Ənənəvi psixoanalizdə əsas texniki qaydalar, transfer, əks-transfer
advertisement
Mövzu 10: Ənənəvi psixoanalizdə əsas texniki qaydalar, transfer, əkstransfer Plan: 1. Ənənəvi psixoanalizin xüsusiyyətləri. 2. Psixoanalizin əsas texniki qaydaları 3. 4. 5. 6. Abstinensiya Psixoanalitik terapiyanın məqsədi Pasiyentlərin seçilmə şərtləri Psixoanalitik işin mərhələləri 7. Köçürmə (transfer) fenomeninin formaları. 8. Yuxugörmənin təhlili. Ədəbiyyat. 1. İsmayılov F.Q. Klassik psixoanalizin əsasları.Seçilmiş əsərləri. IV cild. Bakı, 2011. 2. İsmayılov F.Q. Ziqmund Freyd. Bakı, 1994. 3. İsmayılov N.V İsmayılov F.N. Tibbi psixologiya və psixoterapiya. Bakı, 2008. 4. İsmayılov N.V. Psixiatriya. Bakı, 1998. 5. З. Фрейд. Введение в психоанализ. М., 1989. 6. З. Фрейд. Основные психологические теории в психоанализе. М,1922. 7. Зарубежный психоанализ. Хрестоматия. Москва-Харьков, 2001. 1 1.Ənənəvi psixoanalizin xüsusiyyətləri. Əsası Z.Freyd tərəfindən qoyulan sonralar onun ardıcıllarının inkişaf etdirdiyi psixoanaliz XX əsrin əvvəllərindən ta bu günədək psixatriya və psixoterapiya aləmində ən çox mübahisələrə səbəb olan bir elmi-təcrübi istiqamət kimi tədqiqatçıların diqqət mərkəzindədir. Bu elmi konsepsiyanı sirf psixoloji, fəlsəfi, ictimai və i.a. istiqamətlərinə varmadan biz onu ancaq psixoterapiya metodu kimi nəzərdən keçirərək və onun müalicəvi imkanlarını müzakirə edəcəyik. Psixoanalizin texnologiyası müalicə imkanları bu günədək tam dəqiqləşdirilməmişdir. Bu mövzuya toxunan Z.Freyd özü vaxtilə qeyd etmişdir ki, psixoanalitik texnika nəzəriyyənin və təcrübənin vəhdəti olub,hər bir psixoterapevtin şəxsi imkanları daxilində reallaşan bir müalicə metodudur. Hətta belə bir mülahizə də mövcuddur ki, hec bir psixoanalitik öz üsulunun sirlərini axıracan açmır. Hər kəs bu sahədə bildiklərini özününkü,daha doğrusu öz təcrübəsi sahəsində qazandığı mülkiyyəti hesab edir . Rulf Qinsonun psixoanalizi “tək-tək” adamların peşəsi adlandırması da təsadüfi deyil. Deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olur ki, heç də hər kəs psixoanalitik ola bilmir. Bunun üçün hansı keyfiyyətlər lazımdır? Bu suala cavab verməyə cəhd göstərən Z.Freyd hesab edirdi ki, müvafiq hazırlığı olan hər kəs psixoanalitik ola bilər. Lakin Freyd tezliklə yanlış olduğunu etiraf etdi. O, 1922-ci ildə Beynəlxalq Psixoanaliz Assosiasiyasının konqresində cıxış edərkən demişdir: “Gələcək analitik mükəmməl təcrübə keçmiş analitikin himayəsi altında bu peşəni öyrənmədən fəaliyyət göstərə bilməz. Öz tələbatını pasiyentin tələbatı ilə qarışdırmamaq üçün bu sahədə çalışan mütəxəssis xüsusi keyfiyyətlərə malik olmalıdır”. Z.Freydin psixoanalizi yaratmasi heç də təsadüfi olmamışdır. Hipnozdan və onun vasitəsiylə katarsisdən istifadə edən Z.Freyd seans zamanı pasiyentlərinin istirablarını açmağa cəhd göstərərdi. Öz təəssüratlarını söyləyən pasiyentlər (əsasən nevrozlu xəstələr) tez-tez affekt halı keçirirlər. Belə emosiyaların zərərini aradan qaldırmaq üçün o,seansın sonunda hər şeyi unutmağı təklif edərdi. Xəstələrin bir çoxu heç də asanliqla hipnoza tabe olmurdular və buna görə də hamıya istənilən təlqini etmək mümkün olmurdu. Deməli həkmin imkanları məhdudlaşirdı. Çıxış yolunu Freyd ya katarsisdən imtina etməkdə və ya dərin hipnoz üsulu tətbiq etmədən yalnız müvafiq təlqinin köməyi ilə katarsisə nail olmağı öyrənməkdə görürdü. Bir sıra təcrübələrdən sonra Freyd müəyyən etdi ki, xüsusi psixoloji şəraitdə yalnız təlqin yolu ilə pasiyentin qəlbini açması, beynin alt qatlarında, şüursuzluq təbəqəsində özünə yer tapmış xəyal və arzuları şüur təbəqəsinə qaldırmaq (yaddaşda canlandırmaq) mümkündür. 2 Öz üsulunu tətbiq edərkən, Freydin ən çox istifadə etdiyi qayda pasiyenti divana uzadıb, gözlərini yummasını və fikrini bir nöqtəyə cəmləməsini təklif etməsi idi. O,barmaqları ilə pasiyentin alnına təzyiq göstərər və ciddi ifadələrlə xəstələnməsinə səbəb olan mənfi emosiyaları xatırlamasını tələb edərdi. Xəyala dalan və ya təlqin hissi keçirən pasiyentə təkrar-təkrar “fikirləşin, hər şey yadınıza düşəcək” deyərdi. 1896-ci ildə Freyd birdəfəlik hipnozdan imtina etdi, bir qədər sonra təlqini də qeyri-məqbul sayaraq, yalnız “sərbəst assosiasiyalar” üsulundan istifadə etməyə başladı. Bu zaman Freyd daha bir çətinliklə qarşılaşmalı oldu. Müalicəyə cəlb edilən hər bir pasiyentin psixoterapevtik əməliyyatlara müqavimət göstərməsi faktı narahatlıq yaratmağa başladı. Beləliklə, əks müqavimət fenomeni psixoanaltik nəzəriyyənin ən vacib probleminə çevrildi. Lakin bununla da problemlər bitmədi, hec də əhəmiyyəti olmayan “köçürmə effekti” meydana çixdi. Bu, keçmişin təsiri altinda indinin səhv qavranilmasıdır. Müalicə prosesində psixoterapevt pasiyentə keçmiş və indini düzgün qiymətləndirməyi anlada bilirsə, müalicənin səmərəsi təmin olunur. 1. Psixoanalizin əsas texniki qaydaları Psixoanalitik texnikanın əsas, vacib və əhəmiyyətli qaydası ondan ibarətdir ki, pasiyentə mütləq şərt olaraq analitikdən heç bir şey gizlətmədən, hər bir şeyi açıq və ətraflı danışmaq təklif edilir. Sərbəst assosiasiyalar üsuluna əsaslanan bu texniki qaydanı analitik müalicəyə başlayarkən pasiyentlə tanış etməlidir. O, həm də pasiyentə bildirməlidir ki, aparacaqları söhbəti adi söhbətdən nə ilə fərqlənir. Adətən insanlar adi ünsiyyət zamanı “ipin ucunu itirməmək” üçün ağıllarına gələn əlavə fikirləri kənarlaşdırırlar. Əsas texniki qaydaya riayət etdikdə analitik müalicə prosesi digər davranışları ortaya qoyur. Əgər pasiyentin söhbəti zamanı utancaqlıq, narahatlıq, həyəcan və s. hisslər yaradan fikirləri ortaya çıxırsa o, bunları kənarlaşdırmadan analitikdən gizlətməməlidir. Freydin fikrinə görə əsas texniki qaydanın mahiyyəti bundan ibarətdir ki, pasiyent ağlına gələn fikirləri elə danışır ki, sanki o, səyahətçidir, vaqonun pəncərəsi önündə oturub və pəncərənin çölündən, şüşə arxasından vaqonun içindəki hər bir şeyi təsvir edir. Əsas qaydalar psixoanalitik terapiyada işlədilən və yuxuların yozumu zamanı hazırlanan qaydalardır. Bu texnikanın isə məxsusiliyi ondan ibarətdir ki, kliyentə sakit, özünümüşahidə vəziyyətində olmaq təklif edilir. Bu zaman o, analitikə nəinki bildiklərini, eyni zamanda bilmədikləri barədə də məlumat verməlidir. Analitik onun sözlərini kəsməməlidir. Bu texnikanı nəzərdən keçirərkən Freyd iddia edirdi ki, yuxugörənin özü öz yuxusunun mənasını bilir. Digər məsələ bundan ibarətdir ki, yuxugörən öz yuxusu barədə bilgilərinin olduğu haqqında məlumatsızdır. Nəticədə o guman edir ki, heç nə bilmir və bu səbəbdən də bilgisizliyinə görə çaşmış vəziyyətdə olur. Freyd hesab edir ki, bu nümunəni analoji olaraq xəstələrə də tədbiq etmək olar. Onlar xəstəliklərinin səbəblərini bildiklərindən məlumatsızdırlar. Analitik həkimə münasibətdə bu qaydalara riayət edəcəyi barədə söz verir. 3 Müalicə prosesində pasiyentə hekayəsini hardan başlaması üçün seçim hüququ təqdim edilir. Onun öz hekayəsini xəstəlik tarixindən, həyat tarixindən və ya uşaqlıq xatirələrindən başlaması analitik üçün prinsipial əhəmiyyətə malik deyil. Əsas olan ondan ibarətdir ki, o, hekayəsi zamanı əsas qaydaya riayət eləsin. Öz növbəsində analitik də sistemli danışılan hekayə gözləməməlidir və pasiyentin belə hekayə danışması üçün bir şeylər etməməlidir. Pasiyentlə danışığın hər bir hissəsini yadında saxlamalıdır ki, sonra ona qayıtmaq mümkün olsun. Hekayənin təkrar danışığı zamanı əlavələr meydana gələ bilər ki, onlar pasiyentə əvvəllər məlum olmayan əlaqə və münasibətləri aşkarlasın. Bu da anlitikə imkan verir ki, ona kömək üçün müraciət edəni xəstəliyinin gedişatı və səbəbləri barədə bir qərara gəlsin. Çox vaxt analitikdən əsas psixoanalitik qayda barədə məlumat alan pasiyent özü və öz xəstəliyi barədə danışmaqla deyil, susmaqla söhbətə başlayır. Və bildirir ki, onun ağlına demək üçün heç bir fikir gəlmir. Bir şey söyləməyi üçün analitik özü nəisə deməlidir. Freyd bu halı həm əsas qaydaya, həm də bütünlüklə müalicə olunmağa qarşı müqavimət adlandırırdı. Psixoanalizin əsas qaydası ilə tanış olmasına baxmayaraq bir çox pasiyentlər onu pozmağa cəhd edirlər. İstəyirlər ki, analitikin daxil olmadığı hər hansısa bir sirr saxlasınlar. Belə düşünürlər ki, hər şeyi danışsalar da həyatının kiçik bir hissəsini istisna etmək olar. Hətta Freyd də bir dəfə bu istisna halı yoxlamışdır. Dövlət qulluğunda olan bir pasiyent üçün istisna etmişdir. Analitik prosesin sonunda pasiyent nəticələrdən razı qalsa da, Freyd pasiyentə istisnalar verdiyi üçün bu nəticələri uğurlu hesab etmədi və bundan sonra bu istisnalardan istifadə etməmişdir. Psixoanalizin əsas qaydalarını Freyd psixikada təsadüfi heçnə yoxdur fikrindən əsaslanaraq formalaşdırırdı. Pasiyentdə meydana gələn istənilən fikirlər ixtiyari olaraq meydana çıxmır, şüursuz təsəvvürlərdəki sıxışdırılıb təcrid olanla əlaqəli olur və sıxışdırılmış fikirlərə hansısa formada işarə verir. Pasiyentin dəyər vermədiyi, özündən kənarlaşdırdığı material hansı ki, müqavimətin təsiri altındadır Freydin fikrincə, analitik üçün qiymətli metal hazırlamaq üçün xammal funksiyasını daşıyır. Psixoanalizin əsas qaydası pasiyentə toxunduğu kimi analitikə də toxunur. Freyd hesab edirdi ki, pasiyent özünümüşahidə nəticəsində özündə olan hər bir şeyi danışmağa borcludursa, analitik də pasiyentin məlumat verdiyi hər bir şeyi qəbul etmək və istifadə etmək bacarığında olmalıdır. Pasiyentdən tələb edilir ki, hər hansı intellektual və affektiv inkarlardan çəkilsin, məqbul hesab etmədiyi özünün bütün fikirlərini ifadə etsin. Eynilə analitik də pasiyenti dinləmə prosesində elə şüurlu vəziyyətdə olmalıdır ki, bütün qiymətli materialları yığa bilsin. Şüurunun ayıqlılıq səviyyəsi diqqətini tənqidi münasibətləri kənarlaşdırmalıdır ki, daxili senzuradan uzaq olmalıdır ki, diqqətindən kənar heç nə qalmasın, məqbul hesab etmədiyi halları da qeydə ala bilsin. 2. Abstinensiya Abstinensiya (çəkinmə) – klassik psixoanalizdə analitik terapiyanın əsas qaydalarından biridir. Freyd bu qayda barədə danışarkən qeyd edirdi ki, psixoanalitik iş zamanı pasiyentin istəklərini ödəməkdən qaçmaq lazımdır. O, bu prinsipi psixoanalitik 4 terapiyanın (simptomların mənasının izahı və müqavimətin aydınlandırılması) və onun modifikasiyalarının (pasientə məxsus meyllərin və xəstəliklərin formalarından asılı olaraq) təkmilləşdirilməsi prosesi zamanı təklif etmişdir. İlk dəfə 1910-cu ildə Nürnberqdə psixoanalitiklərin 2-ci konqresində “Gələcəkdə psixoanalitik terapiyanı nə gözləyir?” adlı çıxışında abstinensiyadan bəhs etmişdir. Abstinensiya özündə əsasən 2 tələbi ortaya qoyur. 1) psixoanalitik mütləq pasiyentin istəklərinin ödənilməsini, erotik hisslərinin qarşılanmasından imtina etməlidir. 2) O, pasiyenti xəstəlik simptomlarından və əzablardan həddən artıq qısa müddət ərzində azad olmağına imkan verməməlidirlər. Abstinensiya qaydalarına riayət edilməməsi analitik terapiyanın uğurla keçməsini mümkünsüz edir. Belə ki, pasiyentin qısa müddət ərzində xəstəlik simptomlarının azalması əhvalın müvəqqəti yaxşılaşması ilə nəticələnə bilər ki, bu da xəstəliyin gələcəkdə davam etməməsinə təminat vermir. Hətta müalicənin sonrakı mərhələlərində də ehtiyyatlı olmaq lazımdır ki, simptomlıar vaxtından əvvəl həll edilməsin və ya onları izah etmək istəyi vaxtından tez gerçəkləşməsin. Çünki pasient özü simptomlarının mənasını başa düşməli, özü onları izah etməlidir. Abstinensiya prinsipi pasiyentin istəklərini ödəməkdən fiziki çəkinməni nəzərdə tutmur. Onun geniş mənası vardır. Freydin fikrincə abstinensiya qaydası 2 şərtə riayət etməyi tələb edir: - pasiyentdəki erotik hisslərə qarşı olan tələbatı saxlamaq zəruridir, çünki bu onun dəyişilməyinə və analitik işə olan münasibətini fəallaşdıran amildir. Bu sevgi tələblərinə güzəştə getmək və yaxud onları boğmaq analiz üçün eyni dərəcədə təhlükəlidir. - imkan vermək olmaz ki, bu tələbatlar süni ödəmələr hesabına zəifləsin, sakitləşsin, çünki sıxışdırılıb təcrid olunanı aradan qaldırmadan gerçək tələbatları təmin etmək mümkün deyil. Analizin texnikalarının daima dəyişməsi və təkmilləşməsinə baxmayaraq abstinensiya prinsipi klassik psixoanalizin mahiyyətini müəyən edən vacib hissələrdən biridir. Freyd 20-ci illərin ortalarında Rank və Ferençi tərəfindən təklif “aktiv analiz” ideayasını da bu səbəbdən dəstəkləməmişdir. Ferençi 30-cu illərdə hətta abstinensiyadan imtina edərək psixoanalitikin “soyuq” olmamasını özünü “nəcib ana” obrazına salaraq pasientin istək və arzularına güzəşt getməyin önəmi məsələsini ortaya qoyur. Ferençi hesab edirdi ki, əksər nevrotiklərin uşaqlığı analarının onunla etinasız münasibəti içərisində keçmişdir. Analitik proses zamanı həkim də pasientin anası kimi davrananaraq onu qayğı və nəvazişdən məhrum edirsə bu əslində onun nevrotik halını dərinləşdirir, daha ağır, keçilməz vəziyyətə salır. Bu baxımdan abstinensiya prinsipinin psixoanalitikə pis xidmət etdiyini bildirən Ferençi uzun müddət birlikdə olduğu Freyddən ayrılaraq özünəməxsus analitik prosesə başlayır. İndi də bu prinsipə mütəxəsislərin münasibəti birmənalı deyil, onu dəstəkləyənlərlə yanaşı qəbul olunmaz hesab edənlər də var. Üçünculər isə hesab edirlər ki, analitik tərəfindən irəli sürülən sərt abstinensiya terapevtik dialoqu təhrif edə bilər və pasientin əvvəlcədən 5 müraciət etdiyi psixopatoloji vəziyyəti ilə əlaqəli olmayan yeni münaqişlərinin yaranması ilə nəticələnə bilər. Bu ideyanı dəstəkləyənlər sırasına daxil olan R.Stolorou, B.Brandşaft, C.Atvud abstinensiya prinsipinin əvəzində pasientin cari dövrdə subyektiv aləmindəki dəyişiklikləri sürətləndirən və ya ləngidən amilləri dəyərləndirməni əsas götürməlisini təklif edirdilər. Bu fikir “Klinik psixoanaliz. İntersubyektiv yanaşma” (1987) əsərində əks olunmuşdur. 3. Psixoanalitik terapiyanın məqsədi Belə hesab etmək olar ki, psixoanaliz də daxil olmaqla bütün terapiyaların yekun bir məqsədi var. İnsan sağalmaq üçün müvafiq mütəxəssisə müraciət edir. Müalicənin üsulları müxtəlif olsa da yekun terapevtik məqsəd dəyişilməz qalır. Sağlam məntiqi fikrə əsaslanaraq hər bir xəstə insanın sağalması terapiyanın istiqamətini müəyyən etməlidir. Buna görə də psixoanalitik ədəbiyyatda əsas diqqət psixoanalizin konseptual və instrumental tərəfləri üzərində qurulub. Psixoanalizin nəzəriyyəsinin və praktikasının inkişafını birlikdə nəzərdən keçirsək psixoanalitik terapiyanın məqsədinin çox olması daha çox mənəvi məsələlərlə əlaqəlidir. Onlar analitik prosesin konkret tərkib hissələri ilə daha çox əlaqəli deyil. Məsələ ondan ibarətdir ki, patologiya və norma, xəstəlik və sağlamlıq, fərd-şəxsiyyət, insan və cəmiyyət arasındakı sosial mədəni prizmadan aparılan fərqləndirmələr qarşılıqlı münasibətlərdən asılı olan nisbi anlayışlardır. Yəni terapiyanın məqsədi ilk baxışdan göründüyü kimi birmənalı ola bilməz. Real praktik fəaliyyət zamanı psixoanalitik terapiya çoxməqsədli olur. Təsadüfi deyil ki, Freyd tərəfindən irəli sürülən analitik terapiyanın məqsədi psixoanalizin 100 ildən artıq keçdiyi dövr ərzində dəfələrlə korreksiya edilərək dəyişilmişdir. Psixoanalizin təşəkkülünün ilkin mərhələsində terapiyanın məqsədi infantil amneziyaya məruz qalmış, erkən uşaqlıqdakı patogenetik travmalara qayıtmaq, onları yaddaşda yenidən canlandırmaq və müvafiq reaksiya verməkdən ibarətdir. Başqa sözlə desək, analitik terapiyanın məqsədi pasientin xəstəliyi ilə infantil hiss və həyəcanlar zamanı yaranan əlaqədən, ilgisizlikdən doğan obrazlardan qurtarmaqdır. Daha sonra Freydə aydın oldu ki, özün barədə bilgisiz omaq öz-özlüyündə patolojik hal deyil. Bu bilgisizliyin arxasında onu dəstəkləyən pasiyentin daxili müqavimətidir. Bu səbəbdən analitik terapiyanın məqsəd olaraq pasiyentin müqavimətini dəf etmək götürülə bilər. Yəni analitik keçmiş və bugün arasında itirilmiş, qırılmış əlaqələri bərpa etməyə və yaxud sıxışdırılıb təcrid olunan müqaviməti aradan qaldırmağa çalışmalıdır. Psixoanalitik nəzəriyyədə müxtəlif növ müqavimətlər nəzərdən keçirilmişdir və psixoanalizin praktikasında da müqavimətin müxtəlif formaları intensivliyinə görə ifadə olunanları aradan qaldırmaq üçün üsullar işlənib hazırlanmışdır. Bu zaman əsas müqavimət növü kimi müqavimətin aşkarlanasına qarşı olan müqavimət götürülür. Yəni əsas müalicə texnikalarının sırasına müqavimət və transfer nevrozu da daxil olur. 6 Psixoanalizə strukturlu sistem kimi yanaşdığımıza görə terapiyanın məqsədlərindən biri də eqonun qüsurlarını aradan qaldırmaqla pasiyentə köməklik göstərməkdən ibarətdir. Hansı ki, bu qüsurlar onun müdafiə mexanizmləri və adaptasiya funksiyaları ilə əlaqəlidir. Yekun olaraq analitikin əsas terapevtik fəaliyətini nəzərdən keçirsək görərik ki, terapiyanın məqsədlərindən vacib olanlar aşağıdakılardır. Psixoanalitik terapiyanın məqsədi daha çox müalicə etmək yox, pasiyentin əzablarını yüngülləşdirməkdən ibarətdir. Məsələn, Freyd deyirdi ki, “Mən yüngülləşdirirəm, Allah sağaldır.” Psixoanalitik terapiyanın məqsədi təkcə pasiyentin ayrıca götürülmüş nevrotik simptomlardan, xarakterinin anomal yollarından, bütövlükdə xəstəlikdən azad olmaq deyil, onu əhatə edən insanlara, özünə, öz xəstəliyinə olan münasibətinin dəyişilməsindən ibarətdir. Psixoanalitik terapiyanın məqsədi nəyin bahasına olursa olsun müalicənin həyata keçirilməsindən ibarət deyil. Əksinə onun yaradıcı potensialını oyatmaq, eqonu inkişaf etdirməyə yönəltmək, başqaları ilə bərabər hiss və həyəcanı yaşamaqdan ibarətdir. Psixoanalitik terapiyanın məqsədi psixikadaxili münaqişələri həll etmək deyil, insanın yetkin, müstəqil olmasından, problemləri yaradıcı həll etməsindən, qəbul etdiyi qərarlarına görə məsuliyyət daşımasından ibarətdir. 4. Pasiyentlərin seçilmə şərtləri. Təsadüfi deyil ki, Freyd öz davamçılarını psixoanalitik kimi hazırlayarkən, onlardan özlərinin psixoanalizdən keçməsini tələb edirdi. Şəxsi psixoanaliz əks-transferi müəyyənləşdirmək və ondan istifadə etmək üçün olduqca vacibdir. Bütün deyilənlərdən əlavə, psixodinamik terapiya supervaziyaları – yaşlı həmkarlarla mütəmadi məsləhətləşmələri də nəzərdə tutur. Belə məsləhətləşmələr gənc terapevtlərin mümkün səhvlərini azaltmağa imkan verir. Psixodinamik terapiya qısamüddətli ola bilər, yaxud uzun aylar və illər boyu davam edə bilər. Müalicənin müddəti işlənməli olan münaqişələrin həcmindən və məzmunundan asılıdır. Psixoterapevtik seanslar həftədə 1-3 dəfə aparılır, 45-60 dəqiqə davam edir. Psixodinamik terapiya üçün pasiyentlərin seçilmə şərtləri aşağıdakılardır: • Nevrotik səviyyəli pozuntuların olması (nevrozlar, somatoform pozuntular, qarşılıqlı münasibət problemləri və s.); • Kifayət qədər inkişaf etmiş intellektual səviyyə; • Hisslərə əməllərlə cavab verməyə nəzarət edə bilmək; • Terapevtlə konstruktiv qarşılıqlı əməkdaşlığa hazır olma; 7 MƏSLƏHƏT GÖRÜLƏN ƏDƏBİYYAT 1. Гринсон Р. Техника и практика психоанализа.— Воронеж, 1994. 2. Лейбин В. М. Психоанализ: проблемы, исследования, дискуссии. — М., 2008. 3. Нюнберг Г. Принципы психоанализа и их применение к лечению.— М., 1999. 4. Сандлер Дж., Дэр К., Холдер А. психоаналитического процесса. — М., 2007. 5. Пациент и психоаналитик: Основы Psixoanalitik işin mərhələləri Psixoanaliz texnikasına gəldikdə bunun ən mühüm üç mərhələsinin olmasını qeyd etmək lazımdır. 1. Qapalı fikirlərin aydınlaşdırılması; 2. Onun təhlili; 3. İşgüzar sazişin (həmrəyliyin) yaradılması; Qapalı fikirlərin aydınlaşdırılmasına çalışan analitik sərbəst assosiasiyalarla, köçürmə reaksiyası və müqavimət fenomeni ilə qarşılaşmalı olur. Sərbəst assosiasiyalar yolu ilə pasiyentin qapalı (şüuraltı) fikirlərini aşkarlamaq üçün ən münasib üsul belədir: pasiyenti çarpayıya (divana) uzandıran həkim özü bir qədər kənarda stula əyləşir. Xəstənin üzü əks tərəfə yönəlməli,o,həkimi görməməlidir. Seansı apararkən elə etmək lazımdır ki, hipnoz və təlqin təəssüratı yaranmasın. Başlıca məqsəd iki nəfər arasında səmimi dialoqun yaranmasıdır. Müalicə seansının əvvəlində pasiyentə bildirmək məsləhətdir ki, onların söhbətinin heç bir ssenarisi (planı) yoxdur. Pasiyent sərbəst şəkildə fikrinə gələn hər bir mövzu ətrafında danışa bilər. Xəstənin sıxıntı keçirməsinə səbəb olan bütün maneələr aradan qaldırılmalıdır. Bu, əks cinslər arasında aparılan seans zamanı daha vacib elementdir. Analtikin özünü etik cəhətcə tam məqbul aparması pasiyentin xəstələnməsinə səbəb olan fikirlərin aşkarlanmasıdır. Psixoanalizin başlıca məqsədi pasiyentin özünün başa düşməsinə nail olmaqdır. Freyd psixoanaliz texnikasını 4 mərhələdən ibarət olmasını göstərmişdir: 1. Əksmüqavimət 2. Aydınlaşdırma 3. Şərh etmə 4. Nəticə çıxarma Son mərhələdə pasiyentin ozünü dərk etməsinə nail olmaq mümkün olursa, analizin müvəffəqiyyətlə qeyd etmək mümkündür. 8 6. Köçürmə (transfer) fenomeninin formaları “Köçürmə effekti” keçmişin təsiri altinda indinin səhv qavranilmasıdır. Müalicə prosesində psixoterapevt pasiyentə keçmiş və indini düzgün qiymətləndirməyi anlada bilirsə, müalicənin səmərəsi təmin olunur. Köçürmə fenomeni və ya transferi anlayışı ciddi maneə kimi özünü göstərə bilər. Burada pasiyentin həkimi öz seksual meyllərinə qatması, onun valideyinlərinə bənzətməsi və ya digər yönümlü obyekt kimi qəbul etməsi müalicəyə ciddi maneçilik törədir. Köçürmə fenomeninə iki formada rast gəlinir: pozitiv və neqativ. Pozitiv köçürmə analitikə qarşı pərəstiş, hörmət, məhəbbət kimi hisslərlə, neqativ köçürmə isə əksinə, ədavət və nifrət kimi hisslərlə ifadə olunur. Analtik proseslər zamanı bəzən xəstənin marağı o qədər emossionallaşır ki, bu, onun vəziyyətinə müsbət təsir edərək, tezliklə sağalmasına səbəb olur. Freydin köçürmə nevrozu adlandırdığı bu vəziyyət tam əksinə də cərəyan edə bilər. Deməli, köçürmə nevrozu analitikin həm müvəffəqiyyəti, həm də müfəffəqiyyətsizliyi kimi qarşıya çıxa bilər. Təcrübəli analitiklər bu faktordan məharətlə istifadə edərək, müalicənin səmərəli olmasına nail ola bilirlər. Müqavimət-nevrotikin terapevtik əməliyyatlara qarşı çıxmasını xüsusi reaksiyası olub, nevroz əlamətlərinin müalicəyə tabe olmaması kimi qiymətləndirilir. Pasiyentin nəyə qarşı və necə müqavimət göstərməsini təhlil etmək, müvafiq tədbirlər görmək analitikin üzərinə düşür. Pasiyentlə sazişə girmək birgə mübarizə aparmaqla analitik xəstəliyin yüngüləşməsinə nail ola bilər. a) Pozitiv və neqativ transfer Adətən analitiklə pasiyenti arasında qısa müddət ərzində çox yaxşı və etibarlı münasibətlər qurulur. Pasiyent analitiklə görüşünü səbirsizliklə gözləyir, onun bütün qeydlərini, məsləhətlərini icra edir və böyük həvəslə nevrotik simptomlarının əmələ gəlmə səbəblərinin aşkarlanmasında ona kömək edir. Bu cür yaxşı gedən analitik prosesdə qəfildən pasiyentin əhval-ruhiyyəsi dəyişir. Proses pasientin emosional hisslərinin intensivləşməsi, səbəbsiz tənhalıq hissi və hətta aqressiya ilə müşahidə olunan dəyişikliyə məruz qalır. Bu da öz növbəsində analitiklə pasiyent arasındakı etibarlı münasibətə təsir edir. Freyd bu cür psixi halı transfer adlandırmışdır. O, həm də deyirdi ki, analitik iş zamanı müalicə situasiyası transferi müəyyən etmir. Analitikin üzərinə transfer olunan hisslər öz kökü ilə pasiyentin keçmişinə gedib çıxan mənbələrlə şərtlənir. Analitik iş prosesində transferin 2 forması - pozitiv və neqativ forması yaranır. Pozitiv transfer analitikə qarşı nəcib hisslərin bəslənməsidir. Neqativ transfer isə pasiyent tərəfindən analitikə qarşı neqativ hisslərin bəslənməsidir. Pozitiv transfer müxtəlif formalar qəbul edə bilər. O, qızğın və ya qəsdən yaranan sevgi hissləri ilə və yaxud gizli seksual istəklərlə ifadə oluna bilər. 9 Əgər analitik kişi, pasiyent qadındırsa analitikə qarşı nəcib hisslərin transferi çox vaxt erotik rəng alır. Seksual münasibətlərdə komplekssiz olan qadın öz analitikindən hətta cavab hissləri də tələb edə bilər. Daha ciddi və utancaq qadınlar isə bunu açıq şəkildə ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. Digər pozitiv transfer formasında çox vaxt qızlar öz yaşlı analitiklərinə onun sevimli qızı olmaq istəyi ilə qızlıq hissləri bəsləyə bilərlər. Bəzən qadınlar analitikə qarşı erotik meyllər yox, yaxın dost, boş vaxtlarda birgə intellektual söhbətlər etmək üçün yoldaş kimi hisslər bəsləyirlər. Analitik situasiyada pasiyentin yüngül vurğunluğu və bağlılığı pasiyentin özünəinamını təmin edir və məhsuldar iş aparılmasına kömək edir. Lakin hər şey öz həddində yaxşıdır. Həddən artıq vurğunluq və bağlılıq transfer nevrozunun yaranması ilə nəticələnir. Çox çətin situasiya yaranır ki, heç də hər bir analitik bundan ləyaqətlə çıxa bilmir. Pasiyentin hisslərinin bu cür dəyişilməsi ilə rastlaşdıqda analitik nə etməlidir? O, pasiyenti digər həmkarına ötürməlidir yoxsa işi davam etdirməlidir? Yaxşı olar ki, belə olan halda analitik işi davam etdirsin, çünki müqavimət kontekstində çıxış edən pasiyentin transferinin arxasında simptomların yaranma səbəbləri yatır. Eləcə də, kişi pasiyentlərdə qadınlardan fərqli olaraq əvvəllər atalarına qarşı münasibətdə ortaya çıxan intellektual müqavimət və buna bənzər reaksiyalarla əlaqəli neqativ transfer əmələ gəlir. Erotikləşmiş transferlə müşayiət olunan analitik iş zamanı yaxşı olardı ki, analitik pasiyentlə birgə onun həm adi həyatda, həm də analitik situasiyada ifadə etdiyi davranış stereotiplətini, modellərini və hisslərini incələsin. Belə ki, transfer olunan neqativ və ya pozitiv hisslər o, analitikin yanına gəldikdən əvvəl də mövcud idi. Buna görə də analitikin üzərinə köçürülən digər hisslər pasiyentin digər insanlarla, xüsusən valideynləri ilə olan münasibətlərinin əks olunmasından başqa bir şey deyil. Şəxsiyyətlərarası münasibətlərin bu aspektlərinin işlənilməsi analitikə olan hisslərinin səbəblərini tapmağa kömək edir. Lakin çətinlik bundan ibarətdir ki, erotikləşmiş transferi işləmək analitikdən böyük məharət və həddən artıq səbirlilik, dözümlülük tələb edir. b) Transferin nevrozu Freyd transfer problemini nəzərdən keçirərkən qeyd edirdi ki, analitik prosesdə pasiyentin keçmiş hissi yaşantıları canlanır. Bu hissi yaşantıların canlanması xatirələr formasında deyil, çox vaxt analitikin şəxsiyyətinə pasiyentin münasibəti formasında olur. Sanki, pasiyentin psixikasının dərinliklərində yerləşənlər çıxarılır, onlar yenidən çap olunur. Bununla da pasiyentin həkimə müraciət etdiyi ilkin xəstəlik müəyyən dəyişikliyə məruz qalır. Daha dəqiq desək, onun xəstəliyi elə bir inkişaf yoluna keçir ki, sanki bu, nevrozdur. Freyd bunu transfer nevrozu adlandırmışdır. Başqa sözlə, köhnə xəstəliyin yeni variantı və yaxud süni nevrozdur. Əgər analitik terapevtik işin əvvəlində nevrotik xəstəliyin yaranma səbəblərini araşdırırsa, o daha sonra transfer nevrozunu öyrənməyə başlayır. 10 Analitik üçün növbəti çətinlik transfer nevrozunu öyrənəndə özünün obyekt kimi ortaya çıxmasıdır. Pasiyentin müxtəlif müqaviməti ilə mübarizə aparmaq azmış kimi özünün heç də asan olmayan terapevtik fəaliyyətini də araşdırmaq məcburiyyətində qalır. Analitik proses zamanı ortaya çıxan yeni ağrılı hallar, hətta psixoanalizin özünün effektivliyini də şübhə altına sala bilər. Həqiqətən də belə bir sual ortaya çıxır. Bu necə müalicə üsuludur ki, onun istifadəsi zamanı yeni xəstəlik – transfer nevrozu əmələ gəlir? Belə olan halda terapevtik fəaliyyətin nə faydası var? Yaxşı olmazmı ki, digər üsullardan istifadə edilsin? Freydə bu sualları verənlər iki fərqli məqsəd güdürdülər. Məkrli olanlar psixoanalizi aşağılamaq üçün bu fikirləri səsləndirirdilər, digərləri isə psixoanalizə töhvələr verməyi düşünürdülər. Freyd transfer nevrozunu nəzərdən keçirərkən bu fikirdə idi ki, psixoanalitik müalicənin özü nevroz yaratmır. Psixoanaliz sadəcə olaraq nevrotiklərin psixikasının dərinliklərində olanları aşkarlayır. Digər terapiya növlərində də transferlər bu və ya digər formada olurlar. Pasiyentin həkimə nəcib və yaxud acıqlı münasibəti istənilən hallarda yaranır. Lakin digər terapiyalarda bu hisslər spontan olaraq baş qaldırır və müalicə prosesi üçün əhəmiyyətli olmadığından o, izlənilmir. Psixoanalizdə transferin məxsusiliyi ondan ibarətdir ki, analiz prosesi zamanı transfer müqavimət forması alır. Bu səbəbdən də analizdə transferin müqavimətə çevriləcəyi anı gözləmək önəmlidir. Həmin andan sonra analitik iş müqavimətin keçirilməsinə doğru yönəlir. Həkimə olan nəcib və ya acıqlı hissləri araşdırmağın özü nevrotik xəstəliyin başa düşülməsinə və dərk edilməsinə gətirib çıxarır. Analitik iş zamanı transferini başa düşən pasiyent analitiklə olan münasibətlərinin əsl mahiyyətini dərk edə bilir və bununla transfer nevrozundan qurtulur. Bu özü bir modelə çevrilir və pasiyent real həyatda da digər insanlarla qarşılıqlı münasibətlərində analoji obrazdan istifadə edəcək. c) Erotikləşmiş transfer və əks transfer Transferlərlə işləmək böyük təcrübə vərdişləri, təkcə pasiyentlərin daxili aləmləri ilə deyil, həm də öz şüursuzluqları ilə işləmək bacarığı tələb edir. Məsələ bundan ibarətdir ki, psixoanalitik situasiyada analitikin özünün də öz hissi yaşantılarını pasiyentlərə köçürdükləri hallar da baş verir. Bu hal psixoanalizdə əks transfer – kontrtransfer adını almışdır. Transfer və əks transfer arasında qalan analitik terapevtik işi gözlənilməz situasiyalarla nəticələndirə bilər. O, əsasən pasiyentin seksual meyllərinə cavab vermək istəyindən qorxaraq müqavimət göstərməkdən yaranır. Həqiqətən də bu hal uğurlu psixoanalitik müalicə yolunda problemli bir vəziyyət hesab olunur. Təsadüfi deyil ki, Freyd öz işlərindən birini – 1915-ci ildə yazdığı “Transferdəki sevgi barədə qeydlər” işini buna həsr etmişdir. 11 MƏSLƏHƏT GÖRÜLƏN ƏDƏBİYYAT https://www.youtube.com/watch?v=LkIUomiQkLU 1. Гринсон Р. Техника ипрактика психоанализа.— Воронеж, 1994. 2. Нюнберг Г. Принципы психоанализа иих применение клечению неврозов.— М., 1999. 3. Психоаналитическая хрестоматия. Клинические труды / Под общ. ред. М.В.Ро машкевича. — М., 2005. 4. Райх В. Характероанализ.— М., 1999. 5. Сандлер Дж., Дэр К., Холдер А. Пациент психоаналитического процесса.— Воронеж, 1993. 6. Столороу Р., Брандшафт Б., Атвуд Интерсубъективный подход. — М., 1999. Дж. ипсихоаналитик. Клинический Основы психоанализ. 7. Томэ Х., Кэхеле Х. Современный психоанализ. Т. 1. Теория. — М., 1996. 8. Томэ Х., Кэхеле Х. Современный психоанализ. Т. 2. Практика. — М., 1996. 9. Феничел О. Проблемы психоаналитической техники // Психоаналитический вестник, 1999. — № 7 (1). 10.Французская психоаналитическая школа / Под ред. А.Жибо, А.В. Россохи на. — СПб., 2005. 11. Фрейд З. Введение впсихоанализ: Лекции.— М., 1995. 12. Фрейд З. Замечания о«любви вперенесении» // Психоаналитические этю ды.— Минск, 1997. 1 3. Хайманн П. О контрпереносе / Антология современного психоанализа. Т. 1. — М., 2000. 14. Эра контрпереноса. Антология психоаналитических исследований (1949–1999)/ Сост., науч. ред. и предисл. И. Ю. Романова. — М., 2005. 15.Эротический и эротизированный перенос / Под общ. ред. М.В. Ромашкевича. — М., 2002 7. Yuxugörmənin təhlili. Freyd daima sübut etməyə çalışmışdır ki, yuxugörmələr psixoloji pozuntuların meydana çıxmasında sükançı rolunu oynayan bir amildir. Başqa sözlə,yuxugörmələr heç də təsadüfən və məzmunsuz. Onlar həmin şəxs üçün yerinə yetirilməsi mümkün olmayan arzu və istəyin başqa formada icrasıdır.Şüursuzluğun məhsulu olan yuxugörmələr psixoanalitik 12 üçün geniş imkanlar yaradır. Yuxugörmələrin məzmununa nüfuz edərək, onu psixoanalitikin tədqiqat materialına çevirmək üçün Freyd əsasən iki anlayışdan istifadə etməyi təklif etmişdir: 1.Yuxugörmələrin təhlili 2.Yuxugörmələrin yozulması Yuxugörmələrin təhlili yuxunun qapalı məzmununun açılmasını (aydınlaşdırılmasını), yuxunun pozulması isə əksinə, yuxugörməni məzmununu və simvollarının tapılmasını nəzərdə tutur. Yuxugörmələri təhlil edərkən, bir neçə qanunauyğunluqlara istinad edilməlidir. Bunlar aşağıdakılardır. *Qatılaşdırma; *Yuxugörmənin yerdəyişməsi; *Fikirlərin görmə obrazlarına çevrilməsi. Freydin fikrincə,yuxunun konkret məzmunu olduqca az məlumata malik olur. Onun qapalı məzmunu daha genişdir və xirdalanmalıdır. Bu,qatılaşmadır. Yerdəyişmə “senzuranın” nəticəsi olub, yuxugörmənin simvollarla,işarələrlə ifadə formasıdır. Fikirlərin görmə obrazlarına çevrilməsi isə beyin qabığının mürəkkəb funsiyalarından biri olub mücərrəd ifadələrin konkretləşdirilməsi kimi başa düşülməlidir.Yuxugörmələrin təhlili prosesində başlıca məsələ sərbəst assosiasiyalar metodundan istifadə etməkdir. Məqsədinə nail olmağı çalışan analitik aşağıdakı 3 şərtə əməl etməlidir: 1. Yuxunun məzmunundan asılı olmayaraq,analitik şüuraltı sahədə cərəyan edən hadisələri axtarmağa cəhd etməlidir.Yəni bilavasitə yuxunun məzmunu nə qədər aydın məzmun ifadı edirsə etsin,o,yalnız simvollardır. 2. Yuxugörmələri təhlil edərkən onu bir neçə elementlərə bölmək məsləhət görülür. Pasiyentə təklif edilir ki, o, hər bir elementi ayrılıqda izah etsin və bu zaman sərbəst assosiasiyalardan çəkinməsin.Yəni fikrinə ilkin gələn hər şeyi olduğu kimi izah etsin. 3. Analitik pasiyentin səbrlə dinləməli, heç nəyi diqqətdən yayındırmadan, qapalı fikirlərin sərbəst açılmasını gözləməlidir. Bu günədək psixoanalizə olan münasibət kontrast olaraq qalmaqdadır.Bu problemə Freydin panseksualistik yanaşması kəskin tənqidlə qarşılaşmış və ciddi müqavimətə heç də həmiş tab gətirı bilməmişdir.Hələ öz sağlığında Freydi tənqid edən tələbələri gec tez psixoanalizin iflasa uğrayacağını qeyd etmişlər. Lakin bütün bunlar psixoanalizi sıradan çıxara bilmədi. Müalicə metodu kimi bu üsuldan bir çox ölkələrdə müvəffəqiyyətlə istifadə edilməkdədir. 13 14
