İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ............................................................................................................................................ 1 2. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE GENEL ENERJİ ................................................................................... 2 3. PİYASA KAVRAMI ................................................................................................................................ 5 4. ELEKTRİK PİYASALARI ...................................................................................................................... 5 5. LİSANSLI ELEKTRİK ÜRETİMİ ........................................................................................................... 5 6. LİSANSSIZ ELEKTRİK ÜRETİMİ ........................................................................................................ 6 7. LİSANSSIZ ELEKTRİK ÜRETİMİNİN GELİŞİMİ ............................................................................... 7 KAYNAKLAR ........................................................................................................................................... 11 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Dünyada 2018 Yılı Birincil Enerji Kullanımı [11] .......................................................................... 2 Şekil 2. Dünyada 2018 Yılı Birincil Enerjiden Elektrik Üretim Durumu [11] ............................................. 3 Şekil 3. Türkiye'de Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı [12] ........................................ 3 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Türkiye'nin Elektrik Kurulu Gücü İstatistiği [13] ........................................................................... 4 Tablo 2. Ülkelerin 2018 Yılı Yenilenebilir Enerji Güç Kapasitesi (GW) [14] ............................................. 4 Tablo 3. Türkiye'de Lisanssız Elektrik Üretim Faaliyetleri [30]................................................................... 6 Tablo 4. 2015 Yıl Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [31] ....................................... 8 Tablo 5. 2016 Yılı Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [32] ...................................... 8 Tablo 6. 2017 Yıl Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [33] ....................................... 8 Tablo 7. 2018 Yıl Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [34] ....................................... 9 Tablo 8. 2019 Yıl Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [35] ....................................... 9 Tablo 9. 2015-2017 Yılları Arası Lisanssız Kurulu Gücün İllere Göre Dağılımı ......................................... 9 Tablo 10. 2018-2019 Yılları Arası Lisanssız Kurulu Gücün İllere Göre Dağılımı ..................................... 10 Tablo 11. Lisanssız Elektrik Üretimi Güneş Enerjisi Kurulu Güç Grafiği ................................................. 10 1 LİSANSSIZ ELEKTRİK ÜRETİM MEVZUATINDA OLAN GELİŞMELERİN İNCELENMESİ ABDULLAH ZORLU ÖZET Elektrik Piyasası Kanunu’na göre elektrik üretim faaliyetleri de dahil olmak üzere, tüm piyasa faaliyetlerinde bulunmak isteyen kişilerin lisans alması gerekir. Lakin kanunun ilgili maddesi uyarınca üretim faaliyetlerinde bulunmak isteyen kişilere lisans alma ve şirket açma yükümlülüğü olmaksızın kendi ihtiyacını karşılamak üzere üretim faaliyetlerinde bulunma imkânı verilmiştir. Bu faaliyet kapsamında yenilenebilir enerji kaynakları kullanılarak enerji üretimi gerçekleştirmek gerekmektedir. Bu kaynakların yaygın olarak kullanımı, enerji üretimi sırasında geleneksel enerji kaynaklarına göre daha az çevresel sorunlara yol açması tercih sebebi olmaktadır. Elektrik ihtiyacı bilişim, teknoloji ve inovasyon çalışmaları ile doğru orantılı olarak artış göstermektedir. Yürütülen çalışma neticesinde, lisanssız elektrik üretim mevzuatındaki gelişmelerin yenilenebilir enerji kaynakları üzerindeki etkisi ve esasları dikkate alınarak hazırlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Lisanssız elektrik üretimi, Enerji, Yenilenebilir 1. GİRİŞ Gelişmekte olan ülkelerde artan nüfus ve sanayiye eğilim enerjide olan talebin artışına sebep olmaktadır. Enerji, her alanda önem kazanırken üretim ve tüketim açısından ülkenin ekonomik ve sosyal kalkınma potansiyeli ile eş zamanlı yükselmektedir [1]. Enerji ve bunun kullanımı ile ilgili tarih öncesi dönemlerden beri söz konusu olan mücadele geçtiğimiz yüzyıldan itibaren farklı boyutlarda devam etmektedir. Dünyanın değişik bölgelerinde yer alan farklı ülkeler, gruplar ya da birlikler enerjide yeni arayışlarını sürdürmektedirler. Kişi başı enerji maliyetleri çok yüksek olan bölgelerde enerji maliyetlerini düşürmek, enerji verimliliğini sağlamak, tarımda suyun etkin kullanımını gerçekleştirmek, iklim değişikliğinden en az etkilenmek ve enerji güvenliğini temin etmek için taahhütler verilmektedir [2]. Gelişmekte olan ülkelerin hedeflerine ulaşmak için bir formül arayışında oldukları, mevcut dünyadaki enerji durumunun söz konusu bu hedefleri başarmada elverişsiz kaldığı bu nedenle, sürdürülebilir büyüme ve enerji verimliliği için tarımda ve sanayide enerjiden bir katalizör olarak yararlanılması gerektiği belirtilmektedir [3]. Fosil enerji kaynaklarının kısıtlı olduğu Türkiye’de geniş çapta bir güneş enerjisi potansiyeli bulunmaktadır. Ancak bu potansiyel üzerinde derinlemesine Ar-Ge araştırmaları ve daha sonrasında pratik uygulamalar yeterli düzeyde 2 yapılmamaktadır [4]. Türkiye’de genel anlamda fosil enerji kaynakları hammaddesi bakımından zengin değildir. Dolayısıyla hammaddeye bağımlıdır. Ekonomik büyüme ile birlikte enerjiye duyulan ihtiyaç da arttığından enerji hammaddeleri ithalatı önemli boyuttadır [5]. Bu bağlamda Türkiye'nin enerji politikalarında çeşitlendirmeye gitmesi gerektiği söylenebilir. Türkiye’de bol miktarda bulunan hidrolik, rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir enerjilerin payının artırılması, enerji verimliliğinin sağlanması, nükleer enerjiyi de ekleyerek bir enerji karışımının oluşturulması önem arz etmektedir [6]. Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) ülke grubundaki ortalama mevcut duruma bakıldığında, kömür, petrol ve gazdan oluşan fosil yakıt kaynaklarından elektrik üretim oranının 2017 yılında %56 olarak gerçekleştiği belirtilmektedir [7]. Aynı unsurlar açısından Türkiye’deki durum değerlendirildiğinde 2018 yılında fosil kaynaklı elektrik üretiminin 2018 yılında %72,54 oranında seyrettiği, 2019 yılında %57,42 seviyelerine gerilediği ifade edilmektedir [8]. Tükenmez enerji kaynağı ise uzun gelecek vaat eden, daimî kullanıma açık olan doğal yollar ile elde edilen yenilenebilir enerji anlamına gelmektedir [9]. Günümüzde fosil yakıtlara alternatif olarak yenilenebilir enerji kaynakları büyük önem arz etmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının tercih edilmelerinin en önemli nedenleri dışa bağımlılıklarının olmaması ve sonsuz miktarda olmalarıdır. Yenilenebilir enerji kaynakları arasında güneş enerjisi temiz, çevreci olması yanında ülkemizin uzun güneşlenme sürelerine sahip olması nedeniyle üzerinde titizlikle çalışılan bir konu haline gelmiştir. Ülkemiz güneş kemeri adı verilen bölge içerisinde yer almaktadır [10]. Güneydoğu Anadolu Bölgesi güneş ışınım değeri en yüksek bölge olup Akdeniz Bölgesi ikinci sırada yer almaktadır. Buda yenilenebilir enerjide çatı mevzuatının uygulanabileceği bölge kıyaslarında önemli bir parametre haline gelmiştir. Yüksek ışınım değerleri ve proje alanlarının varlığı güneş enerjisine yönelimi arttırması gerekmektedir. Bu çalışmada, kullanılan enerji kaynakları incelenerek lisanssız elektrik üretim miktarları değerlendirilmiştir. İlgili üretim biçimlerinden yenilenebilir enerji alanında lisanssız elektrik üretimi mevzuatına göre uygulanma usulleri ve güncel durumu ele alınmıştır. 2. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE GENEL ENERJİ Dünya’da enerji ihtiyacının çoğunluğu birincil enerji kaynakları tarafından karşılanmaktadır. 2018 yılında dünyada birincil enerji kullanım miktarı 13864,9 Mtep (milyon eşdeğer petrol) olmuştur. Şekil 1’de birincil enerji kullanımında en yoğun kullanılan kaynaklar sırasıyla; petrol (%33,6), kömür (%27,1) ve doğalgaz (%23,8) olduğu gözlemlenmektedir. Burada diğer enerji kaynakları sırasıyla rüzgâr, güneş biyoyakıt ve jeotermal enerji kaynaklarıdır [11]. Şekil 1. Dünyada 2018 Yılı Birincil Enerji Kullanımı [11] 3 Dünyada 2018 yılı elektrik enerjisi üretimi Şekil 2’te verilmiştir. Birincil enerjiden elektrik enerjisi üretim miktarı 26614.8 TWh olarak gerçekleşmiştir. Elektrik üretiminde en büyük paya sahip olan birincil enerji kaynakları sırasıyla; kömür (38), doğal gaz (23.2) ve hidrolik (15.8) olarak gerçekleşmiştir [11]. Şekil 2. Dünyada 2018 Yılı Birincil Enerjiden Elektrik Üretim Durumu [11] 2018 yılı Türkiye elektrik enerjisi üretimi bir önceki yıla göre %2,5’e karşılık gelen 7524 GWh artış ile 304802 GWh, tüketim ise yine %2,5’ e karşılık gelen 7464.8 GWh artış ile 304166 GWh olmuştur. Enerji üretiminin kaynaklara yönelik dağılımı sırasıyla; kömür (%36,4), doğalgaz (%30,3), hidrolik (%19,6), rüzgâr (%6,5), güneş (%2,9), jeotermal (2.4), biyoenerji ve atık (%1,2) ve asfaltit (%0,7) şeklindedir [12]. Şekil 3. Türkiye'de Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklar Bazında Dağılımı [12] 1970-2018 yılları arasında Türkiye’de kurulu güç değerleri Şekil 5’te verilmiştir. Türkiye’de Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2016 yılı için yayınlanan Mavi Kitap Raporu’na göre; ülkemizin taş kömürü rezervi 1380,5 milyon ton, linyit rezervi 14764,9 milyon ton, petrol rezervi 50169 milyon ton, doğal gaz 23,2 milyar 𝑚3 olarak belirtilmektedir. 2018 yılı itibariyle Türkiye’de kurulu elektrik santral kurulu gücü 88550.8 MW’dır. Türkiye’nin kurulu güç istatistiği 2000-2018 yılları arasında 61286.7 MW artış göstermiştir [13]. Her yıl tüketim miktarlarının artmasına yönelik bir çalışma oluşturulması gerekmektedir. 4 Tablo 1. Türkiye'nin Elektrik Kurulu Gücü İstatistiği [13] Dünyada en yaygın kullanılan yenilenebilir enerji kaynakları; hidrolik, jeotermal, biyokütle, güneş ve rüzgâr enerjisidir. Yenilenebilir Enerji Kaynakları Küresel Durum Raporu’nda belirtilen ülkelerin 2018 yılı yenilenebilir elektrik güç kapasiteleri Tablo 2’de verilmiştir. Buna göre yenilenebilir elektrik güç kapasitesi bakımından yenilenebilir enerjiden en çok yarar sağlayan ülke Çin (727 GW) olduğu görülmektedir. Çin, 322 GW’lık hidrolik, 210 GW rüzgâr enerjisi ve 176 GW güneş enerjisi kapasitesiyle hidrolik, rüzgâr ve güneş enerjisinden en çok yarar sağlayan ülke konumundadır. Elektrik üretiminde fotovoltaik kapasitesi 505 GW seviyelerine ulaşmıştır [14]. KAYNAKLAR RÜZGAR ÇİN 210 ABD 96 HİNDİSTAN ALMANYA TÜRKİYE DÜNYA 35 59 7,05 591 BİYOKÜTLE 17,8 16,2 10,2 8,4 0,6 130 GÜNEŞ (PV) 176 62 33 45 5,06 505 JEOTERMAL GÜNEŞ(TERMAL) 0 0,2 2,5 1,7 0 0,2 0 0 1,2 0 13,3 5,5 HİDROLİK 322 80 45 45 28,2 1132 OKYANUS 0 0 0 0 0 0,5 TOPLAM 727 260 124 119 42,11 2377,3 Tablo 2. Ülkelerin 2018 Yılı Yenilenebilir Enerji Güç Kapasitesi (GW) [14] Jeotermal enerji, yerküre iç ısının merkezdeki sıcak bölgeden yeryüzüne doğru yayılması ile elektrik enerjisi, ısınma, tarım, seracılık, kış aylarında kaldırım yüzeyinde biriken karların eritilmesi ve balıkçılık gibi birçok amaç için kullanılabilmektedir. Dünya jeotermal enerji kurulu gücü 13,3 GW’tır. Bu kurulu güçlerde en çok yatırım yapan ülkeler sırasıyla; Türkiye (219 MW), Endonezya (140 MW), Amerika (58MW) olarak devam etmektedir. Türkiye dünya genelinde yıl bazında en çok üretim tesisi kuran ülke konumundadır [14]. Dünya genelinde yenilenebilir enerjide hidrolik güç toplam gücün %47’sini oluşturmaktadır. Ülkemizde bu oran %32 seviyesindedir. 2014 yılı yaşanan kuraklık harici kurulduğu günden bu yana enerji üretimine emre amade olarak beklemektedir [14]. Rüzgâr enerjisi ise 591 GW 5 kurulu güce sahiptir. Bir önceki yıla göre 46.635 MW artmıştır. Bu artış seviyelerinde en çok yatırım yapan ülkeler sırasıyla; Çin (21200 MW), Amerika (7588MW), Almanya (2402MW) ve Hindistan (2191MW) takip etmektedir. Offshore kurulumunda ise Birleş Krallık (6651MW), Almanya (5411 MW), Çin (2788MW) ve Danimarka (1268 MW)sırasıyla kurulu güç yatırımını artırmıştır [15]. Elektrik enerjisi üretim faaliyetlerinde bulunabilmek için Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafınca hazırlanmış elektrik piyasaları kanununun belirlediği kurallar çerçevesince gerekli izin ve hükümlülükleri yerine getirildiği sürece faaliyette bulunma hakkı vermiştir. 3. PİYASA KAVRAMI Hall ve Lieberman’a göre piyasa, alım satım potansiyeli olan bir alıcı ve satıcı grubundan oluşan bir mekanizmadır [16]. İlgili mekanizması sayesinde alıcı ve satıcıların bir malın değişimi için pazarlık edebilecekleri bir ortam oluşmaktadır [17]. Çelik ise bu konuda her türlü mal ve hizmetin menkul kıymetin veya dövizin alınıp satıldığı mekân olarak tanımlanabileceğinden bahsetmektedir [18]. Bu kapsamda bakılacak olursa piyasa, alıcı ve satıcıların bir malın değişimi için ticaret amaçlı bir araya gelmeleri akabinde bir ortam bütününe denmektedir. Bir sektörde piyasanın oluşabilmesi için; ürün, ticaret ve bu amaçla buluşulan bir ortamın olması gerekmektedir. 4. ELEKTRİK PİYASALARI Elektrik piyasasını diğer mallardan ayıran en temel iki özellik vardır. Bunlardan ilki, ekonomi yaratacak miktarda depolama imkânı mevcut koşullarda mümkün değildir. İkincisi de depolanamadığı için elektrik piyasalarında anlık işlem bazlı olarak aksiyon alınması gereklidir. Elektrik üretim ve tüketiminin an ve an birbirine eşit olması zorunluluğu vardır. Elektrik üretildiği andan itibaren saniyenin onda biri kadar bir zamanda tüketilir [19]. Sistem Arz-Talep dengesi kurulabilmesi için bir sistem işletmecisine ihtiyaç duyulmaktadır. Böylelikle sistem kısıtlarını takip etsin, fiziki dengeyi korusun. Ayrıca ticaretin gerçekleştirildiği ortam yani organize bir piyasa gereklidir. Bu piyasada ortak bir fiyatın oluştuğu ve piyasanın işletmecisi tarafından yönetilen bir piyasadır. İlgili piyasada işlem yapabilmek için lisans ya da ön lisans sahibi olmak gerekmektedir. Yalnız Elektrik Piyasaları Kanunu 14. Madde uyarınca lisans alma ve şirket kurma gerekmeksizin muaf faaliyetler ile de işlem yapılabilmektedir. 5. LİSANSLI ELEKTRİK ÜRETİMİ Elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösteren, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin yapılmasının sağlanması için 6446 sayılı elektrik piyasaları kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu kanun kapsamında üretim faaliyetinde bulunmak isteyen tüzel kişiler lisans almak koşuluyla elektrik piyasalarında faaliyet yürütebilmektedir. Her işletme için ayrı lisans almaları gerekmektedir. Lisans; tüzel kişilere piyasada faaliyet gösterebilmeleri için verilen faaliyet iznidir. Lisans sahibi yetkili kişiler üretim, iletim, dağıtım, toptan satış, perakende satış, piyasa işlemleri, ithalat ve ihracat gibi faaliyetleri gerçekleştirebilmektedir [27]. Elektrik piyasalarında üretim faaliyetinde bulunmak isteyen tüzel kişiler lisanslı üretime geçmeden önce ön lisans almaktadır. Bu ön lisans elektrik üretim santral yatırımlarına başlayabilmeleri için gerekli onay, izin ve prosedürleri gerçekleştirebilmesi için verilen belirli süreli izindir. Ön lisansın süresi mücbir sebep halleri harici 24 ayı geçemez. Başvurunun kaynak türüne ve kurulu gücüne 6 bağlı olarak 36 aya kadar kurul kararı ile uzatılabilir. Ön lisans sürecinde gerekli yükümlülüklerini tamamladığı takdirde üretim lisansı başvurusunda bulunur. Bu belge olmadığı takdirde herhangi bir üretim faaliyetinde bulunamaz [30]. Elektrik piyasaları kanunun 14. Madde uyarınca elektrik piyasalarında lisans alma ve şirket kurma yükümlülüğüne ihtiyaç duymadan faaliyet yapılabilmektedir. Bu faaliyetler Tablo 5’de gösterilmektedir. TÜRKİYE'DE LİSANSSIZ ELEKTRİK ÜRETİM FAALİYETLERİ İMDAT GRUPLARI VE İLETİM YA DA DAĞITIM SİSTEMİYLE BAĞLANTI TESİS ETMEYEN ÜRETİM TESİSİ KURULU GÜCÜ AZAMİ BİR MEGAVATLIK YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARINA DAYALI ÜRETİM TESİSİ BELEDİYELERİN KATI ATIK TESİSLERİ İLE ARITMA TESİSİ ÇAMURLARININ BERTARAFINDA KULLANILMAK ÜZERE KURULAN ELEKTRİK ÜRETİM TESİSİ MİKROKOJENERASYON TESİSLERİ İLE BAKANLIKÇA BELİRLENECEK VERİMLİLİK DEĞERLERİNİ SAĞLAYAN KOJENERASYON TESİSLERİNDEN KURULCA BELİRLENECEK OLAN KATAGORİDE OLANLARI ÜRETTİĞİ ENERJİNİN TAMAMINI İLETİM VEYA DAĞITIM SİSTEMİNE VERMEDEN KULLANAN, ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ AYNI ÖLÇÜM NOKTASINDA OLAN, YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARINA DAYALI ÜRETİM Tablo 3. Türkiye'de Lisanssız Elektrik Üretim Faaliyetleri [30] Bakanlar Kurulu, belirlenen faaliyetler çerçevesinde rekabeti arttırma, iletim ve dağıtım sistemlerinin teknik yeterliği ve arz güvenliği temin ilkesi çerçevesinde, lisanssız faaliyet yapabilecek yenilenebilir enerji kaynaklarından faydalanarak elektrik üretim tesislerin kurulu güç üst sınırı kaynak bazında beş katına kadar arttırabilecek yetkiye sahiptir. 1044 Sayılı Cumhurbaşkanı Kararı ile lisanssız faaliyet yapabilecek yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesislerinin kurulu güç üst sınırı 5 MW’a çıkarılmıştır. 6. LİSANSSIZ ELEKTRİK ÜRETİMİ Lisanssız elektrik üretimi ilk olarak 3 Aralık 2010 tarihinde 27774 sayılı Resmî Gazetede ilan edilen yönetmelikle faaliyet kapsamına girmiştir. Bu mevzuat 20 Şubat 2001 tarihli ve 4628 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu’nun 3. Maddesine dayanılarak hazırlanmıştır. Yayınlanan ilk mevzuatta mikro kojenerasyon ve kurulu gücü azami 500kW olan yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesisleri kurulum, üretim faaliyetinde bulunmak isteyen gerçek veya tüzel kişiler için lisans alma ve şirket kurma yükümlülüğünden muaf tutmaktadır. 2010 yılında çıkan yönetmelik yenilenebilir enerji kanunu değişikliği sonucu tekrardan düzenlenmiş olup 21 Temmuz 2011 tarihinde 28001 Sayılı Resmî Gazetede ilan edilmiştir. Yönetmeliğin dayanak kısmına 5346 Sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanunun 6/A maddesi eklenmiştir. 10 Mart 2012 tarihinde yönetmelikte değişikliklerine ilişkin yönetmelik ve tebliğ 28229 Sayılı Resmî Gazetede yayınlan olup içeriğindeki fıkra, bent ve maddelerde değişiklik yapılacağı belirtilmiştir. Daha sonra aynı yıl içerisinde 30 Aralık 2012 tarihinde yönetmelikte değişiklik yapılmasına ilişkin yönetmelik ve tebliğ 28513 sayılı Resmî Gazetede yayınlanmıştır. Devam eden süreçte 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu yerini 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu’na bıraktı. Kanun 30 Mart 2013 tarihinde Resmî Gazetede yayınlandı. Bu kanun kapsamında 500kW olan yenilenebilir kaynak bazlı elektrik üretim santrallerinin üst sınır değeri 1 MW değerine yükseltildi. Bu çerçevede 3 Aralık 2010 tarihli kanun tekrardan hazırlanarak 2 Ekim 2013 tarihli 28783 Sayılı Resmî Gazete ile yayınlanmıştır. 23 Mart 2016 tarihinde yönetmelikte değişiklik yapılmasına dair yönetmelik yayınlandı içeriğinde bulunan bent ve fıkralar tekrardan düzenlendi. 7 Aynı yılın 22 Ekim 2016 tarihinde tekrardan değişiklik yapılmasına dair yönetmelik yayınlandı. 17 Ocak 2018 tarihinde değişiklik yapılmasına dair yönetmelik yayınlandı. “Elektrik Piyasasında Tüketim Tesisi İle Aynı Ölçüm Noktasından Bağlı Ve Güneş Enerjisine Dayalı Üretim Tesisleri İçin Lisanssız Üretim Başvurularına Ve İhtiyaç Fazlası Enerjinin Değerlendirilmesine İlişkin Usul Ve Esaslar” 18 Ocak 2018 tarihli ve 30305 Sayılı Resmî Gazetede yayınlanmıştır. Lisanssız elektrik üretiminde 10 kW’a kadar çatı ve cephe uygulamaları için 18.01.2018 tarihinde bir duyuru yayımladı. Böylece elektrik ihtiyacının karşılanmasını tabana yayma düşüncesine yapılmış ilk somut çalışma niteliği taşımaktadır. Örnek tip proje ve başvuru esaslarını ilgilendiren çalışma sonrası 10 KW’a kadar olan mikro üretim tesisleri başvuruları da hız kazanmış oldu. Daha sonra 12 Mayıs 2019 tarihli 30772 Sayılı Resmî Gazete ile güncel lisanssız elektrik üretim yönetmeliği çıkmış oldu. 12 Mayıs 2019 tarihli ve 30772 Sayılı Resmî Gazete Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından yayımlanan “Elektrik Piyasasında Lisanssız Elektrik Üretim Yönetmeliği’nin amacı tüketicilerin elektrik ihtiyaçlarını tüketim noktasına en yakın üretim tesisinden karşılaması ile arz güvenliği sağlayarak yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını tabana yayma düşüncesidir. Böylece elektrik kayıplarını minimize edebilecek ve lisans alma ihtiyacı duymadan öz tüketim değerlerini karşılayabilecek olmasıdır. Buradan sonuçla tüketicilerin kendi bağlantı güçleriyle sınırlı olacak şekilde üretim tesisi kurma imkânı sağlamakta ve ihtiyaç fazlası üretilen enerji miktarındaki mahsuplaşmayı tüketicilerin kendi abone grupları üzerinden yapılması öngörülmektedir. 7. LİSANSSIZ ELEKTRİK ÜRETİMİNİN GELİŞİMİ Lisanssız elektrik üretimine ilişkin yönetmelik 03.12.2010 tarihli 27774 sayılı Resmî Gazete ’de yürürlüğe girdiğinde azami 500 kW kurulu güce sahip yenilenebilir enerji kaynakları ile mikro kojenerasyon yayımlandı. Ülkemiz İlgili yönetmelik yürürlüğe girdiğinde 2010 yıl sonu itibariyle 49.562 MW kurulu güce sahipti. İlgili yönetmelik Yenilenebilir Enerji Kanunu’nun çıkması ile tekrar hazırlanmış olup 21.07.2011 tarihli 28001 sayılı Resmî Gazete ’de yürürlüğe girmiştir. 4628 sayılı Kanunda yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik 500 kW olan azami güç sınırı 1 MW’a yükseltildi. Bu kapsamda Lisanssız Elektrik Üretimine İlişkin Yönetmelik tekrar hazırlanmış olup 02.10.2013 tarihinde 28783 sayılı Resmî Gazete’de yürürlüğe girdi. 6446 sayılı Elektrik Piyasaları Kanunun 14’üncü maddesinin birinci fıkrasının yürürlüğe girdikten sonra güneş enerjisinde elektrik üretim tesis kurulumları hızlanmıştır. 2014 yılı sonu itibariyle çağrı mektubu almaya hak kazanan yaklaşık 2000 proje mevcut iken TEDAŞ’a proje kabulü yaptırılan proje sayısı 400 adet olmuştur. Geçici kabulü yapılarak işletmeye alınan santrallerin total gücü 50 MW’ı aşmıştır. TEİAŞ tarafından verilen kapasite tahsisi rüzgâr ve güneş enerji santralleri için 3000 MW seviyesindedir. İlerleyen süreçte 4600 MW’a kadar çıkabileceği öngörülmüştür [30]. 2015 yıl sonu itibariyle işletmeye giren santrallerin toplam kapasiteleri 359,04 MWe olmuştur. En yüksek pay güneş enerjisi toplam kurulumun %81,58’ini oluşturmaktadır. Doğalgaz %10,16 ve biyokütle %5,97 ile takip etmiştir. 359,04 MWe kapasitesinin kaynaklara göre dağılımı Tablo 6’da yer almaktadır [31]. 8 Kaynak Türü Biyokütle Doğalgaz Güneş (Fotovoltaik) Güneş (Yoğunlaştırılmış) Hidrolik Rüzgâr Genel Toplam Kurulu Güç (MWe) 21,44 36,47 292,91 1,7 0,5 6,02 359,04 Oran (%) 5,97 10,16 81,58 0,47 0,14 1,68 100 Tablo 4. 2015 Yıl Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [31] 2016 yılı sonunda 2015 yılına göre işletmeye alınan kapasite miktarı 3 kat artarak 1048,21 MWe seviyesine gelmiştir. En yüksek pay %89,60 ile güneş enerjisi, %4,95 doğalgaz ve %3,47 biyokütle olmuştur. İlgili güç değerleri Tablo 7’de mevcuttur [32]. Kurulu Güç (Mwe) Oran (%) Güneş (Fotovoltaik) 939,19 89,6 Doğalgaz 51,85 4,95 Biyokütle 36,42 3,47 Rüzgâr 13,75 1,31 Hidrolik 5,78 0,55 Güneş (Yoğunlaştırılmış) 1,22 0,12 1048,21 100 Kaynak Türü Genel Toplam Tablo 5. 2016 Yılı Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [32] 2016 yılı itibariyle yönetmelikteki mevcut bent ve fıkraların değişmesi ile 2017 yılı sonunda lisanssız kapasite bir önceki yıla göre 3 kat artarak 3173,32 MWe seviyesine gelmiştir. En büyük payı ise %93,90 oranı ile güneş sağlarken %2,71 ile doğalgaz, %2,10 ile biyokütle santralleri takip etmektedir. Kurulu güçlerin mevcut kaynaklara dağılımı Tablo 8’de yer almaktadır [33]. Kurulu Güç (Mwe) Oran (%) 2978,84 93,87 Doğalgaz 85,88 2,71 Biyokütle 66,72 2,1 Rüzgâr 32,2 1,01 Hidrolik 8,69 0,27 1 0,03 3173,32 100 Kaynak Türü Güneş (Fotovoltaik) Güneş (Yoğunlaştırılmış) Genel Toplam Tablo 6. 2017 Yıl Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [33] 2018 yılı sonunda 3173,32 MWe olan kurulu güç kapasitesi %67,35 oranında yükselerek 5310,57 MWe olmuştur. Kaynaklar bazında en yüksek değeri %94,48 ile güneş enerji santrallerine ait olurken %2,88 ile doğalgaz, %1,49 ile biyokütle santralleri takip etmektedir. Lisanssız kurulu gücün kaynaklara göre dağılımı Tablo 9’da yer almaktadır [34]. 9 Kaynak Türü Güneş (Fotovoltaik) Doğalgaz Biyokütle Rüzgâr Hidrolik Güneş (Yoğunlaştırılmış) Genel Toplam Kurulu Güç (Mwe) 5016,99 153,04 79,18 51,95 8,91 0,5 5310,57 Oran (%) 94,47 2,88 1,49 0,98 0,17 0,01 100 Tablo 7. 2018 Yıl Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [34] 2019 yılı sonu itibariyle kurulu güç değeri 6309,27 MWe değerine ulaşmıştır. 2018 yılı kurulu güç değerine göre %18,81 oranında artış göstermiştir. En yüksek kaynağı ise güneş enerjisi %92,33 ile oluşturmaktadır. Doğalgaz %5,21 ve biyokütle %1,20 ile yer almaktadır. Tablo 10’da kaynakların dağılımı ve kurulu güç değerleri gösterilmiştir [35]. Kurulu Güç (Mwe) 5825,46 328,66 75,67 70,83 8,65 6309,27 Kaynak Türü Güneş (Fotovoltaik) Doğalgaz Biyokütle Rüzgâr Hidrolik Genel Toplam Oran (%) 92,33 5,21 1,2 1,12 0,14 100 Tablo 8. 2019 Yıl Sonu Lisanssız Kurulu Gücün Kaynak Bazında Dağılımı [35] Lisanssız elektrik kurulu gücün 2015-2017 yılları arasında en çok yatırım yapılan ilk 10 ile dağılımı Tablo 9’da yer almaktadır. İller Kayseri Konya Ankara Denizli Antalya Niğde Mersin İstanbul Adana Malatya 2015 Kurulu Güç (Mwe) 75,59 53,99 27,16 26,73 26,39 13,06 12,39 12,14 9,95 9,73 Toplam İhtiyaç Payı (%) İller 21,05 15,04 7,57 7,44 7,35 3,64 3,45 3,38 2,77 2,71 Konya Kayseri Ankara Mersin Antalya Burdur Isparta Denizli Manisa K. Maraş 2016 Kurulu Güç (Mwe) 199,236 127,408 54,872 54,202 48,211 40,748 39,226 38,007 36,791 33,341 Toplam İhtiyaç Payı (%) İller 19,01 12,15 5,23 5,17 4,6 3,89 3,74 3,63 3,51 3,18 Konya Kayseri Ankara Afyonkarahisar Antalya Mersin Gaziantep K. Maraş Niğde Isparta 2017 Kurulu Güç (Mwe) 437,61 279,64 158,78 134,67 117,89 114,37 93,38 88,15 84,09 83,21 Tablo 9. 2015-2017 Yılları Arası Lisanssız Kurulu Gücün İllere Göre Dağılımı Güneş enerjisi lisanssız elektrik üretiminde en önemli kaynak niteliğinde olmaktadır. Kurulan bölgeler ışınım şiddeti yüksek ve amortisman sürelerinin en az şekilde karşılanabileceği biçimde uygulanmaktadır. Dünya üzerinde en düşük radyasyon miktarı 800 kWh/𝑚2 , en yüksek değeri ise 2200 kWh/𝑚2 ile ekvator bölgesindedir. Türkiye ışınım şiddeti olarak üst orta kuşakta yer almaktadır. Bu sebepten yatırım payının Avrupa’nın çeşitli ülkelerine göre daha yüksek olması ve dışa bağımlılığı azaltmaya yönelik en önemli araç olduğu gözlemlenmektedir. Lisanssız elektrik kurulu gücün 20182019 yıllarında en çok kurulu güce sahip 10 ilin dağılımı Tablo 10’da yer almaktadır. Toplam İhtiyaç Payı (%) 13,79 8,81 5 4,24 3,71 3,6 2,94 2,78 2,65 2,62 10 İller 2018 Kurulu Güç (Mwe) Toplam İhtiyaç Payı (%) İller 2019 Kurulu Güç (Mwe) Toplam İhtiyaç Payı (%) Konya Ankara Şanlıurfa Kayseri İzmir Afyonkarahisar K. Maraş Manisa Mersin Eskişehir 503,23 307,09 254,81 310,15 178,41 206,99 207,3 102,01 177,7 157,11 9,48 5,78 4,8 5,84 3,36 3,9 3,9 1,92 3,35 2,96 Konya Kayseri Ankara Mersin Antalya Burdur Isparta Denizli Manisa K. Maraş 503,19 362,29 341,99 317,72 274,75 232,15 220,19 216,73 191,6 175,12 7,98 5,74 5,42 5,04 4,35 3,68 3,49 3,44 3,04 2,78 Tablo 10. 2018-2019 Yılları Arası Lisanssız Kurulu Gücün İllere Göre Dağılımı Lisanssız elektrik üretiminde en büyük katkısı sağlayan güneş enerjisi teknolojinin ilerlemesi ve ilk yatırım maliyetlerinin azalması ile büyük bir ivme kaydetmiştir. 2019 yılı ile birlikte öz tüketim modelinin ihtiyacın kadar üret fazlasını mahsuplaşma imkânı sağlanan yeni model değişikliği ile ihtiyaç duyulan enerjiyi minimum kayıpla firmaların kendi bünyesinde karşılamasını teşvik etmektedir. Güneş enerjisi değişim grafiği Tablo 11’de yer almaktadır. Kurulu Güç Değeri (MWe) Lisanssız Elektrik Üretimi Güneş Enerjisi Önemi 5825,46 6000 5016,99 5000 4000 2978,84 3000 2000 1000 939,19 292,91 0 2015 2016 2017 2018 2019 Название оси Biyokütle Doğalgaz Güneş Fotovoltaik Güneş Yoğunlaştırılmış Hidrolik Rüzgar Tablo 11. Lisanssız Elektrik Üretimi Güneş Enerjisi Kurulu Güç Grafiği Güneş enerjisinde toplam santrallerin %93’ünü lisanssız elektrik santralleri oluşturmaktadır. 2020 yılı itibariyle 5825,46 MWe kurulu güce sahip lisanssız güneş enerji santralleri 10 yıl boyunca faydalanabilecekleri YEKDEM teşviki sonrası lisanslı üretim faaliyetine geçebilme hakkı tanındı. Burada yapılacak ödemelerin 10 yıl sürenin bitiş tarihi itibariyle TL krş/kWh cinsinden fiyatlandırma alacağı ve elektrik piyasalarında saatlik belirlenen piyasa takas fiyatının (FTP) %15 tutarını yenilenebilir enerji kaynaklarını destekleme mekanizmasına katkı bedelini ödeme koşulu ile lisanslı olabilme hakkı tanınmıştır. Lisans alma imkânı ile yatırımcı firmaların 10 yıl sonra elektrik satışına yönelik sorunları ortadan kalkmış oldu. 11 KAYNAKLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. Koç, E., Kaplan, E. (2008). Dünyada ve Türkiye’de Genel Enerji Durumu-I Dünya Değerlendirmesi, Termodinamik Dergisi, sayı: 187, (s.70-80/106-118). Dookie, N. (2016). Agriculture energy nexus: From energy consumer to energy source. Technical Centre for Agricultural and Rural Cooperation (CTA) (183), (s. 28-30.) Maung Than, T. M. (1985). Energy Usage in Burmese Agriculture: A Case Study. Contemporary Southeast Asia, 7(2), (s.102-115). Kumbur, H., Özer, Z., Özsoy, D. H., & Avcı, E. D. (2005). Türkiye’de Geleneksel ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Potansiyeli ve Çevresel Etkilerinin Karşılaştırılması. Mersin Üniversitesi III. Ulusal Yenilenebilir Enerji Kaynakları Sempozyumu. Önal, E., Yarbay R.Z., (2010). Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Kaynakları Potansiyeli ve Geleceği, (s. 79-81) Mete, G., & Heffron, R. (2015). Renewable Energy Law and Policy in Turkey. Renewable Energy Law and Policy Review, 6(4), (s. 301-308). International Energy Agency (2018). World Energy Outlook. (s.8) KPGM, (2019). Sektörel Bakış 2019- Enerji https://home.kpmg/tr/tr/home/gorusler/2019/02/sektorel-bakis-2019-enerji.html Karagöl, T., E., Kavaz, İ. (2017). Dünyada ve Türkiye’de Yenilenebilir Enerji, SETA, Analiz Dergisi, cilt 4, sayı 197, (s. 5-32). Daşkın M., Aksoy İ.G. (2014). İklimlendirme Amaçlı Güneş Enerjisi Destekli Bir Absorbsiyonlu Soğutma Sisteminin Simülasyonu, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 4 (1): (s.52-65). British Petroleum (BP, 2019). BP Statistical Review of World Energy, London, UK. Enerji Tabii ve Kaynaklar Bakanlığı (ETKB, 2018). Enerji Dengesi Raporu- 2018 TEİAŞ (TEİAŞ, 2018). Kurulu Güç Raporu 2018, www.teias.com.tr adresinden alındı. REN21, (REN21, 2019). Renewables 2019 Global Status Report, Renewables Energy Policy Network for the 21st Century (REN21), Paris, France. World Wind Energy Associaton, (WWEA, 2018) Global Wind Report, Wind Energy Associaton, Bonn, Germany.ap Hall, R., and Lieberman, M. (1998). Economics: Principles and Applications. Lipsey, R., and Courant, P. (1996). LIPS Economics 11nd Edition, Social and Environmental Regulation. New York: HarperCollins Publishers Inc. Çelik, İ. (2012). Vadeli İşlem Piyasasında Fiyat Keşfi, İzmir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsasında Ampirik bir Uygulama. Türkiye Bankalar Birliği, İstanbul. Stoft, S. (2002). Power System Economics: Designing Markets for Electricity, IEEE Press/Wiley-Interscience Press, New York. EPK (EPK, 2013). 6446 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 30/03/2013 tarihli ve 28603 sayılı Resmî Gazete, Ankara. T.C. MEB (2011). Muhasebe ve Finansman, Sermaye Piyasası Faaliyetleri, (s.16). Ankara Canbaş, S., & Doğukanlı, H. (2007). Finansal Kurumlar ve Sermaye Piyasası Analizleri. Finansal Pazarlar (s. 13), Adana: Karahan Kitabevi. Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP, 2017). Türev Piyasa ne demektir? (s.8), İstanbul002E 24. Karslı, M. (1994). Sermaye Piyasası, Borsa, Menkul Kıymetler. İstanbul: İrfan Yayıncılık 25. Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği. (2009). 14/04/2009 tarihli ve 27200 sayılı Resmî Gazete. Ankara. 26. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, (EPDK, 2003a). Elektrik Piyasasında Mali 12 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. Uzlaştırma Yapılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ. Ankara. EPK (EPK, 2013). 6446 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 30/03/2013 tarihli ve 28603 sayılı Resmî Gazete, Ankara. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, (EPDK, 2010). 2010 Yılı Elektrik Piyasası Raporu. Ankara. Enerji Tabii ve Kaynaklar Bakanlığı (ETKB, 2018). Enerji Dengesi Raporu 2018 Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, (EPDK, 2015). 2014 Yılı Elektrik Piyasası Gelişim Raporu. Ankara. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, (EPDK, 2016). 2015 Yılı Elektrik Piyasası Gelişim Raporu. Ankara. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, (EPDK, 2017). 2016 Yılı Elektrik Piyasası Gelişim Raporu. Ankara. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, (EPDK, 2017). 2017 Yılı Elektrik Piyasası Gelişim Raporu. Ankara. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, (EPDK, 2017). 2018 Yılı Elektrik Piyasası Gelişim Raporu. Ankara. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, (EPDK, 2017). 2019 Yılı Elektrik Piyasası Gelişim Raporu. Ankara.
