risk yonetimi`nde sofistike model nedir, ne degildir

RİSK YONETİMİ'NDE SOFİSTİKE MODEL NEDİR, NE DEGİLDİR?
Atilla Çifter
Sofistike model ya da metedoloji sizin ufkunuzla, bilginizle ve uygulayabilmenizle dogrudan ilgilidir. Bir
verinin tum dagilim ozelliklerini bilmemeniz sizin icin tum lineer uygulamalari sofistike yapabilir.
Buradaki lineer tanimi basit regresyon degildir; kapsami dar, riskleri net olarak hesaplayamayan her
model ya da metedoloji lineerdir. Bu tum risk yonetimi alt alanlari ( piyasa, kredi, operasyon, personelidari risk, politik-istikrarsizlik riski, itibar riski, ulke-transfer riski) icin gecerlidir. Dikkat ederseniz risk
yonetimini piyasa-kredi-operasyon ile sınırlamiyoruz. İste sofistike modeller bu uc alt riskin disindaki
riskleri de modelleyebilmelidir. Yanliz sermaye yeterlilik rasyosu ile bu olcekte risk yonetimine
ulasamazsiniz. Diger risklerle olan entegrasyon asagidadir.
Piyasa risk yonetimi icin basit modeller ewma-garch, varyans-kovaryans turu belirli varsayimlar altinda
yapilan modeller, sofistike modeller ise dagilimindan korrelasyonu kadar varsayimlari ortadan kaldiran
ve smoothing yontemleri iceren paremetrik olmayan ya da yari parametrik yontemlerdir. Sofistike sirf
ismi daha hos duruyor diye tercih edilmez, burda basitten sofistikeye gecis riskin daha net
hesaplanabilmesi icindir. İnsanin dogasinda olan bilmiyorsa "bunlar kaka" deme gibi ozelligi vardir.
Cocukluktan gelen bu ozelllik(huy) kisinin dunyayi kendi gorebildigi kadari ile kabul etmesini saglar.
Hickimse okumadan, arastirmadan, uygulamadan dogustan risk yoneticisi olmaz. 2001 regulasyonu ile
hasbel kader risk yonetici olan kisilerin bilmesi gereken ilk risk yonetimi dersi budur. Eger altina risk
yoneticisi yazcaksaniz bunun bilimsel bir calisma ile olmasi gerektigini asla unutmayin, cunku bir gun
gelir risk yonetiminin ne oldugunu anlayan o kadar cok insan yetisirki "kurku var ama kral ciplak"
durumuna dusersiniz.
Finansal tablolarin gerceklerinin sorgulandigi bir ulkede en zor alan kredi riski yonetimidir. Suphesiz
kredi riski yanliz finansal analiz ile yapilmaz, ustelik çok boyutlu modellemeler kullansaniz da bu
gercek degismeyecek, firma-sektor durumlarininda icerdigi bir risk yonetimi zorunlu olacaktir. Son
donemde populer olan kredi derecelendirmesi ise kafaniza gore puan sallayarak yaptiginiz bir
metedeloji degildir. Bugun kredi risk yoneticileri non-parametrik uygulamalari bilmiyorlarsa ve
olusturduklari kredi derecelendirmesinde gelismis istatistiksel ve ekonometrik metedolojileri
uygulamamislarsa olusturduklari derecelendirmenin cokusunun ihtimali son derece yuksektir. 2001
krizi oncesi ben kredileri 120 kriterle derecelendiriyorum diyen bir bankanin cokusu bu isin cok sayida
kriter ekleyerekte olmadigini ampirik olarak kanitlamistir. Demekki derecelendirme sistemini uzman
gelistirmiyorsa isterseniz bin kriter ekleyin sisteminiz coker. Kredi derecelendirmesinde diger bir unsur
bu sistemin statik olamayacagi, yanlizca dinamik modellemelerin saglikli sonuc verecegidir. Yani
mama gibi ben oyle bir kredi derecelendirmesi sistemi yaptimki her ulkeye, tum zamanlara uyuyor
diyen birine rastlarsaniz bu kisinin kredi risk yonetimini bilmediginden emin olabilirsiniz.
Operasyonel risk yonetiminde etki-tepki tablolari ( bana gore bu risk bilmem kac puan) risk yonetimi
degildir. Risk yonetimi yapmayacaksiniz, hic yapmayin kendinizi kandiriyorsunuz. Suphesiz
operasyonel riskin kapsamini bilmeyen bir kisi icin bu cesit basit tablo doldurmalari bile sofistikedir.
Ancak icinde istatistik ve ekonometri olmayan hic bir sey risk yonetiminde sofistike olamaz. Bu
noktada bu tablolar hicbir sey yapmamaktan daha iyidir gibi bir sav ileri surulebilir, ancak unutmayin
bazen birseyler yapiyor olmak icin yapmak kendinizi kandirmaktan oteye goturmedigi gibi cok ciddi
risklerin farkinda olmamanizi saglar.
Personel-idari risk basel da kelimelerle gecistirilse de, en az yukaridaki riskler hatta daha fazlasi kadar
onemlidir. Bazi ust dzey yoneticiler calisanlari cocuklari gibi gorur. Cocugunuzun hep cok iyi oldugu ve
gerekli her seyi bildigini sanirsiniz. Oysa bankacilikta onemli olan bilmek degil uygulamaktir, bir
personelin bilgili olmasi ya da bilgisizligi onemli degildir, uygulamiyorsa bilmiyordur. Ust duzey
yoneticilerden bazilari calisanlari gemiye binen yolculara benzetir. Gemi yurusun kimin yolcu oldugu
onemli degildir fikri. Bu yapilanmada oyle bir zaman gelirki gemideki yolcularin hepsi o kadar bilgisiz ve
ise yaramaz olurki sonunda gemi batar. Boyle bir yapilanmada banka sermayedarlarinin parasi
ulkedeki isgucu krizine baglidir. Cunku isgucu krizinden calisanlarin is degistirmesi yani mobilite imkani
kısıtlanir. Ancak risk yonetiminde unutulmasi gereken gercek, riskleri onleyen dengesizliklerin aslinda
krizleri onlemek yerine otelemekte oldugudur. Risklerin otelenmesinin riskleri buyuttugu ise aciktir.
Pazarlama-kredi riskindeki catismada birinin secilmesi gerektigine iliskin yanlis kani ise kredi riski
yonetimini bilmemekten kaynaklanmaktadir. Suphesiz bu denge cok kolay degildir, ancak bankacilik
pazarlamasinin dogrusal-sicak satis pazarlamasindan cok farkli oldugunu bilmek bile bu ayirim icin bir
baslangictir. Oyle bir denge olmak zorundadir ki kurum hem kar etsin, hem portföyünü büyütsün
hemde kredi riski yönetimini yapsın. İşte bu noktada sofistike optimizasyon çözümleri devreye
girecektir. Bu denge genellikle bilinmediginden kurumlar ya pazarlama ya da kredi riski yonetiminde
agirlik olusturular ve bu yuksek risk ya da karsizlik ile sonuclanir. Genel secim yonu pazarlama yani
portfoyu buyutmektir, cunku portföy buyudugunde goreceli olarak sorunlu kredi/plasman orani da
dusecektir. Ancak uzun donemde bu oran o kadar yuksek olurki artik kurum bu sorunlari tasiyamaz.
Kredi risk yonetimi felsefesi olarak portfoy buyütmenin akilli bir cozum olmadigi aciktir. Gelismekte olan
ulkelerin en buyuk sorunu hep kisa vadeye yogunlaslmalidir, bu yaklasim ulkeler icin krizler getirir,
bankalari ise batirir. Basle dokumanlarindaki kisa vadeden kacinmak maddesinin ise acik olmadigi
asikardir. Kisa vadeli hedefleri tesvik kisiye gore degisiyorsa bu artik bir risktir. İdari risk Basel
dokumanlarinda hep yonetim kurulu olarak dikkate alinmistir, kurumsal yonetisim odakli bu anlayis bir
banka icin sube yoneticilerinden yonetim kuruluna kadar bir idari risk anlayisi ile donatilmadigi surece
kismi bir idari risk yonetimi soz konusudur ve kurumlar en tehlikeli risklerinden birini tasiyor demektir.
Ne kadar siklikla sube yoneticileriniz degistiriyorsunuz? Bilgi duzeyleri nedir? Ne tur kriterlerle
seciyorsunuz? ve daha bircok soru ile sizin gormediginiz idari risk unsurlarini hesaplayabilecek bir veri
tabani olusturabilirsiniz. Veri ekonometri biliminin gerekliligi odugu kadar risk yonetiminin, ve en cok
sofistike modellerin kaynagidir. Kalitatif rsklerin kantitatif riskler gibi veriye donusturulmesi bircoklarinin
bu riskler zaten rakamsallastirilamaz savini, ya da bilgisizlikleri gizlemelerini ortaya cikaracaktir. Risk
Yonetiminde bilinmesi gereken diger bir gercek her bir unsurun verisellestirilebilecegini bilmektir. Bu
unsuru ya da felsefeyi bilmek ve uygulamak gercek bir risk yonetimine gecis icin de sarttir. Sofistike
modelerin alt yapisini olusturmak bu modeleri uygulamak ise sermaye yeterlililik rasyosunu bugun
tutturmak, ve hatta gelecekte de tutturmanin aslinda banka iflaslarini onleyemeyecegini de gormus,
bunun icin onlemler almis oluyorsunuz.
Politik-istikrarsizlik riskinin bugun uygulanan ve Basle onerileri ile olusturulan risk yonetimi tarafindan
onlenemeyecegi aciktir. Bankalar ekonomik arastirmalar ve hatta politik aratirmalar bolumlerini kurmali
ve bu bolumleri bugunku risk yonetimi birimleri ile entegre etmelidir. Piyasa riski ynetiminde kullanilan
metedelojinin iki haftadan oteyi gorememesi basit basit monte carlo simulasyonlari ile onlenemez.
Monte carlo simulasyonlari sizin sectiginiz dagilima uygun olasi sonuclar uretir. Risk yonetimi komitesi
tarafindan faizler 40 olursa bizim bilancomuz su sekilde etkilenebilir demeleri bir risk yonetimi degildir.
Cunku ekonomi tarih gibi hep tekemmur etmez, dengeler ya da dengesizlikler ise monte carlo
simulasyonlari ile degil sofistike ekonometrik modellemeler ile tespit edilebilir. Her bir dengesizlik
ihtimalinin istatistiksel olarak kabul edilebilir bir guven araliga oturabilmesi monte carlo ile yapilamaz.
Cunku siz sofistike model ile olasi sonuclari tespit etmediniz. Suphesiz bugun bakalarin OLS metedo
ile yaptiklari modellemeler bir ekonomik ya da ekonometrik arastirma degildir. Son 20 yilda finansal
ekonometri kadar makro ekonometri ve computational statistisc'te de ciddi gelismeler yasanmistir.
Standart sapmayi yeni ogrenen bir kisi icin OLS ya da diger metedolojiler sofistike gelebilir, ancak
yapilan yanlizca basit deneylerdir. Bir uygulayici elindeki malzeme ile denyler yapabilir, o zaman
oncelikle yapilmasi gereken uygulayicinin malzemesini arttirmaktir. Eoknomik/Politik Arastirmalar ve
risk yonetimi birimlerindeki entegrasyon bu birimleri birlestirmek ile yapilamaz. Bu entegrasyon
risklerin ortak hesaplanmasindan yorumlanmasina kadar uzanan bir yapidir. Ekonomik arastirmalar
mikro duzeyde kurum risklerini de hesaplayabilmelidir, cunku Basle risk yoneticilerine oyle yukler
yuklemistir ki bu kisiler sermaye yeterlilik rasyosunu hesaplamanin ve tutturmanin risk yonetimi
oldugunu sanmaktadir.
Suphesiz sanati elestirmek sanati iler goturmekten daha kolaydir. Sanat icin olan bu yargi bilimlerin bir
cogu icin gecerli olsa da bazen ileri goturmek icin elestirmek gerekir. Cunku dogruyu gorebilmek ve
uygulamak yapici elestirilerle mumkun olabilir. Ne kadar biliyoruz, ne kadar elestirebiliyoruz, ne kadar
uyuglayabiliyoruz sorularini sormak bile aslinda ileri goturmenin baslangidir. Eksik/yanlis bilgi isik
hizinda yayilir, dogru bilgi ise cogu zaman tecrubelerden sonra ogrenilebilir. Bazen finansal kurumlarin
iflasi gibi sermayedarlar, yoneticilere, calisanlara ve ulkeye zarar verdikten sonra. Bir ulkedeki her turlu
iyiyegidis regulatorlein kural zorlamasi ile yapilamaz. Gercek risk yonetimi risk yonetiminin ne
oldugunu, hangi asamada oldugunu, gelismis ulkelerde nelerin uygulandigini bilmek ve uygulamakla
baslayabilecektir. Sermaye yeterlilik rasyosu bir amac degil sonuctur, ustelik tum riskleri iceremez.