketini sürdürebileceği kavramı, bu çağda
yeniden gündeme geldi. Eğer cismin hareketini durdurabilecek herhangi bir
engel mevcut değil ise cisim aldığı impetusun etkisiyle hareketine bir süre
daha devam eder; engel varsa hareket dururdu. Eğer impetus zaman
içerisinde hiç zayıflamayacak şekilde etkiyorsa, cisim hareketini sonsuza
dek sürdürür.
Oxford üniversitesinden Ockhamlı William'a göre, hareket halinde
bulunan harhangi bir cismin, hareket ettirici ile doğrudan temas halinde
bulunmasına kesin bir gereksinme yoktu; tıpkı bir mıknatısın temasta
olmadığı bir demir parçasını kıpırdattığı gibi. Çok olasıdır ki bu örnekte
gösterilen uzaktan etkileşimlerin sağlanabilmesi, Aristo'nun iddia ettiğinin
aksine, uzayın madde ile dolu olmasını gerektirmiyordu. Bu olaylar
pekala, boşluk içerisinde de sürüp gidebilirdi. Böylece Ockham, altıncı
yüzyılda İstenderiye'li John Philiponos tarafından ortaya atılan ve daha
sonraları Müslümanlar tarafından Avrupa'ya getirilmiş bulunan impetus
kavramını
yeniden
gündeme
getirdi.
Ockham,
"Daha
azla
yapılabilecekleri daha çokla yapmak beyhudedir" şeklindeki ilkesini
ortaya attı. Bu ilke ustura ilkesi olarak bilinir.
Daha sonraları Buridan (1297-1358) ve Oresme (1320-138)'in
temsil ettiği Paris ekolleri, Aristo'nun hareket doktrini'ni eleştirirken
Ockham'ın yöntemini kullandılar ve yolu Galileo'nun dinamikteki
reformlarına açtılar.
Ortaçağda Teknoloji ve Zanaat Geleneği. Roma'nın yaklaşık 455
yılındaki düşüşünden, batının Papa Sylvester II (999-1003) (Bu papa'nın
asıl adı Aurillaclı Gerbert (yak. 946-1003) olup, onuncu yüzyıl sonlarında,
Kuzey Ispanya'da, kilise ile olan bağlantısından yararlanarak, birkaç Arap
eserinin Latince çevirisini elde etti^ Abaküs ve usturlabı öğrendi ve
öğretmenlik yaptı) yönetimindeki ilk entellektüel uyanışına kadar sürmüş
~ olan zaman aralığına, geleneksel olarak Avrupa'nın karanlık dönemi gözü
ile bakılır. Doğa felsefesinde böyle olmakla birlikte, bu yüzyıllar süresince,
antik çağlarda yaşamış insanların çoğunluğunun hayat düzeylerine göre
büyük gelişmeler sağlayan, birtakım temel yenilikler gerçekleştirilmiştir.
Roma imparatorluğunu dağıtarak istila eden barbar Cermen'ler uzun elbise
yerine pantolon, zeytinyağı yerine tereyağ kullanımı, keçe yapımı
Bilimlerin tarihi
84
yöntemleıykayak-icızağı, varil, banyo teknesi, v.b alıştığımız bjj^süEü-ufak,
tefeiT şeyleri beraberlerinde getirmişlerdir. Daha da önemlisi mimaride
yapılan atılımlar besin maddeleri tarımına giriş, atlı binicilerde üzengi
kullanımı, iri tekerlekli saban ve diğerleri barbar istilasından sonra
kullanılmaya başlanmıştır.
Ortaçağ Mimarisi. Roma imparatorluğunun çökmesinin yol açtığı
gelişmelerden biri de mühendislik ve mimarlık alanlarında uygulanan
tekniklerin değişmesidir. Gerek Hıristiyan ve gerekse İslam mimarisinde bu
çağda benimsenmiş olan yeni bir yöntem, kilise ya da cami gibi büyük
yapılarda, eskiye göre daha küçük boyutlarda taşların kullanılmasıdır.
Mısırlılar piramit ve tapınaklarında boyları 12 metreye dek varan taştan
yontulmuş büyük kirişler kullanmışlar, Yunan tapınakları da, tek parça
kayadan yontulmuş büyük sütunlar ve çapraz kirişlerden oluşmaktaydı.
Roma dönemi mimarisinin bir özelliği de, olağanüstü boyutlarda kemer ve
tonozlardır. Buna karşılık İslam mimarisinde hafif tuğlalardan örülmüş
kubbeler kullanılmış, kuzey Hıristiyanları da yapılarında yine benzer
biçimde küçük taşlardan yararlanmışlardır. Bu dönemde yapılmış kubbe ve
tonozlarda kullanılmış olan en büyük taşlar, enine ve boyuna 50-60
santimetredir. Yontma teknikleri geliştikçe, taşlar ağırlık kazanmıştır.
Tekerlekli Saban Kullanımı. Antik devirlerde kullanılan eski
saban, Tunç çağı başlangıcından son günlere kadar değişmeden kalmış,
I.Ö 100 yıllarından itibaren saban kulağı denilen parçanın ahşap yerine
demirden yapılma geleneği sürdürülmüştü. Başlangıçta sabanın tekerleği
olmadığından onu kullanan kimsenin toprağı gereken yükseklikte
kesebilmesi içi.n sabajıı ustalıkla yönetmesi ve bunun için de ayrı bir güç
harcaması gerekiyordu. İ.Ö. 100 yıllarında barbarlar tarafından
kullanılmaya başlayan yeni saban'ın tekerlekleri vardı. Böyİece sabanın
toprakta açtığı izin derinliği kontrol edilebildiği gibi, sürücünün gücünden de
tasarruf sağlanabiliyordu. Ayrıca tarlanın bir kısmını dinlendirmek amacı ile
nadas sistemi uygulanmaya başlayınca, tarlaların verimi arttığı gibi, belirli
bir ürünün yetişmesine uygun olan topraklarda, her çeşit ürünün
yetiştirilmesi zorunluluğu ortadan kalkınca, verimlilik daha da yükseldi.
Köylülerde tarımsal üretimin gelişmesi, değiş tokuş edilen daha fazla artık
ürün demekti. Bu da ticareti teşvik etti. Buna karşılık Ticaret, tüccarların ve
kentlerin önemini arttırdı. Böylece gelişen kentlerde el zanaatları endüstrisi
de gelişmeye başladı.
Yeni At Koşumu. Yapılan icatlar içinde, at hamudu, gücün
iletilmesinde en etkili araçlardan biri oldu. At'ın göğsündeki nefes borusunu
sıkan bant yerine, omuzlarına geçirilen hamut sayesinde, faydalanılabilir
çekme kuvveti beş kat arttı. Yedinci yüzyılda Çin'den gelen hu yenilik
Bilimlerin tarihi
85
Avrupa'ya onbirinci yüzyıl başlarında ulaşabildi. Bunun ilk sonuçları sabana
koşulan öküzlerin yerini at’ın alması ve öküzün çektiği sabanla sürülmeye
uygun olmayan dönümlerce toprağın tarıma açılması oldu. Yeni at
koşumunun
yararları ilk önce Frank ve Norman’ların ülkelerinde görüldü ve esasen
verimli bir toprağa ve yağmurlu bir iklime sahip Kuzey Denizi ve Manş
çevresinde bulunan ülkeleri, büyük bir üretim merkezi durumuna getirdi. Bu
ise Kuzey ve güney arasındaki ticareti arttırdı. Biribiri ardına koşulmuş
koşum takımları ve demir at nalı da daha sonra devreye girmiş ve
böylelikle antik çağlardakinin üç veya dört katı bir çekme gücü
sağlanmıştır.
Su Çarkları ve Değirmen. İnsan gücünden, ekonomi sağlamak
amacı ile kullanılan diğer bir buluş da su çarklarıdır. Mısır tanelerini öğütme
için genellikle insan veya hayvan gücü ile döndürülen değirmenlerin
kullanılması antik çağlarda başlamış ve karanlık çağlarda da
sürdürülmüştür. Rüzgar değirmeni bir sonraki asırda ortaya çıkmış ve
yaygınlaşmıştır. Normandiya'daki ilk değirmen 1180 tarihli olup, dönen
yatay bir mile ve düşey kanatlara sahipti ve olasılıkla, düşey milli ve
dönebilen rüzgar kanatlı değirmenden bağımsız olarak keşfedilmişti.
Bilimlerin tarihi
86
Gemicilik. Ticaretin yayılmasına, ilk olarak Avrupa'da onüçüncü
yüzyılda yapılan gemilerde görüldüğü ifade edilen arka dümeni ile, gemi
burnundaki yatay direk (civadra) gibi denizcilikle ilgili yeni donanımlar eşlik
etmiştir. Eski devirlerde, gemilerin dümen donanımı denildiğinde, geminin
arka tarafından bir yana doğru kano küreğine benzer olarak sarkıtılan bir
kürek anlaşılırdı. Büyük, yelkenli gemilerde bu yöntemin başarısı, geniş
yelken alanının gerektirdiği sağlıklı dümen kullanma koşulu nedeniyle
sınırlıydı. Arka dümen donanımı bu kısıtlamayı ortadan kaldırırken Civadra,
ana yelkenin ön alt köşesini, gemi burnunun ötesine taşımak suretiyle
yelkenin rüzgara maruz alanını daha da genişletiyor ve yelkenin, rüzgara
karşı kullanımını da sağlıyordu. Kıç dümenininde Çin orijinli olduğu
bilinmektedir.
Gemicilikte başarılan bu tür keşifler, kürekçilerin kol emeğinden
tasarruf sağladığı gibi ulaşımı da daha uzak mesafelere taşımada
yardımcı olmuştur. Daha büyük gemiler yapılmış, kürekçilerden boşalan
yerlerle geminin yük taşıma kapasitesi artmış, daha etkili dümen
donanımları kullanılarak, eski devirlerdeki sahil gemiciliğinin yerine açık
deniz gemiciliği geçmeye başlamıştır.
Denizci Pusulası. Magnetik pusula, yer magnetik alanının
doğrultusunu gösterecek şekilde yerleştirilmiş, mıknatıslı bir ibreden başka '
birşey değildir. Yerin mıknatıs üzerindeki yönlendirici etkisini ilk farkeden
Çin’liler oldu. Çinli denizciler, yedinci ve sekizinci yüzyıllarda, mıknatıslı
iğneyi yön belirlemekte kullanmaya başladılar. Pusula’nın kullanışını
Çinlilerden öğrenen Arap'lar da bunu Avrupa’ya taşıdılar. 1180 yılına doğru
yaşamış bir AvrupalI yazarın açıkladığına göre, bu ''denlzcilerİDLYQjdaş''ı,
yarısına kadânsu dolu bir cam kap içine konmuş mıknatıslı bir iğnedir. İki
saman çöpü üzerinde yüzen bu iğne, gemici pusulalarının temelini
oluşturmuştur. Rüzgar gülü ile birlikte, eksiksiz bir pusula'nın Portekizli
Perranda tarafından yapıldığı söylenir. Böylelikle kapalı havalarda da
gemicilerin yön belirlemeleri mümkün olabilmiştir.
Su Gücünden Yararlanma Tekstil endüstrisinde çırpma işlemine
su gücü uygulanmaya başlanmıştır. Böylelikle kumaşın yoğunluğu ve
dayanıklılığı artmıştır. Vurma, başlangıçta el ile yapılmışsa da, daha sonra
su çarkı ile çalışan fabrika çekiçleri devreye girmiştir. Kısa bir süre sonra
da deri işçileri için boyamada kullanılan çivit otunu ve dabaklama
işlemlerinde kullanılan ağaç kabuklarını ezmek amacıyla yine aynı çekiçler
kullanılmaya başlanmıştır.
Su gücü, onüçüncü yüzyılda bıçkı atelyelerine, demirhane
körüklerine, demir atelyelerine, maden ocaklarındaki drenaj için pompaların
kullanılmasına ve demir ocaklarındaki hava basan körüklerini çalışmasına
da uygulanmıştır.
Bilimlerin tarihi
I
I
■
[|
87
Kâğıt Üretimi Sebze liflerinden kâğıt üretme işlemi, aslında Çin'de j
geliştirilmişti. Bu ürün, I.Ö. birinci yüzyılda yazı malzemesi olarak /
kullanılıyordu. Bununla ilgili diğer teknik buluşlar da Avrupa’ya, \
Müslümanlar tarafından Moğollar aracılığı ile getirilmişti. Avrupa'da kâğıt, '/
keten bezlerinden yapılıyordu. İlk kâğıt yapım tekniği Müslümanlarca
1150'de Ispanya'da uygulanmıştır. Birkaç yıl içinde 1189'da Hıristiyan I
dünyasında ilk kâğıt fabrikası Fransa'da Herault'da kurulmuştur. Kâğıt \
yapımı 1276'da İtalya'ya 1391'de Almanya'nın Nürnberg kentine ulaşırken J
İngiltere'ye 1494 varabilmiştir. Baskı tekniğine gelince, çok olasıdır 4<r
Moğollar, Avrupayı istila ettikleri zaman beraberlerinde bu tekniklerle ilgili
bilgileri ve belki de bazı örnekleri yanlarında getirmişlerdir.
Saat Yapımı Mekanik saat'in Çin'de uzun ve başarılı bir geçmişi
vardı. Saat kullanımının, takvimin saptanması ve astronomi ile ilişkili
olduğunu bilen Çinliler, saat yapımına da ayrı bir önem vermişlerdir. Çin'de
1077 yıllarında, zamanın imparatoru, takvim değişikliği nedeniyle yeni bir
saatin yapılmasını istemiştir. Bu saat de, geleneksel olarak, o zamana
kadar yapılanlarda olduğu gibi, su ile çalışıyordu ve 3 katlı bir bina
yüksekliğindeydi. İlk mekanik saatler onüçüncü yüzyılda ortaya çıkmış ve
1232 ile 1370 arasında otuz dokuz saat yapıldığı kaydedilmiştir. Bu saatler
büyük, ağır ve kaba olup, sadece kamu binalarında, manastırlarda ve
katedrallerde kullanılmıştır.
Nitekim bugün İngiltere'de çalışan ve günümüze kadar gelmiş en eski
saat Salisbury (1380)’de olup, hiçbir vida kullanılmaksızın yapılmıştır.
Fakat, zanaatkarlar bunları çabucak geliştirmişler ve onaltıncı yüzyılda
Nürenberg’de ilk cep saati imal edilmiştir.
Mercek ve Gözlük. Merceği ilk bulanlar Araplar oldu. Onlar, optik
biliminin en yaygın kullanım alanını ortaya çıkaracak olan bir şey
bulmuşlardı. Mercekle bakıldığı zaman her şey, bu arada yazılar daha
büyük görünüyordu, o halde gözleri iyi görmeyenler de artık okuyabilirdi.
Uzun zaman bu amaçla bir çerçeve ve sapla donatılıp büyüteç olarak
kullanıldı ama, daha sonraları birisi (kim olduğunu bilmiyoruz!) her iki göz
için ayrı bir mercek yaparak bunları tek bir çerçeveye yerleştirmeyi akıl etti.
İlk mercekler cam yerine saydam taşlardan, özellikle de berilyumdan
yapılıyordu. Almancada gözlük için kullanılan Brillen sözcüğü buradan
türemiştir.
Merceklerin bu anlatılan keşfi 1350'de İtalya'da gözlüğün icadına
_yol açtı. Bunların kullanılması optik alanındaki araştırmaları daha da
hızlandırdı. Grosseteste, Roger Bacon ve Freibourg'lu Dietrich,
merceklerini hem ışınları odağa düşürmesi ve hem de büyütmesi
işlevlerini açıkladılar. Bunun yanı sıra Dietrich, gökyüzündeki su
damlacıklarından kırılıp gelen ışınların oluşturduğu, gökkuşağı kuramını
Bilimlerin tarihi
88
açıkladı. Gözlüklere olan talep, mercek ve gözlük yapımcılığının
gelişmesine yol açtı. Bunlardan biri olan Lipperchey'e teleskobun icadını
(1608) borçluyuz. Bu işin, büyük bir olasılıkla, bir gözlükçü dükkanında
belirli bir şekilde dizilen merceklerin arkasından bakıldığında, bakılan
cismi büyütüp yakınlaştırması sonucu ortaya çıktığı rivayet edilir. Camın
o tarihlerde ucuz ve bol olması da bu endüstriyi teşvik etmiştir.
Barut ve Top. Ortaçağlarda, Batı'ya tanıtılan tüm icadların içinde
en yıkıcı olanı barut olup bu, aynı zamanda politik, ekonomik ve bilimsel
açılardan en etkilisi oldu. Orijinal olarak barutun bir Arap ya da Bizans icadı
olduğu iddia edilegelmişse de, kanıtlar Çinlilerden yanadır. Barutun ilk
olarak Avrupa'da ortaya çıkışı, onüçüncü yüzyıldadır. Bu madde, ilk kez
Moğol istilasından birkaç yıl sonra 1249'da, Roger Bacon'un yazdığı bir
mektupta konu edilmektedir. Top, ilk olarak 1325'de ele alınmış ve ilk
resimli açıklamaları 1327'de yapılmıştır. Bu resme göre ilk toplar, baş tarafı
sivri olan bir kitleyi vazo şeklindeki bir araçtan fırlatmaktaydı. Büyük bir
olasılıkla ilk top, Çinlilerin geliştirmiş olduğu, içi barut ile doldurulmuş bir
demir kap'tan fırlatılan bombadan esinlenmişti.
Mancınık şeklindeki bu kap, yarı yarıya barutla dolduruluyor ve
mermi aracın ağzından dışarı doğru fırlatılıyordu. Patlama işlevinin
anahtarı, yanıcı maddelerin havasız yerde yanmalarını sağlayan
potasyum nitrat'ın (güherçile) ek olarak katılmasıdır. İlk kez, ya şans
eseri donanma fişeklerinin bileşiminde kullanıldı, ya da kömür yakarken
katkı maddesi olarak yararlanıldı.
Basımcılık ve ateşli silahların ortaçağın sonunda yaptığı etkiler;
alfabe ve demirin Tunç çağını etkilemesine oldukça benzemektedir.
Baskıcılık, alfabede ortaya çıkana benzer olarak, okur yazarlığın
a S artmasına, kültür bilim ve zanaat geleneklerinin öğrenilmesinin
yaygınlaşmasına hizmet etmiştir.
Daha önceleri demir silahlar; tunç çağı şövalyelerini, savaş
arabaları ve bronz kılıçları ile birlikte nasıl ortadan kaldırmışsa, barut ve
ateşli silahlar da zırhlı şövalyeler ve onların güçlü kalelerinin devrini öyle
sona erdirmişlerdir. Bununla birlikte top ve ateşli silahlar, bunlarla
donanmış askeri güçleri yöneten ve denetleyen onaltıncı ve onyedinci
V yüzyılların mutlak monarşilerinin yükselmelerine de hız kazandırmıştır.
Toplar bir kez ortaya çıkınca, yapım endüstrisi de şekillenmekte •
gecikmedi. İlk geliştirilen toplar daire şeklindeki metal çemberlerin
üzerine, yanyana dizilen demir çubukların silindirik bir şekil almasıyla
üretilmişti. Daha sonraları, metalürji teknikleri kullanılarak, döküme
geçildi. Mevcutiyeti, savaş anında galibiyeti mutlak kılan bir ekonomi’de
böylece gelişmeye başladı. Sadece tüccarların desteklediği zengin
I
Bilimlerin tarihi
I
I
I
I
I
I
|
I
I
89
cumhuriyetler ve krallıklar, topun yapımında gerekli maden kaynaklarına
ve teknik maharete komuta edebiliyorlardı.
Yeni astronomi ve pusulanın yönettiği gemilere yerleştirilmiş
deniz toplarında barut, batı AvrupalIları, o zamandan yüzyılımızın
ortalarına dek, dünyanın bütün denizlerinde üstün kıldı. Kısa zamanda,
dünyanın elde edilebilir zenginliğini kendi ellerinde yoğunlaştırmalarına
olanak sağladı.
Barutun Kimya ve Fizik Dallarındaki Etkileri. Makine çağının
gelmesinde en büyük neden, barutun, savaştan çok, bilim alanında
meydana getirdiği etkilerdi. Barut ve Top, ortaçağ dünyasını sadece
ekonomik ve politik bakımdan sarsmakla kalmadılar; çağın eski fikir
sistemlerinin yıkımında da en büyük etken oldular. Bir kez, bunlar dünyada
yeni şeylerdiler. Yunancada bunlara ad yoktu. İkinci olarak barutun yapımı,
patlaması, gülenin topun ağzından çıkış ve izlediği yol v.b sorunların
çözümleri, yeni bilimlerin doğmasına yol açtı.
Barutun ana bileşeni olan potasyum nitrat (Güherçile) ancak '
simya ile ilişkili olarak, tuzların ayrışma ve saflaştırılmalarının dikkatli bir
incelenmesi sonucu elde edilebilirlerdi. Yapımının gerektiği yerlerde,
dikkatleri, eriyik ve kristalleşme olaylarına çekti. Ayrıca barutun
patlamasının açıklanması, ortaçağ kimya ve fiziğinin bütün olanaklarının
seferber edilmesine yol açtı. Bu açıkça, ateşle ilgili bir olaydı ama, bütün >
diğer yeryüzü ateşlerinin tersine, havaya gerek duyulmuyordu. Böylece j a
barut, dörtyüzyıl süren bir tartışma ve deney devresinden sonra oksijenin
keşfine ve çağdaş kimyanın doğuşuna neden olacaktı. Bundan başka
top güllesinin havadaki hareketi (balistik), dinamik bilimin esin kaynağı ,
oldu. Klasik bilim adamları hareketsiz cisimleri ya da, biribirlerine ^
zamanla değişmeyen kuvvetlerle etki yapan cisimleri incelemişlerdi.
Yeni dünya, hızla hareket eden cisimler sorunu ile uğraşacak ve
bu temel üzerinde yeni ve çok daha karmaşık bir mekanik bilimi olan
Dinamik kurulacaktı. Yeni mekanik, klasik mekanikten çok önemli bir
Hnoktada ayrılıyordu; bu mekanik matematiğe dayanıyor ve matematiğin
gelişmesinin teşvikçisi oluyordu; yani yeni mekanik nicel ve sayısaldı.
' Damıtma ve Alkol. Alkol, büyük bir olasılıkla, bir ilacın
hazırlanması sırasında rastlantı sonucu bulundu. JElde edilmesi imbiğin,
_alkol ve suyun sıvılaşabilecekleri yeterlikte soğutulmasına bağlıydı. Ortaya
çıkan madde, önce müstesna bir ilaç olarak içildi ve ferahlatıcı özellikleri
dikkati çekti. Kısa zamanda, yanacak kadar kuvvetli bir şekilde
damıtılabildi; ve bu prestijini arttırdı. Ondördüncü yüzyılda Raymond
Lull'un, şarabı, sönmemiş kireçle damıttığı ve hemen hemen saf alkolü
elde ettiği söylenir. Alkole olan büyük talep (İrlanda ya da Iskoç Viskisi,
brendi) ancak ondördüncü yüzyılda Kara ölüm (Veba) ile ortaya çıktı. Bunu
Bilimlerin tarihi
90
düzenli olarak içenlerin, hiçbir zaman ölmeyeceklerine inanıldı. Abu hayat
sözü buradan gelmektedir. Kullanılmasını yasaklayan bir sürü yasanın
yürürlüğe konmuş olmasından anlaşılacağı gibi, sonraları, doktorların
denetiminden çıktı ve büyük mikdarlarda imal edilmeye başlandı.
Alkolün elde edilişinin sosyal ve bilimsel sonuçları çok yönlü oldu.
En belirgini, içilmesinin sonuçları ve iptilası Avrupa'da etkili olmadı, ama
barbarları uygarlaştırmada çok etkili oldu. HollandalIlar, Manhattan
adasını, 1626'da. Kızılderililerden üç fıçı rom karşılığı aldılar. Adının anlamı
"Sarhoş olduğumuz yer"dir. Bilim bakımından alkol hem kimyasal hem de
fiziksel olarak önemlidir. Alkolün elde edilişi, bu yöntemin diğer maddelere
uygulanmasını teşvik etti, imbik ve kondensatör, organik kimyayı mümkün
kıldı.
Baskı Teknikleri. Ortaçağ Avrupasında, el yazmalarında alfabe'nin
büyük harfleri, Moğol istilasından ve Çin baskı tekniği ile ilgili İslam
kaynaklarından evvel, 1174 yılında Engelberg manastırında tahta kalıplarla
basılmaktaydı. Avrupa'da blok baskılarla ilgili ilk kayıtlar, bu tekniğin 1289
yılında Ravenna'da uygulanmakta olduğunu göstermektedir. 1381'de
Simoges 1417 Antverp ve 1435'de Haarlem'deki örneklerden de
görülebileceği gibi, hareketli metal parçalardan yapılmış harflerin
geliştirilmesi çok zaman almadı. Nihayet Mainz da 1436 ve 1450 yılları
arasında, kuyumcu olan babasının yanında çalışırken kazandığı maden
işleme tekniklerini, matbaa ve basım işlerine uygulayan Gutenberg, baskı
ile ilgili ilk modern hareketli metal hurufat yöntemlerini ve baskı için pres
kullanma tekniğini tam anlamıyla geliştirdi. Basımcılık, çok önceleri
alfabenin keşfinde olduğu gibi, okur yazarlığın yaygınlaşmasına katkıda
bulunmuş,
insan uygarlığının
birikimlerinin kullanılabilmeleri için
kaydedilmelerini sağlamış ve zanaatkarların deneyimlerinin tarihte ilk kez
kaydedilerek geleneklerinin değerlendirilmesine hizmet etmiştir.
Î
Hareketli tahta hurufat ile baskı, aslında Onbirinci yüzyılın bir Çin
icadıdır. Doğu ve Batıda “Basımın” yazgısını büyük ölçüde farklı dil yapıları
etkilemişti. Çin’de fonotik bir alfabenin olmayışı sorunlar yarattı. Avrupa’dan
(Gutenberg’den) yaklaşık dörtyüz sene önce Çin’de aynı harf bloklarının
yerleri değiştirilmesi ilkesine dayanan (Tipo Baskı Tekniği) denendi.
Hareketli madeni hurufât ise ilk kez ondördüncü yüzyılda Koreliler
tarafından kullanıldı. Koreliler kısa sürede dünyanın bir numaralı baskı
ustaları olmuşlardı. Kore’de basımın ilerlemesi ile, basım için gerekli ahşap
kıtJığı baş göstermişti. Kore, mürekkep yapımı için gerekli çam ağaçları
açısından zenginse de, tahta basma kalıplar için gerekli sert damarlı
ağaçlardan yoksundu. Bunlar Çin’den ithal edilmek zorundaydı. Koreliler
parlak bir fikirle zaten para kalıbında kullanmış oldukları döküm tekniğini
Bilimlerin tarihi
91
metal harf blokları çıkarmak için kullandılar. Böylelikle Kore’de kullanılan
madeni para boyutlarında ilk harf 1234’de ortaya çıktı. Koreliler bu metal
harf blokları ile birkaç kitabın yüzlerce nüshasını kopyaladı. Sayfanın
bütünüyle kalıbını hazırlamak yerine harflerin yerlerini değiştirirerek baskı
yapabilmek için Koreliler kendi yazı dillerinde bazı değişiklikler yapmak
zorundaydılar. Yüzlerce yıl karmaşık Çin işaret yazısını kullanmışlardı.
Yeni hanedanın kralı Büyük Sjong (1419-1450) halk için bir yazı
oluşturmak amacıyla bilim adamlarını uygun bir alfabe bulmakla
görevlendirdi. Bilim adamları önceki yazı dillerinden tamamen bağımsız
yirmibeş harflik Hangul alfabesini geliştirdiler.
Ne yazık ki, ne Koreli bilim adamları ne de basım işiyle uğraşan
kişiler bu fonotik alfabeden yararlanmadı. Aksine Çin yazı tarzına körü
körüne bağlı kaldılar. Sonuçta tahta kalıp tekniğine ve el yazmacılığına geri
dönülerek, Koreliler tarihi bir fırsat kaçırmış oldular.
Ucuz Kitaplar. Din ve Yeni Eğitim. Hareketli hurufat Onbeşinci
yüzyılın ortalarında Avrupa'ya aktarıldı ve olağanüstü bir hızlsı yayılarak
önceleri duaların, daha sonra da kitapların basımında kullanılmaya j
başlandı. Yeni ve ucuz kitaplar, okur-yazar sayısınıruartmasına neden oldu i
ve bu olgu zincirleme reaksiyon gibi gitgide daha da arttı. Doğal olarak
matbaacılar, önceleri, en fazla talep edilen el yazmasf eserlerin basımına /
-giriştiler. Bunlar da dinle ilgili konular ve özellikle Incil'di. İncilin basımı ve \
yükselen orta sınıflar içinde yayılması, kiliseye karşı düşünce
özgürlüğünün kazanıldığı, ve reform ile sonuçlanan bir döneme rastlamıştı. ,
Bunlardan sonra dini, yeni kültürler kazanmış aristokrasi ve burjuvazinin /
istediği şiir ve edebiyat izliyordu.
j
Böylece, büyük ölçüde onaltıncı yüzyılda olmak üzere m atbaa,/
büyük bir çoğunluğa hitabetmesi bakımından önemli teknik ve bilimsel
değişimlerin bir aracı oldu. Doğa hakkında bilinenler, dünya’nın yeni
keşfedilen bölgeleri, ilk kez olarak zanaatlerle ilgili işlemler, herkesin
okuyabileceği bir tarzda çoğunluğa iletildi. O zamana kadar
zanaatkarların teknikleri gelenekseldi ve hiçbir zaman yazıya
dökülmemişti. Bunlar deney yolu ile ustadan çırağa aktarılırdı. Basılı
kitaplar, zanaatkarların önceleri okur-yazar olmalarını mümkün, sonraları
^ "m e c b u ri kıldı. Kitaplardaki teknik işlem tarifleri, hatta daha da çok
bunlanrrçizimleri, ilk kez ticaret ve zanaat erbabı ile aydınlar arasında,
yakın ilişkiler oluşmasını sağladı. Örneğin 1250 yıllarına dayanan,
Macaristandaki Moğol istilasında tahrip edilmiş kiliselerin yeniden
onarımını üstlenip, gördüğü hemen hemen herşeyin kayıtların çıkarmış
bulunan üstat taş ustası Villard de Honecourt'un kayıt defterleri, bugün
elimizin altında bulunmaktadır. Özellikle, canlılar dünyasıyla ilgili
Bilimlerin tarihi
92
resimlerin gerçeğe uygunluğu, bunların dikkatli bir gözlem sonucu
çizildiğini göstermektedir.
Ressamcılık sanatının değerlerinden söz eden en eski
belgelerden birisi, Floransalı ressam Cennini'nin 1400 yılında yerel dille
yazdığı bir el kitabıdır. Bu hitapta ilk kez olarak, özellikle boya
pigmentlerinden ve resim tekniklerinden söz ettiği kısımlarda, ressamın
deneysel davranışları ortaya çıkmaktadır.
/ Cennini kitabının bir yerinde, kendi eli ile geliştirdiği deneylerden
söz etmektedir. Görülüyor ki Cennini'nin el kitabında lonca geleneğinin
ruhu hakim olmaktaydı. Böylelikle yazar bir yandan öğrencilerine bu ruhu
aşılamaya çalışırken öbür yandan, mensubu olduğu zanaat konusunda
çalışan çıraklara yararlı olmayi amaçlamıştı.
Gotik bina yapımcısı Mathias-Roriczer, de 1486 da yazdığı bir eserde,
kendisi tarafından keşfedilen bazı bina konstrüksiyonlarının geometrik
şemalarını vermiştir. Roriczer, Cennini'ninkinden dahâ genel bir eser
yazmak hedefine yönelmiş ve sadece kendi zanaatini geliştirmeyi değil
"nerede daha iyileştirilecek birşey varsa o zanaatlerle ilgili düzeltme ve
açıklamalarfda yazmıştır.
Teknikteki bu ilerlemeler, işçilikteki farklılaşmayı da beraberinde
getirmiştir. Bunun sonunda mühendisler ve araç yapımcıları, değirmen
yapımcıları ve demircilerden; heykeltraş ve ressamlar ise, taş yontma
ustaları ve süslemecilerden tamamen ayrılmışlardır. Özel zanaatkarlıktaki
bu ustalaşma sonunda, bunlar arasındaki okur-yazarlık artarak,
sanatlarında elde ettikleri deneyimleri kaydetmişler ve kısa bir süre sonra
bu tür sanatkarlar, bilimsel geleneğin bazı bilgilerini özümseyerek, daha
sonraları modern bilimin gelişimine katkıda bulunmuşlardır.
Ticaret ve Matematik. Orta çağların son dönemlerinde, düşünce
hayatı ve özellikle bilimin gösterdiği gelişmeler bakımından, dikkatimizi
kentlerde yoğunlaştırmamız gerekecektir. Buralarda, yeni ve laik bir
aydınlar sınıfı palazlanıyordu. Bunlar iyi birer hıristiyandılar ama, hala en
büyük toprak ağası ve feodal sisteme sıkı sıkıya bağlı bir durumda olan
kiliseden, büyük ölçüde bağımsız ve hatta bir dereceye kadar ona
karşıydılar. Bununla birlikte yeni burjuvazi inançtan çok kâra ve gösterişe
ilgi duyduğundan, önceleri karşılıklı çıkarları pek çatışmadı. Ticari
matematik, iyi zanaatkarlık ve sanat bunları, ekoller arasındaki
tartışmalardan çok daha fazla ilgilendiriyordu. Sonraları gitgide artan servet
ve güçlerine karşın Kilise, bir engel olarak çıkmaya başlayınca bunlar, en
hararetli birer reform yanlısı oldular.
Leonardo Fibonaççi'nin 1202 yılında ilk kez topluma tanıttığı arap
rakkamlarının kullanıldığı en geniş uygulama alanı, ticari muhasebe
oldu. Birkaç onyıl içerisinde, o zamana dek bir avuç metamatikçiye özgü
Bilimlerin tarihi
93
I
bir sır olarak kalan aritmetiğin dört işlemini öğrenmek, her tüccar çırağı
için bir yükümlülük halini aldı ve bu arada bir sürü insan matematiğin
zevkine varabilecek düzeye eriştiler. Sonuç simgesel cebir, ve
kontrolörlerin az ve fazlalıkları belirtmekte kullandıkları + ve - işaretleri
yaygınlaştı. Denizcilikte yararlanılmak üzere, astronomi tablolarını ve
yeni haritaları önceleri koruyan, sonraları ise geliştiren neden, yine bu
ticari çıkarlar olmuştur.
Sanat. Bilim ve Tıp. Tüccarların artan servetleri hem sanatı teşvik
edici yeni bir faktör oldu hem de onun konularını ve stilini değiştirdi. Hala
anlatımı dini bir biçimde ise de bu yeni sanat, Gotik katedrallerde ifadesini
bulan, ortaçağın ilk dönemlerinin kilise sanatı değildi. Dinsel sembolizmin
yerini, doğa tasvirleri almıştı. Sanat, aynı zamanda hem daha laik, hem de
natüralist oluyordu.
Zanaatkarların sayıları hızla çoğaldı ve teknikleri sürekli olarak
gelişti. Tekstil, çömlekçilik cam ve maden işletmeciliği alanlarında,
maddenin fiziksel ve kimyasal özelliklerini araştırmak amacıyla yapılan
bilimsel araştırmalar desteklendi ve teşvik edildi. Bu durum, bilimin
canlanışı bakımından, gerekli maddi temelin oluşmasını sağladı. Rönesans
için sahne artık hazırdı.
Tıp’a gelince, Ortaçağ ve Rönesans tıp kuramına göre, Dünya’yı
meydana getiren dört öğenin (toprak, ateş, hava, su) her birinin, insan
Bilimlerin tarihi
94
A
çerçevesinde kısmen yanıtlanabilir.Pozitif bilimlerdeki büyük Hellenistik
atılımın mirasçıları arasında sadece Batı Avrupa, bu atılımı
sürdürebilecek durumdaydı. Onbeşinci yüzyılda, İslam dünyası
ekonomik olarak çökmüş ve kırıp geçiren savaş ve istilalarla yıkılıp
gitmiş, Türk ve Moğolların tüm başarılarına rağmen fikir atılımları için
gerekli bütün nedenler yitirilmişti. İslam dini artık özgür olmak
özelliğinden yoksun bir süreçte, dar bir tutuculuğa indirgenmişti.
Hindistan dalga dalga gelen İslam istilacıları ile, tüm gelişimleri tıkayan
bir kast yapısı içinde dondurulmuş bir Hindiuizm arasındaki sürekli bir
savaş durumuna gelmişti. Çin için ise geçerli gerekçe; tekniğin
ilerlemesinde çıkarları bulunmayan ve yeni pazarlar açarak tekniğin
ilerlemesine neden olabilecek tüccarları baskı altında tutmayı amaç
edinen, edebi bir eğitim görmüş bürokrasinin yükselişidir. Nitekim,
Kolomb’dan bir yüzyıla yakın bir zaman önce müslüman Çin amirali
hadım Cheng-Ho 1405 yılında, 130 m uzunluğunda 55 m genişliğinde ve
9 direkli amiral gemisi başta olmak üzere okyanus aşırı geziler için
planlanmış 317 gemi ve 37000 tayfa ile (80,S.80) Çin’den Hindiçini,
Afrika ve Arabistan kıyılarına 7 sefer düzenlemiş, buralarla Çin
arasındaki ticareti ve bilgi alışverişini arttırmayı amaçlamıştı (85,S.278).
Cneng-Ho’nun
1432’deki
yedinci
gezisinden sonra
Konfiçyüz
Mandarinleri (bürokratlar) imparatoru, bu tür gezilerin Çin zararına olup
yurt dışına gezi yapmanın hatalı olduğuna inandırdılar. Böylelikle Çin’de
umut verici bir başlangıç tutucu dogmanın müdahalesi ile yok oldu. XIII.
yüzyıldan çok önceleri biçimlenmiş olan klasik Çin, özellikle teknik
alanda olmak üzere çok akıllı olmasına rağmen, ne yazık ki çok büyük
bir nüfusa sahip olmuştur. İnsan bu toplumda hiçbir değere sahip değildir
ve uygulamada, evcil hayvanı olmayan bir ekonomide, bütün işleri o
yapmaktadır. Bu aşırı nüfus olasılıkla, teknik gelişmeleri engellemiştir.
Ortalıkta kaynaşan insanlar, tıpkı eski Yunan ve Roma'daki kölenin de
yaptığı gibi, makine kullanımını gereksiz kılmaktadırlar (55.S.214).
Bunun sonucu olarak, bilimsel alanda uzun süre önde olan Çin, modern
bilimin eşiğini aşamayacaktır. Bu ayrıcalığı ve şerefi, bu kârlı işi
Avrupa’ya bırakacaktır.
Avrupa'da ise; geniş bir alanda uygulamaya aktarılan yeni icatlar;
artan verimlilik ve ticaret dolayısıyle, feodal örgütlenmeyi gitgide
çökerten teknik bir devrime neden oldular. Bunun sonunda eski bir
toplum ölürken onun yerini bir yenisi, Avrupa'nın doğal kaynaklarından,
işgücünden, orta çağların lordları ve piskoposlarından, çok daha iyi
yararlanabilecek yetenekte bir yenisi alıyordu. Bu gerçeğin değişik bir
açıklamasını şöyle de yapabiliriz.
Bu dönemde Avrupa'da gereken ölçüde bir b'ilgi birikirm
sağlanmamış, belli bir refah düzeyine erişilmemiş ve örneğin matematik
Bilimlerin tarihi
95
I
için söz konusu olduğu gibi, belli teknik yetiler gelişmemiş olsaydı, ilk
bilimsel devrimin, yeni güneş sisteminin, evrensel çekimin, ışık, vakum
ve gazların özelliklerinin, kısacası fiziğin tüm ana dallarının bugünkü
biçimiyle ortaya konması gibi olağanüstü gelişmelerin gerçekleşmemiş
olacağını biliyoruz.
Diğer yandan aynı dönemde bu koşulların Çin ve Hindistan gibi
dünyanın değişik bölgelerinde de sağlanmış bulunduğunu gözönüne
aldığımızda "neden Avrupa" sorusuna yanıt getiremiyoruz. Bulabildiğimiz
tek açıklama bu olgunun aynı zaman diliminde Avrupa'da ortaya çıkan
üç önemli gelişme ile bağlantılı olma olasılığıdır. Bu gelişmeler sırasıyla
rönesans, reformasyon ve kapitalizmin doğuşudur. Burada kapitalizm, ilk
ikisinin sonucu olarak ortaya çıkmasına karşın, bilimsel devrim ile çok
daha bağlantılıdır.
Bilimlerin tarihi
96
Bölüm 5
Bilim, yerleşik hayata/tarıma geçmiş
toplumların; tarih ise değişen toplum­
larm ürünüdür.
Bozkurt Güvenç - Türk Kimliği
Modern Bilimin Doğuşu. Rönesans Avrupa’sı
Modern Bilimin Oluşumundaki Başlıca Aşamalar. Modern
bilimin gerçek yaradılış sürecini kavrayabilmek için, bütün bilimsel devrim
dönemini üç aşamaya ayırmak uygun olur.
1) Rönesans Aşaması (1440-1540). Bu aşamada, Rönesans ve
Reform hareketlerini, denizcilik alanındaki büyük gelişmeleri ve İtalya'nın
siyasi özgürlüğünü sona erdirip, ispanya'nın dünyanın ilk büyük devleti
olarak ortaya çıkmasına yol açan savaşları görüyoruz.
Bilimde buna karşı gelen gelişmeler, ilk aşamada Orta Çağ'ın eski
klasik zamanlardan aldığı dünya görüşünün bütününe meydan
okunmasıdır. Bu meydan okuma en kesin ifadesini, Kopemik'in, Aristonun
dünya merkezli, evren anlayışını yadsıyıp yerine, dünyanın da diğer
gezegenler gibi güneşin etrafından döndüğü bir güneş sistemi anlayışı
getirmesinde bulur.
2) Din Savaşları Aşaması (1540-1650). Amerika'nın ve Doğu'nun,
Avrupa ticaretine açılması ve korsanlık, bütün Avrupa ekonomisini sarsan
bir fiyat krizi biçiminde kendini hissettirmeye başladı. Bu dönem Fransa ve
Almanya'da sonuçsuz kalan din savaşları dönemi idi. Tarihi bakımdan çok
daha önemli iki olay ise, bu dönemin başında Hollanda burjuva
Cumhuriyetinin, sonunda ise Britanya burjuva Cumhuriyetinin kurulması
olmuştur.
ikinci aşamada görülen bilimsel gelişmeler, birinci aşamadaki
meydan okuma, ağır muhalefete karşı, Kepler ve Galile tarafından
sürdürülmüş ve Harvey tarafından da, insan bedenini de içine alacak
şekilde genişletilmiştir. Bu, yeni deneysel yöntemlerin kullanılması
sayesinde mümkün olmuştur. Yeni Çağın bilim alanındaki ilk kahinleri de
Bacon ve Descartes'dir.
3) Restorasyon Aşaması (1650-1690). Bu aşama bir siyasi
uzlaşma dönemidir. Hükümet sistemlerinin monarşi olmasına rağmen,
iktidarın ipleri burjuvazinin eline geçti.
Versailles'daki büyük
hükümdarların tüm debdebesine karşın H ollandalIlar bu döneme
damgalarını bastılar. İngiltere'de bu dönem, anayasal monarşinin ve hızlı
ticari ve endüstriyel gelişmenin başladığı dönemdir.
Bilimlerin tarihi
97
Üçüncü aşamada bilimin zaferi, hızla gelişip, yeni alanlara
yayılması ve toplum içindeki ilk örgütleniş aşaması olmuştur. Bu, Böyle,
Hooke ve Huygens'in çağı, yeni bir matematik, mekanik felsefe çağıdır.
Birçok insanın, birçok beynin çalışması, Nevvton'un "Doğa Felsefesinin
Matematik İlkeleri" formülasyonu ile sonuçlandı; bütün diğer bilimlerin,
emin bir şekilde bunun üzerinde kurulabileceği düşünülüyordu. Orta
çağın hiyerarşik evreni aşıldı ve yerini yeni bir evren anlayışı aldı.
5.1. Rönesans Aşaması (1440-1540) Rönesans dediğimiz zaman,
aklımıza ilk gelen kavram sanattır. Bu dönemi sanat alanında, ya
resimde, müzikte, heykeltraşlıkta, edebiyatta, mimaride ve bunların ya
sıra tüm bir yaşam biçiminde görülen bir devrim olarak tanımları
Rönesans'ın getirdiği yenilikler din, ekonomi ve teknoloji gibi alanları d
etkilediği gibi, insanların dünyaya bakış açısında köklü bir değişim
gerçekleşmesine yol açmıştır.
Bilimsel devrim, Rönesans ve Reformasyon adlarını verdiğimiz
olguları bir bütün olarak incelemek ve bunlardan geniş bir sonuç çıkarmak
için ayrıntılı bir tarihsel analize girişmemiz gerekiyor, bu da bizim
konumuzun dışında kalmaktadır. Bunun yerine bu gelişmeleri bilimle olan
bağlantıları açısından ele alıp bütünün çeşitli parçalarını birbirine uyacak
biçimde bir araya getirmeye çalışacağız.
Bilimsel Devrimin, birdenbire ortaya çıkmadığı göz önüne alınırsa,
birinci aşamanın daha çok bir hazırlık aşaması niteliğinde olup, başlangıç
tarihi genellikle, Konstantinopolis'in düştüğü ve bunun sonucu olarak,
yunan kültürünün son dönemini simgeleyen Bizans İmparatorluğunun
ortadan kalktığı yıl olan 1453 olarak kabul edilir. Bilimsel Devrimin bu ilk
aşamasının sona erdiği tarih ise yine genellikle 1543 olarak benimsenir ki,
bu tarih de ilki gibi bir bakıma eskinin yerini yeniye bırakmasını simgelediği
•için uygundur. 1543 yılında PolonyalI gökbilimci Nicola Kopernik’in (14731543) evrenin merkezinde dünyanın bulunduğuna ilişkin eski görüşün
sonunu hazırlayan Güneş merkezli evren teorisini kanıtlarıyla birlikte ortaya
koyduğu De Revolutionibus Orbium Coelestum (Göksel Kürelerin
Dönüşleri) başlıklı eseri, Arşimed’in matematik ve fizik kitaplarının
yunancadan çevirisi ve Andreas Vesalius’un anatomi kitabı yayınlanmış ve
böylece Kopernik Devrimi olarak adlandırılan olay gerçekleşmişti. Bilimsel
Devrimin birinci aşamasına önem kazandıran başlıca bir öge dönemde
eski sistemlerin sorgulanmaya başlanması ve bunların yerini alacak
yenilerinin anahtarlarının belirlenmesidir.
Zanaatkarla Bilgin Arasındaki Kaynaşma. Paranın kazanılması
için olduğu gibi, harcanması içinde varlıkları gerekli olan teknisyenler ve
zanaatkarlar artık, eski klasik zamanlarda ya da Ortaçağda yapıldığı gibi
1
Bilimlerin tarihi
98
küçük görülmüyorlardı. Süsleme ve sergileme sanatları, resim, heykel ve
mimari eski çağlara göre çok daha büyük bir orijinallikle serpilip geliştiler.
Asıl yeni olan; iplik eğiriciliği, dokumacılık, çömlekçilik ve cam yapımcılığı
gibi pratik sanatlara, ve ondan daha çok, madencilik ve metal işçiliği gibi,
hem refah hem de savaş ihtiyaçlarına cevap veren zanaatlere saygı
gösterilmesiydi. Sanat tekniklerine Rönesansta, eski çağlarda olduğundan
çok daha fazla değer veriliyordu. Çünkü artık bunlar kölelerin değil, özgür
insanların elindeydi ve bu insanlar, sosyal ve ekonomik bakımdan,
toplumun hakim kişilerinden çok farklı bir durumda değillerdi. Böylelikle,
onaltıncı yüzyılın başından itibaren ressamlar ve heykeltraşlar, yaptıkları
işlerin parasını almak için epey ter dökmek zorunda kalsalar bile, papaların
ve kralların zevklerine hükmediyorlardı.
Zanaatkarların statüsündeki bu ilerleme, onların ve bilginlerin
gelenekleri arasındaki, ilk uygarlıkların başlangıcından beri, hemen hemen
kopmuş olan bağın yenilenmesini mümkün kıldı. Her iki tarafın da
yapabileceği büyük katkılar vardı : Zanaatkarlar, klasik antikite'nin eski
tekniklerine, Orta Çağ boyunca doğmuş olan yeni hünerleri ekleyebilirlerdi;
bilginler de bir dünya görüşü, yeni fikirler, belki de hepsinden çok araplar
ve skolastik felsefe yoluyla eski Yunan'dan alınmış mantıki tartışma
yöntemleri, ve yeniden geliştirilmiş hesap metotları getirebilirlerdi. Bu iki
yaklaşımın birbiri içerisinde eritilmesi biraz zaman aldı. Önce, bilgi ve
eylemin değişik kesimlerinden başlayarak yavaş yavaş yayıldı.
Zanaatkarların tümü, uğraştıkları meslek guruplarınca yönetilen loncaların
üyeleri oldular.
Kral ya da prenslerin sarayları, bilim adamlarını ve gözde
sanatkarları himaye etmeye, onları desteklemeye başladılar. Gerçekten
bunların durumu, bilginlerin prens saraylarının süsü olduğu eski arap
dönemindeki duruma benziyordu. Orta çağ üniversiteleri, İtalya dışında,
feodal düşüncenin kaleleri olarak kaldılar ve yeni bilime karşı çıktılar.
Fransa Kralı Francois I. Sorbonne'un kabul etmediği sosyal bilimler
öğretimini yapmak üzere 1530'da, sonradan College de France adını
alacak olan College Royal'i kurmak zorunda kaldı.
Leonardo Da Vinci. Sanat, mimarlık ve mühendislik meslekleri,
Rönesans'da birbirinden ayrılmış değildi. Rönesans sanatçısı, prensi ya
da kenti tarafından, bir heykel dökmeye, bir katedral inşa etmeye, bir
bataklık kurutmaya v.b işler için görevlendirilebilirdi. Usta bir zanaatçı
olarak daima, malzemenin özelliklerini ve onu kullanma yollarını bilmesi
zorunluydu. İşine, geometri ve mekaniği de karıştırması gerekiyordu. İşte
bu alanda, aslında üstün bir sanatçı ve doğa araştırıcısı olan Leorando
da Vinci (1452-1519) büyük yeteneğini ortaya koydu. Not defterleri,
maden işleyicilerin ve mühendislerin çalışmalarını ne kadar yakından
Bilimlerin tarihi
99
izlediğini, ve kendisinin de nasıl ilk büyük mekanik ve hidrolik ustası
olduğunu gösterir. Leonardo'nun en büyük girişimi, gerçi başaramadı
ama,
mekanik
uçuşu
gerçekleştirmeye
çalışmaktı.
Kuşların
gözlemlenmesi, modellerin, hesapların ve tam ölçekli denemelerin
yapılması ile, bu bir mühendislik araştırması şaheseriydi.
Un değirmeninden, hareketli kanal açıcıya kadar, Leonardo'nun
planlayıp çizdiği sayılmayacak kadar çok mekanik aletlerin incelenmesi,
dehasının bir başka yanını ortaya çıkarır. Kendisi projelerini
gerçekleştirme olanağını tam olarak bulabilseydi bile, planlarını çizdiği
yeni makinaların hiçbirisi çalışmayacaktı. Zira, aslında bir ressam olarak
eğitim gören Leonardo, nicel bir statik ve dinamik bilgisi olmadan ve
buhar makinası gibi bir ilk hareket vericiyi kullanmadan, bir Rönesans
mühendisinin, geleneksel pratiğin öngördüğü sınırları ötesine
geçebilmesi olanaksızdı.
Leonardo, bütün hayatında, doğanın ve toplumun temelinde yatan
olaylara, daha derinden nüfuz etmeye çalıştı. Fakat fikirlerini sonuna kadar
uygulamak ya da başkalarını, fikirlerinin doğruluğuna inandırmak için ne
sistematik bir görüşe ne de yeterli matematik ve mekanik bilgisine sahipti.
Arkasında, bir ekol bırakmadı, ve bir yol göstericiden çok bir ilham kaynağı
oldu.
Kendisinden geriye kalan birçok eserler arasında, zincirlerin, dişli çarkların,
volanların işlettiği çeşitli makinaların yer aldığı Codice Atlantico isimli bir
kitabı mevcuttur.
Metalürji Kimya. Rönesans'ta, teknolojinin en fazla ilerlediği
alanlar, birbirlerine yakından bağlı olan kimya, metalürji ve madencilik
konularında oldu. Madene duyulan ihtiyaç önce orta Almanya'da,
Ispanya'da daha sonraları yeni keşfedilen Amerika'da, hızla maden
ocakları açılmasına olanak sağladı. Ortaçağlar boyunca madencilik, tek
kişilik ya da az sayıda ortaklı ve riskli işletmeler olarak " serbest
madenciler tarafından yapılırdı. Bunlar, maden arama işlerini de kendileri
yaparlardı. Daha sonraları, daha büyük çapta madencilik yapan şirketler
şeklinde birleştiler, ve elde ettiklerini paylaştılar. Maden ocakları daha da
derinleştikçe, su pompalama ve yukarı çekme aletleri de daha zorunlu
olmaya başladı. George Bauer ya da Agricola'nın (De Re Metallica) isimli
oniki ciltlik dev eseri 1556'da yayınlandı ve gelecek ikiyüz yıl boyunca,
madencilik ve metalürji alanlarında çalışanların el kitabı haline geldi.
Eserde, ocakların yapımı, maden filizlerinin ocaklardan çıkarılması, ocakta
biriken suyun boşaltılması gibi konuların yanı sıra, metal işletmeciliği için
önemli bilgiler verilmekteydi. Ayrıca Biringuccio'nun 1540'da yayınlanan
(De La Pirotechnica) adlı eserinde, Maden ve Cam işçiliği ile Kimya
teknolojisi de anlatılmaktadır.
Bilimlerin tarihi
101
Maden eritme, gerçek bir kimya okuluydu. Yaygın bir şekilde
yapılan madencilik, kaçınılmaz olarak ortaya değişik maden cevherleri
hatta çinko, bizmut, kobalt, nikel gibi yeni madenler çıkardı. Bu madenleri
ayırma ve işleme yönteminin benzetme yoluyla bulunması ve yanlışların
zahmetli deneylerle dü zeltilmesi gerekiyordu; fakat bu yapılırken,
oksitlenme, indirgenme, damıtma, v.b denemelerle, genel kimya teorisi,
dolaylı yoldan olsa bile, biçimlenmeye başladı. Böylelikle değerli bir
madendeki maden cevheri miktarını bulmak için, tahlil yapmak yolu ile
analiz deneylerinin temeli atılmış oluyordu.
Rönesans madencilerinin ilgilendiği maden cevherleri, yalnızca
minerallerden oluşan değildi. Bernard Palissy (1510-1590) gibi bazıları da,
çanak çömleklere yeni bir parıltı kazandırabilmek amacıyla, toprak ve killeri
inceliyorlardı. Bu sırada Avrupa çömlekçileri, Iran'lı çömlekçilerin teknik
başarılarına yetişmeye başlamışlardı. Kumaş ve deri endüstrisinin ana
maddelerinden olan şap, çok daha büyük bir ekonomik önem taşıyordu.
1462'de ilk kimya tröstünü kuran Papalığa, sahip oldukları şap
madenleri nakit para sağlıyordu. Ne yazık ki Papalığın şapları pahalıydı.
Papalığın, bu tekeli çeşitli tehditlerle sürdürme çabalan, kuzeyli kumaşçı ve
terzileri Reformasyonu tercih etmeye götüren nedenlerden biri olacaktı.
Rönesans sonralarındaki kimya laboratuarları, ocakları, fırınları, imbikleri,
damıtma gıtları ve terazileri ile, hiçbir köklü değişme geçirmede, bugünün
laboratuarlarına kadar gelmişlerdir.
Rönesans Tıbbı. Rönesansın, tıp üzerinde yoğunlaşan biyoloji
araştırmalarına büyük katkısını burada ele almak uygun olur. İtalyan
üniversitelerinin tıp fakülteleri, bu üniversitelerin genel kısırlığının ve
gericiliğinin en önemli istisnasıdır. Özellikle Padua Üniversitesinde tıp
fakültesi, zamanla çok büyük bir itibar kazandı ve bu konuda, döneminin
en büyük zekalarını topladı. Bununla birlikte bunun, tıp uygulamasına pek
fazla bir etkisi olmadı. Zira hastalıklarla savaşımda, bilimin etkili bir şekilde
uygulanmasını sağlamaya yetecek ölçüde kimya ve biyoloji bilgisine ihtiyaç
vardı. Bunun içinse, daha yüzyılların geçmesi gerekecekti.
Bilimlerin tarihi
107
İtalyan doktorları ve İtalya'ya tıp okumak üzere gelen çok sayıda
yabancı öğrenci, yalnız değillerdi. Bunlar, sanatçıların, matematikçilerin,
astronomların, mühendislerin arasına serbestçe karışıyorlardı. Aslında
birçokları da esasında bu meslekleri öğreniyorlardı. Örneğin Kopernik
burada eğitim görmüş, bir idareci ve iktisatçı olmasının yanı sıra tıp
öğrenimini de tamamlayarak doktorluk yapmıştır. Avrupa tıbbına, özellikle
İtalyan tıbbına, o kendine özgü tanıtımcı, anatomik ve mekanik eğilimi
kazandıran, işte bu bağlantılardır. İnsan bedeni teşrih ediliyor, araştırılıyor,
ölçülüyor, kaydediliyor ve son derecede karmaşık bir makina olarak
açıklanıyordu.
Bu çalışmalar özetini, bedenin bütün organlarının en eksiksiz bir
tasviri olan Andreas Vesalius'un büyük (Di Humani Corporis Fabrica)'sında
buldu. Fakat, bu eser bile, Galen'in klasik tasvirinin ciddi bir eleştirisinden
yoksundu ve kötü bir fizyolojiye hizmet eden iyi bir anatomi oldu. Buna
rağmen Andreas Vesalius'un 1537'de Padua'da kurduğu okul, Harvey'e
kadar ulaşan birçok anatomist yetiştirdi.
Onaltıncı yüzyıldaki yeni tıp gelişmeleri sırasında, tıp mesleğindeki
zanaatsal ve bilimsel unsurlar arasında eski bölünmeden, hala birşeyler
kalmıştı. Çünkü anatomi bilgisi genellikle akademisyenler ve özellikle
Sorbonne tıp fakültesinden Michael Servetus, (1511-64) (Servetus,
dinsizlik suçlaması nedeni ile 1553'de yeni basılan kitabı ile birlikte Calvin
tarafından yakıldı), Padua tıp fakültesinden Andreas Vesalius (1514-64),
Realdus Columbus (1516-59), ve Hieronymus Fabricus (1537-1619)
tarafından öğretilirken, cerrahi teknikler de özellikle Fransız Ambroise Paré
(1510-90) gibi, berber-cerrahlar tarafından geliştirildi. Paré zamanla çeşitli
cerrahi müdahale yöntemleri geliştirerek, o devrin en tanınmış cerrahı oldu.
Geziler ve Kesifler. Madencilik alanındaki teknik gelişmeler, bilime
büyük katkılarda bulunduğu halde, kendileri bilimden çok az
yararlanmışlardır. Bütün dünyayı Avrupa kapitalist girişimciliğine açacak
olan büyük gezilerde ise, durum bunun tam tersi olmuştur. Bu geziler,
astronomi ve coğrafya bilimlerinin, zenginlik ve kâr hizmetinde ilk kez
bilinçli bir şekilde uygulanmasının ürünleridir. Venedik, Cenova, Floransa
ve Nürenberg gibi İtalyan ve Alman şehirleri geniş kapsamlı ticaretleri ile,
bu alanda öne geçmişlerdir.
Onüçüncü yüzyılda Çin'e kadar giden Marco-Polo (1254-1324) ve
Rubriquis gibi eski gezginlerin raporları, ve son zamanlarda okyanuslara
açılan gemicilerin seferlerinin sonucu, Yunan coğrafyası modernleştirilmiş
ve genişletilmiştir. Aynı zamanda İtalyanlar ve Almanlar, astronominin
denizciliğe uygulanmasını geliştirmişler, denizcilerin yararlanabilecekleri
kadar doğru ve basit astronomik tablolar ve üzerine seyir yollarının
Bilimlerin tarihi
108
işaretlenebildiği haritaların yapımı yolundaki bir atılımın yaratıcısı
olmuşlardır.
işin pratik yanı, Portekiz ve İspanyol denizcilerini ilgilendiriyordu.
Teori ve pratik Portekizli Prens Denizci Henry'nin (1394-1460), Sagres’deki
sarayında bir araya geliyordu. Burada Faslı, Yahudi, Alman ve Italyan
uzmanlar, tecrübeli Atlantik kaptanları ile yeni gezileri görüşüyorlardı.
Onüçüncü yüzyılda Ptolemi sistemine göre hesaplanmış Alphonsine
astronomi cetvelleri Purbach ve onun öğrencisi Regiomontanus (14361476) tarafından yeni baştan esaslı bir şekilde gözden geçirildi ve Levi ben
Gerson (1288-1344)'un trigonometrisi kullanılarak basitleştirildi. Ayrıca
bunlar yine Gerson tarafından bulunan ve o zamanın denizcileri tarafından
yaygın bir şekilde, açı ölçmek amacı ile kullanılan haç çubuğu ile (Şek.22)
donanmış gemicilerin yararlanacağı hale getirildi. Buna ek olarak matema-
Bilimlerin tarihi
109
Bir geminin denizdeki konumunu belirlemek ve yeni keşfedilen
toprakların yerlerini saptayabilmek için, o yerin enlem ve boylamlarının
ölçülmesini sağlayacak işlemler gerekiyordu. Ekvatorun güney ve
kuzeyinde olan bir yerin enlemi, Greklerin de bildiği gibi gündüzün güneşin
enlemi ve gece vakti de kuzey yarım kürede kutup yıldızının enlemi
ölçülerek bulunabiliyordu. Fakat iki nokta arasındaki boylamsal mesafeyi
ölçmek daha zordu. Bu tür uzaklıklar, söz konusu olan noktaların yerel
zamanları arasındaki farkı ölçerek hesaplanabilirdi, bu ise, o zaman,
birtakım güçlüklere sahipti. Bu iş için farklı yerlerde bulunan kişilerin, yerel
zamanı, aynı anda gözleyeceği güneş ya da ay tutulmasına göre
belirlemeleri gerekiyordu. Bu yöntem, antik devir ve ortaçağlarda boylam
bulmak için biricik metodu oluşturuyordu. Fakat güneş ve ay tutulmaları,
onaltıncı yüzyıl gemicilerinin bu metodu kullanabilmeleri için de çok nadir
olaylardandı.
Onbeşinci yüzyıl sonlarında Türklerin doğu ticaretini tamamıyla
tekelleri altında tutması, Hint okyanusuna Kızıl Denizden daha başka bir
yolla geçmek fikrini, çok çekici kılıyordu. Teoriciler iki mümkün yoldan
söz ediyorlardı. Bunlardan apaçık olarak görüleni, Afrika'nın etrafından
dolaşmaktı. Portekizlilerin tercih ettiği yol buydu. Vasco de Gama (14601524) 1497'de başladığı geziyi, Afrika'nın güneyindeki Ümit Burnunu
dolaşarak 1498'de Hindistan’ın Kaliküt limanında tamamladı.
Kristof Kolomb ve Yeni Dünya. Astronomlar ve Floransalı
Toscanelli gibi, Teorik coğrafyacılar arasında konuşulan öteki Proje, batıya
doğru yelken açıp, hiç aşılmamış okyanusu geçerek yuvarlak dünyanın
öbür yanındaki Çin'e ulaşmaktı. Fakat böyle bir varsayımın üzerinde
tartışmak, dosdoğru denize açılmaktan çok farklı birşeydi. Halkın
söylentilerine göre, böyle maceracıların başına herşey gelebilirdi.
Ömürlerinin sonuna kadar denizde kalabilirler, dünyanın öbür kenarından
dışarı düşebilirlerdi. Kimsenin önceden düşünemediği tek şey ise, yolda
yeni bir kıta ile karşılaşılabileceği idi. Kolomb (1451-1506) gerçekte bir
bilim adamı değildi. Kendisi hiç eğitim görmemişti; sonraları Latince
okumayı öğrendi ve kendi kendisini eğitti. Kolomb yıl boyunca Portekiz,
Ispanya, İngiltere ve Fransa saraylarında, batıya yönelerek Hindistan'a
varılabileceği fikrini savunarak para bulmaya çalıştı.
Uzun çabalardan sonra 100 tonluk bir gemi ve iki filika ve 120
adam ile denize açılma iznini aldı. Bununla birlikte, Portekizlilerin Afrika'nın
etrafında dolaşması ile, Kolomb'un bunun hemen ardından büyük tehlikeye
atılarak dosdoğru Atlantik boyunca yelken açması arasındaki fark,
geleneklerin gelişmesi sonucu ulaşılan teknik ilerleme ile, akıl yolunu
izleyerek kendisini geleneklerden koparan bilimsel ilerleme arasındaki
farkın tipik örneğidir. Zira Kolomb'u bu işe iten nedenler, gezileri için
Bilimlerin tarihi
110
gördüğü destek, bilimsel bir hipotezin doğrulanmasından umulan kazanç
hesabına dayanıyordu.
Belki şaşıracaksınız ama Columbus’un gerçek uzmanlık alanı
denizcilik değil, bugün teorik olarak tanımladığımız başka bir şeydi. O
zamanlar kafası çalışan herkes artık dünyanın top biçiminde olduğunu
biliyorsa da bu topun çapı konusunda çok çeşitli görüşler vardı. Columbus
dünyanın çevresini dolaşma yolundaki projesini “satmaya” çalıştığı
sıralarda dünyanın çapına ilişkin olarak öne sürülen rakamlar arasında en
küçüğünü seçmişti. Zira, dünyanın gerçekte ne denli büyük olduğu bilinirse
kimseden parasal destek alamayacağının bilincindeydi. Doğal olarak o
zamanlar Columbus’un kendisi de dahil olmak üzere kimse yol üzerinde
Amerika’nın bulunduğunu bilmiyordu. Columbus projesine destek
sağlamak için aklına gelen her yolu denedikten ve bu uğurda yıllarca kapı
kapı dolaştıktan sonra nihayet, belki de sadece Portekizlilere üstünlük
sağlama amacını güden İspanya Kraliçesi isabella’dan istediği yardımı
sağlayabildi. Portekiz o dönemde Doğu ile ticaretin tekelini elinde
bulunduruyordu ve İspanyollar, Columbus adındaki bu çılgının dünyanın
çevresini dolaşmayı başarması ve söylediği gibi doğu yerine sürekli batıya
gitgide Çin’e ulaşması durumunda Portekizlilerin denizcilik alanındaki
egemenliğinin sarsılacağını umuyorlardı.
Böylece Columbus, 1492’de ilk seferine çıktı. Demin de söylendiği
gibi aslında bir tür teorik fizikçi olsa da denizcilik bilgisi tartışılmazdı. Bunun
yanı sıra çok da akıllı bir adam olmalıydı ki büyük bir titizlikle tuttuğu seyir
defterine gerçek rakamlar yerine, adamlarını çok daha az yol aldıklarına
inandıracak rakamlar yazmaktaydı. Columbus, bunu yapmadığı taktirde, ilk
kez girişilen böyle bir yolculukta karşılaşabilecekleri tehlikelerden zaten
ürken ve bir daha asla geri dönemeyecekleri kuşkusu içinde bulunan
tayfaların, bir de ne denli uzun bir yol gitmek zorunda olduklarını
öğrenirlerse ayaklanma çıkaracaklarını biliyordu. Gerçekten de kara
görüldüğünde gemi mürettebatı ayaklanmanın eşiğine gelmişti.
Columbus Atlantik Okyanusunu geçerken seyir defterine bazı ilginç
gözlemlerini de yazmıştı. Örneğin pusulanın gerçek kuzey noktasından
sapma derecesinin, önemli ölçüde değişmiş olduğunu not eden Columbus
bu
sapmanın,
bulundukları
boylam
derecesinin
saptanmasını
kolaylaştıracağı umduğunu da belirtmişti. Ama bu gerçekte daha sonraları
anlaşılacağı gibi bir işe yaramadı.
Kolomb yeni bir Kıta keşfettiğini hiç öğrenemedi. Bu kıta adını, yıllar
sonra, keşiflerini yazmada daha başarılı olan, Leonardo'nun bilgin arkadaşı
Floransalı Amerigo Vespucci'den aldı. Sonunda, dünyanın etrafında gemi
ile dolaşarak bu ispatlama işini tamamlayan, İspanya'nın hizmetindeki
Portekizli Magellan oldu. Magellan'ın kendisi, yolculuğu sırasında
Bilimlerin tarihi
111
Filipin'lerde öldürüldüğü için bu yolculuğu bitiremedi. Dünyanın etrafında
dolaştıktan sonra, çıkış yerine ilk dönen insan da 1522’de Magellan'ın
ekibinden Juan Sebastian Elcano oldu.
1492 yılı, Kral Ferdinando ve Kraliçe Isabella’nın hüküm sürdüğü
dönemde ispanya iki önemli olaya daha tanık oldu. Bunlardan birincisi
İspanya’da kalan son müslüman egemenliğine nihayet verilmesi ve İkincisi
de yine orada yaşayan üçyüzbine yakın musevinin Fransa, İtalya ve
Osmanlı Devletlerine zorla sürgüne gönderilmesidir.
BÖLÜM 10
Kopernik’in Kışkırttığı Devrim
Mikolaj Kopemik, Göksel Kürelerin Dönüşleri Hakkında (De
Revolutionibus Orbium Coelestium) adlı kitabının basılan ilk kopya­
sını 1543 yılında ölüm döşeğindeyken almıştı. Bu özgün ve yaratıcı
kitabında Kopemik, dünyanın kendi ekseni çevresinde günde bir kez
ve güneş çevresinde ise yılda bir kez döndüğü günmerkezli bir koz­
moloji ortaya atmıştır. 1543 yılında dünyadaki her kültür kendi koz­
molojisinin merkezine dünyayı koyuyordu. Kopemik, yermerkezliliği
ve İncil geleneğini böylesine kökten bir biçimde reddederek bilimsel
bir devrim başlatmış ve modem bilimsel dünya görüşünün oluşması
yönünde ilk adımları atmıştır.
Bilimsel Devrim dünya tarihinde bir dönüm noktasıdır. Avrupalı
bilim adamları Aristo ve Ptolemaios’un bilim ve dünya görüşlerini
1700 yılında bir kenara atmıştı. 1700’de Avrupalılar ve aradan çok
geçmeden diğerleri, kendilerinden önce gelenlerin 1500 yılında yaşa­
dığı dünyadan epeyce farklı bir entelektüel dünyada yaşamaya başla­
mıştı. Bilimin dünya hakkında bilgi edinme yolu ve dünyayı değiştir­
me potansiyeli olan rolü ve gücü de aynı şekilde Bilimsel Devrimin
bir parçası olarak önemli bir yeniden yapılandırma geçirmiştir.
16. ve 17. yüzyıllardaki Bilimsel Devrimin tarihsel yönden kav­
ranması yalnızca 20. yüzyılda mümkün olmuştur. Bilimsel Devrim,
başlangıçta doğa anlayışımızın entelektüel bir dönüşümü olarak ve
uygun bir biçimde söylemek gerekirse, evrenin kapalı bir dünyadan
sonsuz bir evrene gitmeyi gerektiren kavramsal bir yeniden düzenlen­
mesi olarak düşünülmüştü. Bilim adamları konu hakkında daha derin
araştırmalar yaptıkça, Bilimsel Devrimin ya da bilimsel bir devrimin
sorgulanmaksızın kabul edilen birliği ve gerçekliği bozulmaya başla­
mıştır. Bilimsel Devrimin bilimsel düşünce tarihinde sadece bir bölüm
olması konusu uzun bir süredir geçmişte kalmıştır. Örneğin, Bilimsel
AVRUPA
Devrimi günümüzde herhangi bir biçimde ele alırken, yalnızca başa­
rılı bir astronomi ya da mekanikten değil, bunları yanında sihir, simya
ve astroloji gibi “büyü” bilimlerinden de söz etmek gerekir. Bilimin
toplumsal yaran hakkındaki ideolojik savlar Bilimsel Devrimin temel
bir özelliğidir. Özellikle deneysel bilim olmak üzere yeni bilimsel
yöntemlerin ortaya çıkışı da aynı şekilde 16. ve 17. yüzyılların “yeni
biliminin” anahtar bir özelliği olarak görünmektedir. Çağdaş bilimin
toplumsal ve kurumsal düzenlenmesindeki değişiklikler artık Bilimsel
Devrimi tanımlayan ek öğeler olarak görünmektedir. Geçerli olan yo­
rumlar Bilimsel Devrimin açıkça belirlenmiş kronolojik ve kavramsal
sınırlan olan tek bir olay olduğu anlayışını reddetmektedir. Artık ta­
rihçiler, Bilimsel Devrimi daha geniş tarihsel bir bağlamda çeşitli yak­
laşımlarla karmaşık ve çok yönlü bir olgu olarak üzerinde çalışılacak
yararlı bir kavramsal araç olarak ele alma eğilimindedir.
Avrupa Rönesansmın Yeni Dünyası
16. ve 17. yüzyıllarda Avrupa’daki bilimin toplumsal ortamı, Orta
Çağlara kıyasla dramatik olarak çeşitli şekillerde değişmişti. Askeri
Devrim, Avrupalılann keşif gezileri ve Yeni Dünya’nın bulunması
Bilimsel Devrimin oluştuğu ortamı değiştirmiştir. Amerika anakara­
sının bulunması Orta Çağlann sonundaki Avrupa merkezli dünyaya
genel olarak zarar vermiş ve coğrafya bilimi Bilimsel Devrime kendi
başına bir etki yapmıştır. Gözlemsel raporlar ve pratik deneyimlerle
vurgulanan yeni coğrafi keşifler inançlara meydan okumuş ve böylece
haritacılık, devralınan dogmayı tozlu kitaplardan öğrenmeye kıyasla
açıkça daha üstün ve genellikle yeni olan yollardan dünyayı öğren­
menin bir örneğini oluşturmuştur. Bilimsel Devrim sırasında bilim
adamlannın çoğu şu ya da bu şekilde coğrafya ve haritacılıkla ilgi­
lenmiştir.
1430’lu yılların sonlarında Johannes Gutenberg, görünüşte
Asya’daki gelişmelerden bağımsız olarak, elle dizilen harflerle baskı­
yı bulmuş ve bu güçlü teknolojinin 1450’den sonra yayılması ilk mo­
dem Avrupa’nın kültürel manzarasını da aynı şekilde değiştirmiştir.
Bu yeni araç, var olan bilgilerin miktannı ve doğruluğunu artıran bir
“iletişim devrimi” yaratmış ve kitaplann elle kopyalanmasını gereksiz
hale getirmiştir. 1500 yılında 13.000 çalışmanın basılmasını sağlayan
baskı makineleri Avrupa’da hızla yayılmış ve üniversite öğreniminde­
ki tekelinin kaldınlmasında ve sıradan kişilerden yeni bir entelektüel­
238
KOPERNİK’İN KIŞKIRTTIĞI DEVRİM
ler grubu yaratılmasında yardımcı olmuştur. Aslında ilk basımevleri
yeni bilgilerin üretiminde yazar, yayımcı ve işçilerin birbirleriyle daha
önce görülmemiş bir biçimde ilişki kurduğu entelektüel merkezler ha­
line gelmiştir. İnsani değerlere ve klasik Yunanca ve Latince metinle­
rin doğrudan araştırılmasına ağırlık veren Rönesans hümanizması, bil­
gili hümanistlerin çabalarını sürdürmesini sağlayan baskı teknolojisi
olmaksızın kolay kolay düşünülemezdi. Bilimle ilgili olarak, basım ve
hümanist bilimlerin gelişi eski metinlerin geri kazanılmasında yeni bir
dalga oluşturmuştur. 12. yüzyılda Avrupalılann eski Yunan bilimini
büyük ölçüde Arapçadan yapılan çevirilerden öğrendiği gibi, bilgin­
ler 15. yüzyılın sonlarında da Yunanca özgün metinlerden yeni çevi­
riler yapmış ve özellikle Arşimet olmak üzere yeni ve etkili kaynaklar
bulmuştur. Bilimsel Devrimin gelişmesinde etkili olan ve önceleri az
bilinen tekniklerin ve sihirli “sırlarla” ilgili elkitaplarının dağıtımı da
aynı şekilde basımla sağlanmıştır. Baskı teknolojisi, bilimin baskı tek­
nolojine bir katkısı olmazken özellikle çağdaş bilime çok büyük bir
etki yapmıştır.
14.
ve 15. yüzyıllarda genellikle Rönesans olarak bilinen kültürel
yaşamın ve sanatların özellikle İtalya’da canlanması, ilk modem dö­
nemdeki değişen koşulların bir öğesi olarak da düşünülmelidir. İtalyan
Rönesansı, üniversiteyi değil de sarayları ve (üst rütbeli kilise pisko­
poslarının ya da keşişlerinin desteği dahil) saray desteğini yanma alan
kentsel ve görece laik bir olguydu. Sanatsal eylemlerdeki büyük geliş­
meler Donatello (1386-1466), Leonardo da Vinci (1452-1519), Rafael
[Raffaello (1483-1520)] ve Mikelanj [Michelangelo (1475-1564)] ile
ilişkilendirilebilir. Üç boyutlu bir uzayı iki boyutlu bir tuval üzerinde
gerçekçi bir biçimde oluşturan bir izdüşüm sistemi olan perspektifin
kullanımı, Orta Çağ sanatıyla karşılaştırıldığında Rönesans ressam­
lığına has yeni bir özelliği göstermektedir. Sanatçılar, Leon Battista
Alberti (1404-72), Albrecht Dürer (1471-1528) ve diğerlerinin çalış­
maları aracılığıyla perspektifle ilgili matematiksel kuralları uygulama­
yı öğrenmiştir. Bu yeni gelişme o kadar dikkat çekiciydi ki, 15. ve
16. yüzyıl tarihçileri Rönesans sanatçılarını doğayla ilgili yeni bilgiler
keşfedenlerin öncüleri olarak görme eğiliminde olmuştur. Bu savla il­
gili olarak ne düşünülürse düşünülsün, ilk modem sanatçılar insanın
kas anatomisiyle ilgili gerçeğine benzer resim ve çizimler oluşturmak
için doğru bilgilere gerek duymuştur. Rönesans sırasında anatomik
araştırmalarda yaşanan patlama sanat toplumunun bu gereksinimine
mal edilebilir.
239
AVRUPA
Büyük Rönesans anatomicisi Andries van Wesel’in [Andreas
Vesalius (1514-64)] etkin anatomik yapıtı İnsan Vücudunun Yapısı
Hakkında'yı (De Humani Corporis Fabrica) Kopemik’in gök cisim­
leri hakkındaki kitabının yayımlandığı 1543’te yayımlaması değişen
zamanlann bir belirtisi olmuştur. Van Wesel askeri bir cerrahtı ve ana­
tomik deneyimini Rönesans sanatının estetik gereksinimlerine oldu­
ğu kadar Askeri Devrime ve ateşli silahların açtığı yeni tür yaralara
da borçluydu. Diğer İtalyan anatomicileri becerilerini geliştirmeyi ve
anatomik buluşlar yapmayı sürdürmüştür. Bartolomeo Eustachi (ö.
1574) ve Gabriele Falloppio (1523-62) adlarını vücutta bulunan ve
önceden bilinmeyen borulara (Östaki ve Fallope) vermiş ve 1559’da
Realdo Colombo (1520-60) kanın kalpten akciğerlerin içine doğru
küçük dolaşım yaptığı tezini ortaya atmıştır. Bu anatomik gelişmeler
İngiliz doktoru William Harvey’in (1578-1657) kan dolaşımını bul­
masıyla üst noktalara tırmanmıştır. Harvey, İtalya’da öğrenim görmüş
ve anatomi dersi verdiği Londra’daki Royal College of Physicians’a
(Kraliyet Doktorlar Koleji) üye olarak seçilmiştir. Harvey, kalbi terk
eden kanın miktarıyla ilgili tahminlerin yanında, ölmekte olan hay­
vanların yavaş atan kalplerini de dikkatlice gözleyerek atar ve kılcal
damarların birbirleriyle bağlı bir dolaşım sistemi oluşturduğu sonu­
cuna varmıştı. Buluşunun 1628’de yayımlanması verimli Rönesans
anatomisinin devrimsel bir sonucuydu. Galen ve Aristo’dan miras alı­
nan anatomi öğretilerindeki bu düzeltmeler aslında 16. ve 17. yüzyıl
Avrupa’sındaki Bilimsel Devrimin ne kadar kapsamlı olduğunu yan­
sıtmaktadır.
Rönesanstaki sihir ve büyü bilimleri, çağdaş bilim ve doğa felsefe­
sinin tanımlayıcı bir öğesini oluşturmuştur. Rönesanstaki büyü bilim­
leri astrolojiyi, simyayı, kötü ruh bilimlerini, geleceğin öngörülmesi­
ni, sihri, Yeni Eflatunculuğu, (gizli toplulukları ve büyülü simgeleri
içeren bir tarikat olan) Gül-Haç’ı (Rosicrucianism) ve (İncil’deki sır­
larla ilgili) Kabala’yı içeriyordu. İlk modem dönemde sihir eylem­
lerinin kapsamı, kötü güçlerle yasaklanan temastan kara büyüye ve
(içbükey aynalar ya da mıknatıslar gibi) şaşırtıcı etkiler yaratan ola­
ğanüstü aletler, makineler veya teknik süreçlerle ilgili “doğal” ya da
“matematiksel” sihre kadar geniş bir alan içinde önemli ölçüde deği­
şiklik gösteriyordu. Sihir ve büyünün akıl dışı bir yanılma ve şarlatan­
lık oldukları konusundaki önyargılanmıza rağmen Rönesanstaki sihir
ve ilişkili bilgi sistemleri en üst düzeylerinde doğal dünyanın bilinçli
olarak anlaşılmasını da kapsayan mhsal ve entelektüel girişimlerdi.
240
AVRUPA
Büyü düşüncesinin kendisi bile hem ustaların paylaştığı sırlar hem de
doğada gizli sırlar olarak iki anlam taşıyordu.
Büyü bilimleri, Hermesçi yazılar olarak adlandırılan çalışmaların
15. yüzyıl ortasında bulunmalan ve çevirileriyle yasallık ve hız ka­
zanmıştır. Hermesçi felsefenin temel bir ilkesine göre, insan vücudu­
nun mikro kozmosu (ya da “küçük dünya”) bir bütün olarak evrenin
makro kozmosuyla (veya “büyük dünyayla”) “sempati” ve “antipati”
şeklindeki büyü ilişkileri ( ya da “gizli” ilişkiler) aracılığıyla bağlı­
dır. Bu nedenle dünya gizli anlamlar, ilişkiler ve büyü simgeleriyle
dolu simgesel bir nitelik kazanmıştır. Hermesçilik, astrolojik inanç­
ların yanında, aydın bir sihirbazdaki sihir gücünün doğanın gidişini
değiştireceğini onaylamıştır. (Bir sihirbazın yönetmeyi öğrenebile­
ceği “güçlerle” nabzı atan bir evren tezini öne süren Rönesans sihri
ilkesi Newton’ın söz ettiği evrensel çekim gücü düşüncesinde yerini
bulmuştur.) Böylece Hermesçilik, doğada altta yatan matematik ger­
çekliklerle çerçevelenmiş kutsal ve doğaüstü bir düzen görmüş ve
insanların doğayı hem anlayabileceği hem de bir sihir teknolojisi ara­
cılığıyla onu kendi çıkarları için kullanabileceği yönündeki iyimser
görüşü korumuştur. Bu nitelikler, Rönesans sihrini Bilimsel Devrimi
oluşturan aynı kişilerin çoğuyla ve tarihsel güçlerle aynı doğrultuya
getirmektedir. Bu akımların ne Aristo karşıtı oluşu ve üniversite dışı
niteliği ne de desteklenme yönünde verdikleri fırsatlar gözden kaçırıl­
mamalıdır. Daha sonra 17. yüzyılda sihrin görece gerilemesi ve daha
“açık” bilgi sistemlerine geçiş, Bilimsel Devrim içinde önemli bir ge­
lişmeyi göstermektedir ama bu arada Rönesans sihri, iddialara göre
yararlı ve pratik güçler sağlamıştır.
Kurulu düzende son derecede önemli ve tarihsel bir bozulmayı tem­
sil eden 16. yüzyılın Protestan Reformu Batı’daki Katolik Kilisesinin
ruhsal ve politik birliğini ortadan kaldırmıştır. Reform hareketinde
özellikle Vatikan’ın yetkisi olmak üzere dinsel yetki sorgulanmıştır.
Geriye bakıldığında Reform, modem toplumun laikleştirilmesinde
önemli bir adımı yani kilisenin yetkisinden toplumu yöneten sivil yet­
kiye doğru tarihsel bir kaymayı göstermektedir. Reform, 1517 yılında
Martin Luther’in tartışmalı dinsel önermeler içeren Doksan Beş Tezini
Wittenberg’deki kilisenin kapısına asması sonucunda, Avrupa’yı Otuz
Yıl Savaşları boyunca yıkan ve 1648’de sona eren genellikle kanlı bir
dinsel çatışma dönemi başlatmıştır. Bilimsel Devrim Reform sırasında
başlamış ve bazılarını belirtmek gerekirse Johannes Kepler, Galileo
Galilei, René Descartes ve Isaac Newton gibi devrimin anahtar oyun242
KOPERNİK’İN KIŞKIRTTIĞI DEVRİM
culannın çoğu teolojik kışkırtmaların alevlendirdiği dinsel konulardan
derinden etkilenmiştir.
Bilimsel Devrim sırasında bilim adamlarının karşılaştığı değişik
koşulların listesine görece küçük ama giderek daha rahatsız edici
bir sorunun da eklenmesi gerekmektedir: Takvim reformu. Sezar’ın
(Julius Caesar) M.Ö. 45 yılında getirdiği 365 1/4 günlük Jülyen takvi­
mi her dört yılda bir Şubat ayına eklenen tam bir günle birlikte güneş
yılından kabaca 10 dakika daha uzundu. 16. yüzyılda Jülyen takvimi­
nin güneş takvimiyle uyumsuzluğu 10 gün kadardı. Sivil ve göksel
zaman arasında böyle elverişsiz bir ayrılık zaten çetrefilli bir sorun
olan Paskalya tarihinin belirlenmesini daha da zora sokmuştu. Papa
IV. Sextus 1475 yılında bir takvim reformu girişiminde bulunmuş ama
sonuç alamamıştır. Papa X. Leo 1512 yılında sorunu yeniden ortaya
atmıştır. Konu hakkında kendisine danışılan Mikolaj Kopemik, pratik
bir takvim reformunun yapılabilmesi için önce astronomi kuramının
dikkate alınması gerektiği hakkmdaki düşüncesini belirtmiştir.
Korkak Devrimci
Polonya’da doğan Kopemik (1473-1543) yaşamının çoğunu çağ­
daş uygarlığın sınırlarında ve aile bağlantıları yoluyla edinilen bir kili­
se yöneticisi (katedral papazı) göreviyle geçirmiştir. Görünüşte korkak
ve otoriteye boyun eğen bir kişi olan Kopemik herhangi bir devrim
başlatmak için olmayacak bir karakter gibi görünmekteydi. Kopemik,
1491’de Krakow Üniversitesine öğrenci olarak kaydolmuş ve 1500
yılı dolaylarında İtalya’nın çeşitli üniversitelerinde, resmi olarak aldı­
ğı hukuk ve tıp öğreniminin yanında on yıl boyunca astronomiye ilgi­
sini geliştirmiş ve İtalyan Rönesansınm kültürel havasını solumuştur.
Kopemik öğrenciyken, aslında tipik bir hümanist çalışma olarak ka­
ranlıkta kalmış ve tartışmalı olmayan Yunan şairi Theophylaktos’tan
çeviri yapmıştır.
Kopemik’i ve çalışmalarını anlamanın sim , onun modem astro­
nomların ilki değil eski astronomların sonuncusu olduğunu bilmek­
ten geçmektedir. Tutucu bir kişi olarak, ileriye yeni bir geleneğe
bakmak yerine geriye eski Yunan astronomisine yönelmiştir. Kepler
ya da Newton’in selefi olarak değil de Ptolemaios’un bir halefi gibi
çalışmıştır. En fazlasıyla, zıtlar arasında gidip gelen bir devrimciydi.
Amacı eski Yunan astronomi sistemini yıkmak değil, ona özgün saflı­
ğını geri vermekti. Özellikle, olguları “kurtarmak” için hemen hemen
243
AVRUPA
2.000 yıl önce ortaya atılan düzeni ve gök cisimlerinin hareketlerini
kesinlikle düzgün çembersel hareketler olarak açıklamayı ciddiye al­
mıştır. Kopemik için Ptolemaiosçu astronomi gezegenlerin yerlerini
ve geriye hareketlerini açıklamakta yetersiz kalmıştır. Ptolemaiosçu
astronomi karmaşık geometrik yapılarıyla bir astronomi “canava­
rıydı.” Kopemik, astronomların gök cisimlerinin düzgün çembersel
hareketlerini ölçtüğü ve uzayda rastgele matematiksel bir nokta olan
Ptolemaios’un sanal gözlem noktasını özellikle kabul etmemiştir.
Yörüngedeki hareketin sanal gözlem noktasına dayalı düzgünlüğü tü­
müyle bir uydurmacaydı ve astronomlar sanal gözlem noktalarını kul­
landığı sürece bunlar gezegenlerin aslında düzgün olmayan hızlarda
hareket ettiklerini gösteriyordu. Düzgün çembersel hareketle ve eski
gelenekle daha tutarlı olan daha iyi bir yol olmalıydı.
Kopemik için bu yol günmerkezlilik yani güneşi güneş sisteminin
ortasına (ya da en azından yakınına) yerleştirmek ve dünyayı bir geze­
gen yapmaktı. Kopemik, günmerkezliliği ilk olarak 1514 yılından sonra
profesyonel astronomlara dağıttığı “Kısa Açıklama (Commentariolus)”
adlı yazan belirsiz bir kitapçıkta ortaya atmıştır. Ancak, kısa söyleniş
biçimiyle Dönüşler Hakkında (De Revolutionibus) adlı büyük yapı­
tını, belki böyle gizli şeylerin açıklanmaması gerektiğini hissettiği
ve kesinlikle korktuğu için, kendi deyimiyle papaya bağlılığından ve
böyle “saçma” bir kuram için “sahneden ıslıklanarak kovulmamak”
amacıyla bastırmamıştır. Deneyimli birinin koruması altında yetişti­
rilen genç Alman astronom Rheticus Kopemik’in bu çalışmasını gör­
müş ve 1540’ta yayımlanan İlk Açıklama'fa (Narratio prima) ondan
söz etmiştir. Kopemik, görünüşte yol açılmışken basımı onaylamış ve
Dönüşler Hakkında 1543 yılında Kopemik’in ölümünden hemen önce
yayımlanmıştır.
Kopemik, astronomisini ne yeni gözlemlere dayandırmış ne de
Dönüşler Hakkında adlı kitabında günmerkezliliği kanıtlamıştır.
Bunun yerine günmerkezlilik hipotezini yalnızca ileri sürmüş ve ast­
ronomi çalışmalarına bu noktadan başlamıştır. Kopemik, Öklid’in ge­
ometrisi tarzında, bazı aksiyomlannda günmerkezliliği varsaymış ve
varsayılan bu koşullar altında gezegen hareketleriyle ilgili tezler ge­
liştirmiştir. Bu cesur varsayımlan özde estetik ve ideolojik nedenlerle
yapmıştır. Günmerkezli sistem Kopemik için Ptolemaios’un kaba sis­
temine kıyasla daha basitti, sistemin orantılannda uyum vardı ve ente­
lektüel açıdan daha inceydi yani “düşünülmesi hoştu” ve ekonomikti.
244
KOPERNİK’İN KIŞKIRTTIĞI DEVRİM
Günmerkezliliğin basitliği, öncelikle, yermerkezli açıklamalarda
gezegenlerin çok uygunsuz olan duruş yerlerini ve geriye hareketleri­
ni nasıl açıkladığında yatmaktadır. Kopemik sisteminde bu gibi hare­
ketler dünyanın ve söz konusu gezegenin sabit yıldızların bulunduğu
arka plana göre hareketlerinden kaynaklanan bir yanılsamadır. Yani,
hem gözlemlenen hem de gözlemleyen gerçekte güneş etrafında ge­
riye hareket yapmaksızın döndükçe, hareket eden bir gezegenin hare­
ket eden bir dünyadan görünüşü durma, geriye doğru gitme ve sonra
yeniden ileriye doğru gitme şeklinde görünebilir. Gezegenlerin duruş
ve geriye hareket görünümleri günmerkezlilikte hâlâ kalmakla birlikte
problem yok olmuştur: “Geriye” hareket günmerkezlilik varsayımının
otomatik bir sonucudur. Kopemik’in başarısının devrimsel niteliği, iki
bin yıldır astronominin merkezinde yer alan kuramsal problemin gün­
merkezliliğin benimsenmesiyle basitçe ortadan kalkması gerçeğinden
başka hiçbir olayda bu kadar açık değildir.
Kopemikçi varsayım başka açılardan da daha basitti ve estetik
olarak daha çekiciydi. Bu varsayım, Merkür ve Venüs gezegenlerinin
güneşten hiçbir zaman sırasıyla 28 ve 48 derecelik açısal bir uzaklık­
tan daha fazla uzaklaşmadığının nedenini de açıklamıştır. Kopemikçi
sistemde Merkür ve Venüs, yörüngeleri dünyanın yörüngesi için­
de kaldığından güneşin yakınlarında görünür kalmaları gerekirken,
Ptolemaiosçu sistem problem için tatmin edici olmayan ve sadece
ona özgü bir çözüm benimsemiştir. Benzer şekilde, Kopemikçi sistem
gezegenler için kesin bir sıra (Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter,
Satürn) belirlemişken Ptolemaiosçu astronomide bu konu belirsiz kal­
mıştır. Astronomlar Kopemikçi gezegen sırasını, gözlemlenen geze­
gen konumlarını ve basit geometriyi kullanarak gezegenlerin güneşe
olan göreli uzaklıklarını ve güneş sisteminin göreli boyutunu hesap­
layabiliyordu.
Güneş, Kopemik ve onun gibi düşünen astronomlar için çok önem­
li bir konumda bulunuyordu. Dönüşler Hakkında kitabının sıkça baş­
vurulan bir yerinde Kopemik, güneşe gerçek tapınma değilse bile Yeni
Eflatunculuğu anımsatır biçimde şöyle yazmıştır:
Her şeyin ortasında güneşin tahtı bulunmaktadır. Bu en güzel tapmakta ışık
vereni, her şeyi bir anda aydınlatabileceği daha iyi bir konuma koyabilir miydik?
Ona, haklı olarak evrenin Lambası, Aklı ve Yöneticisi denir. Hermes Trismegistos
onu Görünen Tanrı olarak adlandırmakta, Sophokles’in Elektra’sında o Her Şeyi
Gören olarak belirtilmektedir. Bu nedenle güneş, bir kraliyet tahtında oturur gibi
çocuklarını yani etrafında dönen gezegenlerini yönetir.... Bu arada dünya ise her
yıl yeniden doğum için güneşten gebe kalır.
245
Şekil 10.2. Günmerkezli sistemde gezegenlerin geriye hareketi. Kopemik, çok
eski bir problem olan gezegenlerin duruşu ve geriye doğru hareketlerine basit bir
açıklama getirmiştir. Günmerkezli sistemde bir gezegenin sabit yıldızlardan oluşan
arka plana göre döngüsel hareketi görünüşte olup dünyanın ve söz konusu gezege­
nin göreli hareketlerinin bir sonucudur. Şekildeki 18. yüzyıl oymasında 2 rakamı
üstün gezegenlerin (bu durumda Mars) nasıl geriye hareket ettiklerini, 3 rakamı ise
düşük dereceli gezegeni (bu durumda Venüs) göstermektedir.
Kopemik’e göre dünya kendi ekseni çevresinde günde bir kez
dönmekte ve böylece göklerdeki her şeyin görünen günlük hareketini
açıklamakta, güneş çevresinde ise yılda bir kez dönerek güneş’in gök­
lerde yılda bir kez yaptığı hareketi açıklamaktadır. Ancak Kopemik
246
KOPERNİICİN KIŞKIRTTIĞI DEVRİM
dünyanın iki değil üç hareket yaptığını söylemiştir. Bu “üçüncü hare­
ketin” anlaşılması Kopemik’in dünya görüşünün özlinü ortaya koyar.
Kısaca belirtmek gerekirse, Kopemik gezegenlerin güneş çevresinde
boşlukta değil geleneksel astronominin kristal kürelerine katıştırılmış
olarak hareket ettiğini düşünüyordu. Buna göre Dönüşler Hakkında
adlı başyapıtının başlığındaki küreler Dünya, Mars, Venüs vb. geze­
genleri değil, onları taşıyan kristal küreleri belirtiyordu!
Bu durumda Kopemik için ciddi bir sorun ortaya çıkıyordu: Dünya,
güneş çevresinde katı bir kristal küre içinde hareket ediyorsa, dünya­
nın kuzey-güney ekseni kutup yıldızına doğru 23 1/2 derecelik sabit
“eğimini” koruyamayacak ve bu nedenle hiçbir mevsim değişikliği
olmayacaktı. Kopemik, dünyanın ekseni için başka bir “konik” ha­
reket düşünerek dünyanın göklerde hep aynı noktaya dönük olmasını
sağlamış, dünya böylece kendi kristal küresi içinde taşınırken mevsim
değişmelerini açıklamıştır. Kopemik ayrıca dünyanın bu üçüncü yıllık
hareketinin süresini güneş çevresindeki yıllık dönüş süresinden biraz
daha uzun tutarak başka bir zor problem olan ekinokslann presesyonunu ya da sabit yıldızlar küresinin 26.000 yıllık dönemler içindeki
farklı hareketini de açıklamıştır.
Kopemik, kuşkusuz, kendinden önceki Aristarkhos gibi hareketli
bir dünya düşüncesine geleneksel karşı çıkışlara yanıt vermek zorun­
daydı ve bu olguyu açıklamak için standart Aristo fiziğinin düzeltilmiş
bir biçimini öne sürmüştü. Kopemik’e göre küreler için çembersel ha­
reket doğaldı ve bu nedenle dünya diğer gezegenler gibi doğası gereği
dönüyor ve kendi kristal küresinin özünde olan doğal hareketle güneş
çevresinde taşınıyordu. Maddesel parçacıklar doğal olarak küreler
içinde toplandığından dünyadaki nesneler evrenin merkezine değil
yalnızca dünyanın merkezine doğru aşağıya düşer. Cisimler “anne­
lerinin” çembersel hareketlerini paylaştığı için onun günlük ve yıllık
hareketleriyle dünyayı terk edip gitmez. Niteliksel açıdan her şey çok
iyi çalışmaktaydı ve estetik üstünlük Kopemik’in sisteminin genel
hatlarını sunduğu Dönüşler Hakkında adlı kitabının ilk cildinin ilk on
iki folyosu (yirmi dört sayfası) boyunca parlamaktaydı.
Dönüşler Hakkında'nın diğer beş kitabı ve 195 folyosu ise oldukça
farklı bir konudur. Bunlarda Ptolemaios’un Almagest ’i kadar özenli ve
anlaşılması zor olan oldukça teknik bir matematiksel astronomi refor­
mu bulunmaktadır. Aslında bu çalışmaları yüzeysel kıyaslamalarla ayırt
etmek pek kolay değildir. Kopemik, çalışmasını halkın okuması için
yazmamış, onu yalnızca diğer profesyonel astronomların değerlendir247
AVRUPA
meşini istemiştir. Gerçekten de kendi izleyicilerine “matematik, mate­
matikçiler için yazılır” demiş ve başlık sayfasının kenarına Eflatun’un
“Geometriden haberi olmayanlar girmesin” özdeyişini bastırmıştır.
Dönüşler Hakkında profesyonel astronomlar için teknik bir ince­
leme olarak düşünüldüğünde, estetik çekiciliğinin çoğunu bu nedenle
kaybetmektedir. Ayrıca bu inceleme güneşi güneş sistemimin ortası­
na değil de ortanın biraz yakınına koymaktadır. Kopemik, korkulan
sanal gözlem noktasından kesinlikle kaçınmış ama çembersel hare­
kete bağlılığı nedeniyle, gezegenlerin güneşin çevresindeki görünen
dönüş hızlarındaki diğer düzensizlikleri açıklamak için ilmikleri ve
dışmerkezleri olan karmaşık bir aygıt bulundurma zorunluluğu duy­
muştur. Son çözümlemede Kopemik’in astronomisi, üst üste yığılan
teknik ayrıntılara bakıldığında Ptolemaios’unkinden daha doğru ya da
daha basit olmamıştır. Kopemik, büyük ilmikleri ortadan kaldırılması­
na rağmen, hangi çemberlerin sayıldığına bağlı olarak Ptolemaios’un
çağdaş biçimine karşılık olandan daha çok ilmik kullanmış olabilir.
Kopemikçi astronomi, çekiciliğini önemli ölçüde azaltan birkaç
sinirlendirici teknik sorunla da karşı karşıya gelmiştir. Bunlann en
ciddisi, antik Yunanda Aristarkhos ve günmerkezliliğe güveni sarsan
KOPERNİK’İN KIŞKIRTTIĞI DEVRİM
yıldız paralaksı sorunuydu. Aristarkhos’un önerisini tartışırken belir­
tildiği gibi, dünya güneşin çevresinde döndükçe yıldızların görünen
göreli konumlarını değiştirmeleri gerekir. Ancak astronomlar böyle
bir yıldız paralaksı gözlemlememiştir.
Yıldız paralaksı aslında göze çarpmayan bir olgu olup çıplak
gözle asla gözlemlenemez ve 1838 yılma kadar da gerçek olarak kanıtlanamamıştır. Dünyanın yıllık hareketi 1729’da İngiliz Kraliyet
Astronomu James Bradley’in yıldız sapıncını bulmasıyla kanıtlanmış,
ancak fizikçi J.-B.-L. Foucault’nun dünyanın günlük dönüşünü dev
bir sarkaç kullanarak kesin olarak kanıtlamasının 1851 ’i bulması hay­
ret verici olmuştur. 18. ve 19. yüzyıllarda Ptolemaiosçu astronominin
varlığı sona ermiş ve o tarihlerde tüm astronomlar dünyanın günlük
hareketlerine ve günmerkezliliğe inanmıştı. Bilim adamlarını yeni
bir bilime inandırmak için gerekenlerin böyle kesin kanıtlar olmadığı
söylenebilir mi?
Gözlemlenmiş bir yıldız paralaksının yokluğu konusundaki Ko­
pemikçi açıklama Aristarkhos’unkine benzemiştir: Kopemik, yıldız­
ların çok uzakta bulunduğunu ve bu nedenle paralaksm gözlemlenemeyecek kadar küçük olduğunu varsaymıştır. Ancak bu varsayım,
özellikle evrenin inanılmaz boyutlara şişmesi ve yıldız boyutlarının
da (görünen boyutlardan ekstrapolasyonla) aynı şekilde inanılmaz
ölçüde büyük olması gibi daha başka problemlere neden olmuştur.
Ptolemaiosçu astronomi sabit yıldızlar küresinin uzaklığını 20.000
dünya yarıçapı olarak belirlemişti. Kopemik’e göre yıldızlar, en azın­
dan 16. yüzyıl astronomisi bağlamında açıkça saçma bir uzaklık olan
400.000 dünya yarıçapı uzaklıkta olmalıydı.
Dünya iddia edildiği gibi hareket ederken, düşen cisimlerin geride
kalmaması gerçeği de günmerkezliliğin kabulü için güçlü bir engel­
di. Bu ve diğer teknik sorunlar, Kopemikçi günmerkezliliğin kendi­
liğinden doğru ya da üstün bir astronomi sistemi olarak hemen kabul
edilmediği anlamına gelmektedir. Ancak, günmerkezliliğin İncil’deki
pasajlarla görünüşte çeliştiği gibi dinsel karşı çıkışları içeren başka
konular da ortaya çıkmaya başlamıştır. Kopemik, belki bu gibi karşı
çıkışlara engel olmak için Dönüşler Hakkında adlı kitabını Papa III.
Paul’e adamıştır. Papa VII. Clemens, Kopemik’in görüşlerini daha
önce 1530’larda öğrenmiş ve karşı çıkmamıştı. Katolik astronomlarla
kilise adamları ise 16. yüzyılın ikinci yarısında Kopemikçi varsayım
için teolojik bir istisna yapmamıştır. Diğer yandan sonraki yüzyılda
Luther ve Danimarka’lı astronom Tycho Brahe dahil bazı önde gelen
249
AVRUPA
Protestanlar böyle karşı çıkışlar yapmış ama Galileo teolojik tartışma
ateşini körükleyince Kopemikçiliğe karşı durmuşlardır.
Dönüşler Hakkında'ya iliştirilmiş sahte bir önsöz niteliğindeki bir
mektup, Kopemikçiliğin neden daha ağır bir teolojik tepki almadığını
açıklamaktadır. Lutherci bir papaz olan Andreas Osiander Kopemik’in
kitabını basım sırasında görmüş ve kitaba kendi inisiyatifiyle “Bu
Çalışmadaki Varsayımlarla İlgilenen Okuyucuya” başlıklı yazarsız bir
önsöz eklemiştir. Osiander ve Kopemik, günmerkezliliğin doğru hatta
olası olmasının gerekli olmadığını, onun yalnızca astronomların daha
doğru hesap yapmasına izin veren kullanışlı bir matematiksel aygıt
sağladığını yazmıştır. Kopemik, günmerkezliliğin fiziksel dünyanın
doğru bir tanımlaması olduğunu düşünmüş ama Osiander’in önsözüne
bakılırsa sadece yararlı bir spekülasyon oluşturan biri olarak ele alın­
mıştır. Osiander, Kopemikçiliği paradoksal olarak yüzeysel açıdan
akla yakın göstererek bu görüşün kabulü için yolu açmış olabilir.
Astronomlar arasında günmerkezlilik düşüncesi Kopemik’ten son­
ra yavaş yavaş benimsenmiştir. Astronom Erasmus Reinhold tarafın­
dan Kopemikçi ilkelere dayalı olarak hesaplanan ve Kopemik’in çalış­
masının pratik bir sonucu olan Prutenic Tablolar (Tabulae Prutenicae
Coelestium Motuum) adlı yeni bir astronomi tabloları dizisi 1551 yılın­
da basılmıştır. 1582’de yetkililer, bu yeni tablolara dayalı olarak bugün
de kullanılan Gregoryen takvimini düzenleyerek takvim reformunu
yapmıştır. (Papa XIII. Gregorius’un adı verilen Gregoryen takvim, dör­
de bölünebilenler dışındaki yüzüncü yıllar için artık yıllan ortadan kal­
dırır.) Kopemik’in kitabı 1566 ve 1617 yıllarında yeniden basılmasına
rağmen yalnızca çok az sayıda teknik astronom tarafından okunmuştur.
Astronomideki devrim 16. yüzyılın ikinci yansında bile güçlükle fark
edilebilmiştir. Çağdaş astronomi ya da dünya görüşünde ani bir dönü­
şüm olmayan Kopemikçi Devrim, en fazla, aşamalı bir devrimdi.
Sırada Tycho Var
Kopemik’in sessizce başlattığı devrimin hızını Danimarka’lı bü­
yük astronom Tycho Brahe (1546-1601) artırmıştır. Küstah ve kibirli
bir aristokrat olan Tycho, kendisine Danimarka kralı II. Frederick’in
tımar olarak verdiği Hveen adasını üzerindeki köyü, çiftlikleri ve köy­
lüleriyle birlikte 1570’lerin ortalanndan 1590’lann ortalanna kadar
20 yıl boyunca yönetmiştir. Adada, o günün en görkemli bilimsel ku­
ruluşunu oluşturan iki büyük astronomi sarayını, Uraniborg (göklerin
250
KOPERNİİCİN KIŞKIRTTIĞI DEVRİM
kalesi) ve Stjemeborg (yıldızların sarayı) adlı yapılan yaptırmış ve
donatmıştır. Tycho bu donanıma kendisine ait bir basımevi, bir kâğıt
fabrikası, bir kitaplık ve birkaç simya laboratuvan eklemiştir. Simya
ve astrolojiyle uğraşan bir kişi olarak üstleri ve arkadaşlan için yıldız
fallan açmış ve onlara simyasal ilaçlar armağan etmiştir. Bir düelloda
burnunun bir kısmını kaybeden Uraniborg’un lordu Tycho bir pro­
tez taktırmış ve kendi soytansı, evcil hayvanları ve asistan grubuyla
bir Rönesans sihirbazının gülünç bir taklidi gibi görünmüş olabilir.
Tycho, sonraki Danimarka kralıyla bir tartışması sonucunda 1597 yı­
lında Danimarka’yı terk etmiş ve Prag’daki Kutsal Roma İmparatoru
II. Rudolf’un İmparatorluk Matematikçisi olmuştur. Ölümüyle ilgili
bir rapora göre bir ziyafet masasında çok fazla içtiği ama çok kibar
oluşundan dolayı masadan kalkıp tuvalete gitmediği için idrar zorluk­
tan oluşmuştu. Bundan birkaç gün sonra da ölmüştür.
Ancak, Tycho yalnızca tuhaf bir kişi olmayıp aynca biliminin
gereksinimlerini anlamış usta bir astronomdu. Kariyerinin başlannda, astronomiyi geliştirmenin göklerin doğru ve sürekli gözlemlerine
bağlı olduğuna inanmış ve bu gözlemleri yaşamının en önemli amacı
haline getirmişti. Bu amaçla, Uraniborg ve Stjemeborg’da büyük ve
duyarlı bir biçimde ayar edilmiş ve çıplak gözle kullanılan duvar kad­
ranları ve planeterler gibi yaklaşık yirmi araç daha yapmıştır. Tycho,
çalışmalarının “önemli bilim” sayılması nedeniyle saray gelirlerinin
yaklaşık % l ’ine eşit bir devlet desteği almış ve araçlannın çoğunun
en yüksek ücretli üniversite profesörlerinin yıllık gelirlerinden daha
pahalı olmasıyla övünmüştür. (Kopemik gibi Tycho’nun kariyeri de
üniversite dışında gelişmiştir.) Tycho, bu büyük ve pahalı araçlarla,
onları rüzgârın etkisinden koruyarak, ısı değişikliklerini en aza indire­
rek, içsel hatalannı sınayıp düzelterek ve atmosfer kınlması için ayar­
lama yaparak bazı durumlarda beş ya da on saniyelik, diğer durumlar­
da bir iki dakikalık ve her durumda dört dakikalık yaylara kadar çıplak
gözle güvenilir ve kesin gözlemler yapmıştır. (Bir dakikalık yay bir
derecenin l/60’ı, bir saniyelik yay bir yay dakikasının 1/60’ıdır ve
360° ise kuşkusuz bir çemberi kapsar.) Bu hata aralığı eski astronomi
gözlemlerine kıyasla iki kat daha fazla bir duyarlılığı göstermektedir
ve bu duyarlılığa teleskopla yapılan gözlemlerle bile daha bir yüz­
yıl boyunca ulaşılamamıştır. Ancak, Tycho’nun verilerinin güzelliği
yalnızca doğruluklanndan değil, Tycho ve yardımcılannın uzun bir
dönem içinde geceler boyu düzenli olarak derlediği gözlemlerin siste­
matik niteliğinden de gelmektedir.
251
KOPERNİK’İN KIŞKIRTTIĞI DEVRİM
Tycho’nun astronomisine aynca iki göksel olay da şekil vermiş­
tir. Tycho, 11 Kasım 1572 akşamında simya laboratuvarım terk et­
tiğinde, Koltuk (Cassiopeia) takımyıldızında (bizlerin süpemova ya
da patlayan yıldız dediğimiz) Venüs parlaklığında “yeni bir yıldız”
fark etmiştir. Bu yıldız üç ay boyunca parlamış ve Tycho tam paralaks
gözlemleri yaparak yeni yıldızın dünyanın atmosferinde ya da ayın al­
tındaki bölgede değil, göklerde Satürn’ün küresinin üstünde olduğunu
göstermiştir. Başka bir deyişle, “yeni yıldız” geçici bile olsa gerçekten
de yeni bir yıldızdı. Böylece Tycho, göklerin değişebilirliğini kanıtla­
yarak Batı kozmolojisindeki merkezi öğretiye güçlü bir biçimde mey­
dan okumuştur.
Tycho’nun 1577’deki kuyruklu yıldızla ilgili gözlemleri de aynı
şekilde geleneksel astronomi kuramı bakımından tedirgin edici olmuş­
tur. Tycho, yine paralaks gözlemlerine dayalı olarak kuyruklu yıldızın
yalnızca ayın üst tarafındaki bölgelerde hareket ettiğini göstermekle
kalmamış, ayrıca onun gezegenleri taşıdığı varsayılan kristal küre­
leri de kesip geçtiği olasılığını ortaya atmıştır. Başka bir deyişle, en
az M.Ö. 4. yüzyıldan beri Batı kozmolojisinin başlıca dayanağı olan
göksel küreler gerçek değildi. Tycho’dan sonra göklerde gözlemlenen
küresel cisimler yalnızca güneş, ay ve diğer gezegenlerdi.
Tycho, çal ışmaları öğreti lere meydan okumasına rağmen Kopemik ’i
ve günmerkezliliği, sağlam deneysel temellere, özellikle gözlemlene­
bilir bir yıldız paralaksı olmamasına ve hesaplarının bir sonucu olarak
ve günmerkezli bir sistem varsayımıyla sabit yıldızların merkezden
akıl almaz bir uzaklık olan dünya yarıçapının 7.850.000 katı uzak­
lıkta bulunmaları gerektiğine dayanarak reddetmiştir. Dünyanın gün­
merkezli sistem içinde günlük hareketi de saçma görünmüş ve Tycho,
Askeri Devrimden kaynaklanan bir örnekle dönen bir dünyaya karşı
tartışma başlatmıştır: Batıya (ve yükselen ufka) doğru atış yapan bir
topun doğuya (ve alçalan bir ufka) doğru yapılan atışlardan daha uzağa
gitmesi gerekir ki bunların hepsi deneyimlere aykırıdır. Bu nedenle bir
Protestan olan Tycho da günmerkezliliğe karşı sesini yükseltmiştir.
Tycho, hem Ptolemaiosçu hem de Kopemikçi astronomiyi etki­
leyen önemli problemlere yanıt olarak 1588 yılında kendi sistemini
önermiştir. Tychocu yer-günmerkezli sistemde dünya evrenin merke­
zinde hareketsiz durmakta, gezegenler güneşin çevresinde ve güneş
de dünyanın çevresinde dönmektedir. Bu sistemin çeşitli üstünlükleri
vardı: İlmik kullanmadan gezegenlerin duruş ve geriye hareketlerini
açıklıyor, hareket eden bir dünyanın saçmalıklarını ortadan kaldırıyor,
253
AVRUPA
evrenin geleneksel boyutunu koruyor, kristal küreleri yok ediyordu
ve matematiksel açıdan rakipleri kadar doğruydu. Dünyayı hareket­
siz tutan Tychocu sistem, sakıncaları olmayan Kopemikçi bir siste­
min eşdeğeriydi. Tychocu sistem tutucu olsa bile iyi bir bilimi temsil
ediyordu. Ancak 1600’lerde Ptolemaiosçu, Kopemikçi ve Tychocu üç
rakip sistemle ve yürüyen araştırmalarla birlikte astronomide bir kriz
de büyümeye başlamıştır.
Kürelerin Müziği
Johannes Kepler (1571-1630) olayı, bilimsel buluşlardaki içsel
mantığın bilimsel değişimi tek başına açıklamakta yeterli olduğu dü-
Şekil 10.6. Evrenin gizemi. Johannes Kepler, Evrenin Gizemi (1596) adlı kitabında,
bilinen altı gezegen yörüngesinin onları beş düzenli üç boyutlu cisim içine ve çev­
resine yuvalayarak açıklanabileceğini düşünmüştür.
şüncesinin yanlışlığını göstermektedir. Kepler, entelektüel kariyerinin
başlarında astroloji ve rakam gizemciliğini aklına takmış ve Kepler’in
işini sürdürmesi, bilimsel başarılarının şekillenmesi ve Bilimsel
Devrime yeni bir yön vermesi her şeyden çok bu takıntılar sayesinde
olmuştur. Babasının para kazanmak için gezici bir askeri kariyer yap­
tığı, annesi hakkında sonradan cadılık soruşturması yapıldığı yoksul
ve normal olmayan bir aileden gelen Kepler, yetenekli bir öğrenci ola­
rak Lutherci okullara ve Tübingen’deki üniversiteye gitmiştir. Gözleri
iyi görmeyen ve çeşitli fiziksel ağrılarıyla mutsuz bir kişi olan Kepler
255
AVRUPA
kendisini uyuz bir köpeğe benzetiyordu. Astrolojinin bazı yönlerini
küçük görse de, astrolojiyi eski ve geçerli bir bilim olarak görmüş ve
yaşamı boyunca düzenli bir gelir sağladığı yıldız falları açmış, olay­
ların önceden görülen belirtileri hakkında yazmış ve (çiftçi yıllıkları
gibi) takvimler hazırlamıştır. Kopemikçi sistemi ilk öğrendiğinde sis­
temi benimsemiş ve Kopemik’in yaptığı gibi sistemi “akla hoş gelir”
ve Tanrı’nın doğada yaptıklarını ortaya çıkarıcı olarak bulmuştur.
Kepler başlangıçta bir astronom olmayı düşünmüyordu ve teolojide
daha ileri çalışmalar yapma peşinde koşmuştu. Ancak, Tübingen’deki
yetkililer Kepler’e derecesini vermeden önce onu Avusturya’nın Graz
kentinde bulunan Protestan yüksek okulundaki bir kadroya bölge­
sel takvim yapıcısı ve matematik öğretmeni olarak aday göstermiş,
Kepler de bunu kabul etmiştir. Matematik öğrencisi çok az olan za­
yıf bir öğretmen olduğu için, okul onu tarih ve etik öğretmenliğine
atamıştı. Bir gün, söylendiğine göre 19 Temmuz 1595’te Kepler’e,
canları muhtemelen sıkılmış geometri öğrencilerinin önünde tanrısal
bir esin gelmişti. Kepler, benzer yüzlü ve yüzler arasında benzer açısı
olan beş düzgün üç boyutlu cismi yani küp, dört yüzlü, sekiz yüzlü,
KOPERNİK’İN KIŞKIRTTIĞI DEVRİM
yirmi yüzlü ve on iki yüzlüyü anlatıyordu. (Yunanlılar bunların dı­
şında başka çok yüzlü olamayacağını kanıtlamıştı.) Kepler’in gizemli
anlayışına göre bu cisimler bir biçimde evreni çerçeveliyordu, yani
gezegenlerin güneşten dışarıya doğru yörüngeleri arasındaki matema­
tiksel orantıları oluşturuyordu. Bu şekilde esinlenen Kepler evrenin
geometrik yapısı hakkında geliştirdiği görüşlerini 1596 yılında ortaya
çıkan Evrenin Gizemi (Mysterium cosmographicum) adlı kitapta top­
lamıştır. Kepler’in Evrenin Gizemi kitabı, Kopemik’in yarım yüzyıl­
dan fazla bir süre önce yazdığı Dönüşler Hakkında yapıtından beri
açıkça ilk Kopemikçi çalışmaydı ve öğretim sırasında ortaya çıkması
sınıfta bilimsel önemde herhangi bir şeyin olmayacağı yönündeki ta­
rihsel kuralı yıkan birkaç istisnadan biriydi.
Evrendeki kutsal matematiksel uyumları çözmek isteyen Kepler,
Katolikliğe dönmeyi reddettiği için Reform karşıtı Katolik kilisesi ta­
rafından 1600 yılında Graz’dan kovulmuştur. Oradan Prag’a gitmeyi
başaran Kepler, Tycho’nun yaşamının son iki yılında onun yardımcısı
olarak çalışmıştır. Asil ve yaşlı DanimarkalI, daha genç ve acınacak
durumda olan Kepler’e Tycho’nun Mars gezegeniyle ilgili olağa­
nüstü doğruluktaki gözlemleri ile Tychocu kuramı uzlaştırabileceği
ümidiyle veriler vermiştir. Yörüngesi tüm gezegenler içinde çembe­
re en benzemeyeni ve kayık merkezli olmasına rağmen Mars’ın se­
çimi bir rastlantıydı. Kepler, problemi bir intikam duygusuyla ama
yalnızca Kopemikçi kuram ve kendisinin göksel uyum sezgileri için
Mars’ı kurtarmak amacıyla ele almıştır. Kepler, destansı boyutlarda
entelektüel bir çabayla, problem üzerinde, kahramanca bir çabanın
ve eğri uydurma çalışmasının mekanik ya da elektronik hesaplayıcılar olmaksızın yapıldığının bir kanıtı olarak geriye yaklaşık 900
sayfa elyazması hesap bırakarak, yoğun bir şekilde altı yıl boyunca
çalışmıştır. Kepler yayımlanan çalışmasında okuyucuya her çetrefil­
li ayrıntıyı açıklamıştır. Mars için çembersel model, çok büyük bir
başarı olarak gözlemlenen verilere bir noktada 8 yay dakikasına ka­
dar yaklaşmış ama Tycho’nun verilerinin 4 dakika düzeyinde daha iyi
olduğunu bilen Kepler kendi başarısını reddetmek zorunda kalmıştır.
Hesaplamalarında hatalar yapmış, daha sonra bu hataları düzelten baş­
ka hatalar yapmıştır. Kepler “doğru” yanıtı bulmuş ama görememiş­
tir. Daha sonra, bir açının sekantıyla ilgili belirsiz bir matematiksel
bağlantıyı fark eden Kepler’in aklında başka bir kıvılcım çakmıştır.
“Sanki uykudan uyanmıştım ve üzerime yeni bir ışık doğmuştu” diye
yazmış ve gerçekten de yeni bir dünyaya gözlerini açmıştır.
257
AVRUPA
Kepler, gezegenlerin güneş çevresinde çembersel değil eliptik yö­
rüngelerde hareket ettiği sonucuna varmıştı. Çemberler yaklaşık 2.000
yıldan ve en azından Eflatun’dan beri göksel hareketleri açıklayan bir
fizik ve metafizik sağladığı için, bu buluş hiç kuşkusuz hayret verici bir
dönüm noktasını belirtmektedir. Kepler, 1609 tarihli Yeni Astronomi
(Astronomia Nova) adlı kitabında gezegenlerin hareketleriyle ilgili üç
ünlü yasasından ilk ikisini kesin olarak ortaya koymuştur:
1) Gezegenler güneşin bir odağında bulunduğu eliptik yörüngeler­
de hareket eder.
2) Gezegen yörüngelerinin eliptik yarıçapları, gezegensel hız yasa­
sı da denilebilecek şekilde eşit sürelerde eşit alanlar süpürür. Kepler’in
ikinci yasası aynı derecede rahatsız edici olan gezegenlerin düzgün ha­
reket etmediği sonucunu da belirtmektedir. Bilindiği kadarıyla, Kepler
ikinci yasasını birinciden önce geliştirmiş ve kendisi yasalarına aslında
hiç dikkat çekmemiştir. Buna rağmen Kepler’in Yeni Astronomi kitabı,
gezegenlerin Kepler’in belirttiği gibi hareket ettiğini ve güneşin artık
tartışılamayacak şekilde merkezde olduğunu belirtmesiyle gerçek an­
lamda “yeni bir astronomiyi” temsil etmiştir.
Kepler, II. Rudolf‘un 1612’de krallığı bırakmasına kadar İmpara­
torluk Matematikçisi olarak Prag’da kalmıştır. Bu tarihten sonra,
Avusturya’nın Linz kentinde bölgesel matematikçi olarak Ulm ve
Sagan’a taşındığı 1626 yılına kadar süren bir görev bulmuştur. Kepler,
yaşamının sonraki döneminde yıkım getiren Otuz Yıl Savaşları
Almanya’yı kasıp kavururken ve kendi varlığını da birkaç kez teh­
likeye atarken, güneş sistemiyle ilgili Kopemikçi görüşten daha çok
kendi eliptik görüşünü ortaya koyan Kopemikçi Astronominin Özeti
(Epitome Astronomiae Copemicanae, 1618-21) adlı çalışmasını ve
hem Tycho’nun verilerine hem de Kopemikçi/Keplerci günmerkezliliğe dayalı yeni ve oldukça doğru bir astronomi tabloları dizisi olan
Rudolf Tabloları'nı (Rudolfinischen Tafeln) yazmıştır.
Kepler 1619 yılında Dünyanın Uyumu (Harmonice mundi) adlı
eserini yayımlamıştır. Bu çalışma, Evrenin Gizemi ile başlayan ça­
banın ve Kepler’in evren yapısının temelindeki matematiksel düzen
hakkındaki derin düşüncelerinin ve araştırmalarının doruk noktası ol­
muştur. Kepler, Dünyanın Uyumu adlı yapıtında astrolojik ilişkileri,
gezegenlerin metallerle benzerliklerini, gezegenlerin hareket ederken
ürettiklerine inandığı o işitilemeyen tonları yani kürelerin müziğini
ve benzer bağlantıları hesaplamıştır. Bu çalışmanın derinliklerinde, o
258
KOPERNİK’İN KIŞKIRTTIĞI DEVRİM
zaman için tuhaf bir deneysel yasa olan Kepler’in üçüncü yasası yani
bir gezegenin yörüngedeki bir dönüş süresinin karesinin ortalama ya­
rıçapın küpüyle orantılı olması yatıyordu.
Kepler’den önceki astronomlar ve fizikçiler, günmerkezliliğe ina­
nan az sayıda kişiyle birlikte göksel hareketler konusunda geleneksel
bir dinamizme sahipti: Gezegenlerin içsel doğaları gereği düzgün çem­
bersel hareket yaptığı ya da kristal kürelerle taşındığı kabul ediliyordu.
Ancak Kepler, düzgün çembersel hareketi bir kenara koyduğu zaman,
bir dinamik sağlama ve gezegenlerin boşlukta neden kendi düşündü­
ğü gibi hareket ettiklerini açıklama sorunuyla karşılaşmıştır. Kepler
bu yükümlülüğün farkında olduğu için 1609 yılındaki Yeni Astronomi
kitabında Nedenler ya da Göksel Fizik Temelinde şeklinde ikincil bir
başlık kullanmıştır. Kepler, erken bir evrede, güneşte bir anima motrix yani gezegenleri yörüngelerinde hareket ettiren ve Kutsal Ruha
benzeyen bir ruh olduğuna inanmıştı. Daha olgunken yaptığı formülasyonlarda canlı olan ruhun yerine daha cansız ve hareket ettirici bir
çeşit manyetik güç olan vis motrix'i koymuştur. Kepler, bu sonuncu
düşünceyi William Gilbert’ın 1600’de yayımlanan ve dünyayı çok bü­
yük bir mıknatıs gibi gösteren etkili Mıknatıslara Dair (De Magnete)
adlı yapıtından türetmiştir. Bu durumda gezegenler, Kepler’e göre, gü­
neşin ve gezegenlerin mıknatıslan dönüşümlü olarak birbirlerini çekip
ittikçe çembersel hareketlerinden sapmaktadır. Kepler’in göksel fiziği
gezegenlerin hareketleri için akla yakın bir açıklama sağlamış ama
zorlayıcı olmamakla birlikte bazı problemler yine kalmıştır. Örneğin,
Kepler güneşten çıkan gücün nasıl teğetsel etki yaptığını yani geze­
genleri nasıl “süpürdüğünü” ve güneşten yayılan güç çizgileriyle dik
açıda nasıl etki yapabildiğini açıklamamıştır. Aynca Kepler, paradok­
sal olarak bu hareket ettirici gücü hiçbir zaman gezegenlerin yörünge­
lerini belirlemesindeki aynı matematiksel titizlikle ve duyarlılıkla ele
almamıştır. Göksel hareketin dinamiği Kepler’den sonra yanıtlanma­
mış bir soru olarak kalmıştır.
Kepler, 1630 yılında alacaklı olduğu paralan toplamak için gezi
yaptığı sırada ateşli bir hastalık nedeniyle yaşamını kaybetmiştir.
Bilimsel Devrime çok büyük katkısına rağmen Kepler bu devrimi
tepe noktasına ulaştıramamıştır. Bugün, daha sonraki bilim için tarih­
sel rollerini ve önemini bildiğimiz için Kepler’in üç yasasını çalışma­
larından kolayca çıkarsak da, Kepler’in çağdaşlan bunu yapmamış ve
yapamamıştır. Çalışmalannı gerçekten az sayıda astronom okumuş ve
Kepler genel olarak yandaş kazanmamıştır. Aslında, Kepler’in çalış­
259
AVRUPA
malarını fark eden bilim adamlarının çoğunluğu, özellikle de çağdaşı
büyük Galileo onun görüşlerini reddetmişti. Tuhaf bir gizemci olarak
Kepler, büyük bir kaçık astronom olduğu şeklindeki ününden de hoş­
lanıyordu.
260