cümle

12.notebook
March 20, 2020
CÜMLE TÜRLERİ
1. YÜKLEMİNE GÖRE CÜMLELER
"Ad" ve "eylem" cümlesi olmak üzere ikiye ayrılır:
a) Eylem (Fiil) Cümlesi:
Yüklemin çekimli fiil olduğu cümledir.
Fiil cümlelerinin olumsuz "­ma/­me" ve "­maz/­mez" ile yapılır.
Şart kipi (­sa/­se) dışındaki sekiz fiil kipiyle temel cümle kurulabilir.
Örneğin;
» Biz düşüncelerimizi çoğu zaman omuzlarımızda taşırız.
» Kendisini aldatan kişi, başkalarını hiç düşünmeden aldatır.
» Yuvarlanan taş yosun tutmaz.
» Geç fark ettim taşın sert olduğunu.
» Tam otların sarardığı zamanlar/ Yere yüzükoyun uzanıyorum.
1
12.notebook
March 20, 2020
b) Ad (İsim) Cümlesi:
Cümlede yalnız çekimli eylemler yüklem olmaz, ad soylu sözcükler de yüklem olabilir. Yüklemi ad veya ad soylu bir
sözcükten oluşan cümle türüne "ad cümlesi" denir.
Bu tarz cümlelerin yüklemi "­siz ", "değil " ve "yok " ile olumsuz yapılabilir.
Örneğin:
Sait Faik, önemli bir yazardı. (yazar değildi)
Seni sevdiğimin farkında mısın? (farkında değil misin)
Aşağıdaki cümleler de ad (isim) cümlesidir:
» Hayatın içinde oradan oraya savrulan bir yaprağız.
» İnsanı ötekilerden ayıran, konuşma yeteneğidir.
» Sen hayal ettiğimden daha güzelsin.
» Mezardan bile yükselen bahar vardır.
» Gönül kimi severse güzel odur.
Yüklemine Göre Cümleler İle İlgili Uyarılar
­makta, ­mada Ekleriyle Kurulan Yüklemler:
İsim­fiil eki ile durum eklerinin kaynaşmasıyla oluşan "­makta , ­mekte " ekleri şimdiki zaman eki "­yor '' ile görevce
özdeştir: seyretmede = seyrediyor / yapmaktadır= yapıyordur vb. Bu nedenle bu iki ekin kip eki olarak
değerlendirilmesi gerekir. Bu ekleri alan sözcükler eylem kabul edilir. Kısacası, bu ekleri alan sözcüklerin yüklem
olduğu cümleler "eylem cümlesi" sayılır.
» Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta. (oluyor)
» Hepsinin çekmededir derdini bir bir gönlüm. (çekiyordur)
Fiilimsilerle Kurulmuş Yüklemler
Fiilimsiler ­isim fiil ve sıfat fiil­, ek eylem alarak yüklem olurlar.
Türkçede fiilimsiler, isim veya sıfat işleviyle kullanıldığı için yüklem olduğunda "isim cümlesi" oluştururlar.
Örneğin:
» Akif'in eserlerinde en göze çarpan özellik, tasvirlerin gerçek ve canlı olmasıdır.
» Şairin yaptığı iş herhangi bir sözcük ve ses yığınına sihirli bir değnek dokundurmaktır.
» Beni en çok üzen sorunlarından biri öğrencilerimi tek tek tanıma, onlarla arkadaş olma imkanına sahip
olmayışımdır.
» Önemli olan, sözcüğün kullanıldığı yerin gerektirdiği anlamı yüklenip yüklenmediğidir.
» Siz beni ilk görendiniz.
Eylemsilerin yüklem olduğu cümlelerin olumsuzu "değil" ile yapılır:
Yaşamak, her zorluğa direnmektir. (direnmek değildir)
2
12.notebook
March 20, 2020
"Değil" Sözcüğünün Yüklem Olduğu Cümleler:
"Değil" sözcüğü eylemlerden sonra gelirse eylem cümlesi, adlardan sonra gelirse ad cümlesi oluşturur.
Örneğin:
» Halay çekilen toprak, bu toprak değil. (ad cümlesi)
» Kültür ile uygarlığın karşılaştırılması üzerinde daha fazla duracak değiliz burada. (eylem cümlesi)
"Var" Sözcüğünün Yüklem Olduğu Cümleler:
"Var'' sözcüğü cümlede "yok" sözcüğünün karşıtı olarak kullanılırsa ve yerine "yok" sözcüğü getirilebilirse "ad
cümlesi" ; "varmak" anlamında kullanılırsa ve olumsuzu "­ma, ­maz" ekleriyle yapılırsa "eylem cümlesi" oluşturur.
» Mezardan bile yükselen bir ses vardır. (vardır, yoktur sözcüğünün karşıtı olduğu için ad cümlesi oluşturmuştur)
» Otobüs, kasabaya geç vardı. (vardı, varmak anlamında olduğu için fiil cümlesi oluşturmuştur)
3
12.notebook
March 20, 2020
2. ÖGE DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
a. Kurallı (Düz) Cümle:
Yüklemin cümle sonunda yer aldığı cümle türüdür.
» Ben sende bütün aşklarımı temize çektim.
Örneğin:
Ahırın avlusunda oynarken aşağıda, gümüş söğütler altında görünmeyen derenin hüzünlü şırıltısını işitirdik. Evimiz
iç çitin büyük kestane ağaçları arkasında kaybolmuş gibiydi. Annem, İstanbul'a gittiği için benden bir yaş küçük olan
kardeşim Hasan'la artık Dadaruh'un yanından hiç ayrılmıyorduk. Bu, babamın seyisi, yaşlı bir adamdı. Sabahleyin
erkenden ahıra koşuyorduk. En sevdiğimiz şey atlardı. Dadaruh'la birlikte onları suya götürmek, çıplak sırtlarına
binmek, ne doyulmaz bir zevkti. Hasan korkar, yalnız binemezdi. Dadaruh onu kendi önüne alırdı.
(Ömer Seyfettin, Kaşağı)
b. Devrik Cümle:
Yüklemin cümlenin başında ya da ortasında olduğu kısacası sonda olmadığı cümle türüdür. Bu cümle türünde
yüklem devredilmiş yani sondan ortaya ya da başa alınmıştır.
» Yeşil türbesini gezdik dün akşam.
» Duyduk bir musiki gibi zamandan
c. Eksiltili (Bitmemiş) Cümle:
Yüklemi söylenmeyen cümle türüdür.
» Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden
Eteklerinde gümüş rengi bir yığın yaprak (...)
(İkinci dizede yüklem söylenmemiş, bu yüzden ikinci dize bitmemiş (eksiltili) cümledir. )
Uyarı
Ad cümlelerinde ek eylem "­dır'' bazen düşebilir ve pek çok kaynakta ek eylemin düştüğü cümle eksiltili cümle
sayılmamıştır. 1994 ÖYS sorusu bize sınav soru hazırlayıcılarının ek eylemi düşen cümleyi de eksiltili saydığını
gösteriyor. "Aşağıdakilerin hangisinde verilen dizeler eksiltili cümle durumundadır?" sorusunun yanıtı olan dizeleri
inceleyelim:
Benim bildiğim Atatürk
Camdan çerçeveden uzak
(Yukarıdaki dizeleri oluşturan cümleyi ister "uzak durur'' ister "uzak yaşar'' ister "uzaktır'' şeklinde alalım, bu halde "­
dır'' eki düşmüşse cümle eksiltili sayılabilir.)
4
12.notebook
March 20, 2020
3. ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
a. Olumlu Cümle
Cümlede olumluluk, yargının gerçekleşmesi anlamındadır.
Eylem yargısında olumluluk, yüklemle dile getirilen kılış, durum ya da oluşun yapıldığını / yapılacağını anlatır.
Ad cümlelerinde olumluluk, bir nesnenin ne olduğunun ya da var olduğunun belirtilmesi anlamındadır.
Olumlu cümlelerin yükleminde olumsuzluk bildiren "­ma, ­me, ­maz, ­mez, ­sız, ­siz, değil, yok " bulunmaz.
Örnekler
» Altın sarısı saçları, deniz mavisi gözleri vardı.
» Herkes için en anlaşılır dil anadilidir.
Uyarı
Olumlu cümlelerde sözcüğün duygusal anlamda bizim için olumsuz olması önemli değildir, önemli olan yargının
gerçekleşip gerçekleşmediğidir.
"Öldük ölümden bir şeyler umarak" cümlesinin yüklemi 'öldük' sözcüğü duygusal açıdan olumsuzdur, ancak yargı
gerçekleştiği için cümle "olumlu" bir cümledir.
"Kazada adam öldü." ifadesi biçim ve anlamca olumludur. Çünkü eylem gerçekleşmiş ve herhangi bir olumsuz
sözcük ya da ek kullanılmamıştır.
b. Olumsuz Cümle
Cümlede olumsuzluk yargının gerçekleşmemesi anlamındadır.
Eylem cümlelerinde olumsuzluk; kılış, durum ya da oluşun yapılmaması / gerçekleşmemesi anlamındadır; ad
cümlelerinde ise bir nesnenin var olmadığı / bulunmadığı anlamındadır.
Cümlede olumsuzluk çeşitli ek ya da sözcüklerle yapılır:
a) "­ma, ­me, ­maz, ­mez, ­sız, ­siz " olumsuzluk ekleriyle ya da "yok, değil " sözcükleriyle yapılır.
Örneğin:
» Güzellerde hiç vefa yok
» Sensizim, hiçbir mutluluk paklamıyor beni.
» Aramazdık mehtabı yüzün parlarken
» Şiirde anlatılanları anlamış değilim. (anlamadım)
» Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel
Kelimelerin kifayetsiz olduğunu
5
12.notebook
March 20, 2020
Biçimce Olumlu Anlamca Olumsuz Cümleler:
Yükleminde olumsuzluk "­ma, ­mez"eki ya da olumsuzluk bildiren "yok " ve "değil " sözcükleri bulunmayan, ancak
anlamında olumsuzluk anlamı taşıyan cümlelerdir.
"Sanki ", "gel de ", "ne ... ne " gibi ifadeler biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle oluşturur.
"Ne seni ne de onu tanıyorum." cümlesinde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük yok. Ancak "ne ... ne" bağlacı
yüklemi olumsuzlaştırmış. Yüklem olan "tanıyorum" sözcüğü biçimce olumlu olsa da "tanımıyorum" anlamında
olumsuz olarak kullanılmıştır.
Örneğin:
» Sanki sen beni çok iyi anladın. (anlamadın)
» Gel de Ahmet'e laf anlat. (anlatamazsın)
» Siz benim neler çektiğimi nereden bileceksiniz? (bilmezsiniz)
» Hülyası kalmayınca hayatın ne zevki var? (zevki yok)
Biçimce Olumsuz Anlamca Olumlu Cümle
"Biçimce olumsuz anlamca olumlu" matematikteki eksi (­) ile eksinin (­) çarpımına benzetilebilir: Nasıl ki eksi ile
eksinin çarpımı eksi artı (+) bir değer oluşturuyorsa yüklemde iki olumsuzluk ögesinin karşılaşması da ­dil bilgisel
bakımdan­ olumlu değer ortaya koyar.
"Bu adam görgüsüz değil." cümlesinde "görgüsüz değil" ifadesi "görgülü" anlamında kullanılarak biçimce olumsuz
anlamca olumlu cümle oluşturulmuş.
Örneğin:
» Bizim ülkemizde öykü ve şiir meraklıları yok değil. (var)
» Sanki bunları yapan sen değilsin. (yapan sensin)
» insan böyle bir yeri gezmez mi? (gezer)
6
12.notebook
March 20, 2020
Soru Cümlesi
Soru cümleleri kendi arasında ikiye ayrılır:
a) Gerçek Soru Cümlesi:
Yanıt gerektiren soru cümlelerine "gerçek soru cümlesi" adı verilir.
» Ağaçları rüzgar mı devirmiş?
» Yaşar Kemal'in hangi kitabını okudunuz?
» Sınavda kaç dil bilgisi sorusu çıktı?
» Buradan insan mı çıkar, tabut mu?
b) Sözde Soru Cümlesi:
Yanıt gerektirmeyen soru cümleleridir.
Biçim bakımından soru cümlesi görünümünde olup fakat soru anlamı taşımayan soru cümleleridir.
» Nasıl geçti habersiz o güzelim yıllar?
» Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
» Yiğit olan gülüm, yarsiz olur mu?
» Benim mi Allah'ım bu çizgili yüz?
Anlamına göre diğer cümle çeşitleri:
Bu kız beni görmeli/ Bana kazak örmeli. (Gereklilik cümlesi)
Sınavı kazanırsam sana nasıl çalıştığımı anlatırım. (Koşul cümlesi)
Dalında bülbül olayım / Yanıp yanıp kül olayım (Dilek cümlesi)
Eyvah ne yar ne yar kaldı! (Ünlem cümlesi)
Gül yerine diken bitsin / Kuş yerine baykuş ötsün (Buyruk cümlesi)
Gelme ecel gelme üç gün ara ver (Buyruk cümlesi)
7
12.notebook
March 20, 2020
4.YAPISI BAKIMINDAN CÜMLELER
Temel Cümle:
Bir cümlenin ana yargıyı bildiren ve en önemli ögesi durumundaki yüklem "temel cümle"yi ifade eder. Cümlenin diğer
ögeleri ise temel cümlenin yani yüklemin yardımcıları / açıklayıcıları durumundadır.
Yan Cümle (Cümlecik):
Ana yargı bildirmeyen, temel cümlenin bir ögesi durumunda olan cümledir. Yan cümle; "çekimli fiiller" ve "fiilimsiler''
ile kurulur. Sınavlarda kaç "yan cümlecik" vardır ifadesi bir bakıma yüklemin dışında kaç fiilimsi ya da yüklem özelliği
göstermeyen kaç çekimli eylem vardır demektir.
1) Basit Cümle:
Tek duygu ve düşünceyi anlatan içinde tek bir yargı olan cümle türüdür.
Basit cümlede temel cümle (yüklem) dışında başka bir yargı bildiren (koşul kipi, eylemsi­yan cümle) bulamayız.
Cümlenin uzun ya da kısa oluşu basit, birleşik olmasıyla alakalı değildir. Cümle uzun olabilir ama içinde yüklemin
dışında yan cümleciği oluşturan fiilimsi, çekimli fiil yoksa o cümle basit cümle sayılır.
» Şiir, ruhun müziğidir.
» Dünyada hiçbir dost insana kitaptan daha yakın değildir.
2) Birleşik Cümle:
Tek bir temel cümle (yüklem) ve içinde yan cümleciğin bulunduğu cümle türüdür.
Yan cümleciğin durumuna göre 4'e ayrılır:
a. Girişik Birleşik Cümle: Yan cümlecik bu tür cümlelerde fiilimsilerden kurulur. Tek yüklemin ve yüklem dışında
eylemsinin yer aldığı birleşik cümle türüdür.
» "Atı alan Üsküdar', geçti." cümlesinde yüklem 'geçti' 'alan' sözcüğü eylemsi olduğu için cümle girişik birleşik
cümledir.
» Söz söyleyen yoktur sözüm üstüne. (sıfat fiil)
» Biz yoldan uzaklaştıkça patika belirsizleşti. (zarf fiil)
» Gülmek güzeldir. (isim fiil)
Uyarı
Bazı cümlelerde yan cümlecik bir söz öbeği halinde yüklemin içinde de olabilir bu tür cümleler de girişik birleşik
cümle sayılır;
Tatlı dil, her kapıyı açan bir anahtardır. (yüklem)
Ancak fiilimsi yüklemin kendisinde ise yüklem temel cümle olduğu için cümlede başka fiilimsi yoksa­ o cümle girişik
birleşik cümle olmaz.
Öğrencinin amacı; öğrenmektir. (yüklem)
8
12.notebook
March 20, 2020
b. İç İçe (Kaynaşık) Birleşik Cümle:
Yan cümlecik genelde nesne olur, ancak "özne" ve "dolaylı tümleç" de olabilir.
» Atatürk: "Hayatta en hakiki yol ilimdir, fendir. " der. (Nesne)
» "Ölüm korkusu ölümden daha korkunçtur. " çok doğru bir sözdür. (Özne)
» "İnsan ancak sevdiğinden öğrenir"e katılıyor musun? (Dolaylı tümleç)
c. Koşullu (Şartlı) Birleşik Cümle:
Temel cümleye şartla bağlanan yan cümleciğin olduğu cümle türüdür. Yan cümle genellikle "­sa,­se" kipiyle
çekimlenir. Koşul bildiren yan cümleler genellikle temel cümlenin "belirteç (zarf) tümleci" olur.
» Havaya bakarsam / hava alırım.
(Yan cümle) (temel cümle)
» Toprağa bakarsam / dua alırım.
(Yan cümle) (temel cümle)
» Bıçak soksan gölgeme / Sıcacık kanım damlar.
(Yan cümle) (temel cümle)
Ki'li Birleşik Cümle:
Bu cümlelerde çekimlenmiş bir eylemden oluşan yan cümle temel cümleye "ki" bağlacı ile bağlanır. "ki" bağlacı iki
yargıyı ya da eylemi birbirine bağlar. "ki" bağlacından önce gelen eylem temel cümledir ve "yüklem" olur, "ki"
bağlacından sonra gelen bölüm yan cümle olur ve genellikle temel cümlenin nesnesi olur. "ki" bağlacından sonra
gelen bölüm eylemsili (fiilimsili) yan cümle biçimine getirilebilir.
Örnekler:
Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
(Temel c.) (Yan cümle)
Kim derdi ki bir tanem bir gün ayrılacağız?
(Temel c.) (Yan cümle)
9
12.notebook
March 20, 2020
3) Sıralı Cümle
Kendi içlerinde bağımsız olmasına karşın anlam ya da biçim bakımından birbirine bağlanan cümlelerdir.
En az iki yüklemin bulunduğu cümlelerdir.
Sıralı cümleyi oluşturan cümleler birbirinden virgül ya da noktalı virgül ile ayrılır.
Sıralı cümleler bağımlı sıralı ve bağımsız sıralı cümle olarak ikiye ayrılır:
• Bağımlı Sıralı Cümle:
Öge ortaklığı olan sıralı cümlelere "bağımlı sıralı cümle" denir. Bir öge ortak olabildiği gibi birden çok öge de ortak
olabilir. Özne, nesne ve tümleçler ortak olabildiği gibi yüklemler de ortak olabilir.
» Kara tren gecikir, belki hiç gelmez. (Özne)
» Bozuk bir saattir yüreğim, hep sende durur. (Özne)
» Sabahleyin gökyüzü açıktı, ufuk parlaktı. (Zarf tümleci)
» Köyde kendimize atlar yapar, cirit oynar, yarışa çıkardık. (Dolaylı tümleç)
• Bağımsız Sıralı Cümle:
Öge ortaklığı olmayan sıralı cümlelere "bağımsız sıralı cümle" denir. Sıralı cümleyi oluşturan yüklemlerin nesnesi,
öznesi ve tümleçleri tümüyle farklıdır. Cümleler birbirine neden­sonuç, koşul­sonuç. amaç­sonuç şeklinde bağlanır.
» Bülbüller keskin keskin ötüyor, uzaktan mandıranın köpekleri havlıyordu.
» Delikanlılar askere gitti, köylüler bir şey ekemedi.
» At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
» Gün bitti, ağaçta neşe söndü.
» Ak gün ağartır, kara gün karartır.
4) Bağlı Cümle
Birden fazla yüklemin olduğu, yüklemlerin birbirlerine bağlaç ile bağlandığı cümle türüne "bağlı cümle" denir.
Bağlı cümleler de sıralı cümleler gibi "bağımlı" ve "bağımsız" olarak sınıflandırılabilir.
Sıralı cümleden farkı yüklemlerin bağlaç ile birbirine bağlanmasıdır.
» Ne sen Leyla'sın ne de ben Mecnun'um. ("Leyla'sın" yüklemi ve "Mecnun'um" yüklemleri "ne ... ne" bağlacı ile
bağlanarak bağlı cümle oluşturulmuş.)
» Gidiyorum; fakat yarın geleceğim. (Yüklemler "fakat" bağlacı ile bağlanmış)
» Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli.
» Ne şair yaş döker ne aşık ağlar.
ARA SÖZ
Cümlenin anlamını güçlendirmek ya da bir açıklama yapmak amacıyla cümlenin akışını keserek araya alınan
sözlere "ara söz" denir. Ara sözler iki virgül ya da kısa çizgi arasına alınır. Ara sözün içerisinde virgül varsa kısa çizgi
kullanılır. Ara sözler; bir ögeyi vurgulamak, o ögeyi daha iyi açıklamak için kullanılabilir. Böyle olan ara sözler,
açıklayıcısı oldukları ögenin içinde yer alır.
Örnekler:
» Anadolu, uygarlıkların beşiği, onu tanıyanları kolayca kucaklar. (Öznenin açıklayıcısı)
» Çocukları, geleceğin umutlarını, en iyi şekilde yetiştirmeliyiz. (Belirtili nesnenin
açıklayıcısı)
» Turgutlu'daki evlerine, özlemini çektikleri yere, dönmek istiyorlardı. (Dolaylı tümlecin açıklayıcısı)
» Atatürk'ün öldüğü gün, 10 Kasım 1938'de, herkes büyük bir yas tutmuş. (Belirteç tümlecinin açıklayıcısı)
» Senin için, sevgili dostum için, elimden gelen her şeyi yaparım. (ilgeç tümlecinin açıklayıcısı)
NOT: Ara sözün cümlenin ögesi olup olmadığını anlamanın kolay yolu ara söz olarak düşünülen sözün başına
"yani" sözcüğünü getirmektir. Sözün basına ''yani" sözcüğü getirilebilirse ara söz cümlenin ögesidir.
• "Şair, o büyük ağıtçı, ölümü ekti toprağa."
Cümle Dışı Unsur ­ Ara Cümle
Genellikle cümle biçiminde olan ara cümleler, yine anlatılanlarla ilgili bir duyguyu, bir düşünceyi belirtmek için
kullanılırlar; ancak öge açıklayıcıları gibi bir ögeyle beraber düşünülemezler. Yani ara cümleler, cümle dışı unsurdur,
cümlenin hiçbir ögesi olmazlar. Ara cümleler, cümleden çıkarıldığında cümlenin yapısında bir bozulma ya da
anlamında bir daralma olmaz.
Örnek:
» Olaydan sonra, sen de anımsayacaksın, onlarla ilişkimi kesmiştim.
» "Yılanların Öcü"nde ana rolünü Fatma Girik, ki daha önce cekilende Aliye Rona oynuyordu, üstlenmiş.
» Bir sabah ­o sabahı hiç unutmayacağım­ penceremin altından bir ses duydum.
10
12.notebook
March 20, 2020
sorular
11