T.C AKSARAY ÜNĠVERSĠTESĠ MÜHENDĠSLĠK FAKÜLTESĠ HARĠTA MÜHENDĠSLĠĞĠ BÖLÜMÜ ALMUS BARAJ GÖLÜNÜN CBS VE UA YÖNTEMLERĠ ĠLE ZAMANSAL DEĞĠġĠMĠ HAZIRLAYAN TANKAĞAN KARABAY DANIġMAN Dr. Esra GÜRBÜZ Nisan, 2019 i ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER ................................................................................................................... ii ÖZET .................................................................................................................................. 1 TEġEKKÜR ........................................................................................................................ 2 KISALTMA LĠSTESĠ ....................................................................................................... 3 SEMBOL LĠSTESĠ ............................................................................................................. 2 TABLO LĠSTESĠ ................................................................................................................ 4 SEMBOL LĠSTESĠ ............................................................................................................ 5 1.GĠRĠġ ............................................................................................................................... 6 1.1 ÇalıĢma Alanı Ve Konumu ......................................................................................... 7 1.2 Tezin Amacı .................................................................................................................. 7 1.3 Tezin Kapsamı .............................................................................................................. 7 1.4 Litaratür Özeti ............................................................................................................. 8 2.MALZEME VE YÖNTEM ............................................................................................. 9 2.1 Kullanılan Veriler ........................................................................................................ 9 2.1.1 Uydu Verileri ......................................................................................................... 9 2.1.2 Almus Barajı Sıcaklık Haritası ......................................................................... 10 2.2.3 Asimilasyon Kapasitesi ....................................................................................... 10 2.2 DeğiĢimi Belirlemede Zaman Ve Çevre Etkenleri ................................................ 11 2.2.1 Balık Üretim Çiftlikleri .................................................................................... 11 2.1.2 Almus Barajı Ötrofikasyon Riski ..................................................................... 13 3.ALMUS BARAJ GÖLÜNÜN ZAMANSAL DEĞĠġĠMĠ ........................................... 14 3.1. 1984-2019 Yılları Arası Almus Barajı Google Earth Pro Uydu Görüntüleri ..... 14 3.1.1 1984 Uydu Görüntüsü......................................................................................... 14 3.1.2 1989 Uydu Görüntüsü......................................................................................... 14 ii 3.1.3 1999 Uydu Görüntüsü........................................................................................ 15 3.1.4 2009 Uydu Görüntüsü ...................................................................................... 16 3.1.5 2014 Uydu Görüntüsü ....................................................................................... 16 3.1.6 2019 Uydu Görüntüsü........................................................................................ 17 3.2 1984 Ġle 2019 Yıllarının Uydu Görüntülerinin Analizi.......................................... 17 3.3 2014 Ġle 2019 Yıllarının Uydu Görüntülerinin Analizi .......................................... 18 4.TARTIġMA VE SONUÇLAR ....................................................................................... 19 5.KAYNAKLAR ................................................................................................................ 20 iii ÖZET ALMUS BARAJ GÖLÜNÜN ZAMANSAL DEĞĠġĠMĠNĠN UZAKTAN ALGILAMA VE COĞRAFĠ BĠLGĠ SĠSTEMLERĠ ĠLE BELĠRLENMESĠ Uzaktan algılama, dünya yüzeyinin sistematik ve geniş ölçekli gözlemleri için kullanılan bir teknolojidir. Büyük çaplı araştırma ve uygulama birimi için temeldir. Araştırılan bölge genelin‟ de su kütlesinde ki değişikliklerin izlenmesi hedeflenmiştir. Almus Baraj Gölü, Tokat şehrine bağlı Almus ilçesinde bulunan,1966 yılında tamamlanan, hidroelektrik santrali için inşa edilmiş yapay bir göldür. Doğusunda: Reşadiye ilçesi ve Sivas ili Hafik ilçesini, Batısında: Tokat ili, Kuzeyinde: Niksar ilçesi, Güneyinde: Sivas ili bulunmaktadır. Almus‟un iklimi Karadeniz in tesiri altında kalan sahalarla Orta Anadolu‟nun kara iklimi yanında geçiş teşkil eder. Yağış genellikle aylara dağılmıştır. Ortalama olarak yağış 5442 mm‟dir. Çalışmanın uygulama bölümünde geçmiş yıllara ait harita ve uydu görüntüleri analizi yapılarak değerlendirme sonuçları verilmiştir. Böylelikle değişimin türü, yönü ve miktarı belirlenmiş, bu değişimlerin nedenleri açıklanmıştır. Çevre koşulları da dikkate alınarak su kütlesinde ki değişim miktarı, geçmişten günümüze kadar olan süreçte azalmış ve azalmaya devam etmektedir. 1966 yılında 3230 hektar olan baraj gölü, 2019 yılında 2406 hektar a düşmüştür. 1 TEġEKKÜR Öncelikle, bu çalışmanın hazırlanmasında büyük emeği olan, engin bilgi ve tecrübelerinden daima yararlandığım, yönlendirme ve bilgilendirmeleriyle çalışmamı bilimsel temeller ışığında şekillendiren, yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen ve her zaman anlayışlı olan tez danışmanım, Hocam Doç. Dr. Esra GÜRBÜZ’ e teşekkürü bir borç bilirim. Bu çalışmanın tamamlanabilmesi için bilgi ve desteğini esirgemeyen Almus Kaymakamlığındaki değerleri meslektaş büyüklerime şükranlarımı sunarım. Beni dünyaya getiren, yetiştiren ve her zaman yanımda olan en büyük desteğim annem Gülsüm KARABAY ve babam Erol KARABAY „a sonsuz teşekkür ederim 2 KISALTMA LĠSTESĠ Km²: kilometre kare mm: milimetre CBS: Coğrafi Bilgi Sistemleri UA: Uzaktan Algılama GIS: Geographic Information Science GEP: Google Earth Pro Lc: Kritik yük [P]λ,c: Kritik fosfor konsantrasyonu Qs:qs = (z/Tw) Hidrolik yük z: Ortalama derinlik Tw: Hidrolik bekleme süresi A: Gölalanı Y: Göl asimilasyon kapasitesini ifade etmektedir. 3 ġEKĠL LĠSTESĠ ġekil 1.1 Tokat İlinin Türkiye haritasında konumu ġekil 1.2 Almus barajının topoğrafı haritası. ġekil 2.1 Almus Barajının sıcaklık haritası. ġekil 2.2 Dünyada ağ kafes balıkçılığı üretim durumu. ġekil 2.3 Almus Barajının Ötrofikasyon Haritası. ġekil 3.1 Almus Barajı 1984 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü ġekil 3.2 Almus Barajı 1989 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü ġekil 3.3 Almus Barajı 1999 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü ġekil 3.4 Almus Barajı 2009 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü ġekil 3.5 Almus Barajı 2014 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü ġekil 3.6 Almus Barajı 2019 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü ġekil 3.7 Almus Barajının 1984-2019 Yıllarına Ait Google Earth Pro Uydu Görüntülerinin Çakıştırılması ġekil 3.8 Almus Barajının 2014-2019 Yıllarına Ait Google Earth Pro Uydu Görüntülerinin Çakıştırılması 4 TABLO LĠSTESĠ Tablo 2.1 Almus Barajının Asimilasyon Kapasitesi(Almus.gov.tr) Tablo 2.2 Almus Barajında Üretilen Balık Miktarı(1975-2018) Tablo 2.3 Almus Barajının Trofik Durumu(Almus.bel.tr) Tablo 3.1 Almus Barajının Yıllara Göre Alansal Değişimi(1984-2019) 5 1.GĠRĠġ 1.1.ÇALIġMA ALANI VE KONUMU Tokat, Orta Karadeniz Bölgesinin iç kesiminde yer alan, tarihi kültürel ve doğal güzelliklerini koruyarak günümüze kadar taşıyan ender bir Anadolu şehridir. Kuzeyinde Samsun, Kuzeydoğusunda Ordu, Güney ve Güney Doğusunda Sivas, Güneybatısında Yozgat, Batısında Amasya, topraklarıyla çevrili olan ilimiz, Yeşilırmak‟ın bereketli vadisinin üzerinde kurulmuş olmasının verdiği avantajıyla, tarihi boyunca önemli bir yerleşim merkezi olma özelliğini göstermiştir. Tokat‟ın merkez ilçesi güneyde yüksek kesim, orta kesim ve kuzeyde aşağı kesim olmak üzere üç bölüm halinde kümelenmiştir. Tokat ili Karadeniz kıyısı ile İç Anadolu arasında geçit alanı durumunda olup, bölgede değişik yörelerde değişik iklim tipleri görmekteyiz. Kelkit vadisinde kışlar ılık ve yazlar sıcak geçerken, Reşadiye‟nin güneyinde Akdeniz bölgesi iklimini andıran bir iklim görülmektedir. Tozanlı vadisinde kışlar ılık, yazlar serin geçerken, Çekerek bölümünde, yayla karakteri sert kışlar, serin yazlar görülür ilde yağmurlar batı rüzgârları ile gelir. Yağmur daha çok baharda yağar. Yaz aylarında, akşamüzerleri kuzeyde, denizden meltem rüzgârları, kışında doğudan soğuk rüzgârlar eser. ġekil 1.1 Tokat İlinin Türkiye haritasında konumu Almus Orta Karadeniz Bölgesinde Tokat iline bağlı 36 Km mesafede bir ilçe olup, Doğusunda: Reşadiye ilçesi ve Sivas ili Hafik ilçesini, Batısında: Tokat ili, Kuzeyinde: Niksar ilçesi, Güneyinde: Sivas ili bulunmaktadır. Kuzey yarım küresinde, enlemi 40 derece 22 dakika, boylamı: 36 derece 55 dakikadır. Yüzölçümü 750 km² olup, 832 rakımlıdır. Almus‟un iklimi Karadeniz in tesiri altında kalan sahalarla Orta Anadolu‟nun kara iklimi yanında geçiş teşkil eder. Yağış genellikle aylara dağılmıştır. Ortalama olarak yağış 5442 mm‟dir. Ocak 6 Şubat, Mart, Nisan, Mayıs aylarında yağış maksimum dereceye yükselir. En az yağış düşen aylar Temmuz ve Ağustos dur. Baraj yeri ilçenin en verimli arazileri üzerinde bulunmaktadır. Almus barajı Gölünde su tutulmaya Ekim 1966 da başlanmış olup yüzölçümü 3230 hektardır. Almus barajı gölü 519 km uzunluğundaki Yeşilırmak Nehrinin üst havzasında yer alan, yükseklikleri 2700 metreleri bulan Asmalı ve Köse dağlarından beslenmektedir. ġekil 1.2 Almus barajının topoğrafı haritası.( Gop.edu.tr) Almus Baraj Gölünün Yeşilırmak Nehrinin üst havzasında yer alması ve burada başlayan olumsuz bir durumun tüm havzayı etkileme durumu göz önüne alındığında gölün su kalitesinin korunması; tüm havza (Tokat-Amasya-Samsun) için önem arz etmektedir. Göl havzasında endüstriyel bir kirletici olmadığından göl sadece yayılı kirleticilerin (yerleşim, balıkçılık, tarım, hayvancılık ve ormancılık faaliyetlerinin) baskısına maruz kalmaktadır. Yayılı kirletici olan azot ve fosfor gibi besleyici elementlerin göl suyundaki konsantrasyonundaki artış, mikroskobik su bitkileri çoğalması “ötrofikasyon” denilen olaya sebep olarak su kalitesi olumsuz etkilemektedir. Sonuçta oksijen düşmekte tüm canlılar ölebilmektedir. 1.2.TEZĠN AMACI Küresel iklim değişikliği felaketini yaşadığımız bu günlerde, su havzalarının korunması ve sürdürülebilir kullanımı en önemli gündem maddesidir. Su kalitesini etkileyen ve çeşitli faaliyetlerle ortaya çıkan kirletici kaynaklar noktasal veya ya yılıcı karaktere sahiptirler. Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) yöntemlerini kullanarak bu alt havzanın arazi kullanımı/örtüsünü, yayılan kirlilik (N ve P) yüklerinin kaynaklarını ve nehir sistemleri üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Yıllara ait uydu görüntüleri(Google Earth Pro) işlenip analiz edilerek zamana bağlı alansal değişimler hesaplanmıştır. Alanların değişimine etken olan faktörler belirlenerek derecelendirilmesi yapılmıştır. 1.3.TEZĠN KAPSAMI 7 Tez beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, çalışma alanının konumu, bitki örtüsü ve tezin amacı ile ilgili bilgiler verilmiştir. Aynı içeriğe sahip geçmiş yıllarda yapılan araştırmalar ve yazılan tezlerden örnekler verilmiş ve kısaca açıklanmıştır. Ayrıca Almus baraj gölünün topoğrafı haritası da kullanılmıştır. İkinci bölümde, çalışmada kullanılan malzeme ve yöntemler açıklanmıştır. Çalışmada yer alan G.E.P uydu görüntülerinin analiz işlemlerinin nasıl gerçekleştirildiği hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca Google Earth Pro programı hakkında ön bilgi verilerek diğer çalışma alanlarında sunulan imkânlar da belirtilmiştir. Değişimi etkileyen Almus baraj gölünün sıcaklığını gösteren harita, asimilasyon kapasitesi değerleri, balık üretim çiftlikleri yıllara göre üretim miktarları ve alansal değişimde ki rolü, baraj gölünün ötrofikason riski ve ötrofikasyonunu gösteren harita kullanılmıştır. Üçüncü bölümde, harita ve uydu görüntülerine uygulanan işlemlerin sonuçları verilmektedir. Elde edilen sonuçlar doğrultusunda zamana bağlı alansal değişimlerin değerleri verilmiş ve baraj gölünün ilk su tutmaya başladığı zaman da ki alanıyla karşılaştırılmıştır. Alansal değişim olan yıllarda çevre faktörlerinin yana sıra günlük hayatımızda negatif olarak yön verdiğimiz su kütlesinin azalmasına etki eden faktörler de belirtilmiştir. Dördüncü bölümde, sonuçlar ve bulgular kısmını oluşturmaktadır. Elde edilen sonuçlar incelenmiş ve elde edilen sonuçlar karşılaştırılarak bu yöntemin avantajları ve dezavantajları irdelenecektir. Önemli bir kaynağımız olan Almus baraj gölünün sürdürülebilirliğinin sağlanmasına değinilmiştir. Almus baraj gölünün zamansal değişiminde kullanılan veriler ve gelişen teknolojinin önemi aynı zamanda zamansal değişime neden olan etmenler irdelenecektir. 1.4.LĠTARATÜR ÖZETĠ Gençer (2011), Eğirdir Gölünün korunmasına yönelik çalışmalarda kullanılmak üzere, göl çevresi koruma bantları için CORİNE metoduna göre arazi kullanım haritası hazırlamış ve çalışma alanına ait SPOT – 4 uydu verisi eğitimli sınıflama yöntemine göre sınıflandırmıştır. Gölü çevreleyen her bir koruma bandı için 1/25000 ölçekte CORİNE arazi kullanım haritası oluşturmuş ve çalışma sonucunda arazi kullanım türünün en fazla sahip olduğu bitki örtüsünü belirlemiştir. ġimĢek (2017) , Bartın çayı havzasında, arazi örtüsü ve arazi kullanımı özelliklerinin tespiti ve izlenmesinde, daha etkili ve sürdürebilir bir arazi yöntemi için CORINE sistemini kullanmıştır. Havzaya düşen yağıştan kayıpları çıktıktan sonra geriye kalan yüzeysel akış her arazi örtü/kullanım sınıfına göre değişiklik göstermekte olduğunu belirtmiştir. Bartın çayı havzası içinde kalan bölgenin belirlenen CORINE Seviye 4‟e göre arazi kullanım sınıfları haritasını oluşturmuştur. Yine 4.seviye CORINE arazi sınıflarının yüzey akış katsayısı ( C ) etki dereceleri belirlenerek akış katsayısı risk haritasını oluşturmuştur. Demirkan (2017), Sentinel – 2 uydusunun arazi kullanımı ve arazi örtüsünün haritalanması için potansiyelini araştırmakla beraber en çok kullanılan sınıflandırma algoritmaları, destek 8 vektör makinaları(SVM) ve en büyük olabilirlik algoritması, CORINE hiyerarşik sınıflandırma modeliyle birlikte çalışmıştır. İki aşamada gerçeklesen arazi örtüsü için; ilk aşamada su, bitki örtüsü, yapılı alan ve çıplak arazi olarak seçmiştir. İkinci aşamada ise karasal su, deniz suyu, orman/çayır bitki örtüsü tarım arazisi, kısır topraklar ve bitki örtüsüz tarım arazileri vardır. Kullanılan metodoloji sırasında su ve bitki örtüsünün normalleştirilmiş su indeksi ve normalleştirilmiş fark vejetasyon indeksi kullanılarak çıkartmıştır. Destek vektör makinelerinin, en büyük olabilirlik algoritmasından yüzde 8 daha yüksek performans gösterdiğini belirlemiş ve hiyerarşik sınıflandırma, hiyerarşik olmayan sınıflandırmadan daha iyi sonuç verdiğini de saptamıştır. Hamid (2017), Yazar Irak‟ın Erbil kentinde Shaqlawa bölgesinde 2000,2007 ve 2015 landsat 7 ETM uydu görüntülerini kullanarak arazi örtüsünün değişikliğinin tespitini yapmıştır. Bu bağlamda kullanılan uydu görüntülerine sınıflandırma işlemlerini uygulamış ve arazi örtüsü haritalarını hazırlamış. Hata matrisleri oluşturularak ve doğruluk analizleri yapılarak arazi örtüsündeki değişimin miktarına ulaşılmaya çalışılmıştır. Saeed (2018), Yazar Duhok barajı havzasının CBS temelli arazi kullanımı ve arazi değişkenliğinin tespiti için GIS ve RS teknolojilerini kullanmıştır. Tez yazarı tarafından iki uydu görüntü verisi kullanılmış, bunlar 2001 yılı Thematic mapper görüntü verileri ve 2015 yılından itibaren gelişmiş tematik eşleştirici görüntüleridir. Çalışma alanında ki görüntüler dört farklı sınıfa ayrılarak incelenmiş. Bunlar kayaçlar, çayır-mera ve su kütlesidir. Değişiklikleri tespit etmek için NDVI endeksini kullanmış. Erdas programında değişikliklerin yoğunluğunu saptamak için Imagine kullanmış ve 15 yıl içerisinde artan veya azalan su hacminin hesabını belirlemiştir. 2.MALZEME VE YÖNTEM 2.1. Kullanılan Veriler 2.1.1.Uydu Verileri Uzaktan Algılama; yeryüzünden belirli uzaklıklara, atmosfere veya uzaya yerleştirilen platformlara monte edilmiş ölçüm aletleriyle (özellikle yapay uydular) yeryüzünde bulunan doğal ve yapay nesneler hakkında bilgi alma ve değerlendirme teknikleri olarak tanımlanabilmektedir. Günümüzde yerküre ile uğraşan tüm bilim dalları uzaktan algılamayı kullanmaktadır. Coğrafi Bilgi Sistemleri; konuma dayalı gözlemlerle elde edilen grafik ve grafik-olmayan bilgilerin toplanması, saklanması, işlenmesi ve kullanıcıya sunulması işlevlerini bütünlük içerisinde gerçekleştiren bir bilgi sistemidir. Tüm dünyanın uydularından çekilmiş olan değişik çözünürlükte ki fotoğrafların görüldüğü ve Google Labs tarafından alınan Keyhole adlı şirketin geliştirdiği bir bilgisayar yazılımı ile gerçekleştirilmiştir. Earth yoğun yerleşim olan bazı bölgelerin ayrıntılı görüntüleri ile internet üzerindeki sayfaları ziyaret ederek indirilen yazılımı bilgisayara yükleyerek inceleyebileceğimiz bir yazılımdır. Alan hesabı yapma olanağı ile de istediğimiz yeri tarayabilir ve görebiliriz. 9 Pek çok özelliği bulanmakla beraber; Tarihi görüntülerle değişiklikleri görebilme, tur kaydedebilme, 3 boyutlu binalar, sokakları net görebilme, harita katmanları, yıldızları, mars ı ve ay ı gezebilme, okyanus diplerine dalabilme, dağları ve tepeleri üç boyutlu görebilme, uçuş simülatörü, yerel işletmeleri bulabilme, parklar, okullar, hastaneler ve havaalanlarını görebilme özelliğine sahiptir. 2.1.2 Almus Baraj Gölünün Sıcaklığı Almus baraj gölü 1966 yılından beri bünyesinde bulundurduğu aktif olarak elektrik üreten hidroelektrik santralinin de büyük etkisiyle sıcaklığı kış aylarında bile sabit şekilde devam etmektedir. Suyun sürekli sıcak kalması balık çiftliklerinde bulunan çok sayıda balığın ölmesine neden olduğu gibi aynı zamanda suyun buharlaşma yüzde sinide artırmaktadır. Buharlaşan su doğrudan gölün alanında azalmaya neden olur.(Şekil 2.1) ġekil 2.1 Almus Barajının sıcaklık haritası(Almus.gov.tr) 2.2.3 Asimilasyon Kapasitesi Hesaplanması gereken önemli bir kısıt parametresi de, kullanım alanlardan kaynaklanan fosfor yükünün ne kadarının göl tarafından tolere edilebileceğinin belirlenmesi olmuştur. Gölün fosfor asimilasyon kapasitesini belirlemek için Vollenweider metodu [Vollenweider, 1976] kullanılmıştır. Kullanılan denklem 2,2‟de yer almaktadır. 𝐿𝑐=𝑃𝜆.𝑐×𝑞𝑠×(1+𝑇𝑤) 𝑌=𝐿𝑐×𝐴 (2.2) (2.3) 10 V 950 x106 m³ Q çıkış 20 m³/sn Q çıkış 750x106 m³/yıl Z 30 m A 31.3 km² Ptot 30 µg /L Tw 0.79 yıl qs 38 m/yıl Lc 2040 mg/m²-yıl Y 63852 kg/yıl Tablo 2.1 Almus Barajının Asimilasyon Kapasitesi(Almus.gov.tr) Yöntemi uygulayabilmek için gerek parametreler göle ait proje karakteristiklerinden elde edilmiştir. Yapılan hesap Tablo ‟da yer almaktadır. Tablo „da göl asimilasyon kapasitesi hesabına göre göl ancak 64 ton/yıl düzeyinde bir asimilasyon gücüne sahiptir. Gölde balık yetiştiriciliğinden 70 ton/yıl fosfor girdisi düşünüldüğünde gölün hazmetme kapasitesi asılmıştır. Ötrofikasyon yaşanma ihtimali yüksektir. 2.2 DeğiĢimi Belirlemede Zaman Ve Çevre Etkenleri 2.2.1 Balık Üretim Çiftlikleri Türkiye‟nin yaklaşık 500 bin ton civarında olan su ürünleri üretiminin 200 bin tonu (% 40) yetiştiricilikten elde edilmektedir. Bu üretim yaklaşık 100 bin tonu (% 50) alabalık üretiminden kaynaklanmakta olup pazar değeri 1 milyar TL„nin üzerindedir. Tokat İlinde alabalık üretiminin tamamı ve Türkiye üretiminin yaklaşık % 4‟unu üreten Almus Baraj Gölünde 30 adet işletmede yaklaşık 5000 ton alabalık üretilmekte ve bölgeye yaklaşık 70 milyon TL girdi sağlanmaktadır. Tokat İli ve Almus Baraj Gölü üretim potansiyeli dikkate alınarak bu değerler; uygun işletme teknikleri, işleme ve pazar çalışmaları ile 250 milyon TL büyüklüğüne çıkartılabilir bir potansiyele sahiptir. Su kaynakları açısından ülkemizde ilk sıralarda yer alan Tokat İli, bu zenginliğini balık üretimine tam olarak yansıtamamıştır. Sulama, taşkın ve enerji amaçlı olarak, 1966 yılında su tutan Almus Baraj Gölü su kalitesinin alabalık yetiştiriciliği açısından 2004 yılı itibariyle uygun ekolojik şartlara sahip olmasına karşılık; küresel iklim değişimi, işletmecilik şekilleri ve su kalitesi değişimleri gibi sorunlardan dolayı ciddi bir dar boğaza girmiştir. 11 Balık Üretimi(ton) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2018 Balık Üretimi(ton) Tablo 2.2 Almus Barajında Üretilen Balık Miktarı ġekil 2.2 Türkiye deki balıkçılık sektöründe öne çıkan su kaynakları 2.1.2 Almus Barajı Ötrofikasyon Riski Ötrofikasyon, göl gibi herhangi bir büyük su ekosisteminde, başta karalardan gelenler olmak üzere, çeşitli nedenlerle besin maddelerinin büyük oranda artması sonucu, plankton ve alg varlığının aşırı şekilde çoğalmasıdır. 12 ġekil 2.3 Almus Barajının Ötrofikasyon Haritası(Almus.bel.tr) Tablo 2.3 Almus Barajının Trofik Durumu(Almus.bel.tr) Gölün trofik durumu “ötrofikasyon riski” kritik dönem olan yaz mevsiminde üst mesotrofik seviyede “61” hesaplanmış; ancak bazı bölgeler de “88” değerine ulaşıldığı ve ötrofikasyon yaşandığı tahmin edilmiştir. Gölün bazı yerleri ise iyi düzeyde olduğu “38” indeks değeri ile temsil edildiği görülmüştür. Gölde ötrofikasyonun yaygınlaşmasını önlemek için kirlilik kaynakların‟ dan gelen baskıların azaltılması gerekmektedir. 13 3.ALMUS BARAJ GÖLÜNÜN ZAMANSAL DEĞĠġĠMĠ 3.1. 1984-2019 Yılları Arası Almus Barajı Google Earth Pro Uydu Görüntüleri 3.1.1 1984 Uydu Görüntüsü ġekil 3.1. Almus Barajı 1984 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü 1984 yılına ait G.E.P uydu görüntüsü analiz edilerek almus barajının kapladığı alan hesaplanmıştır. 1966 yılında su tutmaya başlayan almus barajının maksimum kapasitesi 3230 hektar dır. 1984 yılında almus barajının alanı 3166 hektar olarak hesaplanmıştır. 18 yıl içinde 64 hektar lık bi alan kaybı yaşanmıştır. G.E.P proğramı kullanılarak 1984 yılında barajın çevresi 67,3 km olarak hesaplanmıştır. Şekil 7. de Almus barajının kapladığı alan çizgilerle belirtilmiştir. 3.1.2 1989 Uydu Görüntüsü ġekil 3.2 Almus Barajı 1989 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü 14 1989 yılına ait G.E. P uydu görüntüsü analiz edilerek Almus barajının alanı 2397 hektar olarak hesaplanmıştır. 1989 yılında Almus barajın çevresi 53,6 km‟dir. 1989 yılında çevre köylerde dahil olmak üzere tarım da kullanılmak üzere sulama kanalları inşa edilmiştir. Şekil 8. de sağ alt köşede kuraklığın başlangıcı olarak nitelendirebileceğimiz küçük su kütleleri barajdan bağımsız şekilde ayrılmıştır. 1984-89 yıllarının uydu görüntülerini ve su kütlesini karşılaştırdığımızda 769 hektarlık alan değişimi bariz şekilde ortaya çıkar. 3.1.3 1999 Uydu Görüntüsü ġekil 3.3 Almus Barajı 1999 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü 1999 yılına ait Almus barajının GEP uydu görüntüsü analiz edilerek kapladığı alan 2677 hektar olarak hesaplanmıştır. Çevresi 59,4 km dir. 10 yıllık süre zarfı içinde (1989-99) barajdaki su kütlesi 230 hektar artmıştır. Şekil 9. da Almus barajın kapladığı alan çizgilerle belirtilmiştir.1975 yılından 1995 yılına kadar sürekli artış halinde devam eden balık üretim çiflikleri, 1995-2000 yılları arasında durdurulmuş ve yeni açılacak çiflikler için izin verilmemiştir. Su kütlesindeki artışın büyük sebepi Almus‟un 4 yıl (1996-97-98-99) boyunca yoğun kar ve yağmur altında kalmasıdır. 3.1.4 2009 Uydu Görüntüsü 15 ġekil 3.4 Almus Barajı 2009 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü 2009 yılına ait Almus barajının G.E.P uydu görüntüleri analiz ederek kapladığı alan 2822 hektar olarak hesaplanmıştır. Almus barajının 2009 yılında çevresi 59,8 km dir. 1999 yılında almus barajının alanı 2677 hektarken, 2009 yılında barajın kapladığı alan 195 hektar artmıştır. 3.1.5 2014 Uydu Görüntüsü ġekil 3.5 Almus Barajı 2014 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü 2014 yılına ait G.E.P uydu görüntüleri analiz edilerek Almus barajının kapladığı alan 2600 hektar olarak hesaplanmıştır. Almus barajının 2014 yılında çevresi 58.7 km olarak hesaplanmıştır. Şekil 11. de almus barajının kapladığı alan çizgiler içine alınarak belirtilmiştir. 1966 yılında 3230 hektar olan Almus barajı 2014 yılına kadar 630 hektar düşmüştür. 2009 yılından beri alan daki değişim 222 hektar dır. 16 3.1.6 2019 Uydu Görüntüsü ġekil 3.6 Almus Barajı 2019 Yılı Google Earth Pro Uydu Görüntüsü 2019 yılına ait G.E.P uydu görüntüsü analiz edilerek Almus barajının alanı 2406 hektar olarak hesaplanmıştır. Almus barajının çevresi 54.2 km dir. 2014 yılından beri barajdaki alansal değişim 194 hektar olarak hesaplanmış. 3.2 1984 Ġle 2019 Yıllarının Uydu Görüntülerinin Analizi ġekil 3.7 Almus Barajının 1984-2019 Yıllarına Ait Google Earth Pro Uydu Görüntülerinin Çakıştırılması 1984-2019 yıllarının G.E.P uydu görüntülerini çakıştırdığımızda Almus barajındaki alansal değişimi çok net şekilde görebiliyoruz. 1984 yılından 2019 yılına kadar 760 hektarlık alan kaybı yaşanmıştır. Balık üretim çiftliklerinin maksimum sayıya ulaşması sonucu, çiftliklerdeki balıkların beslenme ihtiyacını karşılamak için günlük 500 kg balık yeme kullanılmaktadır. Balık yemlerinin %60 kafesleri de geçerek barajın en dip noktalarına ulaşır, 17 bu nedenle barajın dip derinliğinin azalması yüzeyin genişlemesine etken olur. Şekil 13. de gördüğümüz pembe alan 1984 yılına ait Almus baraj yüzeyini göstermektedir, daha küçük olan kırmızıçizgilerle belirtilen alan ise 2019 yılını belirtir. 34 yılı kapsayan alansal değişim de yüzeyin genişlemesi net bir şekilde bellidir. 3.3. 2014 Ġle 2019 Yıllarının Uydu Görüntülerinin Analizi ġekil 3.8 Almus Barajının 2014-2019 Yıllarına Ait Google Earth Pro Uydu Görüntülerinin Çakıştırılması Alan(ha) 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 Alan(ha) 0 1984 1989 1999 2009 2014 2019 Tablo 3.1. Almus Barajının Yıllara Göre Alansal Değişimleri 18 4.TARTIġMA VE SONUÇLAR Almus ilçesinde yaşamlarını sürdüren bir çok hanenin geçim kaynağı dolaylı yada doğrudan Almus baraj gölünden gelmektedir. 13 tane restoran, küçük veya büyük işletmelerden oluşan 17 tane balık yetiştirme çiftlikleri vardır. Çiftliklerde yerli halkın çalışma oranı %70‟dir. Bu oran yaklaşık 130 kişiye tekabül etmektedir. Restoran işletmelerini de dahil ettiğimizde bu sayı 200 kişiye çıkmaktadır. Bilgisiz ve düzensiz yapılan yetiştiricilik yüzünden Almus baraj gölünün ömrü kısalmaktadır. Uydu görüntülerini analiz ettiğimizde çıkan sonuçlar doğrultusunda baraj su seviyesinin düşmesine rağmen çiftlik olan bölgelerde su kütlesinin derinliğin aksine genişleyerek büyüdüğünü görürüz. Bu büyümenin tek nedeni çiftliklerde ki balıkların gün içinde 2 defa yemlenmesi ve kafeslerin içine atılan yemlerin yaklaşık %40 ı ağların içinden geçerek barajın en dip noktasına varmasıdır. Bir ay da tüketilen yem miktarı 15 ton dur. Ay da 6 ton yem baraj dibine inerek orada bataklık oluşturmuştur. 1966 yılından 2017 yılına kadar devlet tarafından işletilen hidroelektrik santrali 2017 yılından itibaren özel bir şirket tarafından işletilmesi devir alınmıştır. Devlet tarafından işletildiği süreçte barajın kritik seviyeye gelmesi durumunda hidroelektrik santralindeki üretim durur ve seviye uygun görülen kısma gelene kadar hiçbir şekilde üretim gerçekleştirilemezdi. Özelle‟ sen hidroelektrik santrali baraj seviyesini dikkate almaksızın sürekli ve anında üretim gerçekleştirdiği için düşen su seviyesini engellemeyi mümkün kılmıyor. Almus ilçesine bağlı çevre köylerin çoğunluğunun yerleşkesi baraj etrafındadır. Köy yerleşkelerinin baraj etrafında olmasının en büyük sebebi tarım için su kaynağı olarak baraj gölünü kullanmalarıdır. Geçmiş yıllara ait Google Earth Pro uydu görüntülerinin analizini gerçekleştirdik ve çıkan sonuçları detaylı bir şekilde ifade ettik. İncelediğimiz ve alanlarını hesapladığımız Almus baraj gölünün kapasitesinin altında olduğunu hesapladık. 1984 yılından günümüze kadar farklı yıllara ait uydu görüntülerinin irdelenmesi sonucunda minimum azalma 1966 ile 1984 yılları arasında iken maksimum azalma 1984 ile 2019 yılları arasındadır. Almus baraj gölünün devamlılığını ve sürdürülebilirliğini sağlamak için ilgili birimler tarafından çalışmalar başlatıldı. 2020 yılında amaçlanan su seviyesine çıkmak ve temiz su kaynağı olarak tarım başta olmak üzere bir çok alanda kullanılmak üzere su arıtma tesisleri kurulmuştur. 19 5.KAYNAKLAR Alp oğlu ġirketler Grubu, Balık üretim çiftlikleri Demirkan D.Ç, Sentinel-2 görüntülerinin hiyerarşik yöntem ile arazi kullanımı ve arazi örtüsü sınıflandırılmasının yapılması ve corıne sisteminde kullanılması. Orta Doğu Teknik Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü / Jeodezi ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Anabilim Dalı/2017 Gençer M, Eğirdir gölünü çevreleyen arazilerin Corıne yöntemine göre arazi kullanım sınıflaması. Süleyman Demirel Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü/Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı/Yüksek Lisans Tezi/2011 Hamid Y, Uzaktan algılama ve CBS ile arazi kullanımı ve arazi örtüsünün belirlenmesi: Shaqlawa (Irak). Aksaray Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü/2017 Saeed A.A, Duhok baraj havzasında CBS temelli uzaktan algılama kullanılarak arazi kullanımı ve arazi değişikliğinin tespiti. Bingöl Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü / Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı/2018 ġimĢek H, Corıne 4. seviye arazi örtüsü/kullanım sınıflarının belirlenmesi ve yüzey akış risk haritasının oluşturulması. Bartın Üniversitesi / Fen Bilimleri Enstitüsü / Orman Mühendisliği Anabilim Dalı/Yüksek Lisans Tezi/ 2017 T.C Almus Ġlçe Kaymakamlığı, Almus Baraj Gölünün Sıcaklı Haritası, Almus Baraj gölünün ötrofikasyon riski ve haritası, ,Tozanlı havzasının hazmetme kapasitesi,< http://www.almus.gov.tr > T.C Almus Ġlçe Belediye BaĢkanlığı, Almus Baraj gölünün tomografik haritası ve konumu < https://almus.bel.tr > Tokat Gazi Osman PaĢa Üniversite, < https://muhendislik.gop.edu.tr/Default.aspx?d=trTR > 20
