HARİTALARDA ÖLÇEK UZUNLUK VE ALAN HESAPLAMALARI Narin DUMAN • HARİTALARDA ÖLÇEK: • Ölçek: Yeryüzünün haritaya aktarılırken kaç kez küçültüldüğünü • • • • gösteren orandır. Kesir ölçek ve çizgi ölçek olmak üzere iki çeşittir. Ölçek Türleri: 1) Kesir Ölçek: Haritada payı 1 olan kesirli sayılarla gösterilir. 1 Haritadaki uzunluk 500 000 Gerçek uzunluk • • • Ölçek= • HU GU • Örneğin, 1/100 000 ölçekli bir haritada 1 cm ile gösterilen bir uzaklık gerçekte 100 000 cm ( yani 1 km) dir. • Örneğin, 1: 200 000 ölçekli bir haritada gördüğümüz her 1 cm , gerçekte 200 000 cm dir • yani haritadaki 1cm gerçekteki 2 km yi göstermektedir. • 2) Çizgi Ölçek: Haritaların ölçeğinin eş bölmeli (çentik) çizgiler üzerinde ifade edilmesidir. Cetvel kullanmadan uzunluk ölçülebilir. Ayrıca haritaların küçültülmesi ya da büyütülmesi durumunda da bozulma olmaz. Bu nedenle daha kullanışlıdır. • Bu ölçeğin kullanıldığı bir haritada, gördüğümüz her 1 cm = 5 km dir. Bu ölçekte çizilmiş bir haritada gördüğümüz her 1cm gerçekteki 10 km yi göstermektedir. Çizgi ölçekten yararlanarak ölçek bulma • Ölçekleri Birbirine Çevirme: • Örnek: 1/100.000 kesir ölçeğinin çizgi ölçeğe nasıl dönüştürüldüğü aşağıda gösterilmiştir. • • • • • 1 100 000 1 Birinci Adım: Haritadaki 1cm gerçekteki 100 000cm yi gösterir . Yani 1 cm →1 km yi gösterir. HU = 1cm GU = 100 000 cm 0 1 2 3km İkinci Adım: Bir doğru çizilerek 1’er cm lik eşit aralıklara bölünür. 1 cm Üçüncü Adım: Her 1cm lik aralık 1 km yi gösterecek şekilde düzenlenir. • Örnek: 1/1 500 000 kesir ölçeği çizgi ölçek olarak düzenleyiniz. Örnek: 1/ 600 000 kesir ölçeği çizgi ölçeğe çeviriniz. Bu ölçeğin kullanıldığı bir haritada 1cm = 600 000 cm = 6 km dir. ( 1cm → 6km yi gösterecek şekilde düzenleriz). 6 0 6 1 cm 12 18 24 km • Örnek: Aşağıda verilen çizgi ölçeği kesir ölçek olarak yazınız. GU 5 0 HU 5 10 15 1cm • Çözüm: Ölçeğin aralıkları 1 cm dir. 1cm lik uzunluk • bu ölçekte 5 km yi göstermektedir. • Başka bir deyişle 1cm= 5 km dir. 20 km • Örnek: Aşağıda verilen ölçeği kesir ölçek olarak yazınız. • GU • HU HU Ö= GU • Bu ölçekte HU= 1 cm • • GU= 3 km GU= 300 000 cm 1 Ö= 300 000 • Örnek: Aşağıdaki çizgi ölçeği kesir ölçeğe çeviriniz. • • GU = 40 km HU • Haritalarda Uzunluk ve Alan Hesaplamaları • Haritaların ölçeği kullanılarak haritada yer alan iki nokta arasının kuş uçuşu gerçek uzaklığı ya da haritadaki bir bölgenin iz düşümsel gerçek alanı hesaplanabilir. • Haritalarda Uzunluk Hesaplaması: • Gerçek alan haritalara aktarılırken haritanın ölçeğinin paydası kadar küçültülmüştür. • Haritadaki bir uzunluğun gerçekte ne kadar olduğunu bulmak istersek ölçek paydası kadar büyütmemiz gerekir. • • GU = HU x Ölçek Paydası • Örnek Soru 1: • 1/ 200 000 ölçekli bir haritada 3 cm ile gösterilen bir karayolu gerçekte kaç km dir.? • (1/200 000 ölçekli bir haritada 1cm ile gösterilen bir uzaklık gerçekte 200 000 cm dir. Km ye çevirirsek 1cm = 2 km dir.) • 1.yol: Ölçek formülü ile çözülebilir. • GU= HU x Ölçek Paydası • GU= 3 x 200 000 • GU= 600 000 cm = 6 km • 2.yol: Doğru orantı yöntemiyle de çözülebilir. • • • • • • HU 1 cm 3 cm 1x = 3 x 2 1 1 x = 6 km GU 2 km x km • Örnek Soru 2: • 1/ 500 000 ölçekli bir haritada 5 cm ile gösterilen bir demir yolu gerçekte kaç km dir? • 1.yol: • GU= HU x Ö.P. • GU= 5 x 500 000 • GU= 2 500 000 cm= 25 km ( km yi cm ye çevirirken 5 sıfır silinir.) • 2.yol: Bu haritada 1cm ile gördüğümüz bir uzunluk gerçekte 500 000 cm. dir. Kilometreye çevirirsek 1cm = 5 km dir. • • • • • • HU GU 1 cm 5 km 5 cm x km x = 5x5 x = 25 km • Örnek soru 3: Gerçekte 120 km uzunluğundaki bir demir yolu • 1/600 000 ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir? • Çözüm: GU= HU x Ölçek Paydası • • • • • 120 km = HU x 600 000 12 000 000 cm = HU x 600 000 600 000 600 000 HU= 20 cm • 2. yol: (Doğru orantı) Bu ölçekte 1cm → 6 km yi göstermektedir. • • • • • • 1cm 6 km ise x cm 120 km dir. 6x = 120 x = 120 6 x = 20 cm • Örnek Soru 4: Yozgat ile Sivas arası uzaklık gerçekte 150 km dir. • 1/5 000 000 ölçekli bir haritada bu iki şehir arası kaç cm ile gösterilir? • 1. yol : • GU= HU x Ölçek Paydası • 150 km = HU x 5 000 000 cm • 15 000 000 = HU x 5 000 000 • 5 000 000 • HU = 3 cm 5 000 000 • 2. yol: • 1/5 000 000 ölçekli haritada 1cm → 50 km yi göstermektedir. • 1cm • • • • 50 km ise x cm 150 km dir 50x = 150 50 50 x = 3 cm Uzunluktan Yararlanarak Ölçek Bulma: Örnek Soru 5: Haritada 7 cm ile gösterilen bir uzunluk gerçekte 35 km olduğuna göre haritanın ölçeğini bulunuz. HU Ölçek= GU 7cm Ölçek = 7 cm = 35 km 7 = 35 00000 cm 1 7 = 35 00000 7 500 000 Örnek Soru 6: Haritada 4 cm ile gösterilen bir uzunluk gerçekte 28 km olduğuna göre haritanın ölçeğini bulunuz. HU Ölçek= GU 4 cm Ölçek = 4 cm = 28 km 4 1 4 = 28 00000 cm = 28 00000 4 700 000 • Haritalarda Alan Hesaplama: Bir bölgenin haritadaki alanı ile haritanın ölçeğinden yararlanarak bu yerin gerçek iz düşüm alanını hesaplayabiliriz. • Örnek 1: • 1/400 000 ölçekli bir haritada bir gölün alanı 3 cm² olarak gösterilmiştir. Bu gölün gerçek alanı kaç km² dir? • 1. yol: 2.yol: • GA = HA x (Ö.P.)² 1/ 400 000 ölçekli bir haritada 1cm = 4km • GA = 3 x ( 400 000)² (1 cm)²= ( 4km)² • GA= 3 x 160.000.000.000 cm² 1 cm²= 16 km² • GA = 480.000.000.000 cm² 1 cm² 16 km² • GA = 48 km² 3 cm² x km² x = 3 . 16 km² yi cm² ye çevirirken 10 sıfır x = 48 km² silinir. • Haritalarda Alan Hesaplama: Bir bölgenin haritadaki alanı ile • • • • • • • • • haritanın ölçeğinden yararlanarak bu yerin gerçek iz düşüm alanını hesaplayabiliriz. Örnek 1: 1/700 000 ölçekli bir haritada bir gölün alanı 6 cm² olarak gösterilmiştir. Bu gölün gerçek alanı kaç km² dir? 1. yol: 2.yol: GA = HA x (Ö.P.)² 1/ 700 000 ölçekli bir haritada 1cm = 7km GA = 6 x ( 700 000)² 1 cm²= ( 7km)² GA= 6 x 490.000.000.000 cm² 1 cm²= 49 km² GA = 2.940.000.000.000 cm² 1cm² 49 km² GA = 294 km² 6cm² x km² x = 6 . 49 x = 294 km² • HARİTACILIĞIN TARİHSEL GELİŞİMİ • Türk ve Müslüman Haritacılar • Orta çağda İslam dünyasında haritacılık alanında çalışma yapan • • • • • • bilim insanlarından bazıları şunlardır: Harizmi: Dünyanın görünümü adlı eserinde, Batlamyus’un Coğrafya adlı eserindeki bilgileri güncellemiş ve geliştirmiştir. Bu eserinde 2402 şehir ve coğrafi unsurun koordinatları yer almıştır. Ayrıca bir de dünya haritası çizmiştir. Belhli Ebu Zeyd: Haritacılık okulu kurmuştur. Ayrıca ‘İklimlerin Görünümü’ adlı eseri yazmıştır. Biruni: Astronomi çalışmaları ve Dünya’nın şekli ile ilgili hesaplamalar yapmıştır. Kaşgarlı Mahmut: Bilinen en eski Türk haritasını çizmiştir. Bu haritada 11. yüzyılda Türk topluluklarının yaşadığı bölgeleri göstermiştir. Bu harita Divan-ı Lügati’t Türk adlı eserinde yer almaktadır. • İdrisi: Kartoğrafya biliminin gelişmesine katkı sağlayan en önemli Müslüman bilim adamlarındandır. 1154 yılın "Uzak Diyarlara Seyahatler Kitabı ( Roger’in kitabı) " adlı eserinde bir de dünya haritası koymuştur. Bu harita 300 yıl boyunca dünyanın en doğru haritası olarak kabul edilmiştir. Ayrıca dünyanın şeklinin küre olarak kabul etmiş ve çevresinin uzunluğunu 36.900 km olarak hesaplamıştır. • Mürsiyeli İbrahim: 1461 de Trablusgarp’ta çizdiği Akdeniz haritası zamanın en doğru haritalarındandır. Akdeniz, Ege denizi, Batı Avrupa kıyıları ve İngiliz adalarını mükemmel doğrulukta çizmiştir. • Ali Macar Reis: 1567’de yedi haritadan oluşan bir atlas oluşturmuştur. Çizimini yaptığı haritalar; Karadeniz, Doğu Akdeniz, İtalya, İber Yarımadası, İngiliz Adaları, Avrupa’nın Atlantik kıyıları, Ege Denizi Yunanistan ve Dünya Haritalarıdır. Piri Reis: Asıl adı Ahmed Muhiddin Pirî'dir. Çizdiği iki dünya haritası ve Kitab-ı Bahriye adlı eseri ile dünya kartoğrafya tarihi içerisinde çok önemli bir yere sahiptir. Piri Reis tarafından çizilmiş Dünya haritasında, Atlas Okyanusu’nun iki yakasını ihtiva edecek şekilde • Batı Afrika kıyıları; • Asor, Kanarya ve • Yeşilburun • Takımadaları; • Atlas Okyanusu, • Güney Amerika ile • Orta Amerika’nın • bilinen kısımları; Florida ve Antiller yer almaktadır. Piri Reis, çizimlerin yanı sıra başta kendi ismi olmak üzere ilgili yerlerin özelliklerini, ne zaman ve kim tarafından keşfedildiğini, haritayı çizerken hangi haritalardan faydalandığını belirten çeşitli açıklamaları da haritasına eklemiştir. Parşömen üzerine renkli çizilen harita; çeşitli bölgelere ayrılmış, her bölge ile ilgili bilgi verilmiş ve o bölgede yaşayan ve yetişen ilginç hayvanların ve bitkilerin resimleri de çizilmiştir. Dağlar, nehirler, denizler, denizlerin kumlu sığ yerleri ve görülmeyen kayalık kısımlar da gösterilmiştir. Kâtip Çelebi: Cihannüma adlı eserinde çeşitli yerlerin fiziki ve beşerî özellikleri hakkında çok detaylı bilgiler vermiştir. Eserinde 27 tane harita bulunur. Hint Okyanusu ve Çin Denizi’nin haritasını da çizmiştir. Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS): Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS); coğrafyada, kartoğrafyada ve mekânsal dağılımı konu alan pek çok alanda yaşanan en önemli gelişmelerden birisidir. CBS; bugün coğrafyacıların, çeşitli mühendislik alanlarındaki uzmanların ve hatta günlük hayatta insanların çok farklı alanlarda kullandığı gelişmiş bir sistem hâline dönüşmüştür. CBS; haritaların bilgisayarlar ve bunlara yardımcı çeşitli teknolojik araçlar yardımıyla hazırlanması, saklanması ve kullanılmasını sağlayan bir araçlar ve işlevler bütünüdür. CBS, bir sistem olduğu için çeşitli öğelerin bir araya gelmesinden oluşmaktadır. CBS’nin temel öğeleri ve bileşenleri; - bilgisayar (donanım), - CBS programı, - veriler, veri yönetimi analiz yöntemleri - ve kullanıcılardır. CBS’nin çalışma sistemi ve yapısı aşağıda verilmiştir Bunlar: • Haritalama için toplanan mekânsal veriler, belirli bir düzen içinde depolanır ve saklanır. • Sistemde depolanan bütün bilgiler mekânsal yani coğrafi tabanlı olarak bütün koordinatları ile birlikte depolanır. • Depolanmış bilgiler istenildiği anda değiştirilebilir veya dönüştürülebilir. • Bilgiler istenildiği anda sunulabilir, sorgulanabilir, analiz edilebilir ve kullanılabilir. • Haritalama veya rapor oluşturma yapılabilir. Uzaktan Algılama Yöntemi: Atmosfer veya uzayda bir platforma yerleştirilmiş algılayıcı aracılığıyla yeryüzündeki fiziki ve beşerî her türlü mekânsal özelliğe ait bilginin toplanması, incelenmesi ve kaydedilmesi yöntemidir. Uzaktan algılama yönteminin sağladığı faydalar şunlardır: • İnsanların, yeryüzünde kolayca ulaşılamayan yerler de dâhil olmak üzere, yeryüzünü kuş bakışı olarak sürekli görüntüleyebilmelerini sağlar . • Yeryüzü ile ilgili güncel bilgiler kolay, hızlı ve ucuz biçimde sunulur. • Detaylı görüntüler sunar ve analiz imkânı sağlar. • Görüntünün sürekli kaydedilmesi, zaman içindeki değişimlerin karşılaştırılmasına ve analiz edilmesine imkan sağlar. • İş gücü ve zamandan büyük tasarruf sağlar. • Mekânsal Verilerin Haritaya Aktarılması: • Haritalarda mekânsal verilerin gösterilmesinde üç temel • • • • sembol kullanılır. Bunlar nokta, çizgi ve alandır Noktalama Yöntemi: Mekânsal verilerin konumunun, dağılışının, sayısının ve yoğunluğunun noktalar yardımıyla gösterilmesidir. Bu yöntemle yerleşmeler, nüfus, sanayi tesisleri, tarım ürünlerinin dağılışı, okullar vb. pek çok özellik gösterilebilir. Çizgi Yöntemi: Akarsular, yollar, sınırlar, rüzgâr yönleri vb. özelliklerin harita üzerinde çeşitli biçimlerdeki çizgilerle gösterilmesidir. Alan Yöntemi: Yeryüzünde geniş yer kaplayan göl, ova, orman, idari bölge vb. alanların harita üzerinde hücreler içine alınarak buraların farklı renk, işaret ve tonlamalar ile gösterilmesi yöntemidir. • HAZIRLAYAN : NARİN DUMAN • KAYNAK : MEB 9. Sınıf Coğrafya Ders Kitabı ( 2020)
