iklim değişikliği ve yapılan çalışmalar

 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE YAPILAN ÇALIŞMALAR T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI EKİM ‐2008 T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ................................................................................................................................................................... 4
1.
GİRİŞ ............................................................................................................................................................. 6
2.
KÜRESEL ISINMA VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ....................................................................................... 7
3.
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN ETKİLERİ ..................................................................................................... 9
3.1. KÜRESEL İKLIMDE GÖZLENEN VE BEKLENEN MUHTEMEL DEĞIŞIKLIKLER ............................................. 9
3.1.1.
Gözlenen Değişiklikler .................................................................................................................... 9
3.1.2.
Beklenen Muhtemel Değişiklikler.................................................................................................. 11
3.2. TÜRKIYE İKLIMINDE GÖZLENEN VE BEKLENEN MUHTEMEL DEĞIŞIKLIKLER ........................................ 14
3.2.1.
Sıcaklık Değişiklikleri ................................................................................................................... 15
3.2.2.
Yağış Değişiklikleri ....................................................................................................................... 18
3.2.3.
Kuraklık Değerlendirilmesi........................................................................................................... 21
3.2.4.
Türkiye İkliminde Beklenen Muhtemel Değişiklikler..................................................................... 28
3.3. TÜRKIYE’NIN İKLIM DEĞIŞIKLIĞININ ETKILERINE MARUZ KALMA POTANSIYELI VE UYUM İHTIYACI .. 31
4.
ULUSLARARASI SÜREÇ......................................................................................................................... 35
4.1. İKLIM DEĞIŞIKLIĞI ÇERÇEVE SÖZLEŞMESI VE TÜRKIYE ........................................................................ 35
4.2. KYOTO PROTOKOLÜ VE TÜRKIYE .......................................................................................................... 38
4.3. 2012 SONRASI İKLIM DEĞIŞIKLIĞI YÖNETIMI ........................................................................................ 39
4.3.1.
Bali Eylem Planı ........................................................................................................................... 39
4.3.2.
2012 Sonrası İklim Rejiminin Temel Yapı Taşlarına Türkiye’nin Bakışı ...................................... 41
4.3.2.1.
4.3.2.2.
4.3.2.3.
4.3.2.4.
5.
Ortak Vizyon ............................................................................................................................................. 41
Azaltım ...................................................................................................................................................... 41
Uyum......................................................................................................................................................... 42
Teknoloji Transferi ve Finansman............................................................................................................. 42
SERA GAZI EMİSYONLARI, TÜRKİYE VE DİĞER ÜLKELER ARASINDA KARŞILAŞTIRMA
43
5.1. TÜRKIYE’NIN SERA GAZI EMISYONU ..................................................................................................... 43
5.2. TÜRKIYE VE DIĞER ÜLKELER ARASINDA KARŞILAŞTIRMA ................................................................... 45
5.2.1.
Sosyal Göstergeler ........................................................................................................................ 45
5.2.1.1.
5.2.1.2.
5.2.1.3.
5.2.2.
5.2.2.1.
5.2.2.2.
5.2.3.
5.2.3.1.
5.2.3.2.
5.2.3.3.
5.2.3.4.
5.2.3.5.
5.2.4.
5.2.4.1.
6.
Nüfus Artış Hızı ........................................................................................................................................ 45
Kentsel Nüfus Artış Hızı ........................................................................................................................... 46
İstihdam..................................................................................................................................................... 46
Ekonomik Göstergeler................................................................................................................... 48
Kişi Başı GSYİH ....................................................................................................................................... 48
Kişi Başı GSYİH Artış Hızı ...................................................................................................................... 48
Çevre Göstergeleri ........................................................................................................................ 49
Kümülatif Sera Gazı Emisyonları.............................................................................................................. 49
Toplam Emisyonlar ................................................................................................................................... 50
Kişi Başı Emisyonlar ................................................................................................................................. 51
Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Başına Emisyonlar.............................................................................................. 53
Çevre Yatırımları İhtiyacı.......................................................................................................................... 53
Enerji Göstergeleri........................................................................................................................ 54
Kişi Başı Toplam Birincil Enerji Tüketimi................................................................................................ 55
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLE MÜCADELE ............................................................................................... 59
6.1. SEKTÖREL POLITIKALAR ........................................................................................................................ 59
6.1.1.
Enerji Sektörü................................................................................................................................ 59
6.1.2.
Ulaştırma Sektörü ......................................................................................................................... 59
6.1.3.
Orman, Tarım ve Arazi Kullanımı................................................................................................. 60
6.1.4.
Atık Yönetimi ................................................................................................................................. 60
6.2. ÜLKEMIZDE SERA GAZI ETKILERININ AZALTILMASINA YÖNELIK YAPILAN ÇALIŞMALAR .................... 61
6.2.1.
Mevzuat ......................................................................................................................................... 61
6.2.1.1.
6.2.1.2.
Hava Kalitesi Yönetimi ............................................................................................................................. 62
Atık Yönetimi............................................................................................................................................ 64
1
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
6.2.2.
6.2.2.1.
6.2.2.2.
Enerji............................................................................................................................................. 66
Yenilenebilir Enerjinin Kullanılması......................................................................................................... 66
Enerji Verimliliği....................................................................................................................................... 67
6.2.3.
Ulaştırma Sektörü ......................................................................................................................... 69
6.2.4.
Sanayi Sektörü............................................................................................................................... 69
6.2.5.
Ağaçlandırma Çalışmaları............................................................................................................ 69
6.2.6.
Ar-Ge Çalışmaları......................................................................................................................... 76
6.2.7.
Eğitim Ve Kamuoyunun Bilinçlendirilmesi ................................................................................... 76
6.2.8.
Kurumsal Kapasite Geliştirme ...................................................................................................... 76
6.3. İKLIM DEĞIŞIKLIĞININ ETKILERININ AZALTILMASINA YÖNELIK ÇALIŞMALAR ..................................... 76
6.3.1.
Su Yönetimi.................................................................................................................................... 76
6.3.1.1.
6.3.1.2.
6.3.1.3.
6.3.1.4.
6.3.1.5.
6.3.1.6.
6.3.1.7.
6.3.1.8.
6.3.1.9.
6.3.2.
6.3.3.
6.3.4.
6.3.4.1.
6.3.4.2.
6.3.4.3.
6.3.4.4.
6.3.5.
6.3.6.
6.3.7.
6.3.8.
7.
Baraj ve Göletlerin Tamamlanması ........................................................................................................... 79
Sulama....................................................................................................................................................... 79
Modern Sulama Sistemlerine Geçilmesi.................................................................................................... 80
Sulama Tesislerinde Yapılan İşletme Çalışmaları ..................................................................................... 82
Havzalar Arası Su Aktarma ....................................................................................................................... 83
Şehirler İçin Entegre Su Yönetimi............................................................................................................. 85
Şehir Şebekelerinde Tedbirler ................................................................................................................... 88
Havza Yönetimi......................................................................................................................................... 88
Suyun Tek Elden Yönetilmesi ................................................................................................................... 88
Atıksu Arıtımı Eylem Planı............................................................................................................ 89
Havza Koruma Eylem Planı.......................................................................................................... 91
Sulak Alanlar................................................................................................................................. 92
Sulak Alan Varlığı ..................................................................................................................................... 93
Sulak Alanların Korunması ....................................................................................................................... 93
Sulak Alan Koruma Bölgeleri ................................................................................................................... 94
Sulak Alan Yönetim Planları ..................................................................................................................... 94
Tarıma Yönelik Çalışmalar ........................................................................................................... 95
Meteorolojik Tabii Afetlerin Önceden Belirlenerek Erken Uyarı Yapılması................................. 95
İklim Değişikliğinin İzlenmesine Yönelik Çalışmalar ................................................................... 96
Nehir ve Göllerde Yapılan Diğer Çalışmalar ............................................................................... 96
NETİCE VE DEĞERLENDİRME.......................................................................................................... 100
TABLOLAR
TABLO 3.1-IPCC SENARYOLARININ NÜFUS VE EKONOMİ KABULLERİ .................................................................. 12
TABLO 3.2-IPCC SENARYOLARININ CO2 SALIM TAHMİNLERİ .............................................................................. 12
TABLO 3.3-KASTAMONU VE KONYA BÖLGESİNDE 1650 VE 2004 YILLARI ARASINDA YAŞANAN KURAK YILLAR
SAYISI ............................................................................................................................................................ 24
TABLO 3.4-01 EKİM 2007 - 30 EYLÜL 2008 DÖNEMİ YAĞIŞLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ ................................... 26
TABLO 3.5-01-30 EYLÜL 2008 YAĞIŞ DEĞERLENDİRİLMESİ ................................................................................. 27
TABLO 4.1-SÖZLEŞME VE PROTOKOL KAPSAMINDA ÜLKELERİN SINIFLANDIRILMASI VE SORUMLULUKLARI ....... 36
TABLO 5.1-SERA GAZI EMİSYONLARI VE KÜRESEL ISINMA POTANSİYELİ ............................................................. 43
TABLO 5.2-1850–2002 YILLARI ARASINDA KÜMÜLÂTİF CO2 EMİSYONLARI ........................................................ 50
TABLO 5.3-1990 İLE 2004 YILLARI ARASINDA TÜRKİYE’DE ELEKTRİK ÜRETİMİNE İLİŞKİN VERİLER.................... 57
ŞEKİLLER
ŞEKİL 2.1-SERA GAZI EMİSYON KONSANTRASYONLARI .......................................................................................... 8
ŞEKİL 3.1-KÜRESEL ORTALAMA SICAKLIK, ORTALAMA DENİZ SEVİYESİ VE KUZEY YARIMKÜRE KAR
ÖRTÜSÜNDE GÖZLENEN DEĞİŞİKLİKLER ......................................................................................................... 9
ŞEKİL 3.2-1901-2005 DÖNEMİ YILLIK SICAKLIK DOĞRUSAL EĞİLİM ORANLARI (°C/YÜZYIL). İSTATİKSEL
OLARAK ANLAMLI OLANLAR + İŞARETİ İLE GÖSTERİLMEKTEDİR.................................................................... 10
ŞEKİL 3.3-1901 – 2005 DÖNEMİ YILLIK YAĞIŞ TOPLAMLARINDAKİ EĞİLİMLER (%/YÜZYIL). İSTATİSTİKSEL
OLARAK ANLAMLI OLANLAR + İŞARETİ İLE GÖSTERİLMEKTEDİR.................................................................... 11
ŞEKİL 3.4-B1, A1B VE A2 SENARYOLARI İÇİN 2020-2029 VE 2090-2099 DÖNEMLERİNDE 1980-1999
ORTALAMASINA GÖRE KÜRESEL ORTALAMA YÜZEY SICAKLIKLARINDA TAHMİN EDİLEN DEĞİŞİKLİKLER. 13
ŞEKİL 3.5-A1B EMİSYON SENARYOSU İÇİN 2090-2099 DÖNEMİNDE 1980-1999 ORTALAMASINA GÖRE
YAĞIŞLARDAKİ TAHMİN EDİLEN DEĞİŞİKLİK ORANLARI. DJF- KIŞ MEVSİMİ (ARALIK, OCAK VE ŞUBAT
AYLARININ ORTALAMASI) VE JJA-YAZ MEVSİMİ (HAZİRAN, TEMMUZ VE AĞUSTOS AYLARI ORTALAMASI).
...................................................................................................................................................................... 14
2
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
ŞEKİL 3.6-YILLIK ORTALAMA SICAKLIKTA DEĞİŞİM (1941 -2007) ....................................................................... 15
ŞEKİL 3.7-YILLIK ORTALAMA SICAKLIKDA DEĞİŞİM (1952-2006)........................................................................ 16
ŞEKİL 3.8-YILLIK MAKSİMUM SICAKLIKLARDA DEĞİŞİM (1952-2006)................................................................. 16
ŞEKİL 3.9-YILLIK MİNİMUM SICAKLIKLARDA DEĞİŞİM (1952-2006).................................................................... 17
ŞEKİL 3.10-TÜRKİYE’NİN YILLIK TOPLAM YAĞIŞLARI VE TRENDİ (1941-2007) ................................................... 18
ŞEKİL 3.11-TÜRKİYE'NİN UZUN YILLAR YAĞIŞ DAĞILIMI ..................................................................................... 19
ŞEKİL 3.12-TÜRKİYE (A) KIŞ MEVSİMİ, (B) YAZ MEVSİMİ YAĞIŞ DİZİLERİNDEKİ DEĞİŞİMLER. ........................... 19
ŞEKİL 3.13-1951-2004 DÖNEMİ İÇİN MEVSİMSEL YAĞIŞ EĞİLİMLERİ. (A) KIŞ, (B) İLKBAHAR, (C) YAZ, (D)
SONBAHAR..................................................................................................................................................... 20
ŞEKİL 3.14-COĞRAFİ BÖLGELERE GÖRE TÜRKİYE’DE YAĞIŞLARIN 30 YILLIK ARDIŞIK DAĞILIMI ....................... 21
ŞEKİL 3.15-1940-2006 DÖNEMİ TÜRKİYE YILLIK TOPLAM YAĞIŞ ANOMALİSİ ..................................................... 22
ŞEKİL 3.16-TÜRKİYE’NİN UZUN YILLAR KURAKLIK HARİTASI ............................................................................ 23
ŞEKİL 3.17-2007 YILI TÜRKİYE METEOROLOJİK KURAKLIK HARİTASI ................................................................. 25
ŞEKİL 3.18-TÜRKİYE 2007 YILI TOPLAM YAĞIŞLARIN 1971-2000 DÖNEMİ NORMALİNE GÖRE YÜZDE DEĞİŞİM
ORANLARI. .................................................................................................................................................... 25
ŞEKİL 3.19-01 EKİM 2007 - 30 EYLÜL 2008 DÖNEMİ YAĞIŞLARI .......................................................................... 26
ŞEKİL 3.20-01-30 EYLÜL 2008 YAĞIŞLARI ............................................................................................................ 27
ŞEKİL 3.21-2070-2100 DÖNEMİ İÇİN 1961-1990 ORTALAMASINA GÖRE TÜRKİYE'DEKİ BEKLENEN SICAKLIK
DEĞİŞİMİ. (A) KIŞ MEVSİMİ, (B) İLKBAHAR MEVSİMİ, (C) YAZ MEVSİMİ VE (D) SONBAHAR MEVSİMİ. ........ 28
ŞEKİL 3.22-2070-2100 DÖNEMİ İÇİN 1961-1990 ORTALAMASINA GÖRE TÜRKİYE'DEKİ BEKLENEN YAĞIŞ
DEĞİŞİKLİĞİ. (A) KIŞ MEVSİMİ, (B) İLKBAHAR MEVSİMİ, (C) YAZ MEVSİMİ VE (D) SONBAHAR MEVSİMİ ..... 29
ŞEKİL 5.1-TÜRKİYE’NİN TOPLAM SERA GAZI EMİSYONU ...................................................................................... 44
ŞEKİL 5.2-TÜRKİYE’NİN TOPLAM SERA GAZI EMİSYONLARININ SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI ........................... 44
ŞEKİL 5.3-ÜLKELERİN 1990 – 2005 YILLARI ARASINDA ORTALAMA NÜFUS ARTIŞ HIZLARI ................................ 45
ŞEKİL 5.4-ÜLKELERİN 1990 – 2005 YILLARI ARASINDA ORTALAMA NÜFUS ARTIŞ HIZI ...................................... 46
ŞEKİL 5.5-ÜLKELERİN 2004 YILI İÇİN İŞSİZLİK ORANLARI ..................................................................................... 47
ŞEKİL 5.6-ÜLKELERİN 1990–2005 YILLARI ARASINDA İSTİHDAMA KATILIM ORANLARI ORTALAMALARI ........... 47
ŞEKİL 5.7-ÜLKELERİN 1990–2005 YILLARI ARASI KİŞİ BAŞI GSYİH DEĞERİ ORTALAMALARI (KAYNAK: DÜNYA
KALKINMA GÖSTERGELERİ, 2007)................................................................................................................. 48
ŞEKİL 5.8-ÜLKELERİN 1990–2005 YILLARI ARASI KİŞİ BAŞI GSYİH ARTIŞ HIZI ORTALAMASI .......................... 49
ŞEKİL 5.9-TOPLAM SERA GAZI EMİSYONLARI (GG CO2 EŞDEĞERİ)...................................................................... 51
ŞEKİL 5.10-KİŞİ BAŞI SERA GAZI EMİSYONLARI (TON CO2 EŞDEĞERİ / KİŞİ)........................................................ 52
ŞEKİL 5.11-KİŞİ BAŞI KARBON DİOKSİT EMİSYONLARININ ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI (TON CO2 / KİŞİ / YIL)..... 52
ŞEKİL 5.12-GSYİH BAŞINA KARBON DİOKSİT EMİSYONLARI (1990-2004 YILLARI ARASI İÇİN ORTALAMA DEĞER)
(KG CO2 / 2000 SAGP $ GSYİH) (* SAGP: SATIN ALMA GÜCÜ PARİTESİ) ................................................. 53
ŞEKİL 5.13-ÜLKELERİN 1990–2005 YILLARI ARASI ORTALAMA BİRİNCİL ENERJİ TALEBİ ORTALAMASI ............. 54
ŞEKİL 5.14-ÜLKELERİN 1990–2005 YILLARI ARASI ORTALAMASI KİŞİ BAŞI BİRİNCİL ENERJİ TÜKETİMİ ............ 55
ŞEKİL 5.15-ÜLKELERİN 1990–2005 YILLARI ARASI ORTALAMASI TOPLAM KURULU GÜÇLERİ ............................ 56
ŞEKİL 5.16-ÜLKEMİZDE VE DİĞER ÜLKELERDE 1000 KİŞİ BAŞINA DÜŞEN ARAÇ SAYISI ...................................... 58
ŞEKİL 6.1-YILLARA GÖRE OTOMATİK HAVA KALİTESİ ÖLÇÜM İSTASYONLARI SAYISI ........................................ 63
ŞEKİL 6.2-DÜZENLİ DEPOLAMA TESİS SAYISI ....................................................................................................... 65
ŞEKİL 6.3-DÜZENLİ DEPOLAMA TESİSLERİNE SAHİP BELEDİYE SAYISI ................................................................. 65
ŞEKİL 6.4-HİZMET EDİLEN NÜFUS SAYISI ............................................................................................................. 65
ŞEKİL 6.5-İSTANBUL BOĞAZI TÜP GEÇİT PROJESİ (MARMARAY) (2005-2009) ..................................................... 69
ŞEKIL 6.6-YILLAR İTİBARIYLA AĞAÇLANDIRMA VE REHABİLİTASYON ÇALIŞMALARI .......................................... 71
ŞEKİL 6.7-YILLAR İTİBARIYLA FİDAN ÜRETİMİ ..................................................................................................... 72
ŞEKİL 6.8-YILLAR İTİBARIYLA EROZYON KONTROLÜ ........................................................................................... 73
ŞEKİL 6.9-YILLAR İTİBARIYLA ÖZEL AĞAÇLANDIRMA ALANI .............................................................................. 74
ŞEKİL 6.10-YILLAR İTİBARIYLA AÇILAN KENT ORMANI SAYISI............................................................................ 75
ŞEKİL 6.11-YILLAR İTİBARIYLA ATIKSU ARITMA HİZMETİ VEREN BELEDİYE SAYISI ........................................... 90
ŞEKİL 6.12-ATIKSU ARITMA TESİSİ İLE HİZMET EDİLEN NÜFUSUN TOPLAM BELEDİYE NÜFUSUNA ORANI (*) .... 90
3
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
ÖNSÖZ
İklim değişikliği bugün dünyada karşılaştığımız küresel ölçekte en büyük problemlerden birisi
olarak ifade edilmektedir. Bugün gelinen nokta itibariyle iklim değişikliği; fiziksel ve tabii
çevre, şehir hayatı, kalkınma ve ekonomi, teknoloji, insan hakları, tarım ve gıda, temiz su ve
sağlık olmak üzere hayatımızın her safhasını etkilemekte ve yönetimlerin bu konularda çözüm
çabalarını arttırmalarını mecburi kılmaktadır.
Atmosferdeki karbondioksit (CO2) ve öteki sera gazı birikimlerinde sanayi inkılâbında sonra
başlayan hızlı büyüme temayülüne paralel olarak, küresel ortalama yüzey sıcaklıklarında
belirgin bir artış eğilimi gözlenmektedir.
Türkiye, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (İDÇS) kapsamında ve
sürdürülebilir kalkınma ilkesi doğrultusunda, bir yandan kalkınmasını sürdürürken diğer
yandan iklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin azaltılmasına yönelik yürütülen küresel
mücadelede yerini almayı hedeflemiştir. Bu çerçevede Sözleşmeye 24 Mayıs 2004 tarihi
itibariyle taraf olmuştur. Ayrıca, Kyoto Protokolü’ne de taraf olmak için gerekli adımı atmış
ve konu TBMM gündemine gelmiş bulunmaktadır. Çevre politikasındaki ana hedefimiz,
sürdürülebilir kalkınmayla birlikte çevrenin korunması ve geliştirilmesi olarak belirlenmiştir.
Bu politikanın temel ilkesi, tabii kaynakların yönetimi, insan sağlığı ve doğal dengenin
korunması şartıyla sürdürülebilir bir kalkınmanın sağlanması ve gelecek nesillere yaşanabilir
doğal, fiziksel ve sosyal bir çevrenin bırakılmasıdır.
Türkiye, iklim değişikliği politikalarında sözleşmenin temel ilkeleri olan; “iklim sisteminin
eşitlik temelinde; ortak, fakat farklı sorumluluk alanına uygun olarak korunması, iklim
değişikliğinden etkilenecek olan gelişme yolundaki ülkelerin ihtiyaç ve özel şartlarının
dikkate alınması, iklim değişikliğinin önlenmesi için alınacak tedbirlerin etkin ve asgari
maliyetle yapılması, sürdürülebilir kalkınmanın desteklenmesi ve alınacak politika ve
tedbirlerin ulusal kalkınma programlarına entegre edilmesi” hususlarına büyük önem
vermektedir.
Bakanlığımız, başta Çevre Kanunu olmak üzere bütün mevzuat ve uygulamalarda AB’nin
genel çevre politikalarını da ön planda tutarak; “kirlilik kontrolü kavramı” yerine kirliliğin
kaynağında önlenmesi, atıkların en aza indirilmesi, en iyi teknik ve teknolojiler ile enerjinin
verimli kullanılması, izleme-denetim sisteminin etkin uygulanması ve kirleten öder
prensibinin uygulanmasını hedeflemiştir.
Türkiye’nin iklim değişikliği alanındaki ulusal politikaları, başkanlığımda, çeşitli
bakanlıkların ve sivil toplum kuruluşları adına Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’nin (TOBB)
üst düzey temsilcilerinin yer aldığı ve 2004 yılında yapısı yeniden şekillenen “İklim
Değişikliği Koordinasyon Kurulu” tarafından belirlenmektedir.
Küresel ısınma ve iklim değişikliğine yol açan sera gazlarının türlerinin ve kaynaklarının
çeşitliliği, çözüm yollarının da çok geniş bir yelpazeye yayılmasına yol açmaktadır. Ülkeler,
ulusal iklim değişikliği politikalarını belirlerken, bütün bu ihtimalleri; mevcut teknoloji
4
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
altyapısı, insan kaynakları, kısa-orta-uzun vadeli kalkınma öncelikleri gibi kendilerine has
şartları da göz önünde bulundurarak belirlemektedirler.
Bu çerçevede ön plana çıkan temel politika ve tedbirler; enerji, ulaşım, sanayi, tarım, atık ve
arazi kullanımı değişikliği ve ormancılık sektörlerinde yoğunlaşmaktadır. Bu önemli
sektörlerde yapılacaklara bakıldığında Türkiye’nin sera gazı azaltım potansiyelinin yüksek
olduğu görülmektedir.
Ülkemiz iklim değişikliğinin etkilerini önleme veya azaltma hususunda bir mükellefiyeti
olmamasına rağmen, bu yönde politika, mevzuat, kurumsal yapılanma ve tedbirler
çerçevesinde önemli hamleler gerçekleştirmektedir. Nitekim;
• Temiz enerji kaynaklarının harekete geçirilerek, hidroelektrik enerji ve rüzgar enerjisi
potansiyelinin kullanımında büyük adımlar atılmıştır.
• Enerji verimliliği ve tasarrufuna önem verilmiştir.
• Kirletici kaynakların emisyonlarının azaltılmasında ciddi mesafeler alınmıştır.
• Katı Atıkların bertarafında ve atıksu arıtımında konulan hedeflere ulaşmak için büyük
bir çaba sarf edilmektedir.
• Yutak alanların arttırılması için büyük bir “Milli Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü
Seferberliği” başlatılmıştır.
Ülkemiz, iklim değişikliği, erozyon kontrolü ve su kaynaklarının korunmasına yönelik
çalışmalarda İstanbul’u bir merkez yapmak için büyük gayret göstermektedir. Nitekim BM
Hidrojen Araştırma Merkezinin İstanbul’da kurulması, 3-14 Kasım 2008 tarihlerinde BM
Çölleşme İle Mücadele Sözleşmesinin 7 inci Gözden Geçirme, Bilim ve Teknoloji Komite
toplantılarının yaklaşık 1500 kişinin katılımıyla İstanbul’da gerçekleştirilecek olması, ayrıca
yaklaşık 20000 kişinin katılacağı 5 inci Dünya Su Forum, Sergi ve Fuarı ile Bakanlar
konferansının 16-22 Mart 2009 tarihlerinde yine İstanbul’da yapılacak olması ve nihayet
Hükümetlerarası İklim Değişikliği Panelinin (IPCC) 30 uncu oturumunun Nisan 2009’da
İstanbul’da gerçekleştirilecek olması, bu hususta atılan adımların meyvesini verdiğinin bir
göstergesidir.
Küresel ısınma, iklim değişikliği ve kuraklıkla mücadelenin önemine binaen TBMM’de bütün
siyasi parti gruplarının katılımı ile “İklim Değişikliği Araştırma Komisyonu”nun kurulmuş
olması ve konunun detaylı olarak incelenmesi, bakanlığımızca takdire şayan bir husustur.
Bundan dolayı başta komisyon başkanımız olmak üzere bu çalışmada emeği geçen bütün
komisyon üyelerine, komisyon çalışmalarına katkı sağlayan kamu kurum ve kuruluşlarına ile
sivil toplum kuruluşlarına teşekkür ederim.
Netice olarak bizlere emanet edilen bu vatanın daha yaşanabilir bir çevreye kavuşmasını
sağlamak için birlikte gayret ederek, Aziz Milletimizin daha güzel bir çevrede yaşamasını
gönülden diliyorum. Saygılarımla.
Prof Dr. Veysel EROĞLU
Çevre ve Orman Bakanı
5
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
1. GİRİŞ
Binlerce yıldır tüm canlıların yaşaması için gerekli olan su, hava ve besini belli bir denge
içerisinde sağlayan Dünya; 450 milyon yıldan beri bitkilere, 400 milyon yıldan beri omurgalı
canlılara ve 10 bin yıldan beri de insanlara yaşam kaynağı olmaktadır. Binlerce yıldır canlı
yaşamını etkileyen fiziksel ve kimyasal etkileşimleri dengeli bir şekilde devam ettiren
Yerküre, sanayi devrimiyle birlikte insan faaliyetleriyle tahribata maruz kalmıştır.
Canlı yaşamının temel bileşenleri olan hava, toprak ve su kirlenmiş; ozon tabakası incelmiş;
iklimlerde değişimler gözlenmeye başlamıştır. İklim değişikliği; hava, toprak ve su
kirliliğinden çok farklı bir yapıda gerçekleşmektedir. Ozon tabakasının incelmesinde olduğu
gibi bu sorunun oluşmasında tüm insanlığın katkısı olmuştur ve en önemlisi bu problemden
tüm insanlık etkilenecektir. Bu yönüyle, iklim değişikliği diğer çevre sorunlarından çok farklı
bir özelliğe sahiptir ve hiçbir şekilde tek başına bir ülke tarafından çözülemeyecek
niteliktedir. Ülkeler bu konuda ortak hareket edebilmek amacıyla, Birleşmiş Milletler İklim
Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi’ni (BMİDÇS) geliştirmişlerdir. Sözleşme, ülkelerin 2000
yılına kadar olan yükümlülüklerini kapsamaktadır. 2008-2012 dönemi için yükümlülükler ise,
Sözleşme’nin Kyoto Protokolü’yle düzenlenmiştir. 2005 yılında başlayan ve 2009 yılında
sonuçlandırılması beklenen süreçte de, 2012 sonrası için iklim değişikliğiyle mücadele
hedefleri belirlenecektir.
Türkiye, 1992 yılında Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) üyesi olması
dolayısı ile, BMİDÇS’nin hem Ek-I hem de Ek-II listelerinde gelişmiş ülkelerle birlikte yer
almıştır. Sözleşmenin amacını ve genel prensiplerini desteklemekle birlikte, Sözleşmedeki
haksız konumundan dolayı Sözleşmeye taraf olmayan Türkiye, bu konumunu değiştirmek
üzere uzun bir süre mücadele vermiştir. 2001 yılında Marakeş’te (Fas) yapılan 7. Taraflar
Konferansı’nda, “Türkiye’nin isminin Ek-II’den silineceği ve özel şartları tanınarak diğer EKI ülkelerinden farklı bir konumda Ek-I’de yer alacağı” yönündeki kararın ardından Türkiye,
BMİDÇS’ye 24 Mayıs 2004 tarihinde taraf olmuştur.
Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli - IPCC'nin 2007 yılında yayımlanan Dördüncü
Değerlendirme Raporu'na göre, küresel ısınma artık tartışmasız bir gerçektir ve bunun önemli
bir bölümünden insanoğlu sorumludur. Küresel ortalama yüzey sıcaklığı son yüzyılda 0.74 oC
artmıştır. Sıcaklıklardaki artışa bağlı olarak, hidrolojik çevrimin değişmesi, kara ve deniz
buzullarının erimesi, kar ve buz örtüsünün yüzey olarak daralması, deniz seviyesinin
yükselmesi, şiddetli hava olaylarının sıklığının ve şiddetinin artması, kuraklık, çölleşme,
salgın hastalıkların ve zararlıların artması gibi, dünya ölçeğinde sosyo-ekonomik sektörleri,
ekolojik sistemleri ve insan hayatını doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyecek önemli
değişikliklerin olacağı tahmin edilmektedir. Bu değişikliklerin bazıları, özellikle 20. yüzyılın
son çeyreğinden itibaren görülmeye başlanmıştır. Kuzey ve Güney Amerika’da, Asya ve
Avustralya’da, belli başlı kentler, eriyen buzullar ve büyük çaplı kuraklık yüzünden susuz
kalmıştır. 2005 yılındaki Katrina Kasırgası, en büyük maddi zarar yaratan kasırga (100 milyar
ABD Doları) olarak tarihe geçmiştir. 2003 ve 2007 yıllarında yaz mevsiminde Avrupa'da
6
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
yaşanan sıcak dalgaları ve orman yangınları çok sayıda insanı etkilemiştir. 2007 yılında,
Güney Asya’da, Meksika’da ve Afrika’daki 18 ülkede milyonlarca insan sel yüzünden
evinden olmuştur. Kasım 2007'deki Sidr Kasırgası Bangladeş'de binlerce insanın hayatına mal
olmuştur. Benzer olaylar, bir Akdeniz ülkesi olan ve bulunduğu iklim bölgesi ile coğrafi
özellikleri bakımından küresel iklim değişikliğine karşı oldukça duyarlı olan Türkiye için de
söylenebilir. Son yıllarda, özellikle güney ve doğu bölgelerinde önemli sel ve taşkın olayları
meydana gelmiştir. 2006 yılında Şanlıurfa’da ve 2007 yılında Tekirdağ ile Edirne’deki
şiddetli yağışlar sonucunda çok sayıda yerleşim yeri sular altında kalmıştır. Yine 2007
yılında, Türkiye’nin iç ve batı kesimlerindeki yağış azlığına bağlı olarak su kaynaklarında
büyük sıkıntılar yaşanmıştır. Kuraklık yüzünden, bazı göllerin ve barajların su seviyelerinde
önemli azalmalar tespit edilmiştir. Bunlara paralel olarak, iklim değişikliği kamuoyunda sıkça
tartışmalara konu yapılmaktadır ve önemli gündem maddeleri arasında yer almaktadır.
Dünya ile birlikte, çevreye duyarlılık, Türkiye'nin iç ve dış politikasında önemli konulardan
birisi haline gelmiştir. İklim değişikliği, sosyal ve ekonomik sonuçları ve kalkınmanın
önünde yaratacağı engel bakımından çevre konuları arasında ilk sırada yer almaktadır.
Küresel ısınmanın Türkiye’ye etkilerinin araştırılarak alınması gereken tedbirlerin
belirlenmesi ve su kaynaklarının korunması gayesiyle, TBMM tarafından bir Araştırma
Komisyonu kurulmasına karar verilmiştir. Kurulan komisyon konu ile ilgili bütün kurum ve
kuruluşlardan bilgi almak suretiyle bir rapor tanzim etmiştir. Bu raporda öncelikle konunun
küresel boyutları incelenmiş; ardından Türkiye ölçeğinde, iklimde gözlenen ve öngörülen
değişiklikler, iklim değişikliğinin etkileri ve Türkiye’nin toplam sera gazı emisyonlarına
katkısı ortaya konulmuştur. Sonraki bölümde, iklim değişikliğiyle ilgili uluslararası süreç ve
Türkiye'nin bu süreçteki faaliyetleri ile ilgili bilgi verilmiş, iklim değişikliğiyle mücadele ve
uyuma yönelik Türkiye'nin sektörlere göre politikaları değerlendirilmiştir. Su kaynakları, en
büyük sıkıntının yaşandığı alan olması sebebiyle, ayrı bir bölüm halinde ele alınmış,
Türkiye’de su yönetimindeki kurumsal ve yasal durum, yer altı ve yüzey suları potansiyeli,
kullanım oranları ve gelecekteki ihtiyaçlarının yanı sıra akarsu, yer altı suları, göller, su
depolama tesisleri ve atıksu yönetimi kapsamında yaşanan problemler ve iklim değişikliğinin
su kaynaklarına etkilerine uyum çalışmaları irdelenmiştir. Son olarak, tüm bu
değerlendirmeler ışığında ülkemizde alınması gereken tedbirler ortaya konulmuştur.
2. KÜRESEL ISINMA VE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ
Küresel ısınma, sera gazı emisyonlarındaki artışlara bağlı olarak küresel ortalama yüzey
sıcaklıklarında artışları ifade etmektedir. Küresel ısınmanın en önemli sebebi atmosferde sera
etkisi yapan CO2 ve metan gibi sera gazı emisyonlarındaki hızlı artıştır.
1850’li yıllarda başlayan sanayileşme ile birlikte özellikle fosil yakıtların yakılması, arazi
kullanımı değişiklikleri, ormanların tahribi ve çarpık sanayileşme gibi insan faaliyetleri
neticesinde, sera gazları atmosferde birikerek atmosferin kimyasal özelliklerini etkilemekte
uzun vadede ise sera etkisi yüzünden küresel ölçekte iklim değişikliğine sebep olmaktadır.
7
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Karşılaştırılabilir bir zaman periyodunda gözlenen tabii iklim değişikliğine ilave olarak
doğrudan veya dolaylı olarak küresel atmosferin bileşimini bozan insan etkileri neticesinde
iklimde oluşan bu değişiklik de iklim değişikliği olarak tanımlanmaktadır.
İklim değişikliği; fiziksel ve doğal çevre, şehirlerdeki hayati faaliyetler, kalkınma ve
ekonomi, teknoloji, insan hakları, tarım ve gıda, temiz su ve sağlık gibi hayatımızın bütün
alanlarında olumsuz etkilere sebep olmaktadır. İklim değişikliğinde mevcut sinai üretimden
kaynaklanan atmosferdeki sera gazı artışının yanı sıra geçmişteki emisyonların da etkisi
bulunmaktadır.
Hükümetler Arası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) 4. Değerlendirme Raporuna
(29 Ocak-1 Şubat 2007, Paris) göre; CO2 konsantrasyonu; sanayi öncesi yaklaşık 280 ppm
iken 2005 yılında 379 ppm düzeyine ulaşmıştır. Yıllık ortalama CO2 artışına bakıldığında;
155 yılda (1850-2005 yılları arası) 0.65 ppm/yıl, son 10 yıldaki ( 1995-2005 yılları arası) artış
ise 1.90 ppm/yıl olmuştur. Metan konsantrasyonu; sanayi öncesi (1850 yılı) yaklaşık 715 ppb
iken 1990’lı yıllarda ortalama 1732 ppb, 2005 yılında ise 1774 ppb olmuştur.
Diazot monoksit konsantrasyonu; sanayi öncesi (1850) yaklaşık 270 ppb iken 2005 yılında ise
319 ppb olmuştur (Şekil 2-1).
Şekil 2.1-Sera Gazı Emisyon Konsantrasyonları
Sıcaklık artışına bakıldığında; 1906-2005 ortalama sıcaklık artışı 0.74 oC olmuştur. Ayrıca,
1995-2006 arası son 12 yılın 11 yılı, en sıcak yıllar olmuştur.
Küresel
deniz
seviyesi
yıllık
ortalama
artışına
bakıldığında;
42
yılda
(1961-2003 yılları arasında) 1.8 mm olmuş iken son 10 yılda (1993-2003 yılları arası) 3.1 mm
olmuştur.
8
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Küresel sıcaklıklardaki artışlara bağlı olarak; hidrolojik çevrimin değişmesi, kuraklıkçölleşme, kara ve deniz buzullarının erimesi, deniz seviyesinin yükselmesi, iklim kuşaklarının
yer değiştirmesi ve yüksek sıcaklıklara bağlı salgın hastalıkların ve zararlıların artması gibi,
dünya ölçeğinde sosyo-ekonomik sektörleri, ekolojik sistemleri ve insan hayatını doğrudan
etkileyecek önemli değişikliklerin oluşabileceği beklenmektedir.
3. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN ETKİLERİ
Bugün gelinen nokta itibariyle iklim değişikliği; fiziksel ve doğal çevre, şehir hayatı,
kalkınma ve ekonomi, teknoloji, insan hakları, tarım ve gıda, temiz su ve sağlık olmak üzere
hayatımızın her aşamasını etkilemektedir.
3.1. Küresel İklimde Gözlenen ve Beklenen Muhtemel Değişiklikler
3.1.1. Gözlenen Değişiklikler
IPCC’nin 4. Değerlendirme Raporunda belirtildiği üzere, kıta, bölge ve okyanus havzaları
ölçeğinde, iklimde pek çok uzun süreli değişiklik gözlenmiştir. Ortalama yüzey sıcaklıkları,
buz ve kar örtüsü, yağış miktarları, okyanus tuzluluğu, rüzgar tipleri ile kuraklık, şiddetli
yağış ve sıcak dalgaları gibi ekstrem olaylardaki yaygın değişiklikler aşağıda verilmektedir:
• Küresel ortalama yüzey sıcaklığı, son yüzyılda 0.74 oC yükselmiştir. 1850 yılından
beri kaydedilen en yüksek sıcaklığa sahip yıllar son 12 yılda gerçekleşmiştir. 1998 yılı
0.58 °C ile en sıcak yıl, 2005 yılı 0.485°C anomali ile en sıcak ikinci yıl olmuştur
(Şekil 3.1).
Kaynak: IPCC, 2007
Şekil 3.1-Küresel Ortalama Sıcaklık, Ortalama Deniz Seviyesi Ve Kuzey Yarımküre Kar Örtüsünde
Gözlenen Değişiklikler
9
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• 1901–2005 yılları arasında gözlenen uzun süreli eğilimlere göre, Kuzey ve Güney
Amerika’nın doğu bölümleri, kuzey Avrupa’da ve kuzey ve orta Asya’da yağışlarda
önemli artışlar, Afrika’da Sahel, Akdeniz, güney Afrika ile güney Asya’nın bazı
bölgelerinde yağışlarda önemli azalmalar olmuştur.
• 1901-1999 döneminde, deniz seviyesi toplam 17 cm yükselmiştir.
• Her iki yarımkürede dağlardaki buz ve kar örtüsü ortalamalarında azalmalar
gözlenmiştir. Grönland ve Antarktika buz tabakalarında azalmalar belirlenmiştir ve bu
azalma, büyük ihtimalle 1993-2003 arasındaki deniz seviyesi yükselmesinde etkili
olmuştur.
• Atmosferik su buharında gözlenen artış ve ısınma ile tutarlı olarak, karaların büyük
bölümünde, kuvvetli yağışların sıklıklarında artış tespit edilmiştir.
Kaynak: IPCC, 2007
Şekil 3.2-1901-2005 Dönemi Yıllık Sıcaklık Doğrusal Eğilim Oranları (°C/Yüzyıl). İstatiksel olarak
anlamlı olanlar + işareti ile gösterilmektedir.
• 1961'den bu yana yapılan gözlemler, okyanus sularının ortalama sıcaklıklarının en az
3000 m derinliğe kadar arttığını ve iklim sistemine eklenen ısının % 80'ininden
fazlasının okyanuslarda tutulduğunu göstermiştir.
10
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Kaynak: IPCC, 2007
Şekil 3.3-1901 – 2005 Dönemi Yıllık Yağış Toplamlarındaki Eğilimler (%/Yüzyıl). İstatistiksel olarak
anlamlı olanlar + işareti ile gösterilmektedir.
• 1970'li yıllardan itibaren tropikal ve subtropikal bölgelerde daha şiddetli ve uzun
kuraklıklar gözlenmiştir.
• Son 50 yılda ekstrem sıcaklıklarda yaygın ölçekli değişiklikler görülmüştür. Soğuk
günler, soğuk geceler ve don olaylarının daha az, buna karşılık, sıcak günler, sıcak
geceler ve sıcak dalgalarının daha çok yaşandığı belirlenmiştir.
3.1.2. Beklenen Muhtemel Değişiklikler
Gözlenen ve geçmiş iklimi anlamak ve gelecekteki iklimi tahmin etmek için, iklim sisteminin
bileşenlerinin, bunlar arasındaki etkileşimlerin ve geri beslemelerin matematiksel gösterimi
olan modeller kullanılmaktadır. Modeller vasıtasıyla elde edilen geleceğe yönelik iklim
öngörülerinde değişik senaryolar kullanılmaktadır. Bu senaryolar, IPCC tarafından
hazırlanmıştır ve Emisyon Senaryoları Özel Raporu (SRES) olarak yayımlanmıştır.
Senaryolarda, gelecek için sera gazı emisyonları hesaplanırken, nüfus artışı, enerji kullanımı,
ekonomiler, teknolojik gelişmeler, tarım ve arazi kullanımındaki değişiklikleri için değişik
kabuller kullanılarak dört ana senaryo ailesi (A1, A2, B1 ve B2) ve bunlar da kendi içlerinde
farklı senaryolara ayrıştırılarak 40 kadar senaryo üretilmiştir.
Bu senaryolarda gelecek için sera gazı emisyonları hesaplanırken kullanılan demografik
gelişim, sosyo-ekonomik gelişim ve teknolojik değişim öngörüleri Tablo 3.1’de
verilmektedir.
11
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Tablo 3.1-IPCC Senaryolarının Nüfus ve Ekonomi Kabulleri
Senaryo
A1
A2
B1
B2
Nüfus
(Milyar kişi)
2050
2100
8,7
7,1
11,3
15
8,7
7
9,3
10,4
Dünya yıllık GSİH
(Trilyon ABD doları)
2050
2100
164
525
82
243
136
328
110
235
Kişi başına gelir oranı
(Ek-1/ Ek-1 dışı ülkeler)
2050
2,8
6,6
3,6
4
2100
1,5
4,2
1,8
3
Kaynak: IPCC Special Report on Emissions Scenarios, 2000.
Tablo 3.2’de ise, sözü edilen dört ana senaryoya göre atmosfere salınacak karbondioksit
miktarının yıllık değişim tahminleri gösterilmektedir.
Tablo 3.2-IPCC Senaryolarının CO2 Salım Tahminleri
Fosil Kaynaklı CO2
Arazi Kaynaklı CO2
(Milyar ton C/yıl)
(Milyar ton C /yıl)
Senaryo
1990
2050
2100
1990
2050
A1FI
6,0
23,1
30,3
1,1
0,8
A1B
6,0
16,0
13,1
1,1
0,4
A1T
6,0
12,3
4,3
1,1
0,0
A2
6,0
16,5
28,9
1,1
0,9
B1
6,0
11,7
5,2
1,1
-0,4
B2
6,0
11,2
13,8
1,1
-0,2
2100
-2,1
0,4
0,0
0,2
-1,0
-0,5
Kümülatif CO2
(Milyar ton C)
1990-2100
2.189
1.499
1.068
1.862
983
1.164
Kaynak: IPCC Special Report on Emissions Scenarios, 2000.
IPCC'nin Dördüncü Değerlendirme Raporu 1. Çalışma Grubu Bölümü'ne göre küresel iklimde
öngörülen değişiklikler (Şekil 3.4):
• En gelişmiş iklim modelleri, bir dizi IPCC SRES senaryosu için küresel ortalama
yüzey sıcaklıklarında, gelecek yirmi yıl içinde 0.2 oC/on yıl oranında bir artış
olacağını tahmin etmektedir. Sera gazı salınımları ve aerosoller 2000 yılı düzeylerinde
durdurulsa dahi, bu ısınma 0.1 oC /on yıl oranında olacaktır.
• 2090-2099 dönemi ortalama yüzey sıcaklığının, 1980-1999 dönemi ortalamasına göre
en iyimser senaryoda (B1) ortalama 1.8 oC ve en kötümser senaryoda (A1FI) ortalama
4.0 oC artacağı beklenmektedir. Öngörülen ısınma oranları, 20. yüzyılda
gözlenenlerden daha büyüktür.
12
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Şekil 3.4-B1, A1B ve A2 Senaryoları İçin 2020-2029 ve 2090-2099 Dönemlerinde 1980-1999 Ortalamasına
Göre Küresel Ortalama Yüzey Sıcaklıklarında Tahmin Edilen Değişiklikler.
• Yağışlarda, A1B senaryosuna göre yüksek enlemlerde azalma ve subtropikal karaların
büyük bölümünde ise artış (2100 yılında %20 oranında) tahmin edilmektedir.
(Şekil 3.5)
• Model-tabanlı öngörülere göre, 21. yüzyılda küresel ortalama deniz seviyesi artışının
18–59 cm arasında olacaktır. Deniz seviyesi, 2090-2099 döneminde 1980-1999
dönemine göre, en iyimser senaryoda (B1) 18 cm - 38 cm, en kötümser senaryoda ise
(A1F1) 26 cm - 59 cm arasında yükselecektir.
• Model simülasyonları, 21. yüzyılda öngörülen ısınmanın daha çok yüksek kuzey
enlemlerinde olmak üzere en fazla kara alanlarında ve en az Güney Okyanus ile Kuzey
Atlantik Okyanusu'nun bazı bölümlerinde olacağını göstermektedir.
• Tüm IPCC SRES senaryolarına göre, Kuzey Kutbu ve Antartika’daki deniz buzulları
azalacak ve karla kaplı alan daralacaktır.
• Daha çok sıcak ekstremler, sıcak dalgaları ve şiddetli yağışlar ve daha şiddetli tropikal
fırtınalar beklenmektedir.
13
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• Sera gazı salımlarının bugünkü düzeylerinde veya daha yüksek oranlarda devam
etmesi durumunda, küresel ısınmanın daha da artması ve bu durumun 21. yüzyılın
küresel iklim sisteminde, 20. yüzyılda gözlenenlere göre kuvvetli ihtimalle daha
büyük değişimlere yol açacaktır.
Şekil 3.5-A1B Emisyon Senaryosu İçin 2090-2099 Döneminde 1980-1999 Ortalamasına Göre Yağışlardaki
Tahmin Edilen Değişiklik Oranları. DJF- Kış Mevsimi (Aralık, Ocak Ve Şubat Aylarının Ortalaması) ve
JJA-Yaz Mevsimi (Haziran, Temmuz ve Ağustos Ayları Ortalaması).
• Dünya çapında, kuraklıkların sıklığının arttığına dair henüz kesin deliller
bulunmamakla birlikte, küresel iklim değişikliği sebebiyle, bitkilerden, topraktan,
göllerden ve rezervuarlardan daha hızlı buharlaşma olacağından, gelecekte dünyanın
bir çok bölgesinde daha sık, daha uzun süreli ve daha şiddetli kuraklıkların yaşanacağı
beklenmektedir. Bu durumun, yağışların artmasına ve şiddetli yağışların daha yaygın
olmasına rağmen oluşacağı beklenmektedir.
3.2. Türkiye İkliminde Gözlenen ve Beklenen Muhtemel Değişiklikler
Türkiye'nin uzun süreli sıcaklık ve yağış değişikliklerini ve eğilimlerini ortaya çıkarmayı
hedefleyen Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğümüzce yapılan çalışmaların sonuçları
aşağıda verilmektedir.
14
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
3.2.1. Sıcaklık Değişiklikleri
Türkiye'nin ortalama hava sıcaklıklarında, küresel sıcaklıklardaki değişimlere benzer olarak
genel anlamda bir artış eğilimi söz konusudur. 1941-2007 arasında ortalama sıcaklıklarda
0,64 oC /100 yıl artış trendi vardır (Şekil 3.6).
Şekil 3.6-Yıllık Ortalama Sıcaklıkta Değişim (1941 -2007)
15
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Ortalama sıcaklıklar Türkiye’nin güney ve güney doğusunda ve büyük oranda şehirleşmenin
yaşandığı bölgelerde (İstanbul, Kocaeli) anlamlı ısınma eğilimindedir (Şekil 3.7).
Şekil 3.7-Yıllık Ortalama Sıcaklıkda Değişim (1952-2006)
Yıllık maksimum sıcaklık dizilerindeki değişimler genelde artış yönündedir. Güney, Batı,
Doğu, Güneydoğu Anadolu’nun batı bölgelerinde anlamlı artma eğilimi hakimdir (Şekil 3.8).
Şekil 3.8-Yıllık Maksimum Sıcaklıklarda Değişim (1952-2006)
16
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Yıllık minimum sıcaklıklardaki değişimler, değerlendirilen istasyonların %47’sinde anlamlı
olmak üzere genel olarak artma eğilimindedir (Şekil 3.9).
Şekil 3.9-Yıllık Minimum Sıcaklıklarda Değişim (1952-2006)
17
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
3.2.2. Yağış Değişiklikleri
Türkiye'de yağışlar alansal ve zamansal olarak büyük farklılık göstermektedir. Ayrıca,
Türkiye yağışlarında mevsimsellik oldukça kuvvetlidir. Yıllık toplam yağışın, yaklaşık %40’ı
kış, %27’si ilkbahar, %10’u yaz ve %24'ü sonbahar mevsiminde gerçekleşmektedir. Yer altı
ve yer üstü su kaynakları için, kış ve bahar dönemlerindeki yağışın miktarı ve şekli oldukça
önemlidir. 1941-2007 arasında ortalama yağışlarda 29 mm/100 yıl azalış trendi vardır.
Türkiye genelinde, 1941-1970’da 658,5 mm olan yıllık yağış, 1971-2000'de 635,0 mm'ye
düşmüş ve 1980-2006'da 627,2 mm olarak bir önceki döneme göre daha yüksek ama yine de
bir önceki peryoda gore düşük miktarda gerçekleşmiştir (Şekil 3.10).
Şekil 3.10-Türkiye’nin Yıllık Toplam Yağışları ve Trendi (1941-2007)
18
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Şekil 3.11'de Türkiye'nin uzun yıllar yağış dağılımı verilmektedir. En çok yağış alan yerler
denize yakın küçük alanlardır. Buna karşılık, iç ve doğu bölgelerde yağış miktarları
azalmakta, 400 mm’nin altına düşmektedir.
Şekil 3.11-Türkiye'nin Uzun Yıllar Yağış Dağılımı
Ülkemiz de yağışlarda belirgin azalma eğilimleri özellikle kış mevsiminde görülmektedir.
Buna karşılık, sonbahar yağışları artış eğilimi sergilemektedir (Şekil 3.12). Kış yağışlarında
gözlenen azalma, bölgede egemen olan cephesel orta enlem ve Akdeniz alçak basınçlarının
sıklıklarında özellikle kışın gözlenen azalma ile yüksek basınç şartlarında gözlenen artışlarla
bağlantılı olabilir. Yağışlardaki önemli azalma dönemleri, Kuzey Atlantik Salınımı’nın
(NAO) kuvvetli pozitif anomali dönemlerine karşılık gelmektedir. NAO'nun yanı sıra,
kuvvetli El-Nino yıllarında ya da bir yıl sonrasında da özellikle kış yağışlarında benzer
durumlar gözlenmektedir.
Türkiye sonbahar standardize yağış
(b)
(a)
Şekil 3.12-Türkiye (a) Kış Mevsimi, (b) Yaz Mevsimi Yağış Dizilerindeki Değişimler.
Yatay kesikli çizgi (-----) 1961-1990 dönemi ortalamayı göstermektedir.
19
2006
2001
1996
1991
1986
Yıl
Yıl
1981
1976
1971
1966
-2
1941
2006
2001
1996
1991
1986
1981
1976
1971
1966
1961
1956
1951
1946
-2
1961
-1
0
-1
1956
0
1
1951
1
2
1946
Standardize anomali
2
1941
Standardiz e anom ali
Türkiye kış standardize yağış
3
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Bölgesel olarak, kış yağışlarında güney ve batı bölgelerinde anlamlı azalmalar ve sonbahar
yağışlarında, İç Anadolu'nun kuzey kesimlerinde anlamlı artışlar gözlenmektedir. İlkbahar
yağışlarında genel olarak anlamlı olmayan zayıf artış eğilimleri bulunmaktadır (Şekil 3.13)
(b)
(a)
(d)
(c)
S İstatistiksel Açıdan Artış Eğilimi,
T İstatistiksel Açıdan Azalış Eğilimi,
• İstatistiksel Açıdan Anlamsız Artış ve Azalış,
• Eğilim Yok.
.
Kaynak: 1. Ulusal İklim Değişikliği Bildirimi,2007
Şekil 3.13-1951-2004 Dönemi İçin Mevsimsel Yağış Eğilimleri. (a) Kış, (b) İlkbahar, (c) Yaz, (d)
Sonbahar.
1940’tan 2006 yılına kadar her biri otuz yılı kapsayan ardışık beş iklim döneminde yıllık
yağışların coğrafi bölgelere göre değişimi sonuçlarına göre (Şekil 3.14), Marmara, İç Anadolu
ve Doğu Anadolu’da belirgin bir eğilim izlenmemektedir. Karadeniz’de artış; Akdeniz, Ege
ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde ise azalışlar söz konusudur. Değer olarak verilecek
olursa, 1940-1969 döneminde 831.1 mm olan Akdeniz Bölgesi’nin 30 yıllık yağış ortalaması,
1980-2006 döneminde 795.9 mm’ye; Ege Bölgesi’nin aynı dönemdeki 712.3 mm olan yıllık
yağışı, 1980-2006’da 655.9 mm’ye ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin ise aynı dönemler
için yıllık yağışları 661.2 mm’den 619.6 mm’ye düşmüştür.
20
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Bölgelerin Ardışık 30 yıllık yağış ortalamaları (mm)
900
yağış mm
Akdeniz
G.D. Anadolu
700
Ege
Marmara
Karadeniz
500
Ic Anadolu
D.Anadolu
300
1940-1969 1950-1979 1960-1989 1970-1999 1980-2006
Şekil 3.14-Coğrafi Bölgelere Göre Türkiye’de Yağışların 30 Yıllık Ardışık Dağılımı
Türkiye’nin büyük bir bölümünde kış yağışlı gün sayılarında azalma (Akdeniz’de, özellikle,
Akdeniz yağış rejiminin egemen olduğu yerlerde), öbür bölgelerde ise hem artış hem azalma
eğilimi ve yaz mevsiminde ise, Türkiye'nin batısında daha geniş yayılışlı olmak üzere, azalma
yönünde önemli değişiklikler bulunmaktadır. Türkiye’nin bir Akdeniz ülkesi olması ve geçiş
kuşağında yer alması, yıllık yağışlarının ve kar yağışlarının azalması, aşırı kullanımdan dolayı
yeraltı su seviyesinin düşmesi, ülkemizi iklim değişikliği açısından riskli ülkeler arasına
sokmaktadır.
Türkiye’nin yağış dizilerindeki değişiklik ve eğilimlerle ilgili yukarıda verilen uzun süreli
mevsimlik sonuçlar, sonbahar mevsiminde bazı bölgelerde düşük artışlarla birlikte,
Türkiye’nin büyük bölümünde özellikle kış yağışlarında önemli azalmalar olduğunu ortaya
koymaktadır. Bölgesel değerlendirmeler ise, Akdeniz, Ege ve Güneydoğu Anadolu
Bölgelerinde yağışlarda azalmayı işaret etmektedir. Bu sonuçlar dikkate alınarak, Türkiye’nin
su potansiyelinin yeniden hesaplanması için çalışmalar başlatılmıştır.
3.2.3. Kuraklık Değerlendirilmesi
Kuraklık, yağışların kaydedilen normal seviyelerinin önemli ölçüde altına düşmesi
sonucunda, arazi ve su kaynaklarının olumsuz etkilenmesine ve hidrolojik dengede
bozulmalara sebep olan tabii bir hadisedir. Kuraklık başta meteorolojik olmak üzere tarımsal,
hidrolojik ve sosyo-ekonomik olarak kendini gösterir. Kuraklığın başlangıç ve bitişinin
belirsiz oluşu, kümülatif olarak artması, aynı anda birden fazla kaynağa etkisi, ekonomik
boyutunun yüksek olması, onu diğer tabii afetlerden ayıran en önemli özellikleridir. Herhangi
bir bölgede kuraklık, frekans, şiddet, süre ve etki alanı ifadeleriyle tanımlanır.
Meteorolojik kuraklık: Uzun bir zaman aralığı içinde yağışın belirgin şekilde normal
değerlerin altına düşmesi olarak tanımlanır. Nem azlığının derecesi ve uzunluğu meteorolojik
21
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
kuraklığı belirler ve bölgeden bölgeye gelişiminde farklılıklar gözlenir. Misal olarak, yağışın
ve yağışlı gün sayısının belirli bir değerden az olması temeline dayanarak kurak periyotlar
teşhis edilir. Diğer bir ifade ile yağışın aylık, mevsimlik veya yıllık toplamlarının ortalamadan
olan farklarıdır.
Tarımsal kuraklık: Meteorolojik kuraklığın çeşitli özellikleri ile çok yakın ilişkilidir. Toprakta
bitkinin ihtiyacını karşılayacak miktarda su bulunmaması olarak tanımlanan tarımsal kuraklık
nem kaybı ve su kaynaklarında kıtlık oluştuğu zaman meydana gelir. Ürün miktarında
azalmaya, büyümelerinde değişime ve hayvanlar için tehlikeye sebep olur.
Hidrolojik kuraklık: Yeraltı su kaynakları, yüzey suları veya yağış periyotlarının etkisi ile
ilişkilidir. Meteorolojik kuraklığın uzaması durumunda hidrolojik kuraklıktan söz edilir. Uzun
süreli yağış azlığının kaynak seviyeleri, yüzey akışı ve toprak nemi gibi hidrolojik sistemin
bileşenlerinde kendisini göstermesidir. Yeraltı suları, nehirler ve göllerin seviyesinde keskin
bir düşüşe sebep olur. Bir dönemde yaşanan yağış miktarında azalma toprak neminde hızlı
azalmaya sebep olacağı için tarımla uğraşanlarca hemen hissedileceği halde hidroelektrik
santrallerinde bir süre etkili olmayacaktır.
Sosyo-ekonomik kuraklık: Meteorolojik, hidrolojik ve tarımsal kuraklık unsurlarının bazı
ekonomik malların arzı ve talebine olan etkileriyle ilgilidir. Su yetersizliği insanları ve onların
hayatını etkilediğinde sosyoekonomik kuraklıktan bahsedilir.
Türkiye'deki 1940-2006 dönemi uzun süreli yağış değişiklikleri dikkate alındığında,
1955-1961, 1970-1977, 1982-1986, 1989-1994, 1999-2006 (2001 ve 2003 yılları hariç)
dönemlerinin kurak geçtiği görülmektedir (Şekil 3.15). Türkiye'de kuraklığa etki eden belli
başlı etmenler arasında atmosferik şartlar, fiziki coğrafya etmenleri ve iklim durumları yer
almaktadır. Kuraklığın sebeplerine ilişkin yapılan çalışmalarda, Türkiye'de son 20-30 yıldır
yaşanan uzun süreli kuraklıklarda, atmosferik dolaşım sistemlerindeki değişikliklerin ve
kaymaların etkili olduğu söylenebilir.
Şekil 3.15-1940-2006 Dönemi Türkiye Yıllık Toplam Yağış Anomalisi
22
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
“Aydeniz” metoduna ile yapılan analizlerde, Türkiye’nin 30 yıllık normallere göre
(1971-2000) kuraklık sınıflandırması Şekil – 16’da verilmiştir. Bölgesel olarak dağılıma
bakıldığında; ülkemizin güney kesimlerinin kuzey kesimlerine göre daha kurak
karakteristikler gösterdiği görülmektedir. Özellikle Orta Anadolu, Doğu Akdeniz’in bir
bölümü ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimiz, izlenen metodun dağılımına göre en kurak
bölgelerimizdir. Karadeniz’in ise en nemli bölgemiz olduğu görülmektedir. Ayrıca Antakya
ve Bitlis illerimizin çevrelerine göre mikro klima özelliği göstererek Karadeniz bölgemize
benzer biçimde nemli olduğu izlenebilir. Harita dikkatli incelendiğinde, metodun gösterdiği
skalaya göre; çöl karakteri gösteren bir bölgemiz yoktur. Son olarak, Trakya ve Marmara’nın
da nemli karakteristik taşıdığı görülmektedir.
Şekil 3.16-Türkiye’nin Uzun Yıllar Kuraklık Haritası
2008 yılında hazırlanan Tarımsal Kuraklık Eylem Planı’nda, ağaçların her yıl oluşturdukları
yıllık halkaların genişliklerinden faydalanarak geçmiş dönemlerin yağış ve sıcaklıklarını
tahmin etmeye yönelik Türkiye'de yapılan çeşitli dentro klimatolojik çalışmalarla, 350 yıllık
dönemdeki kurak ve yağışlı yılların belirlendiği ifade edilmektedir. Bu çalışmaların
neticelerine göre, kurak yıllar; genellikle bir yıl, seyrek olarak iki ve Akdeniz Bölgesi’nde de
bir defa üç yıl (1745-1747) sürelidir. İki yıl süreli kurak dönem, Akdeniz Bölgesi’nde 7 kere,
Karadeniz Bölgesi’nde de 5 kere yaşanmıştır. Kurak ve yağışlı yılların bazıları her iki bölge
için ortak iken, büyük çoğunluğu farklı yıllardır. Her iki bölgede de kurak olan yıllar 1676,
1679, 1696, 1715, 1725, 1746, 1757, 1797, 1815, 1887, 1927-1928; yağışlı olanlar da 1655,
1665, 1678, 1681, 1689, 1698, 1709, 1727, 1871, 1901 yıllarıdır. Bu çalışmada elde edilen
sonuçların birçoğunun Osmanlı Kaynaklarınca da doğrulandığı ifade edilmektedir. Yine sözü
edilen çalışmada, seçilen iki istasyon için 1650 ve 2004 yılları arasında yaşanan kurak yıllar
23
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
aşağıdaki gibi çıkarılmıştır. Tablo 3.3 de, anılan dönemde kuraklığın kaç yıl üst üste ve kaç
defa yaşandığı verilmektedir.
Tablo 3.3-Kastamonu ve Konya Bölgesinde 1650 ve 2004 Yılları Arasında Yaşanan Kurak Yıllar Sayısı
Bölge
Kastamonu civarında
(Batı Karadeniz)
Konya civarında
(Batı Akdeniz-İç Anadolu’ nun güneyi)
Kurak geçen süre
1 yıl sürekli kurak yıllar
2 yıl sürekli kurak yıllar
3 yıl sürekli kurak yıllar
1 yıl sürekli kurak yıllar
2 yıl sürekli kurak yıllar
3 yıl sürekli kurak yıllar
Tekerrür Sayısı
29
5
Yok
29
7
1
Son Yılların Kuraklık ve Yağış Değerlendirmesi (2005, 2006, 2007, 2008):
2007 yılı, genel olarak yağış azlığına bağlı olarak kurak geçmiştir. Şekil - 17'de 2007 yılı
kuraklık dağılımına göre, Edirne, Kırklareli, Çanakkale, Eskişehir, Niğde, Kayseri, Tokat,
Amasya, Mersin illeri civarı ile Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu'nun kuzey bölümleri
dışında kalan ve Türkiye'nin yaklaşık üçte ikisine karşılık gelen alanlar kurak bir yıl
yaşanmıştır. Özellikle Ankara, Çankırı, Kırıkkale, Karabük, Manisa, İzmir ve Mardin
dolayları daha şiddetli kuraklığa maruz kalmışlardır.
2007 yılında yaşanan su sıkıntısında önceki yıllarda gözlenen yağış azlığının da etkisi
bulunmaktadır. 2004 yılında Ege Bölgesi %15, İç Anadolu Bölgesi %21 oranında, 2005
yılında Akdeniz Bölgesi %12 ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi % 24 oranında, 2006 yılında
ise, Ege Bölgesi %13, Marmara Bölgelesi %7 oranında 1971-2000 normaline göre daha az
yağış almıştır.
Bunun yanı sıra, 2007 yılında yaşanan kuraklık sadece ve doğrudan küresel iklim
değişikliğine bağlanmamalıdır. Başta yeraltı su rezervleri olmak üzere, su kaynaklarının
sınırsız kullanımı, artan nüfusa bağlı olarak genişleyen tarım alanları sebebiyle artan sulama
ihtiyacı ve düzensiz şehirleşmeye bağlı değişen su kullanımının yaşanan kuraklıklarda etkisi
oldukça büyüktür.
24
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Şekil 3.17-2007 Yılı Türkiye Meteorolojik Kuraklık Haritası
Şekil 3.18-Türkiye 2007 Yılı Toplam Yağışların 1971-2000 Dönemi Normaline Göre Yüzde Değişim
Oranları.
Türkiye'nin 2007 yılı yağışlarının normale göre (1971-2000 dönemi ortalaması) yüzde
değişim oranlarının gösteren Şekil 3.18'den de anlaşılacağı üzere, 2007 yılı ülkenin büyük
bölümünde yağışlar normallerin altında gerçekleşmiştir. 2007 yılı kuraklık haritasına benzer
şekilde Çankırı, İstanbul, Kırıkkale, İzmir ve Manisa % 40'lara varan düşme oranlarıyla en
25
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
kurak geçen bölgelerdir. Yine Şanlıurfa, Mardin, Diyarbakır, Ankara, Aksaray ve Adana
dolayları oldukça az yağış alan bölgeler arasındadır. Buna karşılık, Karadeniz'in doğusu,
Doğu Anadolu'nun kuzey bölümleri ve İç Anadolu'nun doğusunda kalan bazı bölümler
1971-2000 dönemi normaline göre fazla yağış almıştır.
01 Ekim 2007 - 30 Eylül 2008 Dönemi Yağışlarının Normallere ve 2007 yılına gore
değerlendirilmesi:
Malum olduğu üzere 1 Ekim 2007- 30 Eylül 2008 su yılına ait ölçülmüş yağışlar aşağıdaki
Tablo 3.4 ve Şekil-19’da verilmiştir. Buna göre, yağış miktarında Güneydoğu ve Doğu
Anadolu’da normallere göre önemli bir azalma, Akdeniz ve Ege Bölgelerinde kayda değer bir
azalma olduğu görülmektedir. Yine görüleceği üzere Güneydoğu Anadolu’da 2007 ve 2008
yıllarında, iki yıl süren şiddetli bir kuraklık yaşanmıştır. İç Anadolu, Akdeniz, Ege ve
Marmara Bölgelerimiz 2007’de kurak, 2008’de normale yakın, Karadeniz Bölgemiz 2007’de
normaller civarında, 2008’de normallerinden fazla yağış almıştır.
Tablo 3.4-01 Ekim 2007 - 30 Eylül 2008 Dönemi Yağışlarının değerlendirilmesi
BÖLGE
2008
NORMAL
2007
NORMALE GÖRE
(mm)
(mm)
(mm)
ARTMA/AZALMA
2007’YE GÖRE
ARTMA/AZALMA
Marmara
636,6
658,5
434,3
%
-3
AZALMA
%
47
ARTMA
Karadeniz
941
843,8
844,3
%
12
ARTMA
%
12
ARTMA
İç Anadolu
365
392,9
307,8
%
-7
AZALMA
%
19
ARTMA
Ege
554,8
641,9
360,4
%
-14
AZALMA
%
54
ARTMA
Akdeniz
704,1
792,8
683,8
%
-11
AZALMA
%
3
ARTMA
Güneydoğu
353,2
601,1
556,3
%
-41
AZALMA
%
-37
AZALMA
Doğu Anadolu
483,9
583,9
599
%
-17
AZALMA
%
-19
AZALMA
Türkiye Genel
564,1
646,7
544,9
%
-13
AZALMA
%
4
ARTMA
Şekil 3.19-01 Ekim 2007 - 30 Eylül 2008 Dönemi Yağışları
26
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Son bir aylık Eylül 2008 yağış değerlendirmesi Tablo 3.5 ve Şekil-20’de verilmiştir. Buna
göre, bütün bölgelerimizin kayda değer önemli oranda normallerin üzerinde yağış aldığı
görülmektedir.
Tablo 3.5-01-30 Eylül 2008 Yağış Değerlendirilmesi
BÖLGE
NORMALE GÖRE
ARTMA/ AZALMA ORANI
2007’YE GÖRE
ARTMA/AZALMA ORANI
2008
NORMAL
2007
(mm)
(mm)
(mm)
Marmara
81,4
27,6
18,3
%
194,9
ARTMA
%
344,8
ARTMA
Karadeniz
137,9
55,6
57,2
%
148
ARTMA
%
141,1
ARTMA
İç Anadolu
39,7
9,3
2,2
%
326,9
ARTMA
%
1704,5
ARTMA
Ege
42,3
11,4
2,8
%
271,1
ARTMA
%
1410,7
ARTMA
Akdeniz
69,6
9,4
3,4
%
640,4
ARTMA
%
1947,1
ARTMA
Güneydoğu
44,3
2,2
0,4
%
1913,6
ARTMA
%
9968,2
ARTMA
Doğu Anadolu
TÜRKİYE
Genel
33,2
11,5
0,6
%
188,7
ARTMA
%
5433,3
ARTMA
65,9
19,6
13,5
%
236,2
ARTMA
%
388,1
ARTMA
Şekil 3.20-01-30 Eylül 2008 Yağışları
27
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
3.2.4. Türkiye İkliminde Beklenen Muhtemel Değişiklikler
Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü ile İstanbul Teknik Üniversitesi tarafından
ortaklaşa yürütülen "Türkiye için İklim Değişikliği Senaryoları" isimli TÜBİTAK projesi
kapsamında, FvGCM küresel iklim modeli sonuçları kullanılarak RegCM3 bölgesel iklim
modelinin çalıştırılmasıyla elde edilen sonuçlara göre:
• Gelecekteki dünyayı yansıtması bakımından en yaygın kullanılan kötümser (A2)
senaryonun kullanıldığı model sonuçlarına göre ise, 2070-2100 dönemi için
Türkiye'de sıcaklıklar 1961-1990 ortalamasına göre 2-6 C° dolayında yükselecektir.
Kış mevsiminde sıcaklıklar ülkenin doğusunda daha fazla artış gösterecek, yaz
mevsiminde ise bunun tersi olacak ve sıcaklıklar ülkenin batı bölgesinde doğuya
nazaran 3-4 C° daha yüksek olacaktır (Şekil 3.21).
(a)
(b)
(c)
(d)
Şekil 3.21-2070-2100 Dönemi İçin 1961-1990 Ortalamasına Göre Türkiye'deki Beklenen Sıcaklık Değişimi.
(a) Kış Mevsimi, (b) İlkbahar Mevsimi, (c) Yaz Mevsimi ve (d) Sonbahar Mevsimi.
28
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
(a)
(b)
(c)
(d)
Şekil 3.22-2070-2100 Dönemi İçin 1961-1990 Ortalamasına Göre Türkiye'deki Beklenen Yağış Değişikliği.
(a) Kış Mevsimi, (b) İlkbahar Mevsimi, (c) Yaz Mevsimi ve (d) Sonbahar Mevsimi
• Küresel model neticelerinde Türkiye'yi içine alan bölgeler için % 20'lik bir azalma
beklenen yağışlarda ise, belirgin değişikliklerin kış mevsiminde olacağı
beklenmektedir. Ege ve Akdeniz kıyıları boyunca yağışlar azalacak ve Karadeniz
kıyısı boyunca artacaktır. İç Anadolu bölgesi yağışlarında ise az ya da hiç değişiklik
olmayacaktır.
• Kış yağışları Türkiye'nin bölgedeki su kaynakları bakımından son derece önemli olan
Fırat ve Dicle havzasının üst bölümlerini de kapsayacak şekilde ülkenin güney
bölümlerinde azalacaktır. Buna karşılık, sonbaharda GAP’ı içeren bölgelerde daha
doğrusu deniz açığı olan bölgelerin havzalarında yağışlarda bir artış söz konusudur.
• Doğu Karadeniz’de kıyı bölgeleri, önemli ölçüde daha fazla yağış alacaktır. Yaz
yağışlarında büyük değişiklik bulunmamasına karşın, sonbaharda hafif artışlar
görülmektedir (Şekil 3.22).
• Su potansiyeli açısından kar çok önemlidir. Kar derinliğinde yani kar-su eşdeğerinde,
Doğu Anadolu Bölgesi'nin yüksek bölümlerinde ve Karadeniz dağlarının doğusunda
kalan bölümde 200 mm'ye ulaşan azalmalar olacaktır. Bu da Fırat ve Dicle nehir
havzası akışlarında azalma anlamına gelmektedir.
29
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• Fırat ve Dicle nehirleri, evsel ve sanayi kullanımı için olduğu kadar enerji için de
bölgenin ana su kaynaklarıdır. Son 30 yılda buraya kurulan barajlar ve sulama
sistemleri büyük arazi kullanımı değişikliklerine yol açmıştır. Bu sebeple, iklim
tahmin sonuçlarının, bölgedeki su kaynaklarına ve dolayısıyla enerji üretimi ve zirai
üretime önemli yansımaları olabilecektir.
• Yağışla buharlaşma arasındaki farkın yüzde değişimine bakıldığında, Türkiye'nin
kuzeyinde artışlar beklenmektedir, yani yağış buharlaşmadan çok daha fazla olacaktır.
Buna karşılık, güneyde yüksek oranlara ulaşabilecek azalışlar görülmektedir. Bu da
yağışlarda beklenen düşüşlerin diğer bir göstergesidir.
• Uç olaylarla ilgili model simülasyon sonuçlarından da söz etmek gerekirse, günlük
sıcaklık aralığında (maksimum ile minimum sıcaklık arasındaki fark) 1961-1990’a
göre 2070-2100’de güney bölgelerde aradaki açılım, karasallığa doğru daha çok
gidecektir. Bir ılıman bölge olmasına rağmen Akdeniz havzasında, karasal bir yapı söz
konusu olacaktır. 2070-2100 döneminde 1961-1990 dönemine göre, hava sıcaklığının
35 dereceden büyük olduğu gün sayısı, yaz mevsiminde batı bölgelerinde 40 güne
yükseleceği tahmin edilmektedir. Doğu bölgelerinde ise 4 ila 7 gün sayıları vardır.
Karadeniz Bölgesi’nde 35 dereceden daha fazla gün sayısında bir artım olacağı tahmin
edilmektedir. Eşik değeri 10 milimetre/gün olmak üzere yağışlı günler sayısında
kuzeyde bir artma tahmin edilmektedir, yani daha fazla sel olma riski bulunmaktadır.
Güneyde de kuraklık sinyalinin olma riski çok daha fazla çıkmaktadır. Ancak, gün
sayıları (en fazla 11 gün) çok büyük değildir.
• Akdeniz ve Karadeniz bölgeleri için deniz seviyeleri yükselmeleri son yüzyıl içinde
12 cm civarında olmuştur. Üç tarafı denizlerle çevrili bir ülke olan Türkiye'nin toplam
yüzey alanının % 5'inden azının sahil şehirleri olmasına karşın, 30 milyondan fazla
insan bu alanlarda yaşamaktadır. IPCC CZMS (1992) Ortak Yöntemi 1-m ASLR
senaryosu kabul edilerek hem Türkiye hem de İstanbul için uygulanan bir çalışmanın
neticelerine göre, Türkiye düşük riskli ülkeler sınıfında yer almaktadır. Fakat İstanbul
yüksek risk değerlerine sahiptir.
• IPCC SRES senaryolarından iyimser senaryonun (B2) kullanıldığı model sonuçlarında
ise, 2071-2100 döneminde 1961-1990 dönemine göre, A2 senaryosuna benzer
değişimler tahmin edilmektedir, ancak bu değişimler daha küçük oranlarda olacaktır.
Diğer bir küresel iklim modelinin (ECHAM5GCM) A2 Senaryosu çıktılarıyla yine RegCM3
bölgesel iklim modelinin çalıştırılmasıyla elde edilen Simülasyon sonuçlarında:
• FvGCM ile elde edilen neticelere benzer şekilde, 2001-2030 günümüze daha yakın bir
dönem için, kış yağışlarında özellikle kuzeyde olmak üzere, Türkiye’nin genelinde bir
artım söz konusudur. İlkbahar yağışlarında artış, genelde batı bölgelerindedir.
Sonbahar yağışlarında hem 2030’kadar olan, 2030-2060 döneminde 2070-2099
dönemlerinde, bu bölgelerde bir artış görülmektedir.
30
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• Sıcaklıklarda ise, Türkiye'de gözlenen değişikliklere benzer şekilde, yaz mevsiminde
güney ve batı bölgelerinde artışların daha fazla olacağı öngörülmektedir. En fazla
ısınma ise, 2070-2099 döneminde, Türkiye'nin güney batısı ve güneydoğu ile doğu
Anadolu bölgelerindedir.
• 2001’den 2100’e kadar olan dönemde, İç Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde
yağış ve sıcaklığın değişimiyle ilgili simülasyon neticelerine bakıldığında, 2040’lara
kadar sıcaklıkta çok fazla bir değişkenlik görülmemektedir. 2050’den sonra bir artma
eğilimi ve mevsimlik farklılıklar var. Yağışlarda ise mevsimlik değişkenlikler daha
fazla öne çıkmaktadır. Mesela, Akdeniz’de özellikle 2050’den sonra kış yağışlarında
azalmalar var. İç Anadolu’da ise fazla bir değişkenlik olmayacaktır. Karadeniz’de ise
tam tersine artma vardır. Kış yağışlarında dönem dönem değişkenlikler söz konusudur.
İklim tahminlerinin elde edildiği iklim modelleri, çok karmaşık bir sistem olan iklimi
benzeştirmede belli bir performansa sahip olmaları sebebiyle, Türkiye için daha gerçekçi
iklim tahminleri elde etmek için, farklı salım senaryolarına ilişkin daha fazla sayıda küresel
iklim modeli sonuçları kullanılarak değişik bölgesel iklim modelleriyle simülasyonlar
yapılması faydalı olacaktır.
3.3. Türkiye’nin İklim Değişikliğinin Etkilerine Maruz Kalma Potansiyeli ve Uyum
İhtiyacı
Türkiye, üç tarafının denizlerle çevrili olması, Doğu Akdeniz Havzasında yer alması ve
Akdeniz iklim özelliklerinin geniş bir alanda görülmesi sebebi ile iklim değişikliğinin
olumsuz etkileri yönünden yüksek risk grubu ülkeler arasında kabul edilmektedir. Söz konusu
iklim kuşağının özellikleri olan şiddetli yaz kuraklıkları, ani ve yoğun yağışlar, seller, sert
rüzgârlar bu iklimin hüküm sürdüğü bölgeleri daha hassas hale getirmektedir.
Türkiye ikliminde uzun süreli gözlenen (yaz ortalama sıcaklıklarında özellikle batı bölgelerde
artışlar, minimum sıcaklıklardaki anlamlı ve yaygın ısınma eğilimleri, kış mevsiminde en
belirgin olan yağışlardaki önemli azalma eğilimleri, yağış yetersizliğine bağlı yaygın ve
şiddetli meteorolojik kuraklıklar ve muhtemel değişiklikler ile arazi örtüsü ve arazi
kullanımındaki değişiklikler, hızlı nüfus artışı ve şehirleşme gibi diğer tesirler birlikte dikkate
alınarak Türkiye'nin iklim değişikliğine ve onun potansiyel etkilerine karşı çok hassas olduğu
söylenebilir. Küresel iklim değişikliğinin, Türkiye’de sebep olabileceği çevresel ve sosyoekonomik etkilere aşağıda kısaca değinilmektedir:
• Sıcak ve kurak devrenin uzunluğundaki ve şiddetindeki artışa bağlı olarak, orman
yangınlarının sıklığı, etki alanı ve süresi artabilir,
• Tarımsal üretim potansiyeli değişebilir (bu değişiklik bölgesel ve mevsimlik
farklılıklarla birlikte, türlere göre bir artış ya da azalış biçiminde olabilir),
• İklim kuşakları, yerküre’nin jeolojik geçmişinde olduğu gibi, ekvatordan kutuplara
doğru yüzlerce kilometre kayabilecek ve bunun sonucunda da Türkiye, bugün Orta
Doğu’da ve Kuzey Afrika’da egemen olan daha sıcak ve kurak bir iklim kuşağının
31
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
etkisinde kalabilecektir. İklim kuşaklarındaki bu kaymaya uyum gösteremeyen fauna
ve flora türlerinde azalma olabilecektir,
• Doğal karasal ekosistemler ve zirai üretim, zararlılardaki ve hastalıklardaki artışlardan
zarar görebileceklerdir,
• Hassas dağ ve vadi-kanyon ekosistemleri üzerindeki insan baskısı artacaktır,
• Türkiye’nin kurak ve yarı kurak alanlarındaki, su kaynakları sorunlarına yenileri
eklenecek; zirai ve içme maksatlı su ihtiyacı daha da artabilecektir,
• İklimin kendi tabi değişkenliği açısından, Türkiye’de su kaynakları üzerindeki en
büyük baskıyı, Akdeniz ikliminin olağan bir özelliği olan yaz kuraklığı ile diğer
mevsimlerde hava anomalilerinin yağışlarda sebep olduğu yüksek rasgele değişkenlik
ve kurak devreler oluşturmaktadır. Bu yüzden, kuraklık riskindeki bir olumsuz
değişiklik, iklim değişikliğinin tarım üzerindeki etkisini şiddetlendirebilir,
• Kurak ve yarı kurak alanların genişlemesine ek olarak, yaz kuraklığının süresinde ve
şiddetindeki artışlar, çölleşme süreçlerini, tuzlanma ve erozyonu destekleyecektir,
• İstatistik dağılımın yüksek değerler yönündeki ve özellikle sayılı sıcak günlerin
(mesela tropikal günlerin) sıklığındaki artışlar, insan sağlığını ve biyolojik üretkenliği
etkileyebilir,
• Kentsel ısı adası etkisinin de katkısıyla, özellikle büyük şehirlerde, sıcak devredeki
gece sıcaklıkları belirgin bir biçimde artacak; bu da, havalandırma ve soğutma
maksatlı enerji tüketiminin artmasına sebep olabilecektir,
• Su varlığındaki değişiklikten ve ısı stresinden kaynaklanan enfeksiyonlar, özellikle
büyük şehirlerde sağlık sorunlarını artırabilir,
• Rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir enerji kaynakları üzerindeki etkiler bölgelere göre
farklılık gösterecek olmakla birlikte, rüzgâr esme sayısı ve kuvveti ile güneşlenme
süresi ve şiddeti değişebilir,
• Deniz akıntılarında, deniz ekosistemlerinde ve balıkçılık alanlarında, neticeleri
açısından aynı zamanda önemli sosyoekonomik sorunlar doğurabilecek bazı
değişiklikler olabilir,
• Deniz seviyesi yükselmesine bağlı olarak, Türkiye’nin yoğun yerleşme, turizm ve
tarım alanları durumundaki, alçak taşkın-delta ve kıyı ovaları ile haliç tipi kıyıları
sular altında kalabilir.
Türkiye'nin iklim değişikliğinin olumsuz etkilerine karşı duyarlılığının yüksek olması, iklim
değişikliğine uyumun en az iklim değişikliğiyle mücadele kadar önemli olduğunu ortaya
koymaktadır. Türkiye'de doğrudan iklim değişikliğinin etkilerini önleme ya da azaltma
hususunda bir mükellefiyeti olmamasına rağmen bu yönde politika, mevzuat ve kurumsal
yapılanma kapsamında önemli adımlar atılmıştır. Ülkemizde tarım ekonomik olarak önemli
32
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
bir yer tutmaktadır ve dolayısıyla su kaynaklarındaki olumsuz etkiler sulama suyu ihtiyacını
etkileyecektir.
Uygulama bağlamında, su kaynaklarının korunması, su tasarrufu sağlayan modern sulama
tekniklerinin yaygınlaştırılması ve desteklenmesi, taşkın erken uyarı sistemlerinin kurulması,
yenilenebilir enerji kullanımının tarım dâhil birçok sektörde yaygınlaştırılması, kuraklığa
dayanıklı çeşit ıslah çalışmaları, iklim değişikliğine uyum kapsamında sürdürülen olumlu
faaliyetler arasında yer almaktadır. Yine oluşturulan Tarımsal Kuraklık Yönetimi
Koordinasyon Merkezi hala tarımın önemli olduğu Ülkemizde bu sektörün iklim değişikliğine
uyumunu da kapsamaktadır.
BM UNDP ve Çevre ve Orman Bakanlığımızın ortaklaşa yürüttüğü Milenyum Kalkınma
Hedefleri Fonu'ndan desteklenen "Türkiye'nin İklim Değişikliğine Uyum Kapasitesini
Artırma" projesi Türkiye'nin iklim değişikliğine uyum zaruretini ve bu yöndeki samimi
çabalarını ortaya koymaktadır.
Ayrıca, 2009 yılında İstanbul’da gerçekleştirilecek olan “Dünya Su Forumu” kapsamında, su
yönetimi konusunda fikir ve tecrübeler paylaşılarak daha iyi bir su yönetimi oluşturmak için
bir araya gelinecektir.
Ancak, iklim değişikliği hızlı kentleşme, çarpık sanayileşme ve ekonomik gelişmeyle birlikte
tabii kaynaklar ve çevrenin üzerindeki baskıları artırarak zaten iklimdeki doğal değişebilirliğe
karşı hassas olan Türkiye'nin sürdürülebilir kalkınmasını etkileyebilecektir. Türkiye gibi
gelişmekte olan ülkelerde uyum çalışmalarının kolay olmadığı ve özellikle finansal kaynak
ayırmada zorluklarla karşılaşıldığı bir gerçektir. Bu çerçevede, Türkiye iklim değişikliğine
uyum çalışmalarında bölgesel ölçekte bir odak noktası rolü oynamaya hazırdır.
Ülkemizde 30 milyondan fazla insanın kıyı bölgelerinde yaşadığı dikkate alındığında bu
bölgelerde yaşanacak küçük ya da büyük her türlü olumsuz etki bölge ekonomisine doğrudan
zarar verebilecektir. Bu sebeple muhtemel ekonomik ve sosyal zararların etkilerinin en düşük
seviyede tutabilecek plan ve politikaların geliştirilmesi ve uygulanması önem arz etmektedir.
Diğer taraftan, çocuk, yaşlı, özürlü ve yoksullar ile astım, kalp hastalığı gibi sağlık sorunu
olan kişilerin iklim değişikliğinden en fazla etkilenmesi beklenen risk grupları içinde olduğu
belirtilmektedir.
Ayrıca, turizm sektörünün, ülkemizde iklim değişikliğinin etkilerine en fazla maruz kalacak
sektörlerden biri olması yüzünden, sektörün bu etkilerin farkında olması ve sektörde uzun
vadeli planların, değişen şartlara uygun olarak yapılması büyük önem arz etmektedir.
Deniz seviyesindeki yükselmenin olabileceği tahmininden hareketle, sel ve su baskınlarına
karşı tedbirler açısından özellikle sanayi ve ulaşım yapılarının bulunduğu havzalarda bir
master plan çalışmaları önem arz etmektedir.
İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi’nde (4. madde, 8. bend); iklim değişikliğinin olumsuz
etkilerinden ve/veya tedbirlerin alınmasından doğan hususi ihtiyaçların karşılanması için mali
kaynak, sigorta ve teknoloji transferi gibi araçların kullanılmasının Sözleşmedeki
33
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
yükümlülüklerin uygulanmasında göz önünde bulundurulmasına dair hükümler yer
almaktadır.
Dokuz madde halinde sıralanan ve yukarıda bahsedilen eylemlerin uygulanmasında ölçüt
teşkil edecek göstergelerden aşağıda belirtilenler Türkiye için de geçerlidir:
Alçak konumlu kıyı alanların etkilenmesi: Deniz seviyesi yükselmesine bağlı olarak,
Türkiye’nin yoğun yerleşme, turizm ve tarım alanları durumundaki, alçak taşkın-delta ve kıyı
ovaları ile haliç tipi kıyıları sular altında kalma ihtimali bulunmaktadır. Türkiye Akdeniz,
Karadeniz ve Ege Denizi ile kuşatılan ve sanaysinin %70’i kıyı bölgelerinde bulunan, AB
ülkeleri arasında 8 333 km’lik en uzun kıyı şeridi ile ekonomik, jeopolitik konumu ve ekoloji
bakımından küresel bir öneme sahiptir.
Kurak ve yarı kurak alanları, ormanlaştırılmış alanları ve orman çürümesine karşı
hassas alanların etkilenmesi: Türkiye'deki, kurak ve yarı kurak alanların genişlemesine ek
olarak, yaz kuraklığının süresinde ve şiddetindeki artışlar, çölleşme süreçlerini, tuzlanma ve
erozyonu artıracaktır.
Tabii afetlere eğilimli alanların etkilenmesi: Sıcak ve kurak devrenin uzunluğundaki ve
şiddetindeki artışa bağlı olarak, orman yangınlarının sıklığı, etki alanı ve süresi artabilecektir.
Hava sıcaklıklarının artmasıyla Akdeniz, Ege ve Marmara bölgeleri kıyılarında bulunan ve
orman yangınlarına birinci derecede duyarlı yaklaşık 12 milyon hektarda orman yangınları
artabilecek, bu bölgelerde ağırlıklı olarak iğne yapraklı kızılçam ormanlarının bulunması;
rüzgâr ve diğer faktörlerin etkisiyle yangınların daha geniş alanlara kısa sürede yayılmasına
sebep olabilecektir. Yaşanan kuraklık ya da seller tarım, su kaynakları, yerleşim alanlarında
büyük ekonomik kayıplara sebep olabilecektir.
Kuraklığa ve çölleşmeye karşı hassas alanların etkilenmesi: İklim değişikliği, özellikle
Türkiye'de arazi (toprak) bozulumunu doğrudan etkileyebilecektir. Türkiye'deki çölleşmenin
en önemli sebeplerinden olan erozyon, (%86) iklim değişikliği sonucunda oluşacak olan ani
ve şiddetli yağışlar ile kuraklık yüzünden daha önemli bir problem haline gelecektir. İklim
değişikliği sonucunda toprakların erozyona hassasiyeti daha artacak bu da erozyon kontrol
çalışmaları için daha fazla harcamalar gerekecektir. Toprak verimliliğinin azalması, kırsal
alandan büyük şehirlere göçleri artıracak ve bu da sosyoekonomik sorunları çoğaltacaktır.
Kuraklık ile taban suları ve yeraltı suları daha derine inecek ve sulama maksatlı yeraltı
sularından faydalanabilmek gayesiyle daha fazla ekonomik yatırımlara ihtiyaç duyulacaktır.
Ayrıca, bu durum daha fazla enerji kullanımını da artıracaktır. Orman ürünlerinde kayıplar
oluşacak ve dolayısıyla orman alanlarının verimliliğinde azalmalar görülebilecektir. Zirai
üretimin doğrudan bağlı olduğu sanayilerde ekonomik sorunlar ve kayıplar yaşanabilecektir.
Çiftçi gelirlerindeki kayıplar ve tarımsal üretimdeki düşüşe orantılı olarak işsizlik
artabilecektir.
Yüksek kentsel hava kirliliğine sahip alanların etkilenmesi: Türkiye’de yoğun kentleşme,
hızlı nüfus artışı ve çarpık sanayileşme, topografik ve meteorolojik şartlara göre şehirlerin
yanlış yerleşmesi vb. gibi sebeplerden dolayı şehirlerde özellikle kış mevsiminde hava
kirliliğinin ortaya çıkması muhtemeldir.
34
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Dağlık ekosistemleri dâhil, hassas ekosistemlere sahip alanların etkilenmesi: Türkiye,
Bağımsız Devletler Topluluğu hariç olmak üzere, Orta Doğu ve Avrupa ülkeleri ile
karşılaştırıldığında zengin sulak alanlara sahiptir. Türkiye’nin 783.562 km2’lik bir alanını
kaplayan, suni göller dahil olmak üzere sulak alanlar, su kuşları ve suda yaşayan türler için
hayati habitat oluşturmaktadır. Türkiye’de 1000’nin üzerinde sulak alan mevcut olup,
135’i Ramsar Sözleşmesine göre “uluslararası öneme sahip” olarak sınıflandırılmıştır.
Türkiye ayrıca biyolojik çeşitlilik bakımından da önemli bir rol oynamaktadır. 3000’i
endemik olmak üzere, 9000 bitki türü mevcuttur. Endemik türler bakımından Türkiye’nin en
zengin bölgesi 631 türe ev sahipliği yapan Akdeniz Bölgesidir. Fauna için de benzer ifadeler
söylenebilir. Avrupa kıtasında sırasıyla 500 ve 125 kuş ve sürüngen türü mevcutken, Anadolu
sırasıyla 413 ve 93 kuş ve sürüngen türüne ev sahipliği yapmaktadır.
4. ULUSLARARASI SÜREÇ
4.1. İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Türkiye
Atmosferde tehlikeli bir boyuta varan insan kaynaklı sera gazı emisyonlarının, iklim sistemi
üzerindeki olumsuz etkisini bertaraf etmek ve başta karbondioksit (CO2) olmak üzere sera
gazı emisyonlarını 1990 yılı seviyesinde tutmak maksadıyla hazırlanan Birleşmiş Milletler
İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS), 1992 yılında Rio’da yapılan Çevre ve
Kalkınma Konferansında kabul edilmiş ve 21 Mart 1994 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Sözleşmenin temel ilkeleri;
• İklim sisteminin eşitlik temelinde, ortak fakat farklı sorumluluk ilkesine uygun olarak
korunması,
• İklim değişikliğinden etkilenecek olan gelişme yolundaki ülkelerin ihtiyaç ve özel
şartlarının dikkate alınması,
• İklim değişikliğinin önlenmesi için alınacak tedbirlerin etkin ve en az maliyetle
yapılması,
• Sürdürülebilir kalkınmanın desteklenmesi ve alınacak politika ve tedbirlerin ulusal
kalkınma programlarına entegre edilmesidir.
İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi kapsamında ülkeler; EK-I, EK-II ve EK-I Dışı olarak
sınıflandırılmış ve sorumlulukları belirlenmiştir.
35
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Tablo 4.1-Sözleşme ve Protokol Kapsamında Ülkelerin Sınıflandırılması ve Sorumlulukları
Listeler
Ülkeler
Sorumluluklar
Ek-1
OECD + AB + PEGSÜ (36
ülke)
Emisyon Azaltımı
OECD + AB-15
(25 ülke)
Türkiye (hariç)
Ek-I Dışı Ülkelere Teknoloji Transferi ve
Mali Destek Sağlamak
İklim Değişikliği Ek-2
Çerçeve
Sözleşmesi
Ek-1 Dışı
Kyoto
Protokolü
Ek-B
Diğer Ülkeler (Çin, Hindistan, Yükümlülükleri yok…
Pakistan, Meksika, Brezilya,
…)
Ek-1 Ülkeleri
2008-2012 arası dönem için 1990 yılı
(27 ülke)
seviyesine göre sera gazı emisyonlarında
%5 azaltım
İklim değişikliği, bugün dünyada karşılaştığımız küresel ölçekte en büyük çevre sorunlarından
birisi olarak kabul edilmektedir. Bugün gelinen nokta itibariyle iklim değişikliği; fiziksel ve
tabii çevre, şehir hayatı, kalkınma ve ekonomi, teknoloji, tarım ve gıda, temiz su ve sağlık
olmak üzere hayatımızın her safhasını etkilemekte ve ülkelerin bu konularda çözüm çabalarını
arttırmalarını zorunlu kılmaktadır.
Türkiye’nin iklim değişikliği alanında izleyeceği politikaların, alacağı tedbirlerin ve yapacağı
çalışmaların belirlenmesi maksadıyla, Çevre ve Orman Bakanı’nın Başkanlığında; Dışişleri
Bakanlığı, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Tarım ve Köy İşleri
Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Devlet Planlama
Müsteşarlığı ve Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği’nin üst düzey temsilcilerinin yer aldığı
İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu (İDKK) 2004 yılında yeniden oluşturulmuş ve
Sözleşme kapsamında sorumluluklarımızı yerine getirmeye yönelik çalışmaları yapmak üzere
İDKK bünyesinde 8 adet çalışma grubu oluşturulmuştur. İDKK’da alınan karar ile Sağlık
Bakanlığı (2007) ve Maliye Bakanlığı (2008) da Kurula dahil edilmiştir. Bu çalışma
gruplarının koordinatörleri ile konuları aşağıda sıralanmaktadır:
• İklim Değişikliğinin Etkilerinin Araştırılması (Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md)
• Sera Gazları Emisyon Envanteri (Türkiye İstatistik Kurumu)
• Sanayi, Konut, Atık Yönetimi ve Hizmet Sektörlerinde Sera Gazı Azaltımı (Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanlığı)
• Enerji Sektöründe Sera Gazı Azaltımı (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı)
• Ulaştırma Sektöründe Sera Gazı Azaltımı (Ulaştırma Bakanlığı)
• Arazi Kullanımı, Arazi Kullanım Değişikliği ve Ormancılık
Bakanlığı)
• Politika ve Strateji Geliştirme (Çevre ve Orman Bakanlığı)
• Eğitim ve Kamuoyunu Bilinçlendirme (Çevre ve Orman Bakanlığı)
• Uyum (adaptasyon) Çalışma Grubu (DSİ Genel Müdürlüğü)
36
(Çevre ve Orman
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• Finansman Çalışma Grubu (Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı)
Ülkemiz iklim değişikliği politikalarında Sözleşme’nin temel ilkeleri olan; “iklim sisteminin
eşitlik temelinde, ortak fakat farklı sorumluluk alanına uygun olarak korunması, iklim
değişikliğinden etkilenecek olan gelişme yolundaki ülkelerin ihtiyaç ve özel şartlarının
dikkate alınması, iklim değişikliğinin önlenmesi için alınacak tedbirlerin etkin ve en az
maliyetle yapılması, sürdürülebilir kalkınmanın desteklenmesi ve alınacak politika ve
tedbirlerin ulusal kalkınma programlarına dâhil edilmesi” hususlarına büyük önem
vermektedir.
Türkiye, 1992 yılında Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) üyesi olması
sebebiyle Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi’nin (BMİDÇS) hem sera
gazlarını azaltmak maksadıyla sorumluluk üstlenecek ülkelerin yer aldığı EK-I listesi hem de
gelişmekte olan ülkelerin sözleşme şartlarını sağlayabilmesi için mali ve teknolojik yardım
sağlayacak ülkelerin yer aldığı EK-II listesinde, gelişmiş ülkelerle birlikte yer almıştır.
Türkiye, Sözleşmenin maksadını ve genel prensiplerini desteklemekle birlikte Sözleşmedeki
haksız konumundan dolayı Sözleşmeye hemen taraf olmayan Türkiye, bu konumunu
değiştirmek üzere uzun bir süre mücadele vermiştir. Ancak;
Türkiye; 2001 yılında Marakeş’de gerçekleştirilen 7.Taraflar Konferansında (COP-7)
“Sözleşmenin Ek-I listesinde yer alan diğer taraflardan farklı bir konumda olan Türkiye’nin
özel koşulları tanınarak, isminin EK-I’de kalarak EK-II’den silinmesi” yönünde alınan
karardan sonra 24 Mayıs 2004 tarihinde Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve
Sözleşmesi’ne (BMİDÇS) taraf olmuştur.
Bu çerçevede, Türkiye, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (BMİDÇS)
kapsamında ve sürdürülebilir kalkınma ilkesi doğrultusunda, bir yandan kalkınmasını
sürdürürken diğer yandan iklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin azaltılmasına yönelik
yürütülen küresel mücadelede yerini almayı hedeflemiştir.
Sözleşmeye taraf olduktan sonra hazırlanması gereken İklim Değişikliği I. Ulusal Bildirim,
Çevre ve Orman Bakanlığı’nın koordinasyonunda ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği
içerisinde, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşlarının da katkılarıyla hazırlamış ve İklim
Değişikliliği Koordinasyon Kurulu (İDKK) tarafından onaylanarak Birleşmiş Milletler İklim
Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi Sekreteryasına gönderilmiştir.
İklim Değişikliği I. Ulusal Bildirimi’nde; 1990–2004 yılları arası sera gazı emisyon envanteri,
emisyon kaynakları ve bunlara bağlı olarak azaltım potansiyeli, politika ve tedbirler, enerji
politikalarına göre sera gazı emisyon projeksiyonları, iklim değişikliğinin ülkemize etkileri,
yutak alan kapasitemiz ve eğitim ve kamuoyunu bilinçlendirme gibi konular yer alarak
Türkiye’nin yol haritası ortaya konulmaya çalışılmıştır.
37
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
4.2. Kyoto Protokolü ve Türkiye
Sera gazı emisyonlarının azaltılması veya sınırlanmasını hukuki açıdan bağlayıcı olmasını
sağlayan Kyoto Protokolü ise 1997 yılında imzaya açılmış ve 16 Şubat 2005 tarihinde
yürürlüğe girmiştir. Bugün itibariyle 181 ülke Protokole taraf olmuştur.
Kyoto Protokolü’nün hedefi, Protokolün Ek-B listesinde yer alan ülkelerin toplam sera gazı
emisyonlarını 2008-2012 döneminde (ilk yükümlülük dönemi), 1990 yılı (temel yıl)
seviyesinin en az %5 altına indirmesini taahhüt etmeleri ve bunların gerçekleşmesini
sağlamaktır. Ülkelerin sayısal emisyon azaltma taahhütleri Protokolün Ek-B listesinde yer
almaktadır. Protokolün Ek-B’sinde yer alan AB–15 ülkeleri ise kendi aralarında sera gazı
azaltım yükümlülüğü paylaşımı yapmışlardır.
Kyoto Protokolü imzaya açıldığında Ülkemiz, Sözleşmeye taraf olmadığı için Protokolün
EK-B listesinde yer almamış ve dolayısıyla sayısal bir sera gazı azaltım veya sınırlama
yükümlülüğü almamıştır.
Bugün itibariyle Ülkemiz Protokole taraf olsa bile ilk yükümlülük döneminde (2008-2012)
sayısal bir sera gazı emisyon azaltım veya sınırlama hedefi alması, prosedür olarak mümkün
görülmemektedir. Bu durum Bakanlığımızca katılım sağlanan uluslar arası toplantılarda gerek
Sekretarya nezdinde gerek yapılan ikili görüşmelerde teyit edilmiştir.
Ülkemiz, Kyoto Protokolü müzakere edilirken, Sözleşme’ye taraf olmadığı için, tabiatıyla,
müzakerelere katılmamış ve böylece, Sözleşme’de ve Kyoto Protokolü’nde yer alan ülkelerin
özel şartları, ulusal kapasite ve eşit, ancak farklılaştırılmış sorumluluklar ilkeleri temelinde
kendi gerçeklerine ve şartlarına, kısaca çıkarlarına uygun esnekliklerden istifade etmesini
sağlayacak hükümlerinin Kyoto Protokolü’ne girmesini sağlayamamıştır
Kyoto Protokolü’nün ilk yükümlülük döneminin bittiği 2012 sonrası iklim değişikliği rejimi
müzakerelerine ilişkin yürütülecek çalışmalar açısından son derece kritik bir sürece
girilmiştir. 2012 sonrası iklim değişikliği yönetimi için 2008 genel değerlendirme, 2009 yılı
ise müzakere yılı olarak değerlendirilmektedir. Yeni çerçevenin ortaya konacak olması
sebebiyle 2009 yılında gerçekleştirilecek olan 15. Taraflar Konferansı önemli bir takvim
olarak görülmektedir.
Türkiye Kyoto Protokolüne taraf olduğu takdirde; Uluslar arası platformda Sözleşme ve
Protokol altında oluşturulan bütün çalışmalara katılabilecek, 2012 sonrasında oluşacak yeni
iklim değişikliği yönetiminde söz sahibi olacaktır. Aksi takdirde, yeni oluşturulmakta olan
iklim değişikliği yönetiminin hazırlık ve planlama süreçlerine etkin olarak
katılamayacağımızdan, tamamlanmış metin önümüze çıkacaktır.
İklim değişikliğinin bilimsel ve teknolojik gelişmelerine ilişkin çalışmaları yürütmekte olan
Hükümetlerarası İklim Değişikliği Panelinin (IPCC) 30 uncu oturumu, Nisan 2009’da
İstanbul’da yapılacaktır.
Türkiye’nin Kyoto Protokolüne katılımının uygun bulunduğuna dair kanun tasarısı TBMM
Çevre Komisyonu, AB Uyum Komisyonu ve Dışişleri Komisyonunda kabul edilmiş, Genel
Kurula sevk edilmiştir.
38
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
4.3. 2012 Sonrası İklim Değişikliği Yönetimi
4.3.1. Bali Eylem Planı
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi kapsamında düzenlenen 13. Taraflar
Konferansının en önemli çıktısı “Bali Eylem Planı” olmuştur. Söz konusu Eylem Planı Kyoto
Protokolü’nün, 2012 sonrası iklim değişikliği yönetimine ilişkin düzenlemeleri planlamakta
olup, ülkemiz içinde önem arz etmektedir.
“Bali Eylem Planı” metninde öne çıkan hususlar ve ülkemiz açısından değerlendirmeleri
aşağıda kısaca özetlenmiştir:
• Sözleşmenin temel hedefine ulaşmak için Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli
(IPCC) tarafından hazırlanan 4. Değerlendirme Raporunda tanımlandığı şekilde, tüm
taraflar raporun bulgularını tanıdıklarını ve küresel emisyonların ciddi boyutlarda
azaltılması gerektiğini kabul etmişlerdir.
• Sözleşmenin, 2012 yılına kadar ve daha sonrasında; tam, etkin ve sürdürülebilir bir
şekilde uygulanmasını sağlamak; ortak bir karara ulaşmak ve 15. Taraflar
Konferansında (2009) bu ortak kararın kabul edilmesini sağlamak için kapsamlı bir
sürecin başlatılmasına karar vermişlerdir.
• Bu çerçevede çalışmalar 4 ana eksen etrafında yürütülecektir;
o
o
o
o
Azaltım,
Uyum,
Teknoloji Transferi,
Finansman.
• Sözleşmeye taraf tüm gelişmiş ülkelerin, iklim değişikliği ile mücadele çabalarının
karşılaştırılabilirliğini sağlamak ve ulusal şartlarındaki farklılıklarını dikkate almak
suretiyle, sayısallaştırılmış emisyon azaltım veya sınırlama hedefleri dahil ulusal
düzeyde ölçülebilir, doğrulanabilir ve raporlanabilir uygun mücadele yükümlülüklerin
veya faaliyetlerin belirlenmesine;
• Gelişmekte olan ülkelerin sürdürülebilir kalkınma hedefleri çerçevesinde ve teknoloji,
mali kaynaklar ve kapasite geliştirme ile desteklenerek ölçülebilir, doğrulanabilir ve
raporlanabilir bir şekilde iklim değişikliği ile mücadele faaliyetlerinin belirlenmesine;
• Kyoto Protokolünün 1. Yükümlülük Döneminin ardından 2012 sonrası oluşturulan
iklim değişikliği yönetimine dair sürecin hiç boşluk yaşanmadan devam etmesini
sağlamak için, başlatılan müzakerelerin, oluşturulan Geçici Çalışma Grubu ile
2009 yılı içinde tamamlanmasına ve çıktıların 15. Taraflar Konferansına sunulmasına
karar verilmiştir.
Diğer taraftan; 2012 sonrası müzakerelerin “Gelişmiş” ve “Gelişmekte olan ülkeler”
ekseninde yürütülecek olması ve karar metnine giren, “sayısallaştırılmış sera gazı emisyon
azaltım ve sınırlama yükümlülüklerinin tüm gelişmiş ülkelerce gerçekleştirilmesinin kabulü”
39
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
ifadesi, sözleşmenin Ek-I listesinde olan ancak gelişmekte olan bir ülke olan ülkemiz adına
olumlu bir gelişme olarak değerlendirilebilir. Buna ilaveten 2001 yılında gerçekleştirilen
7. Taraflar Konferansında alınan 26/CP7 numaralı karar çerçevesinde Türkiye kendi
durumunu bu süreçte iyi müzakere edebilirse “Gelişmekte olan ülke” kategorisinde gerçek
yerini alacaktır.
Bütün bunlar dikkate alındığında ülkemiz 2012 sonrası iklim değişikliği yönetimi
müzakerelerine ilişkin yürütülecek çalışmalar açısından son derece kritik bir sürece girmiştir.
Aslında Bali Eylem Planı ülkemizin iklim değişikliği ve yönetimi konusunda bundan sonra
yapacaklarını çok daha önemli kılmaktadır.
Kyoto Protokolü altında oluşturulan Geçici Çalışma Grubu (AWG) kapsamında Kyoto tarafı
EK-I ülkeleri 2012 sonrasında alacakları yükümlülüklerin müzakeresi yapılmaktadır. Çıkan
sonuçlar, Bali Eylem planı çerçevesinde oluşturulan yeni geçici çalışma grubu çıktılarıyla
birleştirilecektir. Her iki grubun çıktılarının birleştirilmesi, 2009 yılı sonu itibariyle
hedeflenmektedir. Türkiye bu süre içinde Kyoto Protokolüne taraf olduğu takdirde şu an
gözlemci olarak katıldığı AWG kapsamında yürütülen müzakerelere doğrudan katılacaktır ve
söz sahibi olacaktır. Ancak bu 2012 sonrasında Türkiye’nin alacağı yükümlülüğünün
müzakeresidir ki, bu sürece iyi hazırlanması gerekmektedir.
Kyoto Protokolüne taraf olmanın ülkemize getireceği maliyet, alınabilecek yükümlülüklere
bağlıdır. Bu sebeple ülkemiz için Kyoto Protokolü konusunda yapacağı ön çalışmalar büyük
önem taşımaktadır. Ülkemizde sektörel sera gazı azaltım potansiyelleri ve bunların
maliyetlerinin hesaplanması, muhtemel azaltım veya sınırlandırma senaryolarının
oluşturulması ve ulaşılabilir hedeflerin belirlenmesine yönelik çalışmalar yürütülmektedir.
Bununla birlikte ülke olarak Kyoto Protokolüne taraf olmamızın ulusal ve uluslar arası
çevrelerce memnuniyetle karşılanacağı, AB Uyum sürecinde AB mevzuatının bir parçası olan
uluslararası sözleşmeye taraf olarak söz konusu mevzuatın bir parçası olan vecibelerimizden
birini yerine getireceğimiz de göz ardı edilmemelidir.
Ayrıca; Kyoto Protokolüne taraf olmak çevre yönetimine yepyeni bir açılım getirerek,
sürdürülebilir kalkınmanın daha etkin uygulanmasının önünü açabilir, özellikle yenilenebilir
enerji, enerji verimliliği, çevre dostu yeni teknolojilerin yaygınlaştırılması, atık yönetimi,
arazi kullanımı, orman yönetimi gibi konularda geliştirilecek politikalarla hem çevreye hem de
ülke ekonomisine katkı sağlanabilir. Aynı zamanda bu politikalarla halkın konu ile duyarlığı
artacak kamuoyunun bilinçlendirilmesi sağlanabilecektir.
İklim değişikliği konusunda öncelikle kurumlar ve tüm paydaşlar arasında işbirliğinin
artırılarak ulusal bir görüş birliği sağlanması, öncelikle 2012 sonrası müzakerelerine
odaklanılması ve iklim değişikliği yönetimi açısından girilen bu kritik dönemde etkin
müzakere yöntemiyle yeni oluşturulacak iklim rejiminde ülkemizin en avantajlı konumda yer
almasını sağlamak olacaktır.
40
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
4.3.2. 2012 Sonrası İklim Rejiminin Temel Yapı Taşlarına Türkiye’nin Bakışı
2012 sonrası iklim değişikliği yönetimi; ortak vizyon çerçevesinde azaltım, uyum, teknoloji
transferi ve finansman gibi 4 temel yapı taşı çerçevesinde yapılacak çalışmalar sonucunda
ortaya konulacağı hedeflenmektedir. Bu yaklaşımlara Ülkemizin bakışı ise aşağıda
özetlenmektedir.
4.3.2.1. Ortak Vizyon
• Türkiye; yeni iklim değişikliği yönetimi için Sözleşmenin temel maksadının başarıya
ulaşması bakımından uluslararası işbirliği faaliyetlerini tümüyle desteklemektedir.
• 2012 sonrası iklim değişikliği yönetimi, Sözleşmenin temel prensibi olan “Ortak fakat
farklılaştırılmış sorumluluklar ilkesi” ve tarafların ulusal ve özel şartlarını kapsayacak
şekilde oluşturulmalıdır.
• Türkiye, AB’ye aday, Sözleşmenin Ek-I listesinde yer alan ve gelişmekte olan bir ülke
olarak iklim değişikliği ile mücadelede küresel çabalara kendi imkanları ve özel
şartları çerçevesinde katkı yapmaya hazırdır.
• Türkiye, yeni iklim değişikliği yönetiminde sosyo-ekonomik kalkınma seviyesine
uygun bir konumda yerini almak istemektedir.
4.3.2.2. Azaltım
Türkiye;
• Sorumlulukların paylaşılması konusunda, Taraflar arasında farklılaştırma yapılmasının
önemli olduğunu,
• Taraflar arası farklılaşma ve ilerideki sorumluluklar veya yükümlülükler
tanımlanırken, tarihsel sorumluluk, sosyo-ekonomik gelişmişlik seviyesi ve ulusal
kapasitelerinin göz önünde bulundurulması gerektiğini,
• Sosyo-ekonomik gelişmişlik parametreleri çerçevesinde; kişi başı GSYİH, kişi başı
emisyon, kişi başı birincil enerji tüketimi, insani kalkınma endeksi, nüfus büyüme
oranı, Ar-Ge harcamaları vb. kriterlerinin dikkate alınabileceğini,
• Yeni iklim değişikliği yönetiminin günün şartlarına göre kendini yenileyebilecek
dinamik ve sistematik olması gerektiğini,
önemsemektedir.
Türkiye, 21-27 Ağustos 2008’de Akra’da yapılan toplantılarda Uzun Dönemli Geçici Çalışma
Grubundan (AWGLCA) farklılaşma konusunda bir çalışma yapılmasını talep etmiştir.
41
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
4.3.2.3. Uyum
• Türkiye gelişmekte olan bir ülke olarak uyum fonlarına ihtiyaç duymakta ve mevcut
yapıda bu fonlardan faydalanamamaktadır.
• Yeni iklim değişikliği yönetiminde, mevcut uyum fonlarının etkinliği, yeterliliği ve
ulaşılabilirliği konusunda yeni düzenlemelere ihtiyaç vardır.
• Tarafların uyum fonlarından faydalanmasında; ülkelerin iklim değişikliğinin olumsuz
etkilerine olan hassasiyeti, risk seviyesi ve uyum tedbirlerini karşılayacak teknik ve
finansal kapasiteleri dikkate alınmalıdır.
• Sözleşmede ve IPCC raporlarında ülkelerin iklim değişikliğinden etkilenebilirliklerine
göre genel bir sınıflandırma olmakla birlikte, Türkiye, Sözleşmeye taraf tüm ülkeler
için “kesin bir etkilenebilirlik sınıflandırılması” yapılmasını talep etmektedir ve bu
yönde bir talebi Akra’da AWGLCA’ ya iletilmiştir
4.3.2.4. Teknoloji Transferi ve Finansman
Türkiye,
• İklim değişikliği ile mücadele kapsamında yürüttüğü çalışmaları kendi imkânları
ölçüsünde yapmakta olup, gelişmekte olan bir ülke olarak teknoloji transferi ve
finansal kaynaklar konusunda işbirliğinin önemli olduğunu,
• Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında işbirliği imkanlarının geliştirilmesi önem
arz etmekte olup, bu yönde bir işbirliği mekanizması kurularak faaliyetlerin
somutlaştırılması gerektiğini,
• Teknoloji transferi ile birlikte know-how transferinin de önemli olduğunu,
• Mali desteklerin taraflara aktarılmasında tek kriterin mevcut Sözleşme eklerinin
olmaması, tarafların ihtiyaç ve kapasitelerine göre bir mekanizma belirlenerek,
finansman imkânlarının ülkelerce kolayca erişilebilir olması gerektiğini,
• Yeni iklim değişikliği yönetiminde, tarafların ulusal ve özel şartlarına göre esneklik
mekanizmalarından faydalanarak iklim değişikliği ile mücadelede maliyet/etkin
katkıda bulunmanın yollarının açılmasını
önemsemektedir.
42
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
5. SERA GAZI EMİSYONLARI, TÜRKİYE VE DİĞER ÜLKELER ARASINDA
KARŞILAŞTIRMA
Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi kapsamında 6 adet, Ozon
Tabakasını İncelten Maddeler kapsamında ise 1 adet sera gazı emisyonu tanımlanmıştır. Sera
gazı emisyonu denildiği zaman genellikle CO2 gazı gündeme gelmektedir. Ancak, diğer sera
gazları miktar olarak CO2’e göre daha az olmasına rağmen küresel ısınma potansiyeli
20-23900 kat daha fazladır (Tablo 5.1).
Tablo 5.1-Sera Gazı Emisyonları ve Küresel Isınma Potansiyeli
SERA GAZLARI
İklim Değişikliği
Çerçeve Sözleşmesi
Ozon Tabakasını
İncelten Maddeler
Küresel Isınma Potansiyeli
CO2
Karbondioksit
1
CH4
Metan
20
N2O
Nitrözoksit
300
HFCler
Hidroflorokarbonlar
1100-1900
PFCler
Perflorokarbonlar
560-11700
SF6
Kükürtheksaflorür
23900
CFCler
Kloroflorokarbonlar
6500-8700
5.1. Türkiye’nin Sera Gazı Emisyonu
Sözleşme Sekretaryasına sunmakla yükümlü bulunduğumuz, I. Ulusal Bildirim Raporunun
hazırlıkları, UNDP katkıları ve GEF finansal desteği ile 1 Ağustos 2005 tarihinde başlamış ve
2006 yılı sonunda tamamlanmış, Şubat 2007’de Sekretarya’ya gönderilmiştir. İklim
Değişikliği I. Ulusal Bildirimi’nde; 1990–2004 yılları arası sera gazı emisyon envanteri,
emisyon kaynakları ve bunlara bağlı olarak azaltım potansiyeli, politika ve tedbirler, enerji
politikalarına göre sera gazı emisyon projeksiyonları, iklim değişikliğinin ülkemize etkileri,
yutak alan kapasitemiz ve eğitim ve kamuoyunu bilinçlendirme gibi konular yer alarak
Türkiye’nin yol haritası ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Türkiye’nin 1990-2005 yılları arası toplam sera gazı emisyonu ve sektörlere göre dağılımı
Şekil 5.1 ve Şekil 5.2 de verilmiştir. 2004 yılı verilerine göre, ülkemizin yıllık sera gazı
emisyonu 296 milyon ton eşdeğer CO2 dir. Emisyon kaynağı bazında incelendiğinde,
% 76,7’si enerji, % 8,8’i sanayi, % 5,1’i tarım ve % 9,1’ide atıklardan kaynaklanmaktadır.
43
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Türkiye'nin 1990-2005 Yılları Arası
Toplam Sera Gazı Emisyonu
350
CO2 Eşdeğeri
(Milyon Ton)
300
250
200
150
100
50
Yıllar
CO2
CH4
N2O
F Gazlar
Şekil 5.1-Türkiye’nin Toplam Sera Gazı Emisyonu
350
Türkiye'nin Sera Gazı Esmisyonlarının Sektörlere
Göre Dağılımı ve Yutak Alanlar
300
C O 2 E şdeğeri
(Milyon Ton)
250
200
150
100
50
0
-50
Enerji
Yıllar
Tarım
Sanayi
Atık
AKAKDO
Şekil 5.2-Türkiye’nin Toplam Sera Gazı Emisyonlarının Sektörlere Göre Dağılımı
• AKAKDO: Arazi Kullanımı, Arazi Kullanımı Değişikliği ve Ormancılık
44
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
-100
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
0
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
5.2. Türkiye ve Diğer Ülkeler Arasında Karşılaştırma
Ülkemizin özel şartlarını ortaya koymak maksadıyla, hem Ek–1 Ülkelerinden hem Ek–2
ülkeleri hem de Pazar Ekonomisine Geçiş Sürecinde Olan Ülkelerle (PEGSÜ), ayrıca
Ekonomileri Hızla Gelişmekte Olan Ek–1 Dışı Ülkeler ile ekonomik, sosyal, enerji ve çevre
göstergeleri karşılaştırılmıştır.
5.2.1. Sosyal Göstergeler
5.2.1.1. Nüfus Artış Hızı
Türkiye’nin nüfus artış hızı analiz edilen tüm Ek–1 ülkelerinden daha yüksektir. PEGS
Ülkelerin, eksi nüfus artış hızına sahip olmaları oldukça dikkat çekicidir. Ek–1 Dışı
Ülkelerden İsrail ve Malezya dışında, analiz edilen diğer ülkelerle karşılaştırıldığında ise
ülkemiz diğer ülkeler ile yaklaşık bir nüfus artış hızına sahiptir (Şekil 5.3).
%
Nüfus Artış Hızı (1990-2005 yılları arası ortalaması)
3
2,5
2
1,5
1
-1,5
Ek 2 Ülkeleri
Çin
Güney Kore
Arjantin
Meksika
Brezilya
İran
Hindistan
Mısır
Cezayir
Güney Afrika
İsrail
Malezya
Türkiye
Bulgaristan
Romanya
Hırvatistan
Rusya
Beyaz Rusya
Macaristan
İtalya
Polonya
Japonya
İngiltere
Almanya
Fransa
Portekiz
İsviçre
Kanada
İspanya
Yunanistan
-1
ABD
-0,5
Avustralya
0
İrlanda
0,5
PEGSÜ
Ek-1 Ülkeleri
Ek-1 Dışı Ülkeler
Şekil 5.3-Ülkelerin 1990 – 2005 Yılları Arasında Ortalama Nüfus Artış Hızları
(Kaynak: Dünya Kalkınma Göstergeleri, 2007)
Türkiye’nin nüfus artış hızının diğer Ek–1 ülkelerinden yüksek olması, daha fazla tabii
kaynak tüketimine, hizmetlere duyulacak talebin artacağına ve sera gazı emisyonlarına sebep
olan belli başlı sektörlerin sağladığı ürünlere olan ihtiyacın devam edeceğine bir işarettir. Tüm
bu artışların sera gazı emisyonlarında da paralel bir artışa sebep olması beklenmektedir. Bu
sebeple Türkiye’nin belli bir ekonomik refah seviyesine erişmeden sera gazı emisyonlarını
azaltmasını beklemek rasyonel bir beklenti olmayıp, sera gazı emisyon hızının artışının
yavaşlatılması hedef olarak belirlenmiştir.
45
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
5.2.1.2. Kentsel Nüfus Artış Hızı
Türkiye’nin kentsel nüfus artışı tüm Ek–1 Ülkelerine göre daha yüksektir (Şekil 5.4).
Görüldüğü üzere, ülkemiz Ek–1 ülkelerinden iki kat daha hızlı şehirleşmektedir. Ülkemizdeki
artış hızı, Malezya ve Çin’den düşük, Güney Kore ve Arjantin’den yüksektir. Gelişmekte olan
diğer Ek–1 Dışı ülkeleriyle karşılaştırıldığında ise, nüfus artış hızı benzerlik
göstermektedir(Şekil 5.4).
%
Kentsel Nüfus Artış Hızı (1990-2005 yılları arası ortalaması)
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
Ek 2 Ülkeleri
Arjantin
Güney Kore
Mısır
Meksika
Brezilya
İran
Hindistan
İsrail
Cezayir
Güney Afrika
Çin
Türkiye
Malezya
Romanya
Bulgaristan
Rusya
Macaristan
Polonya
Hırvatistan
İtalya
Beyaz Rusya
İngiltere
Japonya
Almanya
Fransa
Yunanistan
Kanada
İspanya
İsviçre
Avustralya
İrlanda
-0,5
ABD
0
Portekiz
0,5
PEGSÜ
Ek-1 Ülkeleri
Ek-1 Dışı Ülkeler
Şekil 5.4-Ülkelerin 1990 – 2005 Yılları Arasında Ortalama Nüfus Artış Hızı
(Kaynak: Dünya Kalkınma Göstergeleri, 2007)
Kentsel nüfus artış hızının yüksek olması neticesinde, tabii kaynak tüketimi artacak ve
çevresel kirlilik ile mücadele için daha fazla kaynak ihtiyacı olacaktır. Kentsel nüfus artış
hızına paralel olarak, örneğin şehir içi ulaşıma talebin hızla artacağı ve neticede ulaştırma
kaynaklı sera gazı emisyonlarının artacağı, kırsal alanlara nazaran ısınma ihtiyacının ve
kümülatif bazda elektrik tüketimi gibi unsurların da artacağı açıktır. Diğer bir deyişle, kentsel
nüfus artış hızı belirli tabii kaynak kullanımındaki baskıyı arttıracak ve tüketimin artması
neticesinde sera gazı emisyonlarının da artış göstermesi beklenmektedir.
5.2.1.3. İstihdam
İşsizlik oranı, ülkemizde kırsal kesimlerde çalışanların da istihdama katılmasına rağmen, Ek-I
ülkelerinden yüksek seyretmektedir (Şekil 5.5). İşsizlik oranı gelişmekte olan ülkelerin
önemli bir kısmından daha iyi görünmekle beraber, iş gücüne katılım ile birlikte
46
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
değerlendirildiğinde (Şekil 5.6) iş gücünde yer alan nüfusun diğer ülkelere göre çok düşük
olduğu görülmektedir.
Ülkemiz, yeni istihdam imkanları sağlamak için kalkınmasını sürdürerek yatırım ve üretim
için sanayileşmesine devam etmek durumundadır ve bunun sonucunda da kaçınılmaz olarak
sera gazı emisyonlarının artmaya devam etmesi beklenmektedir.
İşsizlik Oranı (2004 Yılı Verileri)
%
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
Meksika
Malezya
Çin
Güney Kore
Hindistan
İsrail
Brezilya
İran
Mısır
Arjantin
Cezayir
Türkiye
Güney Afrika
Rusya
Macaristan
Romanya
Hırvatistan
Bulgaristan
İsviçre
Ek 2 Ülkeleri
Polonya
İrlanda
İngiltere
Japonya
ABD
Avustralya
Portekiz
İtalya
Kanada
Fransa
Almanya
İspanya
0,0
Yunanistan
5,0
PEGSÜ
Ek 1 Ülkeleri
Ek 1 Dışı Ülkeler
Şekil 5.5-Ülkelerin 2004 yılı için İşsizlik Oranları
(Kaynak: Dünya Kalkınma Göstergeleri, 2007)
%
İstihdama Katılım Oranı (1990-2005 Yılları arası Ortalaması)
85
80
55
50
45
İsviçre
ABD
Kanada
İngiltere
Avustralya
Japonya
Almanya
Portekiz
Fransa
İrlanda
İspanya
Yunanistan
İtalya
Belarus
Rusya
Romanya
Polonya
Bulgaristan
Hırvatistan
Macaristan
Türkiye
Çin
Brezilya
Güney Afrika
Arjantin
Malezya
Güney Kore
Hindistan
Meksika
Makedonya
İsrail
Cezayir
İran
Mısır
75
70
65
60
Ek 2 Ülkeleri
PEGSÜ
Ek 1 Ülkeleri
Ek 1 Dışı Ülkeler
Şekil 5.6-Ülkelerin 1990–2005 Yılları Arasında İstihdama Katılım Oranları Ortalamaları
(Kaynak: Dünya Kalkınma Göstergeleri, 2007)
47
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
5.2.2. Ekonomik Göstergeler
5.2.2.1. Kişi Başı GSYİH
Türkiye’nin kişi başına düşen GSYİH’si Beyaz Rusya dışında tüm Ek–1 Ülkelerinden daha
düşüktür (Şekil 5.7). Aynı zamanda, ekonomileri hızla gelişmekte olan, Kyoto Protokolü
kapsamında sayısallaştırılmış emisyon azaltım yükümlülüğü bulunmayan ve hatta mali
yardımlardan da faydalanabilen Ek–1 Dışı Ülkelerin de kişi başı GSYİH değerleri Türkiye’ye
nazaran daha yüksektir.
Kişi başı GSYİH (Satın Alma Gücü Paritesine Göre)
(1990-2005 ortalaması)
35.000
ABD Doları / Kişi
30.000
25.000
20.000
15.000
10.000
Hindistan
Çin
Mısır
İran
Cezayir
Brezilya
Meksika
Malezya
Arjantin
Güney Afrika
İsrail
Güney Kore
Türkiye
Bulgaristan
Beyaz Rusya
Rusya
Romanya
Polonya
Ek 2 Ülkeleri
Hırvatistan
Portekiz
Macaristan
Yunanistan
İtalya
İspanya
Almanya
İrlanda
Avustralya
Fransa
İngiltere
Kanada
Japonya
ABD
0
İsviçre
5.000
PEGSÜ
Ek 1 Ülkeleri
Ek-1 Dışı Ülkeler
Şekil 5.7-Ülkelerin 1990–2005 Yılları Arası Kişi Başı GSYİH Değeri Ortalamaları (Kaynak: Dünya
Kalkınma Göstergeleri, 2007)
Türkiye’nin, artan nüfusuna paralel olarak, kişi başına düşen GSYİH’sini de artırmayı
planlaması GSYİH’nin artış hızının nüfus artış hızından daha yüksek olması ile
gerçekleşebilecektir. Zira ülke ekonomisinin dinamizmini kaybetmeden ilerleyen yıllarda
daha fazla üretim gerçekleştirmesi beklenmektedir. Üretimin arttığı ve refah seviyesinin
göreceli olarak yükseldiği bir ülkede belli bir eşik yılı ya da yıllarına kadar sera gazı
emisyonlarının artmaya devam etmesi beklenmektedir.
5.2.2.2. Kişi Başı GSYİH Artış Hızı
1990–2005 yılları ortalaması alındığında (Şekil 5.8), Türkiye’nin kişi başına düşen GSYİH
artış hızının Ek–1 Ülkelerinden daha yüksek olduğu, yani ülkemizin halen gelişmekte olan bir
ülke olduğu açıkça görülmektedir. Ancak, analiz edilen Ek–1 Dışı Ülkelerin çoğunda
Türkiye’ye göre daha hızlı ya da benzer bir GSYİH artış hızı görülmektedir ve diğer OECD
48
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
üyesi ülkelerin sanayileşme seviyesine gelmesine yönelik olarak bu sürecin devam etmesi
beklenmektedir.
Kişi başı GSYİH artış hızı (1990-2005 ortalaması)
%
10
8
6
4
Ek 2 Ülkeleri
Brezilya
Cezayir
Güney Afrika
Arjantin
Meksika
Mısır
İran
İsrail
Hindistan
Güney Kore
Çin
Malezya
Rusya
Türkiye
Romanya
Bulgaristan
Macaristan
Beyaz Rusya
Polonya
İtalya
İsviçre
Fransa
Japonya
Almanya
İngiltere
Portekiz
Kanada
Yunanistan
ABD
İspanya
İrlanda
-2
Avustralya
0
Hırvatistan
2
PEGSÜ
Ek 1 Ülkeleri
Ek 1 Dışı Ülkeler
Şekil 5.8-Ülkelerin 1990–2005 Yılları Arası Kişi Başı GSYİH Artış Hızı Ortalaması
(Kaynak: Dünya Kalkınma Göstergeleri, 2007)
5.2.3. Çevre Göstergeleri
Çevre göstergeleri olarak “Sera Gazı Emisyon Verileri” ve “Çevre Sektöründe Yatırım”
ihtiyacı incelenmiştir. Bu kapsamda, Ek–1 Ülkeleri ve ekonomileri hızla gelişmekte olan
Ek–1 Dışı ülkeler ile, kümülatif sera gazı emisyonları, toplam sera gazı emisyonları, kişi
başına sera gazı emisyonları ve GSYİH başına sera gazı emisyonları gibi temel sera gazı
emisyon göstergeleri karşılaştırılmıştır.
5.2.3.1. Kümülatif Sera Gazı Emisyonları
1850 ile 2002 yılları arasında çeşitli ülkeler tarafından atmosfere verilen CO2 emisyonlarının
kümülatif olarak ülkeler arasındaki yüzde dağılımı aşağıda Tablo 5.2 ve Şekil 5.9’da
gösterilmektedir.
1850 ile 2002 yılları arasındaki kümülatif sera gazı emisyonlarının ülkeler bazında dağılımına
bakıldığında, toplam emisyonun yaklaşık %30’unun tek başına ABD tarafından, %27’sinin
AB–25 ülkeleri tarafından, %8,1’inin Rusya ve %7,6’sının Çin tarafından salındığı
görülmektedir. Türkiye ise bu sıralamada 152 yıllık dönem dikkate alındığında %0,4’lük bir
payla 31. sırada yer almaktadır. Dikkat çeken bir diğer husus ise, gelişmiş ülkelerin 2002
yılına kadar atmosfere salınan CO2 emisyonunun %76’sından sorumlu olmasıdır.
Bu bağlamda, kümülatif emisyonlar dikkate alındığında, Sözleşme kapsamında pek çok Ek–1
Dışı Ülkenin bile Türkiye’den daha fazla sorumluluğa sahip olmasına rağmen ülkemizin
49
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
BMİDÇS’nin Ek–1 listesinde bulunması hiç de adil değildir ve bu durum ülkemizin diğer
Ek–1 ülkelerinden farklı olduğunu ortaya koymaktadır.
Tablo 5.2-1850–2002 yılları arasında Kümülâtif CO2 Emisyonları
(Kaynak: World Resources Institute (WRI, CAIT), 2004)
ÜLKELER
Sözleşme Eki
Emisyon
%
ABD
AB 25
Rusya
Çin
Almanya (AB 25)
İngiltere (AB 25)
Japonya
Fransa (AB 25)
Hindistan
Ukrayna
Kanada
Polonya (AB 25)
İtalya (AB 25)
Güney Afrika
Avustralya
Meksika
İspanya(AB 25)
Brezilya
Güney Kore
İran
Endonezya
Suudi Arabistan
Arjantin
Türkiye
Pakistan
Diğer ülkeler
Gelişmiş Ülkeler
Gelişmekte Olan Ülkeler
Ek–1
Ek–1
Ek–1 (PEGSÜ)
Ek–1 Dışı
Ek–1
Ek–1
Ek–1
Ek–1
Ek–1 Dışı
Ek–1
Ek–1
Ek–1 (PEGSÜ)
Ek–1
Ek–1 Dışı
Ek–1
Ek–1 Dışı
Ek–1
Ek–1 Dışı
Ek–1 Dışı
Ek–1 Dışı
Ek–1 Dışı
Ek–1 Dışı
Ek–1 Dışı
Ek–1
Ek–1 Dışı
29,3
26,5
8,1
7,6
7,3
6,3
4,1
2,9
2,2
2,2
2,1
2,1
1,6
1,2
1,1
1,0
0,9
0,8
0,8
0,6
0,5
0,5
0,5
0,4
0,2
10,3
76
24
Sıralama
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
20
22
23
24
27
28
29
31
48
5.2.3.2. Toplam Emisyonlar
Toplam emisyonlar bazında, ülkemizin durumu, Ek–1 Ülkeleri ile 1990, 1995, 2000 ve 2005
yılları için karşılaştırılmıştır. Ek–1 Dışı Ülkelerle ise, veri eksikliği sebebi ile bu ülkelerin en
son resmi açıklama yaptıkları 1994 yılı ya da en yakın yıl alınarak değerlendirme yapılmıştır.
Bu çerçevede, Ek–1 Ülkeleri ile yapılan ve 1990 ile 2005 yılları arasını kapsayan
karşılaştırmaya göre (Şekil 5.9), toplam sera gazı emisyonlarına bakıldığında, Ülkemiz
emisyonlarının Ek-1’de yer alan gelişmiş ülkelerin toplam emisyonlarından daha az olmasının
yanı sıra ekonomileri hızla gelişmekte olan Ek–1 Dışı Ülkelerden Brezilya, Çin, Meksika,
Hindistan gibi ülkelerin emisyonlarından da daha düşüktür.
PEGS Ülkelerinin emisyonlarında azalma gözlenmiş olsa da, genellikle ekonomileri gelişen
ülkelerin emisyonları artmıştır. Gelişmekte olan bir ülke olarak, ülkemizde de artan nüfus,
gelişen sanayi ve buna bağlı olarak artan enerji talebi doğrultusunda sera gazı emisyonlarında
artış olmuştur ve bu artış önümüzdeki dönemde de devam etmesi beklenmektedir.
50
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Toplam Sera Gazı Emisyonu
3500000
1990
1995
3000000
2000
2005
Gg CO2 eşdeğeri
2500000
2000000
1500000
1000000
İsrail (1996)
Mısır (1990)
Cezayir (1994)
Arjantin (2004)
Malezya (1994)
Meksika (1994)
İran (1994)
Güney Afrika (1994)
Brezilya (1994)
Hindistan (1994)
Türkiye
Çin (1994)
Hırvatistan
Güney Kore (2004)
PEGSÜ
Macaristan
Belarus
Bulgaristan
Polonya
Ek 2 Ülkeleri
Romanya
İsviçre
Rusya F.
İrlanda
Portekiz
İspanya
İtalya
Avustralya
Fransa
İngiltere
Kanada
Almanya
ABD
Japonya
0
Yunanistan
500000
Ek-1 Dışı Ülkeler
Ek 1 Ülkeleri
Şekil 5.9-Toplam Sera Gazı Emisyonları (Gg CO2 eşdeğeri)
(Kaynak: BMİDSÇ Sekretaryası Envanter Tabloları, 2007)
5.2.3.3. Kişi Başı Emisyonlar
Kişi başı sera gazı emisyonları bazında, ülkemizin durumu, Ek-1 Ülkeleri ile 1990 yılından
2005 yılına kadar olan değerlerin ortalaması alınmış, ancak Ek-1 Dışı ülkeler için veri
eksikliği sebebi ile bu ülkelerin en son resmi açıklama yaptıkları 1994 yılı ya da buna en
yakın yıl alınarak değerlendirme yapılmıştır.
Kişi başı sera gazı emisyonları dikkate alındığında, PEGSÜ dahil Ek–1 listesindeki tüm
ülkelerin kişi başı emisyon değerleri, 1990 yılından 2005 yılına kadar olan süreç boyunca
Türkiye’nin kişi başı emisyon değerinden yüksektir (Şekil 5.10). Bu sebeple, ülkemizin kişi
başı emisyon değerleri dikkate alındığında, şartlarımız ne Ek–1 ülkeleri ne de PEGSÜ şartları
ile benzer değildir. Diğer taraftan, misal olarak Kyoto Protokolü’ne göre sayısal emisyon
azaltma yükümlülüğü bulunmayan ve hatta mali yardımlardan da faydalanan Ek–1 Dışı
ülkelerden ekonomileri hızla gelişen ülkelerin de kişi başı emisyon değerleri Türkiye’nin
değerlerinden yüksektir.
51
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
25
20
15
10
Ek 1 Ülkeleri
Ek 1 Dışı Ülkeler
Şekil 5.10-Kişi Başı Sera Gazı Emisyonları (ton CO2 eşdeğeri / kişi)
(Kaynak: Dünya Kalkınma Göstergeleri - 2007, BMİDSÇ Envanteri)
Aşağıda Şekil 5.11’de ise, 2004 yılı için ülkelerin kişi başı karbondioksit (CO2)
emisyonlarının dağılımı görülmektedir.
Şekil 5.11-Kişi Başı Karbon Dioksit Emisyonlarının Ülkelere Göre Dağılımı (ton CO2 / kişi / yıl)
52
Hindistan (1994)
Çin (1994)
Mısır (1990)
Arjantin (1994)
Cezayir (1994)
Meksika (1994)
İran (1994)
Malezya (1994)
Brezilya (1994)
Güney Kore (2003)
Güney Afrika (1994)
Türkiye
İsrail (2003)
Romanya
PEGSÜ
Hırvatistan
Belarus
Macaristan
Polonya
Ek 2 Ülkeleri
Bulgaristan
İsviçre
Rusya F.
Portekiz
İtalya
İspanya
Fransa
Japonya
İngiltere
Yunanistan
Almanya
İrlanda
ABD
0
Kanada
5
Avustralya
1000Eşdeğeri
ton CO2 /eşdeğeri
Ton CO
Kişi.Yıl/ kişi
2
Kişi Başı Sera Gazı Emisyonu (1990-2005 yılları arası ortalaması)
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
5.2.3.4. Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Başına Emisyonlar
Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla başına sera gazı emisyonu değerine bakıldığında, ülkemizin
ekonomisinin karbon yoğunluğunun Ek–1 ülkelerinin ortalamasına eşit olduğu görülmekle
birlikte “toplam birincil enerji üretimi başına sera gazı emisyonu” değerine bakıldığında
ülkemizin enerji üretimindeki karbon yoğunluğunun Ek–1 ülkeleri arasında yüksek olduğu
görülmektedir.
GSYİH Başına Karbon Dioksit Emisyonu
1,5
1,0
0,5
0,0
Avustralya
Kanada
ABD
Yunanistan
İrlanda
Almanya
İngiltere
Japonya
İspanya
Portekiz
İtalya
Fransa
İsviçre
Belarus
Rusya F.
Bulgaristan
Polonya
Romanya
Hırvatistan
Macaristan
Türkiye
Çin
İran
Güney Afrika
Cezayir
Malezya
Güney Kore
Mısır
Meksika
Hindistan
İsrail
Arjantin
Brezilya
kg CO2 / 2000 SAGP $ GSYİH
2,0
Ek 2 Ülkeleri
PEGSÜ
Ek 1 Ülkeleri
Ek 1 Dışı Ülkeler
Şekil 5.12-GSYİH Başına Karbon Dioksit Emisyonları (1990-2004 yılları arası için ortalama değer)
(kg CO2 / 2000 SAGP $ GSYİH) (* SAGP: Satın Alma Gücü Paritesi)
5.2.3.5. Çevre Yatırımları İhtiyacı
Avrupa Birliği’ne üyelik sürecinde olan ülkemiz, ekonomik ve sosyal şartlarını da dikkate
alarak sağlıklı ve yaşanabilir bir çevre sağlamak ve bu doğrultuda gereken çevre mevzuatını
oluşturmak, uygulamak, izlemek ve denetlemek maksadı ile 2007 ile 2023 yılları döneminde
yönelik olarak, kalkınma planları, yıllık programlar, ulusal strateji ve politikaları ile uyumlu
olmasına da dikkat ederek Ulusal Çevre Stratejisini hazırlamıştır.
Bu çerçevede, ülkemizde, genel çevre hizmetlerini sağlamaya yönelik olarak yaklaşık
59 Milyar Avro yatırım ihtiyacı bulunmaktadır ve kamu sağlığına doğrudan etkisi olan atık ve
su sektöründe bu rakam 45 Milyar Avro olarak öngörülmüştür. Bu durum, “Birleşmiş
Milletler Binyıl Kalkınma Hedeflerinden 7.si olan temiz içme suyu ve altyapı sistemlerine
erişimi olmayan kişilerin sayısının yarı yarıya azaltılması hedefi” ile de birebir örtüşmektedir.
Bu açıdan baktığımızda, ülkemizde kamu sağlığının korunması, atık yönetimi, su kaynakları
yönetimi ve gıda arz güvenliğinin sağlanması gibi alanlarda yapılması gereken uyum
çalışmalarına öncelik verilmiştir.
53
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
5.2.4. Enerji Göstergeleri
Ülkemiz kişi başı enerji ve elektrik tüketimi, tüm Ek–1 Ülkeleri ve birçok Ek-I Dışı Ülkeden
daha düşüktür. Ülkemiz, son yıllarda önemli ekonomik büyüme kaydetmiş olup, önümüzdeki
yıllarda da büyümesini sürdürmesi beklenmektedir. Ekonomik gelişmişlik bakımından diğer
OECD ülkelerinden oldukça geride olan ülkemizin enerji talebi, ekonomide beklenen büyüme
ve 2020 yılına kadar nüfusta görülecek %20’lik artışla daha da artacaktır. Son yıllarda
ülkemizde, birincil enerji tüketiminde yaklaşık %4–5, elektrik enerjisi tüketiminde ise
yaklaşık %7–8 oranında bir artış görülmektedir. Orta ve uzun vadede bu oranların benzer bir
şekilde gelişmesi, birincil enerji tüketiminin yaklaşık 2,5 kat artarak 2020 yılında 222,3
Milyon Ton Eşdeğer Petrol (MTEP)’e ulaşması beklenmektedir. Elektrik talebinin ise yine
yaklaşık 2,2 kat artarak 2020 yılında 90.000 MW seviyesini aşması beklenmektedir. Beklenen
talep artışı, ülkemiz için önemli miktarda yatırım gücü gerektirmektedir.
Toplam Birincil Enerji Tüketimi (1990-2005 yılları arası ortalaması)
25
1015 BTU
20
15
10
Ek 2 Ülkeleri
İsrail
Cezayir
Mısır
Malezya
Arjantin
İran
Güney Afrika
Meksika
Brezilya
Güney Kore
Çin
Hindistan
Türkiye
Hırvatistan
Bulgaristan
Belarus
Macaristan
Polonya
Romanya
İrlanda
Rusya F.
Portekiz
İsviçre
Yunanistan
İtalya
İspanya
Fransa
İngiltere
Kanada
Japonya
Almanya
0
Avustralya
5
PEGSÜ
Ek 1 Ülkeleri
Ek 1 Dışı Ülkeler
Şekil 5.13-Ülkelerin 1990–2005 Yılları Arası Ortalama Birincil Enerji Talebi Ortalaması
Enerji politikalarımız, %72 seviyelerine ulaşmış olan dışa bağımlılığımızı azaltabilmek
amacıyla, tüm dünya ülkeleri gibi, yerel kaynaklarımızın kullanımı çerçevesinde
oluşturulmaktadır. Söz konusu enerji ihtiyacının karşılanmasında tercih edilebilecek kaynak
ve teknolojiler dikkate alındığında özellikle elektrik üretimi kaynaklı sera gazı emisyonlarının
önemli miktarda artması beklenmektedir. Projeksiyonlara göre, Türkiye’nin 2004 yılında 226
milyon ton olan yakıt tüketimi kaynaklı sera gazı emisyonları, 2020 yılında 615 milyon ton
değerine ulaşacaktır. Talepte görülen yüksek artış hızına rağmen, 1990 yılına göre elektrik
üretimindeki karbon yoğunluğumuzun düştüğü, yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik
üretimi miktarının ise ikiye katlandığı görülmektedir.
54
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
5.2.4.1. Kişi Başı Toplam Birincil Enerji Tüketimi
Ülkemiz gelişmekte olan bir ülkedir ve kişi başı enerji tüketimi oldukça düşük bir seviyededir
(Şekil 5.14). Enerjinin halkımıza makul fiyatlarla ve yeteri miktarda ulaştırılması, refah
seviyesinin OECD ülkelerine yaklaşmasında önemli rol oynayacaktır. Ortalama hane halkının
enerji maksatlı harcamasının büyük bir bölümü ısınma maksatlı kullanımdır. Türkiye, coğrafi
konumu sebebiyle, Ekim ayından Nisan ayına kadar ısıtma ihtiyacının çok olduğu, bunun
dışındaki zamanda ise, özellikle orta ve güney bölgelerde soğutma ihtiyacının yüksek olduğu
bir ülkedir. Bu durum, enerji tüketiminde bugün olduğu gibi, iklim değişikliğinin gözlenen
etkilerinin artmasıyla birlikte, gelecekte de önemli bir husus oluşturmaktadır. Ülkemizde
binaların yalıtım açısından iyi durumda olmamaları, binaların yapıldıkları bölgenin coğrafi
özellikleri dikkate alınmaksızın inşa edilmeleri, yeterli ve doğru yalıtım malzemelerinin
kullanılmaması binalarda önemli miktarda ısı ve enerji kaybına yol açmaktadır. Kırsal
kesimde yaşayan insanlarımızın ısınma maksatlı enerji ihtiyaçlarını geleneksel enerji
kaynaklarıyla karşılamaktadır. Halkın bu kesimine modern enerji teknolojileri ve
kaynaklarının ulaştırılması geciktiği sürece buradan kaynaklanan emisyon miktarı toplam
emisyonlar içerisinde önemli bir paya sahip olacaktır.
Kişi Başı Toplam Birincil Enerji Tüketimi (1990-2005 yılları arası ort.)
500
Milyon BTU
400
300
200
Mısır
Hindistan
Çin
Cezayir
Brezilya
Meksika
İran
Arjantin
Malezya
İsrail
Güney Afrika
Türkiye
Güney Kore
Hırvatistan
Polonya
Romanya
Belarus
Macaristan
Bulgaristan
Portekiz
Ek 2 Ülkeleri
Rusya F.
Yunanistan
İtalya
İspanya
İrlanda
İngiltere
Japonya
İsviçre
Fransa
Almanya
ABD
Kanada
0
Avustralya
100
PEGSÜ
Ek 1 Dışı Ülkeler
Ek 1 Ülkeleri
Şekil 5.14-Ülkelerin 1990–2005 Yılları Arası Ortalaması Kişi Başı Birincil Enerji Tüketimi
Enerji talebinin karşılanabilmesi için gerekli yatırımların büyüklüğü ve bu maksat
doğrultusunda kullanılabilecek ülke kaynaklarının sınırlı olması sebebiyle tüm enerji
sektörlerinde bir liberalleşmeye gidilmiştir. Özellikle elektrik, doğal gaz ve petrol sektörleri
serbest piyasa yapısına dönüştürülmekte olup, orta ve uzun vadede bu sektörlerde yatırımların
özel şirketlerce gerçekleştirilmesi beklenmektedir.
55
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Orta ve uzun vadede enerji ihtiyacının karşılanmasında kömürün payının biraz daha artması,
buna karşılık petrol ve doğal gazın paylarının ise düşmesi beklenmektedir.
Ülkemizde var olan en önemli yerli enerji kaynakları hidrolik, linyit ve taşkömürüdür.
Hidrolik kaynaklar elektrik üretimde rol oynamaktadır. Tespit edilmiş ekonomik hidrolik
potansiyelimiz 127,4 Milyar kWh seviyesindedir. Ülkemiz ekonomik hidrolik potansiyelinin
%35’lik bir bölümü işletmede olup %8’lik bir bölümü ise inşa halindedir. Ülkemizdeki en
önemli yenilenebilir enerji kaynağı hidrolik enerjidir. Ülkemiz elektrik ihtiyacının yaklaşık
%25’lik bir bölümünü bu kaynaktan sağlamaktadır. Bu oran dünya ve AB ülkeleriyle
karşılaştırıldığında ise ülkemizin oldukça iyi bir konumda olduğu açıktır. Ancak doğu
Akdeniz havzasında bulunan ülkemizde, iklim değişikliğinin su kaynakları üzerindeki
olumsuz etkisi sebebiyle, hidrolik elektrik üretimimizde düşüş gelecekte beklenmektedir.
Özellikle, kuraklık, olağan dışı tabiat olayları ve iklim sistemindeki düzensizlikler enerji
altyapısında da yüksek maliyetli sorunlar oluşturabilecektir. Enerji sektörünün iklim
değişikliğine uyumu ülkemiz için önem arz etmektedir.
Toplam Kurulu Güç (1990-2005 yılları arası ortalaması)
250
Milyon kW
200
150
100
İsrail
Cezayir
Mısır
Malezya
İran
Arjantin
Meksika
Güney Afrika
Brezilya
Güney Kore
Çin
Hindistan
Türkiye
Belarus
Hırvatistan
Macaristan
Bulgaristan
Polonya
Romanya
İrlanda
Ek 2 Ülkeleri
Rusya F.
Portekiz
İsviçre
Yunanistan
Avustralya
İtalya
İspanya
Fransa
İngiltere
Kanada
Almanya
ABD
0
Japonya
50
PEGSÜ
Ek 1 Dışı Ülkeler
Ek 1 Ülkeleri
Şekil 5.15-Ülkelerin 1990–2005 Yılları Arası Ortalaması Toplam Kurulu Güçleri
Ülkemiz linyit ve taşkömürü rezervleri açısından oldukça iyi düzeydedir. Linyit ve taşkömürü
kaynaklarından mümkün olan en üst seviyede faydalanılması gerek enerjide dışa bağımlılığın
azaltılması gerekse arz güvenliğinin sağlanması açısından son derece önemlidir.
Ülkemizin, petrol ve doğal gaz üretim kapasitesi ise talebi karşılamak noktasında oldukça
yetersiz kalmaktadır. Bu sebeple enerjide dışa bağımlılığımız %72 seviyelerine ulaşmış olup
böylesine yüksek bir dışa bağımlılığın getirdiği riskler çerçevesinde enerjide dışa bağımlılığın
azaltılması ülkemizce önemli bir politika olarak belirlenmiştir.
56
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Ülkemizde, 1990 ile 2004 yılları arasında yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı
23,23 Milyar kWh’dan 46,23 kWh’ya yükselmiş yani iki kat artmıştır. Elektrik üretiminde,
GSYİH başına sera gazı emisyonu, diğer bir deyişle elektrik üretiminde enerji yoğunluğu,
aynı süreç zarfında 2,035 ton CO2 eşdeğeri/1000 YTL’den 2,170 ton CO2 eşdeğeri/1000 YTL
değerine ulaşmış ve %7 oranında artmıştır. Yine elektrik üretiminde, karbon yoğunluğu
0,529 kg CO2 eşdeğeri/kWh’dan 0,469 kg CO2 eşdeğeri/kWh’ya, %11 oranında düşmüştür
(Tablo 5.3).
Tablo 5.3-1990 ile 2004 yılları arasında Türkiye’de Elektrik Üretimine İlişkin Veriler
Gösterge
1990
2004
Değişim Oranı (%)
Toplam Elektrik Üretimi (Milyar kWh)
57,54
150,7
162
Yenilebilir Enerji Kaynakları (Milyar kWh)
23,23
46,23
99
Sera Gazı Emisyonu / GSYİH (ton eşdeğer-CO2/1000YTL)
2,035
2,170
7
kg CO2 eşdeğeri / kWh
0,529
0,469
- 11
Ülkemizdeki
ekonomik
rüzgâr
enerjisi
potansiyeli
yaklaşık
10.000
MW
(yaklaşık 25 Milyar KWh) düzeyindedir. İşletmeye alınmış rüzgâr santralı kurulu güç miktarı
düşük olmakla beraber son zamanlarda çok sayıda rüzgâr santrali projesi lisans almıştır.
Gelişmekte olan bir ülke olarak özellikle son on yıllık dönemdeki hızlı büyüme trendi, nüfus
artışı ve şehirleşme gibi etkenler demir çelik, çimento ve metal sanayi ürünlerine olan ihtiyacı
artırmaktadır.
Uluslararası piyasada rekabet eden sanayiciler tarafından eski teknolojilerin kullanımı ise
verimsiz üretime yol açmaktadır. Ayrıca enerji verimliliği çalışmalarının yetersiz olması
özellikle sanayi sektöründe görülen yüksek enerji yoğunluğu rakamlarının sebepleri
arasındadır.
Hızlı nüfus artışı, şehirleşme ve refah artışı gibi etkenler ulaştırmaya ve özellikle binek
otomobillere olan talebi hızla artırmaktadır. Ancak ülkemiz kişi başına düşen araç sayısı
bakımından OECD ve AB üyesi gelişmiş ülkeler ile karşılaştırıldığında geride kalmaktadır
(Şekil 5.17). Gelişmekte olan ülkelerde kişi başına gelir ve araç sayısının ulaştırma kaynaklı
emisyonları etkileyen en önemli iki faktör olduğu dikkate alındığında ülkemizde motorlu
araçlara olan talebin artmaya devam edeceği, bu artışın sonucu olarak ulaştırma kaynaklı sera
gazı emisyonlarının da artacağı öngörülmektedir.
57
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
1995
2000
İtalya
AB15
Fransa
AB25
İngiltere
İspanya
Çek Cumh.
Danimarka
Bulgaristan
Polonya
Hırvatistan
Macaristan
700
600
500
400
300
200
100
0
Türkiye
Bin Kişi Başına Düşen Araç Sayısı
2005
Şekil 5.16-Ülkemizde ve Diğer Ülkelerde 1000 Kişi Başına Düşen Araç Sayısı
Diğer yandan, ulaştırma sektöründe düşük yakıt tüketimine sahip araçların kullanılması, araç
parkı yaş ortalamasının düşürülmesi ve toplu taşım ağının geliştirilmesi ulaştırma kaynaklı
enerji tüketimi ve emisyonlarının düşmesini sağlayacaktır.
58
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
6. İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ İLE MÜCADELE
Türkiye, eşitlik temelinde, ortak fakat farklı sorumluluklar ilkesi ve kendi kabiliyetleri
doğrultusunda, küresel iklim sistemini korumak ve sürdürülebilir kalkınmayı devam ettirmek
için özgün politika ve tedbirlerin ülke bazında uygulanması gerekliliğine inanmaktadır.
Hedefimiz, sürdürülebilir kalkınmayla birlikte iklim değişikliğine yol açan ve ülkemizi de
etkileyecek olan sera gazı emisyonlarını öncelikle sınırlamak ve sonrasında da azaltmaktır. Bu
bağlamda, Türkiye, 11.Taraflar Konferansında (COP11) ön plana çıkan; enerji verimliliği,
yenilenebilir enerji, CO2 depolama, yeni teknolojiler ve ormanlaştırma konularını öncelikli
çalışılması gereken konular olarak görmektedir.
Türkiye, temiz enerji kaynaklarından azami derecede faydalanmak için; güneş, rüzgar ve
jeotermal enerji kaynaklarının kullanım kapasitelerini arttırma ve hidrolik enerjinin daha
büyük oranlarda kullanımını sağlayacak projeleri hayata geçirme, biyokütle kaynaklarını
geliştirerek enerji temin miktarını da artırma yoluyla hem sera gazı emisyonlarını azaltmak
hem de küresel iklim değişiliği mücadelesine katkı sağlanmasını hedeflemektedir.
Küresel ısınma ve iklim değişikliğine yol açan sera gazlarının türlerinin ve kaynaklarının
çeşitliliği, çözüm yollarının da çok geniş bir yelpazeye yayılmasına yol açmaktadır. Ülkeler,
ulusal iklim değişikliği politikalarını belirlerken, tüm bu seçenekleri mevcut teknoloji
altyapısı, insan kaynakları, kısa-orta-uzun vadeli kalkınma öncelikleri gibi kendilerine özel
şartları da göz önünde bulundurularak belirlemektedirler. Bu çerçevede ön plana çıkan temel
politika ve tedbirler; enerji, ulaşım, endüstriyel işlemler, tarım, atık yönetimi ve arazi
kullanımı değişikliği ve ormancılık sektörlerinde yoğunlaşmaktadır.
6.1. Sektörel Politikalar
6.1.1. Enerji Sektörü
• Hidroelektrik potansiyelimizin hızla kullanılması,
• Yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının arttırılması,
• Enerji verimliliği,
• Enerji yoğunluğunun azaltılması,
• Yanma sonucu düşük CO2 emisyonu çıkaran yakıtlara geçilmesi,
• Yakıt kalitesinin iyileştirilmesi,
• Termik santrallerin rehabilitasyonu,
• Enerji üretiminde kaynak çeşitliliğine gidilmesi,
• Nükleer enerji güç santrallerinin kurulması.
6.1.2. Ulaştırma Sektörü
• Toplu taşım (metro, hafif raylı sistemler, vb.) araç kullanımının yaygınlaştırılması,
• Yük taşımacılığında demiryolu ve deniz yollarının kullanımına ağırlık verilmesi,
59
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• Şehir ulaştırma strateji ve planlarının hazırlanması,
• Yakıt kalitesinin iyileştirilmesi,
• Araç parkındaki eski taşıtların trafikten çekilmesi ve ortalama araç yaşının
düşürülmesi,
• Araçlarda yeni motor teknolojilerinin kullanılması.
6.1.3. Orman, Tarım ve Arazi Kullanımı
• Arazi kullanım planlarının rehabilitasyonu ve arazi toplulaştırması çalışmaları,
• Orman kaynakları ve alanlarının sürdürülebilir yönetiminin sağlanması,
• Var olan yutak alanların korunması,
• Yeni yutak alanların oluşturulması,
• Fosil yakıtların yerine biyokütle kullanılması,
• En iyi tarım tekniklerinin kullanılması,
• Orman köylülerinin sosyo-ekonomik şartların iyileştirilerek ormanların tahribinin
engellenmesi,
• Orman alanlarının ve biyoçeşitliliğin korunması,
• Kırsal kalkınmaya daha fazla önem verilmesi,
6.1.4. Atık Yönetimi
• Düzenli depolama ve geri dönüşüm metotlarının kullanılması,
• Çöp depolama alanlarından geri kazanılan deponi gazının değerlendirilmesi,
• Yerel bazda katı atık geri kazanımına ilişkin eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının
yapılması,
Bu önemli sektörlerde yapılacaklara bakıldığında Türkiye’nin iklim değişikliği ile mücadele
potansiyelinin yüksek olduğu görülmektedir. Bu çerçevede;
• Çevresel kaynakların sürdürülebilir yaşama ve kalkınma ilkeleri doğrultusunda etkin
şekilde korunması ve kullanımının sağlanması için kanuni, idari ve teknik
düzenlemelerin yapılması,
• Yeniden yapılanma ve düzenlemelerde AB mevzuatının da dikkate alınması,
• Denetim ve yaptırım mekanizmalarının etkin bir şekilde uygulanmasının sağlanması,
• Sanayiden alıcı ortamlara yapılan her türlü atık, emisyon ve deşarjın kontrolü,
kirliliğin önlenmesi ve çevre yönetiminin bütüncül yaklaşım çerçevesinde ele alınarak
değerlendirilmesi,
60
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• Mevcut en iyi tekniklerin sektör bazında tespiti, uygulanması ve bunun için kurumsal
altyapının güçlendirilmesi,
• Temiz enerji kaynaklarından azami derecede faydalanmak için; güneş, rüzgar ve
jeotermal enerji kaynaklarının kullanım kapasitelerini arttırma ve hidrolik enerjinin
daha fazla oranlarda kullanımını sağlayacak projeleri hayata geçirme,
• İhtiyacımız olan enerjinin zamanında, güvenilir, ucuz ve kaliteli olarak öngörülen
kalkınma hızı ve sosyal gelişmeyi destekleyecek ve çevreyi koruyacak şekilde temin
edilmesi,
• Başta yenilenebilir enerji kaynakları olmak üzere yerli kaynaklarımızın kullanım
oranının artırılması,
• Sera gazı emisyonunun kontrolü açısından önemli sektörlerdeki emisyon azaltımının
fayda maliyet analizinin yapılması,
• Enerji israfını önleyici yönde enerji tasarrufunun, ülke çapında kamuoyu
bilinçlendirilmesi yöntemleri ile yaygınlaştırılması,
• Enerji verimliliği ve ısı yalıtımı projelerine destek verilmesi,
• Birleşik ısı güç sistemlerinde daha fazla faydalanılması,
• Daha az emisyon yayan yakıtların ve yakma sistemlerinin kullanıma özen
gösterilmesi,
• Mahalli idarelerin CO2 emisyonlarını azaltmak için eylem planları oluşturulmasında
öncü rol üstlenmesi, toplu taşıma araçlarının kullanımının yaygınlaştırılması ve ısı
yalıtımlı konutların yapılmasının teşvik edilmesi yönünde gerekli tedbirlerin alınması,
• biyo-kütle kaynaklarını geliştirerek enerji temininde kaynak çeşitliliğini sağlama,
• Atmosferdeki karbonun ormanlar, bitkiler, toprak ve ürünler tarafından biyokimyasal
süreçlerle emilimi ya da tutulması olayından hareketle başta ağaçlandırma çalışmaları
olmak üzere yutak alan kapasitesinin artırılması,
önem arz etmektedir.
6.2. Ülkemizde Sera Gazı Etkilerinin Azaltılmasına Yönelik Yapılan Çalışmalar
6.2.1. Mevzuat
Çevre ve Orman Bakanlığı, başta Çevre Kanunu olmak üzere tüm mevzuat ve uygulamalarda
AB’nin genel çevre politikaların da yer alan hususları da ön planda tutularak; kirlilik
kontrolü” kavramı yerine “kirliliğin önlenmesi” kavramı, kirliliğin kaynağında önlenmesi,
atıkların minimuma indirilmesi, en iyi teknik ve teknolojilerin kullanılması, enerjinin verimli
kullanılması, izleme-denetim sisteminin etkin uygulanması ve kirleten öder prensibinin
uygulanmasıdır. Bu çerçevede;
61
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Çevre politikaların uygulanmasında mevzuat, önemli bir araç olup, son yıllarda çıkarılan
kanun ve yönetmeliklerde sera gazı emisyonlarını azaltmayı hedefleyen hükümler yar
almaktadır. Bu kapsamda; 2872 sayılı Çevre Kanunu’nda (Değişik 5491 sayılı) emisyonların
kontrol altına alınması, enerjinin verimli kullanılması, atıkların geri kazanılması ve çevre ile
uyumlu teknolojilerin kullanılması hükümleri de yer almıştır.
6.2.1.1. Hava Kalitesi Yönetimi
Hava kirliliğinin önlenmesi, solunabilir temiz bir hava ve dolayısıyla sera gazı emisyonlarının
kontrolü için; 1986 yılından beri uygulanmakta olan Hava Kalitesinin Korunması
Yönetmeliği, Avrupa Birliği direktifleri de dikkate alınarak değiştirilmiş ve kirlilik kaynakları
(ısınma, sanayi, motorlu taşıtlar) dikkate alınarak 2003-2008 yılları arasında 4 adet yeni
yönetmelik hazırlanmış, projeler yapılmış ve hava kalitesi ölçüm ağı sistemi kurulmuştur. Bu
çerçevede hazırlanan yönetmeliklerle;
• Isınma maksatlı kullanılan katı (kömür, odun, briket, biyokütle vb.) ve sıvı yakıtların
özellikleri belirlenmiş, katı yakıtların torbalanarak satışa sunulması mecburi hale
getirilmiş ve yakma tesislerinde (kazan, soba vb.) kullanılacak yakıta bağlı olarak
yakma tesislerine üretimi ve kullanım sırasında sağlaması gerekli emisyon
sınırlamaları getirilmiştir.
• Ayrıca, hava kirliliğinin azaltılması gayesiyle hükümetimiz tarafından doğal gazın
yaygınlaştırılmasına büyük önem verilmiş olup, doğal gaz kullanımı 2008 yılı sonu
itibarıyla 63 ilimize yaygınlaştırılacaktır.
• Ülkemizde motorlu araçlarda kullanılan benzin ve motorinin Avrupa Birliği
normlarında üretilmesi ve kullanılmasını teminen çıkarılan yönetmelik ile yakıtlardaki
kükürt oranı düşürülmüş ve 1 Ocak 2006 tarihinden itibaren ise kurşunlu benzinin
satışı yasaklanmış, böylece halk sağlığı açısından önemli bir tehlike bertaraf
edilmiştir.
• Trafikte seyreden motorlu kara taşıtların egzoz gazlarının yol açtığı hava kirliliğini
kontrol altına almak için araç muayenesi periyoduna paralel olarak egzoz gazı
emisyon ölçümü mecburiyeti getirilmiş ve ülke genelinde yaklaşık 900 egzoz gazı
emisyon ölçüm istasyonu yetkilendirilmiştir.
• Sanayi ve enerji tesislerinden kaynaklanan emisyonların kontrolü maksadıyla
2004 yılında yayımlanmış olan Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Kirliliğinin
Kontrolü Yönetmeliği kapsamında tesislere emisyon izin işlemleri yürütülmektedir.
Ayrıca, mevcut yönetmelik içerisinde yer alan 50 MW ve üzerindeki büyük yakma
tesislerinden kaynaklanan emisyonların kontrolü için AB’nin ilgili direktifi de dikkate
alınarak Büyük Yakma Tesisleri Yönetmeliğinin 2008 yılı sonuna kadar yayımlanması
hedeflenmiştir. Bu yeni yönetmelik ile özellikle sera gazı emisyonlarına neden olan
enerji santralleri gibi büyük yakma tesislerinin denetimi ve izlenmesi daha kapsamlı
yapılmış olacaktır.
62
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Hava kirliliğinin izlenmesi ve zamanında gerekli tedbirlerin alınması önem arz etmektedir.
2002 yılına kadar hava kalitesi değerleri Sağlık Bakanlığına ait yarı otomatik cihazlar ve bazı
büyük şehir belediyelerine ait 16 adet otomatik hava kalitesi ölçüm istasyonu ile izlenmekte
iken, 2008 yılı itibariyle 81 il merkezi, 3 ilçe merkezi olmak üzere toplam 111 noktada tam
otomatik hava kalitesi ölçüm istasyonu kurularak hava kalitesi değerleri sürekli izlenmekte ve
değerleri Çevre ve Orman Bakanlığı web sayfasında yayımlanmaktadır(Şekil 6.1).
2014 yılına kadar ülke genelinde 209 adet tam otomatik hava kalitesi ölçüm istasyonu ile hava
kalitesi ölçüm istasyonlarına hizmet edecek kalibrasyon laboratuarı, bakım-işletme,
raporlama ve diğer altyapı hizmetlerini yerine getirecek 1 adet ulusal, 7 adet bölgesel olmak
üzere toplam 8 adet temiz hava merkezinin kurulması tamamlanmış olacaktır. Bu çerçevede;
Marmara Bölgesinde Temiz Hava Merkezinin kurulmasına başlanılmış olup ilk etapta
Marmara Bölgesine 39 adet yeni otomatik hava kalitesi ölçüm istasyonu kurulacaktır.
Ayrıca, ülkemizdeki hava kalitesi sınır değerlerinin AB direktiflerinde öngörülen sınır
değerleri seviyesine gelmesi için strateji dokümanı hazırlanmış olup, Temiz Hava Eylem
Planı çalışmaları ise tamamlanma safhasına gelmiştir.
120
111
100
İstasyon sayısı
80
60
40
20
16
0
2003'e Kadar
2008
Yıllar
Şekil 6.1-Yıllara Göre Otomatik Hava Kalitesi Ölçüm İstasyonları Sayısı
63
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
6.2.1.2. Atık Yönetimi
Sera gazı emisyonları içerisinde önemli olanlardan biriside küresel ısınma potansiyeli CO2’e
göre 21 kat daha fazla metandır. Metan gazının kaynağına bakıldığında atıklarda önemli bir
yer tutmaktadır. Bu çerçevede, metan gazının kontrolü açısından özellikle evsel katı atık
yönetimi büyük önem arz etmektedir. Katı atık yönetimine yönelik olarak, öncelikle atıkların
kaynağında azaltılması, geri kazanılması, düzenli depolanması ve oluşan deponi gazının
enerjiye dönüştürülmesi çalışmaları önem arzetmektedir.
Halk ve çevre sağlığını tehdit eden en önemli çevre problemlerinden biri, şehir ve kasabalarda
oluşan katı atıkların tabiata gelişigüzel dökülmesidir. Vahşi depolama tabir edilen bu
uygulamada çöpler maalesef nehir ve deniz kenarları, taşkın yatakları da dahil olmak üzere
çevre açısından en olumsuz yerlere hiçbir tedbir alınmadan dökülmektedir. 2003 yılında
öncelikle ele alınan konulardan biri de Belediyelerin katı atık meselesi olmuş, bir taraftan
belediyelere düzenli depolama tesisleri kurmaları için teknik ve ekonomik destek verilirken,
diğer taraftan 2006 yılında değiştirilen Çevre Kanunu ile bu tesisleri kurmaları için süreler
verilmiştir.
Bu itibarla birbirine yakın belediyeler tarafından “Mahalli İdare Birlikleri”nin kurulması
teşvik edilmiş; kaynakların daha verimli kullanımı sağlanmıştır Bu yapılanma çerçevesinde,
Türkiye genelinde katı atık yönetimi düzenli depolama tesislerinin daha ekonomik olarak
kurulması, katı atık miktarının azaltılması, geri kazanımın sağlanması, gerektiğinde katı atık
aktarma merkezleri kurularak katı atık taşıma maliyetlerinin düşürülmesi sağlanmıştır. Bu
güne kadar yapılan katı atık yatırımlarını daha planlı hale getirmek ve hızlandırmak
maksadıyla “Katı Atık Eylem Planı” hazırlanmıştır.
2003 yılına kadar; 15 düzenli depolama tesisi ile, 150 belediyede, 23 milyon nüfusa hizmet
verilmekteyken, “Katı Atık Eylem Planı” doğrultusunda katı atıkların bertarafı maksadıyla
2008 yılı itibariyle bugün itibariyle 29,1 milyon nüfusu barındıran 450 belediyeye hizmet
veren 34 düzenli depolama tesisi, 2012 yılına kadar 1.130 belediyede 57,1 milyon nüfusa
hizmet verecek şekilde 130 düzenli depolama tesisine ulaştırılacaktır.
Bu doğrultuda düzenli depolama tesis sayısının yıllara göre dağılımı Şekil 6.2’de, düzenli
depolama tesislerine sahip belediye sayısının yıllara göre dağılımı Şekil 6.3’de ve bu tesislerin
hizmet ettiği nüfus büyüklüğünün yıllara göre dağılımı ise Şekil 6.4’de verilmiştir.
64
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Şekil 6.2-Düzenli Depolama Tesis Sayısı
Şekil 6.3-Düzenli Depolama Tesislerine Sahip
Belediye Sayısı
35.000.000
29.100.000
Nüfus Sayısı
30.000.000
25.000.000
20.000.000
15.000.000
23.100.000
10.000.000
5.000.000
0
2003
Yıllar
Şekil 6.4-Hizmet Edilen Nüfus Sayısı
65
2008
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
6.2.2. Enerji
Yenilenebilir enerji kaynaklarından daha fazla faydalanılması, enerjinin verimli ve etkin
kullanılması, daha düşük karbondioksit emisyonu sağlayan yakıtların kullanılması, yeni
kurulacak enerji güç santrallerinde en iyi uygulanabilir teknik ve teknolojilerin kullanılması
ile enerji sektöründe sera gazı emisyonları kontrol altına alınmaya çalışılmaktadır.
6.2.2.1. Yenilenebilir Enerjinin Kullanılması
Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını teşvik etmek maksadıyla, Yenilenebilir Enerji
Kaynakları (YEK) Kanunu (2005 yılı) ve bunlara bağlı diğer alt mevzuatlar yürürlüğe
girmiştir.
Hidrolik Enerji
40 000 MW olarak belirlen ekonomik HES potansiyelimizin henüz üçte biri kullanılmakta
olup, 2013 yılına kadar tamamından faydalanmak üzere önemli adımlar atılmaktadır.
2007 yılında, takriben 200 Milyar kWh’lik Türkiye tüketiminin 35,8 Milyar kWh’lik bölümü
Hidrolik santrallardan karşılanmıştır.
Devreye girecek bu santrallar dolayısıyla, doğalgazlı termiklere kıyasla, yılda en az 15 milyon
ton CO2 emisyonu önlenebilecektir. Küresel iklim değişikliğinin etkilerinin azaltılmasında
önemli bir rol üstlenen yenilenebilir enerji kaynaklarından hidroelektrik enerji
potansiyelimizin tamamının değerlendirilmesi önem arz etmektedir. Ancak kısıtlı bütçe
imkanları sebebiyle kısa zamanda tüm potansiyelin kamu tarafından değerlendirilmesi
mümkün görülmemektedir. Bu sebeple 4628 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu bünyesinde
“Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere, Su Kullanım Hakkı Anlaşması
İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik” 26.06.2003 tarihinde çıkarılmış
olup, elektrik üretimi, Özel Sektörün müracaatına açılmıştır.
Ülkemizdeki insan kaynaklı sera gazı salımında %76,7 gibi (2004 yılı için) tüm diğer
sektörlerden çok daha yüksek bir paya sahip olan enerji sektörü için 4628 sayılı Kanun
kapsamında inşa edilen ve edilecek tesislerin devreye girmesiyle bu pay düşecek olup böylece
sera gazı emisyonunun sebep olduğu iklim değişikliklerinin olumsuz etkilerinin
azaltılmasında önemli katkıları olacaktır. Ayrıca inşa edilecek bu tesisler inşa edildiği bölgede
meydana gelebilecek taşkınların da kontrolünü sağlayacaktır.
2003 tarihine kadar Özel Sektör ve Devlet tarafından gerçekleştirilen Hidroelektrik Enerji
Santrali projelerinin kurulu gücü toplam 12.500 MW’dır. Haziran 2003 den itibaren bugüne
kadar Özel Sektör tarafından başvurusu yapılan 1497 adet HES projesinin kurulu gücü
toplamı ise 21.384 MW’a ulaşmış olup, yıllık enerji üretimi yaklaşık 80 milyar kWh olacaktır.
Hidroelektrik Enerji üretiminin özel sektöre açılması ile mevcut potansiyel kamu bütçesine
yük olmadan kısa zamanda değerlendirilecektir. Bu şekilde Merkezi Yönetim Bütçesinden
takriben 35 Milyar Dolarlık bir yük kaldırılmış olup, ayrıca yapılan su kullanım anlaşmaları
ile kaynak katkı payı olarak hazineye yıllık 760 milyon YTL gelir sağlanacaktır.
66
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Rüzgar enerjisi
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca ülkemizin Rüzgar Enerjisi Potansiyel Atlası
hazırlanmış, buna göre ekonomik potansiyeli yaklaşık 10000 MW olarak tesbit edilmiştir. Bu
potansiyelin 600 MW’ı işletmede olup, 2010 yılına kadar 3000 MW’a çıkması
beklenmektedir. Böylece devreye girecek bu santrallar dolayısıyla, doğalgazlı termiklere
kıyasla, yılda en az 9 milyon ton CO2 emisyonu önlenebilecektir.
Jeotermal Enerji
2008 yılı itibariyle kurulu güç yaklaşık 50 MW olup, önümüzdeki yıllarda 500 MW’a
ulaşılması beklenmektedir. Ayrıca, 635 dönümlük sera ısıtması ve 100 000 konutta ısıtma
yapılmaktadır. Bugünkü teknik ve ekonomik şartlarda uygulanabilir görülen 1 milyon konut
eşdeğeri ısıtma yapıldığında, yılda en az 8 milyon ton CO2 emisyonu önlenebilecektir.
Türkiye’de 40 0C’ın üzerinde akışkan içeren 140 adet jeotermal saha bulunmaktadır. MTA,
bunlardan 14’ünün özel teşebbüse devredilmesi ile ilgili çalışmaları yürütmektedir.
6.2.2.2. Enerji Verimliliği
IPCC'nin Dördüncü Değerlendirme Raporu'nun nihai değerlendirmesi, dünyada mevcut
politika ve tedbirlerle devam edildiği takdirde, 2030’dan önce toplam sera gazı
emisyonlarının 2000 yılı değerinin %25–90 üzerinde olacağını ortaya koymaktadır. Rapor,
sera gazı emisyonlarının azaltılması için başvurulabilecek enerji politika ve tedbirleri arasında
arz kaynak çeşitlerinin artırılması, enerji verimliliğine önem verilmesi, temiz yakıtlara geçiş,
kojenerasyon, yenilenebilir enerji ve nükleer enerji teknolojilerin daha fazla kullanılması ile
enerji çevrim teknolojilerine karbon yakalama ve depolama teknolojisinin entegrasyonu gibi
çeşitli seçenekler yer almaktadır.
Ülkemizdeki Enerji Verimliliği Çalışmaları
Hükümetimizce 2008 yılı enerji verimliliği yılı ilan edilmiş, enerji verimliliğini artırmak
üzere Başbakanlık Genelgesi yayınlanmıştır. Bu genelge ile Kamu Kurumları mevcut fazla
enerji tüketen ampulleri enerji tasarruflu ampullerle değiştirecekler ve binalarında enerji
tasarrufuna yönelik her türlü tedbiri alacaklardır. Ayrıca enerji verimliliğinin artırılmasına
yönelik özel sektör, sivil toplum kuruluşları ve kamu kurumlarının iştiraki ile ENVER projesi
başlatılmıştır.
Enerji Verimliliği Kanunu 2007 yılında kanunlaşmış olup, bu kanunla aşağıdaki uygulamalar
yapılacaktır.
• Sanayide verimlilik artırıcı tadilat projeleri, yenilenebilir enerji kaynağı ve verimli
kojenerasyon kullanımı desteklenecek,
• Enerji tüketen verimsiz malların satışı sınırlandırılacak ve verimli malların kullanım
kılavuzlarında verimlilik bilgilerine yer verilecek,
• Tüketim alışkanlıklarının iyileştirilmesi ve verimlilik artırıcı uygulamaların yapılması
için, sanayide ve binalarda enerji yöneticisi çalıştırılacak,
• Binaların el değiştirmesi sırasında “enerji kimlik belgesi” aranacak,
67
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• Yeni bina inşaatları, asgari verimlilik kriterlerine uygun yapılacak,
• Yenilenebilir kaynak kullanarak 500 KW’a kadar tesis kuranlar, fazla üretimini ileride
mahsup edebilmek üzere şebekeye bağlanabilecek,
• Verimli kojenerasyon tesisi kuranlardan lisans ve şirketleşme şartları aranmayacak,
• Elektrik ve doğal gaz dağıtıcıları, aylık tüketim bilgilerini internet üzerinden
müşterilerine duyuracak,
• TV ve radyo kanalları spot filmler yayınlayacak,
• Okullardaki eğitim müfredatlarında enerji verimliliği ve çevre konularına yer
verilecek,
• Merkezi ısıtma sistemine sahip binalarda ısı kontrol cihazları ve pay ölçerler
kullanılacak,
• Ulaşım ve enerji sektörlerinde verimlilik artırıcı uygulamalar yapılacak,
• Enerji Verimliliğinin artırılması yönelik uygulamalarla, 2020 yılında 222 MTEP
olması beklenen tüketimin en az 30 MTEP’lik bölümü, sanayide, binalarda, ulaşımda
ve enerji sektöründe tasarruf edilebilecek ve böylece yaklaşık 75 milyon ton CO2
emisyonu önlenebilecektir.
68
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
6.2.3. Ulaştırma Sektörü
Araçlarda kullanılan yakıt kalitesinin iyileştirilmesi ve biyoyakıtların kullanılması, yeni
teknoloji ürünü motorlara sahip taşıtların kullanılması, eski araçların trafikten çekilmesi,
büyük şehirlerde toplu taşımacılığın teşviki için metro ve hafif raylı sistemlerin kullanımının
hızla yaygınlaştırılması, önemli miktarda sera gazı emisyonunu önleyecek olan Asya ve
Avrupa yakasını birbirine bağlayacak İstanbul Boğazı Marmaray Tüp Geçit Projesine
başlanılması, hızlı tren hatlarını da içeren demiryolu ağının arttırılması ve iyileştirilmesi ile
ulaştırma sektöründe çeşitli uygulamalara geçilmiştir. Misal olarak Marmaray projesinin hat
uzunluğu 76 km olup, yaklaşık yılda 130.000 ton CO2’nin atmosfere verilmesi önlenmiş
olacaktır.
Şekil 6.5-İstanbul Boğazı Tüp Geçit Projesi (Marmaray) (2005-2009)
6.2.4. Sanayi Sektörü
Sanayi sektöründe ise, başta çimento ve demir çelik tesisleri olmak üzere enerji verimliliğinin
artırılması, daha kaliteli yakıtların kullanılması ve alternatif yakıtların kullanımı yönünde
çalışmalar başlatılmıştır.
6.2.5. Ağaçlandırma Çalışmaları
Ülkemizin %27,2’si ormanlarla kaplıdır. Ancak bu ormanlarımızın %50’si iyileştirmeye
muhtaçtır. Hedefimiz ormanlarımızı en kısa sürede iyileştirmektir.
Ülkemiz, coğrafi konum itibarıyla gerek erozyon, gerekse küresel ısınma ve iklim
değişikliğinin muhtemel tesirleri açısından hassas bir bölgede bulunduğundan, ağaçlandırma,
ormanların iyileştirilmesi, erozyon kontrolü çalışmaları, meraların ıslahı çok daha önemli hale
gelmektedir.
69
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
1963-1972 dönemi envanter sonucuna göre 20,199 milyon hektar olan orman varlığımız,
yapılan ağaçlandırma, erozyon kontrolü ve iyileştirme çalışmaları neticesinde 2004 yılı sonu
itibariyle 21,188 milyon hektara çıkarılmıştır.
Özellikle 58 ve 59’ncu hükümet dönemlerinde ormanların iyileştirilmesi ile ağaçlandırma ve
erozyon kontrolü çalışmalarında büyük bir hamle gerçekleştirmektedir. 1992–2002 yılları
arasında yılda ortalama 75.000 hektar sahada ağaçlandırma, erozyonla mücadele ve
ormanların iyileştirilmesi çalışması yapılırken; 2003 yılında 117.000 hektar, 2004 yılında
166.000 hektar, 2005 yılında 178.000 hektar, 2006 yılında 401.000 hektar, 2007 yılında
400.000 hektar sahada çalışma yapılmıştır. 2008 yılında ise 420.000 hektar sahada 400 milyon
fidanın toprakla buluşturulması hedeflenmektedir.
Uluslar arası Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO) raporlarına göre, ağaçlandırma çalışmalarımızla
dünya genelinde en fazla ağaçlandırma yapan ilk 10 ülke içinde yer almayı başarmıştır.
Başbakanlık Milli Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği Genelgesi 1 Kasım 2007
tarihinde yayınlanmış olup, bu kapsamda kamu, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları ile çok
sayıda işbirliğine gidilerek ülke çapında ağaçlandırma çalışmalarına hız verilmiştir.
Bakanlığımız tarafından 2008-2012 yıllarını kapsayacak şekilde “Ağaçlandırma ve Erozyon
Kontrolü Seferberliği Eylem Planı” hazırlanarak faaliyete başlanmıştır.
Bu eylem planı kapsamında 2008–2012 yılları arasında 2 milyon 300 bin hektar, diğer bir
ifade ile yaklaşık olarak Trakya büyüklüğünde bir sahada ağaçlandırma, erozyon kontrolu ve
ormanların iyileştirilmesi çalışması yapılacak, her yıl kırsal kesimde 150 bin kişiye 6 ay süre
ile istihdam sağlanarak 540 milyon YTL/yıl harcama yapılacaktır.
70
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Ağaçlandırma ve Rehabilitasyon
Yapılan ağaçlandırma çalışmaları neticesinde FAO raporlarına göre ülkemiz Dünya’da en
fazla ağaçlandırma yapan ilk 10 ülke arasında yer almıştır.
2008-2012 yıllarını kapsayan 5 yıllık Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği Eylem
Planı hazırlanarak uygulamaya konulmuştur.
2002 yılında 79.000 hektar ağaçlandırma, erozyon kontrolü, rehabilitasyon çalışması
yapılırken 2008 yılında bu miktar 4,5 kat arttırılarak 400.000 hektara çıkarılmıştır (Şekil 6.6 ).
Eylem Planı ile önümüzdeki beş yıl içerisinde 2,3 milyon hektar alanda çalışma yapılarak
2,3 milyar adet fidan dikilecektir.
Şehirlerimiz, kasabalarımız, köylerimiz yeşillendiriliyor.
Karayolları, köy yolları, okullar, hastaneler, mezarlıklar ağaçlandırılıyor.
Hedefimiz gelecek nesillere yeşil ve yaşanabilir bir ülke bırakmaktır.
Şekil 6.6-Yıllar İtibarıyla Ağaçlandırma ve Rehabilitasyon Çalışmaları
71
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Fidan Üretimi
2002 yılında 117 milyon adet fidan üretilmekte iken 2008 yılında bu miktar 4 kat arttırılarak
400 milyon adede çıkarılmıştır (Şekil 6.7). Önümüzdeki 5 yıl içerisinde 2,3 milyar adet fidan
üretilmesi planlanmıştır.
Şekil 6.7-Yıllar İtibarıyla Fidan Üretimi
Fidanlıklar
72
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Erozyon Kontrolü ve Çölleşme İle Mücadele
2002 yılında 18.608 hektar olan erozyon kontrolü çalışması 2008 yılında 57.000 hektara
çıkarılmıştır (Şekil 6.8).
Başlangıçtan 2002 yılı sonuna kadar 470.243 hektar erozyon kontrolü tesisi çalışması
yapılmış iken son 5 yılda (2003-2007) toplam 222.819 hektar erozyon kontrolü çalışması
yapılmıştır.
Önümüzdeki beş yıl içerisinde 327.000 hektar alanda çalışma yapılacaktır.
Şekil 6.8-Yıllar İtibarıyla Erozyon Kontrolü
73
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Özel Ağaçlandırma
Ormanlarımızın halk tarafından sahiplenilmesini güçlendirmek ve halkın orman alanlarının
genişletilmesine ve iyileştirilmesine katkılarını desteklemek gayesiyle teşvikler artırılarak
sürdürülmüştür.
Bu çabaların sonucu olarak, 2002 yılında 2.199 hektar olan özel ağaçlandırma miktarı yapılan
teşvik ve destekler neticesinde 5 kat arttırılarak 2008 yılında 11500 hektara çıkarılmıştır
(Şekil 6.9).
Şekil 6.9-Yıllar İtibarıyla Özel Ağaçlandırma Alanı
Özel Ağaçlandırma
74
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Kent Ormanları ve Her Köye Bir Orman Projesi
Mesirelik alan ihtiyacını karşılamak üzere her şehre bir tabiat ormanı eklenmesi konusuna
önem verilmiştir. Bu kapsamda 2003-2008 yılları arasında 63 Kent Ormanı kurulmuştur
(Şekil 6.10). Bu gelişme insanımıza verdiğimiz değerin bir göstergesidir.
2008 ve sonrasında da Kent Ormanı kurulması çalışmasına devam edilecektir. Ayrıca her
köye bir orman kazandırma çalışmalarına hız verilecektir.
Şekil 6.10-Yıllar İtibarıyla Açılan Kent Ormanı Sayısı
Kent Ormanı
75
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
6.2.6. Ar-Ge Çalışmaları
2007 yılında Bilim ve Teknolji Yüksek Kurulunda iklim değişikliği ile ilgili projelere öncelik
verilmesi kararı (2007/101) alınmıştır. Bu çerçevede, iklim değişikliği ile mücadele
kapsamında Ar-Ge çalışmalarına hız verilmiştir.
6.2.7. Eğitim Ve Kamuoyunun Bilinçlendirilmesi
İklim değişikliğinin muhtemel tesirleri, bu tesirleri azaltma ve iklim değişikliği ile mücadele
konularında eğitim ve kamuoyunun bilinçlendirilmesine yönelik çalışmalar da ivme
kazanmıştır.
6.2.8. Kurumsal Kapasite Geliştirme
Bakanlığımız bünyesinde İklim Değişikliği ile ilgili olarak bir daire başkanlığı kurulması
yönünde çalışmalar başlatılmış olup, önümüzdeki aylarda başkanlık kurulacaktır. Ayrıca
Çevre ve Orman Bakanımızın Başkanlığında, 25 Eylül 2008 tarihinde yapılan İklim
Değişikliği Koordinasyon Kurulu (İDKK) toplantısında, uluslararası müzakereleri yürütmek
maksadıyla bir baş müzakerecinin seçilmesi ve İDKK’ya üye kurumların kapasitelerinin
artırılması kararlaştırılmıştır.
6.3. İklim Değişikliğinin Etkilerinin Azaltılmasına Yönelik Çalışmalar
6.3.1. Su Yönetimi
Su kaynakları yatırımlarının ve tesislerin planlanması ve işletilmesinde iklim değişiminin söz
konusu etkilerinin de göz önünde bulundurulması, su kaynaklarımız meteorolojik şartları göz
önüne alarak yönetilmesi, su havzalarının korunması, ülke sınırını aşan suların kullanımında
iklim faktörünü de göz önünde bulundurulması çalışmalarına başlanmıştır.
İklim değişikliklerinin gelecekte su kaynakları genelinde bir azalmaya sebep olacağı
muhtemeldir. Yüzey suyu kaynakları, kar depolaması ve yer altı suyu potansiyelinde %30’a
varan azalmalar tahmin edilmektedir. Bitkilerin tabii ve zirai su ihtiyaçlarında olacak artışa
karşılık, su rezervlerindeki bu azalma, gelecekte su kaynaklarının daha etkin yönetiminin
gerekli olacağını göstermektedir. Bu kapsamda, sektörler arası su dağılımı, su tasarrufu,
talebin yönetimi, su kullanımının kontrolü, gözlem ağının genişletilmesi, büyük hacimli sun’i
depolama yapılarının arttırılması çalışmalarına başlanmış ve etkin bir şekilde devam
etmektedir.
Türkiye’de yıllık ortalama yağış miktarı 1951-2000 peryodu için 643 mm olup, yılda ortalama
501 milyar m³ suya tekabül etmektedir. Düşen yağış miktarının 274 milyar m³’ü toprak ve su
yüzeyleri ile bitkilerden olan buharlaşmalar yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69 milyar
m³’lük kısmı yeraltısuyunu beslemekte, 158 milyar m³’lük kısmı ise akışa geçerek çeşitli
büyüklükteki akarsular vasıtasıyla denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boşalmaktadır.
Yeraltısuyunu besleyen 69 milyar m³’lük suyun 28 milyar m³’ü pınarlar vasıtasıyla yerüstü
suyuna tekrar katılmaktadır. Ayrıca, komşu ülkelerden ülkemize gelen yılda ortalama 7 milyar
m³ su bulunmaktadır. Böylece ülkemizin brüt yerüstüsuyu potansiyeli 193 milyar m³
76
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
olmaktadır. Yeraltısuyunu besleyen 41 milyar m³ de dikkate alındığında, ülkemizin toplam
yenilenebilir su potansiyeli brüt 234 milyar m³ olarak hesaplanmıştır.
Ancak teknik ve ekonomik şartlar çerçevesinde çeşitli maksatlara yönelik olarak
tüketilebilecek yerüstü suyu potansiyeli, yurt içindeki akarsulardan 95 milyar m³, komşu
ülkelerden yurdumuza gelen akarsulardan 3 milyar m³ olmak üzere yılda ortalama toplam
98 milyar m³dür. Teknik ve ekonomik olarak çekilebilir yeraltı suyu potansiyeli ise 14 milyar
m³ olarak hesaplanmıştır. Ülkemizde tüketilebilir yerüstü ve yeraltı su potansiyeli yılda
ortalama toplam 112 milyar m³’e tekabül etmektedir.
Halihazırda toplam kullanılabilir su potansiyelimizin 40 milyar m3’ü (%36’sı)
kullanılmaktadır. DSİ tarafından su potansiyelinin tamamının değerlendirilmesi için
çalışmalar devam etmektedir.
ÜLKEMİ
LKEMİZ SU POTANSİ
POTANSİYELİ
YELİ
Komşu
Komşu ülkelerden
ülkelerden gelen
gelen
yüzeysel
yüzeysel akış
akış
77 km
km33
Yıllık
Yıllık ortalama
ortalama yağış
yağış
501
501 km
km33
Buharlaşma
Buharlaşma
274
274 km
km33
Yıllık
Yıllık ortalama
ortalama akış
akış
186
186 km
km33
----------------------------------------------------------------Kullanılabilir
Kullanılabilir :: 95
95 km
km33 (49%)
(49%)
Toplam
Toplam su
su
potansiyeli
potansiyeli
234
234 km
km33
Yüzeysel
Yüzeysel akış
akış
193
193 km
km33
Yıllık
Yıllık kullanılabilir
kullanılabilir yüzeysel
yüzeysel su
su
miktarı
miktarı 98
98 km
km33
Toplam
Toplam kullanılabilir
kullanılabilir su
su
112
112 km
km33
Mevcut
Mevcut Tüketim
Tüketim
40
40 km
km33
Akiferlere
Akiferlere Sızma
Sızma
41
41 km
km33
Yıllık
Yıllık güvenli
güvenli çekim
çekim
14
14 km
km33
Kalan Potansiyel
72 km3
Sektörel Su Tüketimleri
Ülkemizde kullanılabilir su potansiyelinin (112 milyar m³) 40 milyar m³’ü (%36’sı)
kullanılmaktadır. Sektörel olarak mevcut su tüketimi; sulamada 29,5 milyar m³(%74), içme ve
kulanma suyunda 6,2 milyar m³(%15), sanayide ise 4,3 milyar m³(%11)tür.
77
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Sanayi
%11
Sektörler
Su (milyar m3)
Sulama
29,5
İçme ve Kullanma 6,2
Sanayi
4,3
Toplam
40,0
%15
İçm e Suyu
%74
Sulam a
Ülkemizde yeraltısuları ile ilgili faaliyetler DSİ tarafından 167 sayılı “Yeraltısuları Hakkında
Kanun” esaslarına göre sürdürülmektedir. Yeraltısuyu potansiyelinin tamamının tahsis
edildiği ovalarda sulamalar için yeni yeraltısuyu tahsisi yapılmamaktadır.
Ülkemizde teknik ve ekonomik olarak tüketilebilir tatlı su potansiyeli olan 112 milyar m3
suyun başta DSİ olmak üzere diğer kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör tarafından
geliştirilecek projeler ile tamamlanarak 2030 yılında tüketime sunulabileceği tahmin
edilmektedir. Ancak bu hedefin gerçekleşmesi için tarım ve hizmetler sektörüne ayrılan
finansman kaynağının her yıl artarak devam etmesi gereklidir.
Gelecekte su potansiyelinin tümünün kullanılması halinde sektörlere ayrılan su oranlarının
aşağıdaki tabloda verildiği gibi olacağı tahmin edilmektedir.
2030 YILINDA
Sanayi
3
Su (milyar m )
Sektörler
Sulama
İçme ve Kullanma
Sanayi
Toplam
20%
72,0
18,0
22,0
112,0
16%
64%
İçme Kullanma
Sulama
Sektörel bazda yapılan su tüketim tahminlerinde, ülkemizin teknik ve ekonomik olarak
sulanabilir toprak kaynağı olan brüt 8,5 milyon ha alanın tamamının 2030 yılında inşa
edilerek sulamaya açılması ve sulama suyu tüketiminin 72 milyar m3’e ulaşacağı tahmin
78
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
edilmektedir. Böylece 2000 yılı başında toplam su tüketimindeki payı %75 olan sulamanın
2030 yılındaki payının % 64 seviyesine düşürülmesi beklenmektedir.
Gelecek için içme-kullanma suyu tüketimi tahmininde ise ülkemizin bugün için yaklaşık
olarak yılda % 2 civarında olan nüfus artış hızının azalarak devam edeceği göz önünde
bulundurularak ülkemiz nüfusunun 2030 yılında 100 milyona ulaşması beklenmektedir. Bu
durumda 2030 yılı için kişi başına düşen kullanılabilir su miktarının 1100 m3/yıl civarında
olacağı söylenebilir. Ayrıca 2000 yılı itibariyle takriben yıllık 5 Milyar m3 olan
içme-kullanma suyu ihtiyacının ülkemizin 2030 yılında içme-kullanma suyu ihtiyacının en
fazla 18 milyar m3’e ulaşacağı tahmin edilmektedir.
Ülkemizde gelişen diğer bir sektör olan sanayinin ise 2030 yılına kadar yılda ortalama
% 4 oranında bir büyüme göstereceği kabul edilerek 2000 yılı başında 4,2 milyar m3 olan
sanayi suyu tüketiminin 2030 yılında 22,0 milyar m3’e ulaşması beklenmektedir. Böylece
Türkiye’de sektörel bazda 2030 yılında toplam 112 milyar m3 suyun tamamının
kullanılabileceği tahmin edilmektedir.
6.3.1.1. Baraj ve Göletlerin Tamamlanması
Küresel ısınma ve iklim değişikliğinin etkilerinin azaltmak gayesiyle baraj ve göletlerin
yapımı büyük önem arz etmektedir. İklim değişikliği sebebiyle gerek kuraklığın görüldüğü
bölgelerde gerekse ani şiddetli yağışların meydana geldiği yerlerde depolama tesisleri
yapılarak suyun kontrollü olarak kullanılması gereklidir.
Türkiye’de 2008 yılı itibariyle 674 adet baraj ve gölet inşa edilmiştir. Mevcut baraj ve
göletlerin aktif depolama kapasitesi 66 milyar m3’tür. Kurak dönemlerde ihtiyacı karşılamak
için ülkemizdeki aktif depolama hacminin arttırılması gerekmektedir. Bu sebeple en azından
inşa halindeki barajların ve göletlerin acilen tamamlanması elzemdir. Bu maksatla DSİ son
yıllarda baraj ve göletlerin tamamlanmasına büyük önem vermektedir. 2003–2008 yılları
arasında 155 tanesi baraj ve gölet olmak üzere 598 tesis hizmete açılmıştır.
Kuraklık ile alakalı tahlillerden görüleceği üzere ülkemizde 1 ve 2 yıllık ardışık kurak yıllara
sıklıkla rastlanmaktadır. Bazen 3 yıllık ardışık kurak devreler de ortaya çıkmaktadır. Bu
yüzden depolama tesislerindeki biriktirme kapasitesinin yıllık su kullanımının en az iki,
tercihan 3 katı olması gerekmektedir. Bu sebeple aktif depolama kapasitesini 80 milyar m3 e
tercihen 120 milyar m3 e yükseltmek uygun olacaktır. Ülkemizde yağışlar bölgelere ve
mevsimlere göre büyük değişim göstermektedir. Bu yüzden ülkemizde içme ve kullanma,
zirai sulama ve sanayi su ihtiyacının kurak devrelerde dahi sıkıntı olmadan karşılanabilmesi
için biriktirme yani depolama tesislerinin yapılması bir zarurettir. Bakanlığımız bu hususu
dikkate alarak son zamanlarda bu yatırımların hızla tamamlanması istikametinde ciddi
hamleler gerçekleştirmektedir.
6.3.1.2. Sulama
Ülkemizde 8,5 Milyon hektar ekonomik sulanabilir arazi bulunmakta olup, bunun ancak
5 Milyon hektarı sulanabilmektedir. Ancak mevcut tesislerin pek çoğu miadını tamamlamıştır.
Dolayısıyla 3,5 milyon hektar arazinin sulama tesislerinin yapılması yanında eski tesislerin
79
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
yenilenmesi zarureti vardır. Ülkemizde sulama yapılması halinde dekar başına zirai gelir
susuz ziraate göre 4 ile 12 kat arasında bir artış göstermektedir. Bilhassa Ege, Akdeniz ve İç
Anadolu ile Güneydoğu Anadolu’da sulamanın ehemmiyeti çok daha büyüktür. Hükümetimiz
kuraklığı bir fırsat olarak değerlendirmek suretiyle Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP),
Konya Ovası Projesi (KOP), Doğu Anadolu Projesi (DAP) ve Bölgesel projelerin
tamamlanmasına büyük hız vermiş olup, bu maksatla 2008 yılında 2,4 milyar YTL ilave
ödenek tahsis etmiştir. Böylece 2012 yılı sonuna kadar GAP’daki 1 milyon hektarlık alan
sulanacak ve diğer bölgelerdeki sulama tesisleri modern sulama sistemleri ile
tamamlanacaktır. Böylece Türkiye küresel iklim değişimi ve kuraklığı bölgenin zirai ürünler
istihsal merkezi olarak değerlendirebilecektir. Bu hedeflerin tutturulabilmesi için DSİ Genel
Müdürlüğünce 2008-2012 yıllarını kapsayan “sulama eylem planı” hazırlanmıştır. Böyle bir
eylem planı ilk defa hazırlanmaktadır. Bu dahi, hedefleri yakalamak için kuvvetli bir iradenin
olduğunun göstergesidir.
Burada özellikle daha az suyla sulama yapan basınçlı sulama sistemleri esas alınmaktadır.
Zira, 2003 yılından itibaren açık sulama adıyla bilinen iptidai sulama sistemleri terk
edilmiştir. Kapalı sistemler yani basınçlı veya modern sulama sistemlerine geçilmesiyle,
işletme kolaylığı sağlanacak, tuzlanmanın önüne geçilecek, aynı zamanda yağmurlama veya
damlama gibi modern sulama sistemleri kolaylıkla tatbik edilebilecektir.
6.3.1.3. Modern Sulama Sistemlerine Geçilmesi
Daha önce inşa edilmiş sulama tesisleri, açık kanal, kanalet şeklinde inşa edilmiştir. Her ne
kadar 2007 yılı sonuna kadar 5 milyon ha sulamaya açılmış ise de bunların büyük kısmı ıslaha
muhtaçtır. Islahı yapılacaklar hariç olmak üzere halen 3,5 milyon ha tarım arazisinin
sulamaya açılması planlanmaktadır. Yapılacak yatırımlara azami fayda temin etmek,
maliyetin geriye dönüşünü hızlandırmak için “öncelik sıralaması” yapılması şarttır. DSİ’de
öncelik sıralaması için 5 yıldız şartı aranmaktadır. Bunlar;
1.
2.
3.
4.
5.
Su kaynağının hazır olması,
Cazibe ile sulama yapılması,
Toplulaştırma kapsamında bulunması,
Arazinin münbit olması,
Sulamaya ciddi bir talebin bulunması (sulama birliği, kooperatif, çiftçiler v.s.).
Bilhassa sulamaya talep dikkate alınırsa 3996 sayılı Yap-İşlet-Devret Kanunu’nda yapılan
değişikle; PPP (Kamu-Özel Sektör) ortaklığı veya Devlet-Millet işbirliğinin de önü açılmıştır.
DSİ’de 2003 yılından itibaren açık kanal sulama sistemleri terk edilmiş ve mümkün olan
yerlerde kapalı yani borulu ve basınçlı sulama sistemlerine geçilmiştir. Bu sebeple yeni
geliştirilen sulama projelerinde; borulu sulama (yağmurlama-damlama) sistemlerinin tercih
edilmesi ile, iletim randımanının arttırılması, drenaj ihtiyacının azaltılması ve daha çevreci
olması gibi özellikleri dikkate alındığından kapalı sistem borulu şebekelerin yapılması
zaruriyeti daha iyi anlaşılacaktır.
Ülkemizin kısıtlı olan su kaynaklarının daha etkin kullanım için basınçlı sulama sistemlerine
geçiş, öncelik kabul edilmiştir. Yüksek basınçlı sulamalar bugün dünyada ve Türkiye'de en
80
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
gelişmiş sulama metotlarından biri olarak ortaya çıkmaktadır. Yüksek basınçlı sulama sistemleri,
aşağıdaki sebeplerden dolayı tercih edilmektedir:
• Salma sulama yöntemleriyle sulanamayan yüksek eğimli ve ondüleli araziler, yüksek
basınçlı sulama sistemi ile hiç tesviyeye gerek duyulmadan veya çok az bir tesviye ile
rahatlıkla sulanabilmektedir.
• Basınçlı borulu sulamalarda, ayrıntılı bir arazi tesviyesine gerek yoktur. Diğer taraftan
salma sulaması, yoğun arazi tesviyesini gerektirmektedir. (Tesviye sırasında yapılan kazı
işlemi sonucunda, verimli üst toprak kalınlığı azalacağından ürün verimi önemli ölçüde
düşmektedir).
• Basınçlı borulu sulama ile sulama suyunun tarlaya uygulanmasında derine sızma, iletim
ve yüzey akış yolu ile su kayıpları olmaması sebepleri ile çiftlik içi randımanı yüksek
olmakta ve buna bağlı olarak, özellikle sulama suyunun yetersiz olduğu yörelerde
daha geniş alanların sulanmasına imkan sağlanmaktadır.
• Basınçlı borulu sulamalarda suyun bitkiye ulaşımı arklar vasıtasıyla olmadığından ve
kontrollü olduğundan dolayı drenaj sorunu olan arazilerde taban suyunun yükselmesi
veya kumlu çakıllı topraklarda aşırı su kaybı önlenmektedir.
• Eğimi yüksek tarım alanlarında yüzey sulama yöntemleri ile yapılan sulama
sonucunda oluşan yüzeysel akış, ciddi erozyon sorunları meydana getirmekte ve
erozyon kontrolünde sayısız güçlükler ile karşılaşılmaktadır. Basınçlı borulu sulamalar, bu
nitelikteki alanlarda erozyon sorunu oluşmadan başarıyla uygulanabilmektedir.
• Basınçlı borulu sulamalarda, sulama şebekesine müdahale minimum düzeyde olmakta,
parsel içi lateral sisteminin takılması, çalıştırılması ve sökülmesi konularında özel
yetişmiş ve beceri sahibi kişilere ihtiyaç duyulmamaktadır. Ayrıca tesis edilme ve
sökülme işlemleri çok çabuk yapılabildiğinden, karık, tava, dip açma gibi işlemleri
gerektirmediğinden işçilik ve zamandan tasarruf sağlamaktadır.
• Basınçlı borulu sulamalarda arazi tesviyesine gerek olmaması sebebiyle adaptasyon
süresi beklenmeden ilk yıldan başlamak üzere tam üretim sağlanabilmektedir.
• Yağmurlama sulaması ile tohumların çimlendirilmesi, fidelerin yer değiştirme ve
seyreltilme işlemleri için sık sık, az miktarda ve aynı tip su uygulaması, yapılabilen en
uygun yöntemdir. Bu nitelikteki su uygulaması yonca, şeker pancarı gibi küçük tohumlu
bitkilerin üretiminde büyük önem taşımaktadır. Ağır bünyeli topraklarda kuraklık
sebebiyle görülen çimlenme güçlüğü, yağmurlama sulaması ile giderilebilmektedir.
• Basınçlı borulu sulamalarda, açık sulama kanallarına ve tarla içi arklara gerek
olmadığından ekilebilen arazi alanının artması ile üretim de artacaktır. Ayrıca
kanallarda ot temizleme ve yabancı otların yayılması gibi problemler ortaya
çıkmamaktadır.
•
Basınçlı borulu sulamalarında, suni gübreler sulama suyu ile birlikte, uygun teknik ile
ikinci bir işçilik masrafı olmadan doğrudan bitkilere verilebilmektedir.
81
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• Yağmurlama sulaması ile özellikle açıkta yetiştirilen çilek gibi küçük boylu domates,
biber, bahçe bitkilerinde başarı yüksek olmaktadır. Bu sistem, bahçelerde, toprak
yüzeyine yakın kısımlarda, sıcaklığın -6°C düşmesi halinde bile 2.5 mm/h lik
yağmurlama hızıyla bitkiyi don zararından koruyabilmektedir. Ayrıca, yurdumuzun bazı
bölgelerinde zaman zaman etkisini gösteren sıcak ve kuru rüzgarların meydana getirdiği
sürgün kurumaları zamanında yapılan yağmurlama sulaması ile önlenmektedir.
•
Basınçlı borulu sistem ile ekim ve dikim işleri için gerekli olan tav suyu bitkiye en
uygun biçimde verilebilmektedir.
• Tesviye edilmeleri sakıncalı olan sığ (yüzlek) topraklarda basınçlı borulu sulama en
uygun yöntem olmaktadır.
• Yağmurlama sulaması ile toprak yapısında biriken tuzlar etkin bir biçimde
yıkanabilmektedir. Düşük yağmurlama hızında uygulanan su, klasik göllendirme
yöntemlerine göre daha fazla tuz yıkamaktadır. Ayrıca, suyun göllenmesini sağlayan
seddelere gerek yoktur ve eğimli arazilerde de tuz yıkanması sağlanabilmektedir.
• Yağmurlama sulaması ile özellikle denize yakın yörelerde rüzgarla taşınan tuzlu suların,
yapraklarda bıraktığı tuz zerreleri ile yapraklarda biriken tozlar ve diğer zararlı
maddeler, bitkiye zarar vermeden kolaylıkla yıkanabilmektedir.
• Basınçlı borulu sulama sistemi ile sulama sahası içerisinde bulunan ve topoğrafik
sebeplerden dolayı yüzeysel sulama ile sulanamayan tarım arazileri de
sulanabilmektedir.
• Basınçlı borulu sulama sistemleri, mansap kontrollü olarak işletilmekte olup, su israfı
olmamaktadır.
• Damla sulamalarda sulama suyu doğrudan köklere verdiğinden, genellikle üzüm
bağları ve ağaç sulamalarında daha uygun olmaktadır.
Basınçlı borulu sistemlerin ilk yatırım maliyeti klasik sulama sistemine göre yüksektir. Ancak
uygun basınçlı borulu sistemlerde, işletme maliyetleri, özellikle pompajlı sulamalarda enerji
maliyetleri klasik sistemlere göre daha az olduğundan sağladığı fayda daha fazladır.
6.3.1.4. Sulama Tesislerinde Yapılan İşletme Çalışmaları
Su Dağıtım Programı: Tarımsal gayeli kullanılan suların daha etkin kullanılabilmesi için
sulamaların bir programa (ne zaman, ne miktarda, nasıl, hangi aralıkta ve ne kadar süreyle
sulama) dayalı olarak yapılması gerekmektedir. Bu maksatla sulama mevsimi öncesinde her
sulama için ilgili sulama teşkilatınca “Genel Sulama Planlaması (GSP)” yapılmaktadır.
Sulama mevsimi sonunda ise “Planlı Su Dağıtım Raporu (PSR)” hazırlanmaktadır. Sulama
teşkilatlarının hazırladıkları GSP’na uygun su dağıtımı yapması ile su daha etkili
kullanılabilecektir.
Sulama Yöntemleri: Tarla bazında suyun etkin kullanımı ve artırımı için geliştirilmiş yüzey
sulama teknikleri uygulanmalı veya yağmurlama sulama ve damla sulama gibi modern sulama
82
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
tekniklerinin kullanılması sağlanmalıdır. Günümüz şartlarında ülkemizde çok az oranda
kullanıldığı görülen ancak, en çok su tasarrufu sağlayan yöntem olan damla sulama
yönteminin uygun tarım alanlarında mutlak olarak yaygınlaştırılması gerekmektedir. Bu
yöntemlerin yaygınlaşmasıyla su tasarrufunda ciddi artış sağlanacağı gibi yüzey sulama
yöntemlerinin kullanımı ile ortaya çıkan bazı problemler de çözülmüş olacaktır.
Sulama Şebekeleri: Su dağıtım sisteminin açık kanal sisteminden kapalıya dönülmesiyle
sistemde su kaybı en aza indirilmiş olacaktır. DSİ tarafından 2003 yılından itibaren sulama
sistemlerinde kapalı sisteme geçilmiştir.
İşletmeye açılan sulama şebekelerinde rehabilitasyon: DSİ’ce geçmiş yıllarda inşa edilen açık
sulama sistemlerinden çoğu 40-50 yıldır hizmet vermekte olup birçoğu ekonomik ömrünü
tamamlamıştır. Yıllar içinde şebekede su kayıpları artmış ve bu durum sulama oranını ve
randımanını düşürmüştür. Anılan sulama şebekelerinin ele alınarak fonksiyonlarını ifa
etmelerini sağlamak maksadıyla, yapılacak yatırım masraflarına %50 çiftçi katılımlı yenileme
ve rehabilitasyon projeleri geliştirilmiş ve ilk adım Isparta Uluborlu sulamasında atılmıştır.
Bu hususta DSİ Bölge Müdürlüklerince konu ile ilgili çiftçilerden gelen talepler hızla
değerlendirilmektedir.
Gece Sulamalarının Yapılması: Çiftçilerin su dağıtım programına uygun olarak özellikle
sulamanın yoğun olduğu aylarda rahat bir şekilde sulama yapmaları için gece sulamalarının
çeşitli teşviklerle özendirilmesi şarttır. Aksi takdirde şebekedeki su tahliye kanallarına
gideceğinden su israfı olacaktır.
Kısıtlı Sulama: Günümüz koşullarında kıt olan su kaynaklarımızın muhtemel küresel ısınma
ve iklim değişiklikleriyle daha da azalacağı düşünülmektedir. Kısıtlı sulamada, bitkisel
üretimde maksimum verimin elde edilmesi yerine, bitkinin suya hassas olduğu dönemler
dikkate alınarak, uygulanacak sulama suyu miktarında kısıntı yapılarak bir miktar verim
azalmasına izin verilmekte, ancak aynı suyla daha fazla alanın sulanması ve birim sudan daha
fazla gelir elde edilmesi mümkün olmaktadır.
Su Kullanıcılarının Eğitimi: Su kullanan sektörlerde su tasarrufu ve doğru yöntemlerin
kullanılması yönünde eğitim çalışmalarına toplum olarak el ele vererek başlanmalıdır. Bir
kişinin tasarruf ettiği miktardaki su, bir diğeri için hayati önem taşıyabilmektedir.
6.3.1.5. Havzalar Arası Su Aktarma
Küresel ısınmanın su kaynakları üzerine olabilecek olumsuz etkileri, suyun dünyadaki
önemini daha da arttırmaktadır. Bu sebeple su kaynaklarının geliştirilmesi gayesiyle yapılacak
yatırımlardan gelecekte beklenen azami faydanın sağlanabilmesi için planlama
çalışmalarında, iklim değişikliği etkilerinin de göz önüne alınarak uyum çalışmaların
yapılması gerekmektedir.
DSİ tarafından gerçekleştirilen ve gerçekleştirilecek olan projelerde iklim değişikliğinin su
kaynaklarımıza olan olumsuz etkilerinin azaltılması için;
83
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
a. İklim değişikliğinin ve yaşanabilecek kuraklığın etkilerine karşı doğru bir su yönetimi
gerekmektedir. Bu sebeple su bütçesinin oluşturulup yönetilmesi maksadıyla havza
bazında su yönetim planlamaları yapılmaktadır.
b. İçme-kullanma ve sulama gayeli barajlar yapılarak gelecekteki su sıkıntısının
önlenmesi, gıda güvenliğinin sağlanması ve suyun kontrollü tüketimi sağlanmaktadır.
c. Küresel iklim değişikliği havzalardaki yağış rejiminin değişmesine sebep olacaktır.
Bazı bölgelerde yağışların artması bazı bölgelerde azalması muhtemeldir. Bu
kapsamda fazla suyun bulunduğu ve denize aktığı havzalardan kuraklık ve su sıkıntısı
görülen havzalara su aktarma projeleri gerçekleştirilmektedir. İç akarsularımızdan su
sıkıntısı çekilen bölgelerimize su aktarılması konusunda yapılan çalışmaların bazıları
şunlardır;
•
Gembos Derivasyonu: 06 Temmuz 2007 tarihinde açılışı yapılan Derebucak
Prof. Dr. Yılmaz Muslu Barajı ve Gembos Derivasyon Tüneli ile Gembos Havzası
yerüstü suları Beyşehir gölüne aktarılmıştır. Derivasyon tüneli çapı 4,8 m, uzunluğu
3500 m. olup yılda ortalama 130 milyon m3 su iletimi sağlanmaktadır. Göksu
Havzasından Konya Ovasına Su Aktarılması (Mavi Tünel): Konya ovasının su
sıkıntısını önemli ölçüde çözümlemeye yönelik olarak geliştirilen ve Konya Ovası
Projesi’nin en önemli ünitelerinden olan “Konya-Çumra III. Merhale Projesi”nin
planlama çalışmaları tamamlanmıştır. Proje kapsamında, Yukarı Göksu Havzası
sularından Bağbaşı Barajı ve Mavi Tünel (17 034 m) vasıtasıyla 414 milyon m3 su
Konya Kapalı havzasına derive edilecek, Böylece Konya ve Karaman illerine ait
223.410 ha arazinin sulanması, yıllık 147,5 milyon kWh enerji üretilmesi ve Konya
Şehrimizin uzun vadeli içme, kullanma ve sanayi suyu ihtiyacının karşılanması
sağlanacaktır.
•
Seyhan Havzasından Su Aktarılması: Seyhan-Zamantı havzasndan çapı 3,5 m,
uzunluğu 10 700 m olan Zamantı (Gıcık) Tüneli ile yılda 114 milyon m3 miktarında
alınacak su Develi havzasına aktarılarak Develi ovasının ve Sultan Sazlığının su
eksiklikleri önemli oranda giderilmiş olacaktır. Zamantı tüneli tamamen açılmış olup,
tünelin kaplanması çalışmaları devam etmektedir. Sulama kısmına ait projenin
planlama çalışmaları yürütülmektedir.
•
Hışılayık Tüneli (Karaman): “Hışılayık Mağarası Kaynak Geliştirilmesi
Tüneli” vasıtasıyla Hışılayık mağarasından yüzeye çıkarılan suyun Ayrancı barajı
havzasına aktarılması için derivasyon kanalı yapılmıştır. Derivasyon tüneli çapı 3 m,
3
uzunluğu 1.292 m olup, yılda ortalama 20 milyon m su aktarılmaktadır.
•
Melen Sistemi (İstanbul): Melen projesi iki merhaleden (kademe)
oluşmaktadır. İlk merhalenin 2010 yılında tamamlanması öngörülmüş ancak son
yıllardaki kuraklık sebebiyle su kesintisinin olmaması için çalışmalar hızlandırılarak
20 Ekim 2007 tarihinde Melen Suyu Ömerli Barajına aktarılmıştır. İstanbul şehrinin
uzun vadeli içme ve kullanma suyu ihtiyacını karşılamak maksadıyla geliştirilen
3
3
Melen Sistemi ile İstanbul’a ilk merhalede yılda 268 milyon m (8,5 m /s) su verilmiş,
3
nihai durumda ise yılda 1,180 milyar m su temin edilerek şehrin 2040 yılına kadar
olan su ihtiyacı karşılanmış olacaktır.
84
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
3
•
Gerede Sistemi (Ankara): Gerede Sistemi ile Ankara’ ya yılda 230 milyon m
su temin edilecektir. Bu sisteme ait tatbikat projeleri hazırlanmıştır. İnşaatın ihalesine
ait hazırlıklar devam etmektedir.
•
Gördes Barajı (Manisa-İzmir): İzmir İçmesuyu II. Merhale Projesi kapsamında
Manisa ilinde inşaatı devam eden Gördes Barajının derivasyon tüneli çapı 6 m,
3
uzunluğu 820 m olup, yılda ortalama 58,6 milyon m İzmir iline içme ve kullanma
suyu verilecektir. İzmir’in içme suyu ihtiyacı için de çok önemli olan bu tesisin yapımı
hızlandırılmış olup 2008 yılı sonunda, baraj inşaatı tamamlanarak su tutma işlemi
gerçekleştirilecektir.
•
Havza su aktarımı konularında tüm Türkiye genelinde mevcut çalışma
bulunmamakta olup, teknik, ekonomik, sosyolojik ve çevresel açıdan oldukça
kapsamlı çalışılması gereken bir konudur. Daha önceki yıllarda sulama ağırlıklı olarak
planlanan projelere ilaveten, son yıllarda giderek artan içme, kullanma ve sanayi suyu
ihtiyaçlarının talepleri de su kaynaklarımız üzerindeki baskıyı önemli derecede
arttırmıştır. Bu şartlar altında, havzalar arası su aktarılması, detaylı havza planlama
çalışmalarını müteakip olarak incelenmiştir.
d. İklim değişikliği sebebiyle yağışlarda yer, süre ve şiddet olarak değişiklikler ortaya
çıkacağından taşkın ve sel felaketlerini bertaraf etmeye yönelik barajlar yapılmakta,
dere ıslah çalışmaları sürdürülmektedir.
e. Tarımsal Su Kullanımında Tasarruf; Dünyadaki tatlı su kaynaklarının %70’i tarımda
(sulamada) kullanılmaktadır. İklim değişikliğine uyum kapsamındaki su tasarrufu
çalışmaları büyük ölçüde bu sektörde yapılmalıdır çünkü sarfiyatın yanında en büyük
savurganlık bu sektördedir. DSİ tarafından;
ƒ
Sulama tekniklerinin geliştirilmesi,
ƒ
Tarla içi hazırlıklar,
ƒ
Su iletiminde kayıpların azaltılması,
ƒ
Az su tüketen mahsul deseni seçimi,
ƒ
Çiftçilerin sulama bilincinin arttırılması,
ƒ
Sulama şebekelerinin
devredilmesi
yönetiminin
sulama
birlikleri
gibi
kuruluşlara
konularında çalışmalar yapılmaktadır.
6.3.1.6. Şehirler İçin Entegre Su Yönetimi
İçme Suyu Temin Faaliyetleri
Devlet Su işleri Genel Müdürlüğü, 1053 Sayılı Kanun çerçevesinde Bakanlar Kurulu Kararları
ile yetkilendirilmesi sonucu nüfusu 100 000’i aşan şehirlere içme, kullanma ve sanayi suyu
sağlanması yönünde çalışmalarını sürdürmüştür. 1053 Sayılı Kanun’un 1968 yılında yürürlüğe
girmesinden bu yana çeşitli tarihlerdeki Bakanlar Kurulu Kararları ile nüfusu 100 000’i aşan
54 şehre içme, kullanma ve sanayi suyu sağlanması konusunda Devlet Su işleri Genel
85
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Müdürlüğü yetkilendirilmiştir. Ancak, 1053 sayılı Kanunun 10’uncu maddesinin birinci
fıkrasının, 26.04.2007 Tarih ve 5625 Sayılı Kanunla değiştirilmesiyle, nüfus kriteri ortadan
kalkarak belediye teşkilatı olan 3225 yerleşim yerine (bazı belediyelerin kaldırılması
neticesinde ilk mahalli idare seçimlerinden sonra bu sayı 2 105 olacaktır) içme, kullanma ve
sanayi suyu sağlanması ve gerekli gördüğü öncelikli atık su arıtma ile ilgili yatırım hizmetleri
konusunda Devlet Su işleri Genel Müdürlüğü yetkilendirilmiştir.
Bakanlar Kurulu Kararları ile içme, kullanma ve sanayi suyu sağlanması için DSİ’nin
yetkilendirildiği şehirlerden 22’sinin içme, kullanma ve sanayi suyu temin projeleri ile KKTC
Kumköy-Serhatköy İsale Hattı Yenilenmesi ve “Türkiye’den Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ne
Boruyla Su Götürme Projesi” DSİ tarafından sürdürülmektedir. Adı geçen şehirlere içme,
kullanma ve sanayi suyu sağlanması yönünde master plan, planlama, proje ve inşaat çalışmaları
çeşitli aşamalarda sürdürülmekte, inşaatı tamamlanıp hizmete alınan tesisler/sistemler ilgili
belediyeye devredilmektedir.
1053 Sayılı Kanun çerçevesinde DSİ Genel Müdürlüğü tarafından tamamlanan tesislerden,
2007 yılı sonu itibarıyla içme suyu standartlarına uygun kalitede, yaklaşık yılda toplam 2,67
milyar m3 içme, kullanma ve sanayi suyu sağlanmıştır. İnşaatları devam etmekte olan içme
suyu projeleri ile kesin projesi tamamlanan ve planlama ya da kesin proje aşaması tamamlanarak
hizmete alınacak projelerden elde edilecek su miktarı ile birlikte bu miktarın toplam 5,63 milyar
m3‘e ulaşması planlanmaktadır. Bu toplama, DSİ Bölge Müdürlüklerince ilgili belediyeler
adına açılan kuyulardan çekilen yeraltısuyu miktarı ile diğer bazı kuruluşların istekleri üzerine
1053 Sayılı Kanun dışında geliştirilen içme suyu kaynaklarından sağlanan su miktarı
eklenmemiştir.
Ülkemizde ortalama kişi başına brüt içme ve kullanma suyu miktarı 1980’li yıllarda
98 litre/gün, 1990’lı yıllarda 192 litre/gün iken 2000’li yıllarda 210 litre/güne ulaşmıştır.
81 il merkezinin içme, kullanma ve sanayi suyu temini eylem planı (2008-2012)
Vatandaşlarına yeterli miktarda ve uygun evsafta içme ve kullanma suyu temini devletin en
önemli vecibelerindendir. İnsanlara yeterli su temin edilememesi sebebiyle salgın hastalılar
ortaya çıkmakta, sanayide ise üretim kayıplarına yol açmaktadır. Bu yüzden şehirlerin içme
ve kullanma suyu temininin uzun vadeli planlanması şarttır. Planlama süresi olarak 30 yıl
alınmaktadır. Ancak maddi kaynaklar yeterli değilse 15+15 yıl olarak 2 kademeli şekilde bir
kademelendirme yapılmaktadır. Hükümetimiz başta 81 il merkezinin içme, kullanma ve
sanayi suyu temini eylem planı (2008-2012) ile, 2023-2040 ihtiyaçlarını dahi planlamıştır. Bu
eylem planı hazırlanırken mevcut nüfuslardan hareketle 15 ve 30 yıl sonrası nüfuslar ile su
ihtiyaçları tahmin edilmiş ve o bölgedeki su kaynakları araştırması yapılmış; her şehir için
arz-talep grafikleri çizilmiştir. Bu eylem planı Bakanlar Kuruluna sunulmak suretiyle
uygulamaya geçilmiştir. Hedefimiz başta il merkezleri olmak üzere bütün yerleşim alanlarını
gelecekteki su temin tesislerinin 2008-2012 yılları arasında yapımlarının gerçekleştirilmesidir.
Son yıllarda ortaya çıkan kuraklık ve temin edilen su miktarındaki belirgin azalma
neticesinde, Türkiye genelindeki 81 il merkezinde mevcut ve gelecekte ihtiyaç duyulan içme,
kullanma ve sanayi suyu miktarları, her il merkezi için ayrı ayrı tespit edilmesi, su temin
86
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
güvenliğinin sağlanması için kısa, orta ve uzun vadede alınması gerekli tedbirler ve yapılması
gerekli yatırımların acilen belirlenmesine ihtiyaç duyulmuş ve 2008-2012 yıllarını kapsayan
5 yıllık eylem planı hazırlanmış ve plan uygulamaya konulmuştur. İl merkezlerinde yapılması
gerekli yatırımlar ve maliyetleri de belirlenmiştir.
Yapılan çalışma sonucu 81 il merkezinde adrese dayalı nüfus kayıt sistemi 2007 nüfus sayımı
neticelerine göre toplam olarak 39,8 milyon kişinin yaşadığı, bu il merkezlerinde hâlihazırda
ihtiyaç duyulan toplam su miktarının yıllık 3,4 milyar m3 olduğu, il merkezlerine temin edilen
toplam içme, kullanma ve sanayi suyu miktarının ise yıllık 4,9 milyar m3 olduğu tespit
edilmiştir.
Su ihtiyacının miktar olarak yeterli oranda karşılandığı görülen illerden bazılarında, temin
edilen su kalitesinin düşmesi, miktarların azalması, terfi maliyetlerinin çok yüksek olması gibi
sebeplerle ilave su temini talep edilmektedir. Bu gerekçelerle bazı illerde de ilave su teminine
yönelik projeler yürütülmektedir.
İl merkezlerimize su temini için geliştirilen projelerin civar yerleşimlerin de ihtiyaçlarını
karşılayacak şekilde havza bazında tasarlanması, su kaynakları ve mali kaynakların verimli
kullanılması açısından elzem görülmektedir. Bu şekilde su temin sistemlerinin
gerçekleştirilmesi ve işletilmesi için idari ve hukuki yapılanmada birtakım değişikliklere
ihtiyaç olduğu düşünülmektedir.
Kaynaktan şehre verilen suyun sağlıklı ve yeterli bir şebeke ile kullanıcıya iletilmesi işinin,
teknik ve ekonomik açıdan verimli olabilmesi için, su temin sisteminin bir bütünlük içinde ele
alınması gerekli görülmektedir. Hali hazırda, birçok il merkezimizin şebeke işletme sistemi
% 70’lere varan kayıp-kaçak oranına sahiptir. Bu durumda belirli bir maliyetle yerleşim
yerlerine getirilen suyun önemli bir bölümü faydaya dönüştürülememekte, suyun kalitesi
şebeke şartları sebebiyle bozulmakta ve ekonomik olarak çok ağır kayıplar yaşanmaktadır. Bu
hususla ilgili bazı düzenlemelere ihtiyaç olduğu düşünülmektedir.
İçmesuyu temini ile atıksu faaliyetlerinin tek elden planlanmasının, meselenin bütünlüğü
açısından gerekli olduğu düşünülmektedir.
İçmesuyu temini faaliyetleri finansmanında, suyu kullanan ve kirletenin bedelini ödemesi
prensibi gereğince Belediyelerin protokol ile taahhüt ettikleri geri ödeme mekanizmasının
işletilmesi ve yeni proje finansmanlarının temin edilen bu su gelirleri ile karşılanması
sektörün kendi kendine yeterliliğini sağlayabilecektir.
Netice olarak il merkezlerinde içme, kullanma ve sanayi suyu temininde ciddi bir problem
olmadığı görülmektedir. Ancak nüfusun ve şehirleşmenin artışına paralel olarak içme,
kullanma ve sanayi suyu ihtiyacının hızla arttığı, su kaynaklarımızın ise artmadığı tersine
kirlenme sebebiyle azaldığı dikkate alındığında içmesuyu temin faaliyetlerinin ülke genelinde
alt yapısı hazır bütün birimleri ile bütünlük arz eden güçlü bir kurum olan DSİ tarafından tek
elden yönetilmesi uygun olacaktır.
87
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
İşletmeye aldığımız 21 adet proje ile 26 milyon kişiye yılda 2,7 milyar m3 içmesuyu
sağlanmaktadır. Çalışmaların devam ettiği 20 adet proje tamamlandığı zaman 10 milyon
kişiye yılda yaklaşık 1 milyar m3 içmesuyu sağlanacaktır.
6.3.1.7. Şehir Şebekelerinde Tedbirler
Bilhassa bazı şehirlerde içmesuyu kayıpları %60’lara varabilmektedir. Bu da 100 m3 suyun
60 m3’ nün yeraltına kaybolması demektir. Şehirlerdeki şebekelerin acilen yenilenerek bu
kayıpların en aza indirilmesi gerekmektedir.
6.3.1.8. Havza Yönetimi
Bütüncül (Entegre) Havza Yönetimi; bir akarsu havzasındaki tabii kaynakların sürdürülebilir
yönetimi ve planlanmasının koordine edilmesi olarak tanımlanabilir. Arazi, su, bitki varlığı ve
diğer tabii kaynakların yönetimindeki bu yaklaşımda havza çevresi niteliğinin arttırılması ya
da muhafazası, çeşitli fiziksel, sosyal ve ekonomik politika ve tekniklere uyum sağlanması,
seller, taşkınlar gibi tabi felaketlerin zararlı neticelerinin en aza indirilmesi, havzada
yaşayanların hayat niteliğinin arttırılması ve geliştirilmesi aranır. Havza dinamik bir yapıya
sahiptir ve sosyal, ekonomik ve bio-fiziksel sistemle bütünleşmiştir. İnsan, kentsel ve kırsal
topluluklar, ziraat ve orman, birincil ve ikincil endüstri, iletişim, hizmetler ve rekreasyonel
tesisler havza içerisinde yer alabilir. Toprak, su ve bitki varlığının havza içerisinde ayrı ayrı
ya da birbirinden izole olarak nitelikli ve sürdürülebilir yönetimi mümkün değildir. Bu
kaynakların tabii dengesi arazi kullanımındaki değişikliklerle, yanlış bir yönetimle ya da kötü
planlamayla kolaylıkla engellenebilir.
Bu sebeple, farklı sektörlerin ve kaynak kullanıcıların bir arada düşünüldüğü, tehdit ve
imkanların uzun vadeli değerlendirildiği ve bir alana yapılan müdahalenin ortaya çıkardığı
olumlu ve olumsuz etkilerin izlendiği en uygun ölçek havza olduğundan, tabii kaynakların
yönetiminde havza ölçeği esas alınmalıdır. Havza ölçeğinde su kaynaklarında gerek miktar
gerekse nitelik olarak, meydana gelen değişikliklerin gözlenmesi, herhangi bir olumsuz
durumda gerekli tedbirlerin alınması açısından da büyük avantajlar sağlayacaktır.
Bütüncül Havza Yönetimi, değişen ve birbirleriyle rekabet eden taleplere sahip olan bir
ortamda en iyi su kaynağı yönetimi şekli olarak görülmektedir. Su kaynakları, üzerindeki
talebin giderek artışının yanında zaman ve konuma göre bu kaynağın arzu edilen miktar ve
kalitede bulunmaması, mevcut su kaynaklarının ekonomik, çevresel ve sosyal faydalar içinde
en verimli şekilde kullanımını yani yönetimini gerekli kılmaktadır.
6.3.1.9. Suyun Tek Elden Yönetilmesi
Bütüncül havza yönetim modelinin uygulanması kapsamında; DSİ’nin Çevre ve Orman
Bakanlığı’na bağlanması bunun ilk adımı olarak sayılabilir.
Bütüncül havza yönetimi anlayışı içinde güçlü bir su kaynakları yönetiminin
oluşturulabilmesi için; Bu konuda teknik tecrübeye, deneyimli personele ve mevcut bir
kurumsal yapıya sahip olan, merkez ve yurt sathında bölge müdürlükleri düzeyinde
teşkilatları bulunan DSİ Genel Müdürlüğü’nün (veya daha güçlü bir yapının kurulması),
faaliyetlerini daha etkin ve verimli bir şekilde sürdürülebilmesi ve günümüzde sınırlı miktarda
88
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
olan su kaynaklarının geliştirilmesi ve ülkemizin hizmetine sunulması konusundaki idari
yapılanması ve yetkilerinin arttırılması ve tek sorumlu kuruluş haline getirilmesi
gerekmektedir.
DSİ’nin bütüncül havza yönetimi anlayışı içinde, kurumsal yapısının havza bazında
geliştirilmesi ve su yönetimi konusunda temel planlayıcı, karar verici ve denetleyici bir
kuruluş olarak sorumlu kılınması gerekmektedir.
Kurak dönemlerde suyun paylaştırılması teknik manada suyun kullanıcılara tahsisi çok büyük
önem arz etmektedir. Bu yüzden tahsis işleminde DSİ’nin tek yetkili olması şarttır. Bu
maksatla su sicil kaydının tutulması gerekmektedir. DSİ Genel Müdürlüğü su sicili veri tabanı
programını hazırlayarak uygulamaya başlamıştır.
6.3.2. Atıksu Arıtımı Eylem Planı
Yüzeysel suların kirlenmesinin sonucu
olarak yayılan su ile
bulaşan hastalıklar,
çok önemli bir halk
sağlığı meselesidir.
Su kirliliğinin önlenmesi maksadıyla
sanayi
ve
belediyelerde
kanalizasyon ve atıksu
arıtma tesisi çalışmaKayseri Atıksu Arıtma Tesisi.
larına Hükümetimiz
döneminde hız verilmiştir. Bu meyanda belediyelere atıksu arıtma tesisi inşa etmeleri için
teknik ve mali destekler verilmesinin yanı sıra, 2006 yılında değiştirilen Çevre Kanunu ile de
sanayi ve belediyelere atık-su arıtma tesisi kumraları için termin verilmiş ve bu sürede tesis
kurma-yanlara müeyyideler getirilmiştir. Belediyelerde inşa edilen atıksu arıtma tesisi
sayılarında son yıllarda ciddi artışlar görülmektedir:
2002 yılında 145 atıksu arıtma tesisi ile hizmet edilen belediye sayısı 248 iken,
2008 yılı itibarıyla 205 arıtma tesisi ile hizmet edilen belediye sayısı 419 ulaşmıştır.
Nüfusu 100.000 in üzerinde olan şehirlerin atıksu arıtma tesisi kurmalarına öncelik verilmiş
olup, 2007 nüfus sayımı sonuçları itibarıyla nüfusu 100.000’in üzerinde olan ve çevreye
büyük miktarlarda atıksu bırakan yerleşim yerleri %83 oranında atıksu arıtma hizmetinden
faydalanmaktadır.
Yıllar itibarıyla atıksu arıtma tesisi bulunan belediye sayısı Şekil 6.11’de gösterilmiştir.
89
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Şekil 6.11-Yıllar İtibarıyla Atıksu Arıtma Hizmeti Veren Belediye Sayısı
2002 yılından bu güne kadar atıksu arıtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun toplam belediye
nüfusuna oranında da önemli bir artış gerçekleşmiştir:
2002 yılında belediye nüfusunun %34’ü atıksu arıtma tesisine bağlı iken,
2008 yılı itibari ile bu oran %65’e ulaşmıştır (Şekil 6.12).
Şekil 6.12-Atıksu Arıtma Tesisi ile Hizmet Edilen Nüfusun Toplam Belediye Nüfusuna Oranı (*)
90
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Çevre kirliliği, zaten sınırlı olan kaynakların daha da kıt hale gelmesine ve böylece stratejik
önem kazanmasına sebep olmuştur. Çevre kirliliğinin ulusal olduğu kadar bölgesel, hatta
küresel etkiler meydana getirdiği artık herkesin bildiği bir gerçektir. Belediyelerin, kurum ve
kuruluşların Atıksu arıtma tesislerinin ülke ihtiyaçlarına uygun önceliklerde yapılmasını
sağlamak, atıksu yatırımlarından elde edilecek faydayı azami seviyeye çıkarmak, arıtılan
atıksuların yeniden kullanımının sağlaması yoluyla havza yönetimine etkinlik sağlamak üzere
“Atıksu Arıtma Eylem Planı” hazırlanmıştır. Arıtılmış olan atıksuların yeniden kullanımı ve
az su tüketen proseslerin seçilmesi son yıllarda küresel ısınma iklim değişikliğinin su
kaynakları üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılması açısından hayati önem taşımaktadır.
Çevre Kanunu’ndaki süreler, Bakanlığımız politika, strateji ve hedefleri ile Hükümet eylem
planı hedefi dikkate alınarak hazırlanan atıksu eylem planı ile ülkemizin 25 Nehir havzasının
önceliklendirilmesi yapılmıştır. Yapılan planlamalarda atıksu arıtma tesisi ile hizmet verilen
nüfusun toplam belediye nüfusuna oranı 2010 yılında % 73’e, 2012 yılında ise %80’ e
ulaşması hedeflenmektedir. Avrupa birliği fonlarınca finanse edilen 15 adet atıksu arıtma
tesisi ve 8 adet içme suyu projesinin ÇED, fizibilite ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile
ilgili proje başlamış olup, 2009’un başı itibarıyla nihailenmesi beklenmektedir.
6.3.3. Havza Koruma Eylem Planı
Atıksu arıtımı Eylem Planında belirlenen hedeflere ulaşabilmek için havza bazında atıksu
arıtma tesislerinin planlanmasına başlanmıştır. Havza Koruma Eylem Planlarının temel
gayesi noktasal ve yayılı kirlilik kaynakları ile ilgili mevcut durum tespiti ve havzanın su
kalitesinin iyileştirilmesi ile ilgili yapılması gereken tüm çalışmaları içine alınacak bütüncül
ve uygulanabilir katı atık ve atıksu yönetim planlarının hazırlanmasıdır.
Gediz, Akarçay, Van Gölü, Ergene, Melen ve Beyşehir, havzaları olmak üzere 6 havzada
Havza Koruma Eylem Planı çalışmaları tamamlanmış olup, 2008 yılı sonuna kadar bütün
havzalarda Havza Koruma Eylem Planlarının tamamlanması hedeflenmektedir. Melen
havzasında atıksu arıtma tesisi uygulama projelerinin ihalesi yapılmış olup çalışmalara devam
edilmektedir. Diğer 5 havzada ise Yerleşim Alanları, Su Kalitesi, Kirletici Kaynakları,
Kirletici Yükleri, Çevre Koruma Altyapısı, Mevcut Arıtma Tesisleri (Belediyeler – Sanayi),
Katı Atık Bertarafı tesisi durumu, Planlanan ve İnşaat Safhasında Olan Evsel Atıksuların
Arıtılması İçin Tahmini Maliyet, Kısa ve orta Vadede Yapılması Gereken çalışmalar tespit
edilmiş olup, havzalarda belirlenen yatırım önceliklerine göre projelerin hazırlanması ile ilgili
çalışmalara başlanmıştır.
Havza Koruma Eylem Planlarının etkin olarak hayata geçirilebilmesi ve son yıllarda önem
kazanan küresel ısınma ve iklim değişikliğinin su kaynakları üzerindeki olumsuz etkilerinin
azaltılması gayesiyle kentsel altyapı yatırımlarına hız kazandırılması ve yapılan yatırımların
devamlılığının sağlanabilmesi için Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf Tesisleri
Tarifelerinin Belirlenmesinde Uyulacak Usul ve Esaslara İlişkin Yönetmelik taslağı
hazırlanmış olup, yayımlanması çalışmaları devam etmektedir.
Ayrıca; içme ve kullanma suyu kaynaklarının daha rasyonel olarak kullanılması ve
korunmasının sağlanabilmesiyle ilgili usul ve esasları içeren İçmesuyu Havzalarında Özel
91
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Hüküm Belirleme Çalışmalarına İlişkin Usul Ve Esaslar Tebliği taslağı hazırlanmış olup,
yayımlanma aşamasındadır. Kartalkaya ve Gökçe Baraj Havzalarında havza koruma ve özel
hüküm belirleme projeleri başlamış olup, devam etmektedir. Eğridir Gölü ve Atatürk Baraj
Gölü Havzalarında Havza koruma ve özel hüküm belirleme projeleri DPT 2008 yatırım
programında yer almış olup, ihale çalışmaları devam etmektedir. İçme ve kullanma suyu elde
edilen 10 adet su kaynağı ile ilgili havza koruma ve özel hüküm belirleme projeleri 2009 DPT
yatırım programına teklif edilmiştir. Bununla birlikte; genel olarak havzalarda iyi ve
sürdürülebilir su kalitesine ulaşılabilmesi gayesiyle 2009-2013 yılları kapsayan Su Kalitesi
Yönetimi Eylem Planı hazırlanması çalışmalarına başlanmıştır.
6.3.4. Sulak Alanlar
Sulak alanlar, kumul alanlar, orman ekosistemleri gibi pek çok alan, taşıdıkları tabii değerler
sebebiyle, günümüzde uluslararası boyutta gerçekleştirilen koruma çalışmalarının konusunu
oluşturmaktadır. Tatlı su kaynaklarının hızla tükendiği, su ve su ürünleri ile sucul
ekosistemlerin en önemli ilgi konusu olduğu günümüzde, sulak alanların korunması ve
gelecek nesillere en sağlıklı şekliyle iletilebilmesi kuşkusuz bir ulusal güvenlik konusu
olmaktadır. Su kaynağı olarak son derece önemli olan bu alanlar, sahip olduğu biyolojik
çeşitlilik ile dünyanın tabii zenginlik müzeleri olarak kabul edilmekte; tabii işlevleri ve
ekonomik değerleriyle yeryüzünün en önemli ekosistemleri olarak nitelendirilmektedirler.
Sulak alanlar, yeryüzünün en zengin ve en üretken ekosistemlerini oluşturmaktadır. Bu alanlar
yöre insanlarına ve ülkenin geneline geniş yelpazede hizmet veren oldukça kompleks tabii
sistemlerdir ve yeryüzündeki başka hiçbir ekosistemle karşılaştırılmayacak ölçüde işlev ve
değerlere sahiptir.
Bu önemli ekosistemler açısından Ülkemiz, Avrupa ve Ortadoğu’nun en zengin ülkeleri
arasında yer almaktadır. Bu zenginliğin korunması ve gelecek nesillere aktarılması için
gerekli çalışmaların tüm kesimlerce yapılması gerekmektedir.
Bugün kısaca Ramsar Sözleşmesi olarak bilinen “Sulak Alanların Korunmasına Dair
Sözleşme” tabiatı koruma konusundaki diğer sözleşmeler gibi sürdürülebilir kullanım
kavramını esas alan bir yaklaşıma sahiptir. Ramsar Sözleşmesi’nin oluşturduğu sulak alan
koruma ve geliştirme politikalarında sıkça kullanılan ve temel prensip olarak kabul edilen
“Akılcı Kullanım”, sulak alanın korunması ile sürdürülebilir kullanımı arasındaki denge
durumunu ifade etmektedir. Ülkemizde bu dengeyi sağlamak için Sulak Alanların Korunması
Yönetmeliği çerçevesinde sulak alan koruma ve yönetim çalışmaları Bakanlığımızca
yürütülmektedir.
Ramsar Sözleşmesine göre sulak alanlar; “alçak gelgitte derinliği altı metreyi aşmayan deniz
suyu alanlarını da kapsamak üzere, doğal ya da yapay, sürekli ya da geçici, durgun ya da akar,
tatlı, acı ya da tuzlu bütün sular ile bataklık, sazlık, ıslak çayırlar ve turbalıklar” olarak
tanımlanmaktadır. 1971 yılında İran’ın Ramsar Şehrinde imzaya açılan “Özellikle Su kuşları
Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması (RAMSAR)
Sözleşmesine Türkiye 30 Aralık 1993 tarihinde taraf olmuş, Sözleşme 94/5434 sayılı
Bakanlar Kurulu kararıyla 17.05.1994 tarihi ve 21937 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak
92
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
yürürlüğe girmiştir. Sözleşmeye taraf olmakla, ülkemizde sulak alanların koruması konusu
uluslararası bir boyut kazanmıştır.
Ramsar Sözleşmesi; sulak alanların bulunduğu bölgenin su rejimini düzenlemesi, karakteristik
bitki ve hayvan topluluklarını; özellikle su kuşlarının barınmasına imkan sağlaması,
ekonomik, kültürel, bilimsel ve rekreasyonel olarak büyük bir kaynak teşkil etmesi,
kaybedilmeleri halinde birdaha geri kazanılmasının mümkün olmaması sebebiyle sulak
alanların kaybına sebep olabilecek hareketleri engellemek; ayrıca, su kuşlarının mevsimlik
göçleri sırasında sınırlar aşması sebebiyle uluslararası bir kaynak olduğunu tanıyarak; sulak
alanların ve onlara bağımlı bitki ve hayvan topluluklarının korunmasının ileri görüşlü ulusal
politikalarla koordineli uluslararası faaliyetlerin birleştirilmesini sağlamak maksadıyla
hazırlanmış bir sözleşmedir.
Sözleşme Listesine 1994 yılında uluslararası öneme sahip sulak alanlarımızdan Kayseri’deki
Sultan Sazlığı, Balıkesir’deki Manyas (Kuş) Gölü, Kırşehir’deki Seyfe Gölü, İçel’deki Göksu
Deltası ve Burdur Gölü, 1998 yılında Samsun Kızılırmak Deltası, İzmir Gediz Deltası, Bursa
Uluabat Gölü ve Adana Akyatan Lagünü ve 2005 yılında ise Adana Yumurtalık Lagünü,
Konya Meke Gölü ve Kızören Obruğu Sözleşme Listesine dahil ettirilmiştir.
Türkiye, bu sözleşme ile, başta listeye dahil ettirdiği 12 sulak alan olmak üzere, sınırları
dahilindeki tüm sulak alanları korumayı, geliştirmeyi ve akılcı kullanmayı taahhüt etmiştir.
6.3.4.1. Sulak Alan Varlığı
Ülkemiz, dünyadaki birçok ülkeye nazaran sulak alanlar açısından, tabii yapısını
koruyabilmiştir. Elbette bu durumun gelişmişlikle önemli ölçüde ilişkisi bulunmaktadır.
Ülkemizde, göller, akarsuların durgun akan kısımları, nehir deltaları, kıyı lagünleri, sazlıklar
ve turbalıklar öne çıkan sulak alan tipleridir. Bunlara ek olarak ülkemizde pek çok sun’i sulak
alanda bulunmaktadır. Misal olarak önemli biyolojik işlevlere sahip tuzlalar ve hidrolojik
öneme sahip sulama-içme suyu veya taşkın kontrolü rezervuarları verilebilir.
Türkiye sulak alanlar bakımından Bağımsız Devletler Topluluğu’ndan sonra Avrupa ve
Ortadoğu’nun en zengin ülkeleri arasında yer almaktadır. Ülkemizin farklı topoğrafik yapısı
ve Batı Palearktik bölgedeki dört önemli kuş göç yolundan ikisinin Türkiye üzerinden
geçmesi, ülkemiz sulak alanlarını diğer ülkelerin sulak alanlarından daha önemli kılmaktadır.
Ülkemizdeki sulak alanlarla ilgili çalışmalar uluslar arası çalışmalarla parelel bir şekilde
yürütülmektedir. Bir sulak alanın uluslararası öneme sahip olması için 8 değişik kriter
geliştirilmiştir. Bu kriterler esas alınarak yapılmakta olan çalışmalarda mevcut durumda
ülkemizde 135 adet uluslar arası öneme sahip sulak alan olduğu tespit edilmiş olup, çalışmalar
tamamlanınca bu sayının 200’ü aşacağı tahmin edilmektedir. Ülkemizdeki bu sulak alanların
kapladıkları alan yaklaşık 3 milyon hektar civarındadır.
6.3.4.2. Sulak Alanların Korunması
Ülkemizin 1994 yılında taraf olduğu Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası
Öneme Sahip Sulak Alanlar Hakkında Sözleşmenin (Ramsar Sözleşmesi) uygulanmasına
yönelik olarak ülkemizdeki sulak alanların korunması, geliştirilmesi ve bu konuda görevli
93
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyon esaslarının belirlenmesi gayesiyle
hazırlanan Yönetmelik 30 Ocak 2002 tarih ve 24656 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak
yürürlüğe girmiş ve daha sonra 17 Mayıs 2005 tarih ve 25818 sayılı Resmi Gazetede
yayımlandığı şekliyle revize edilmiştir.
Yönetmelik, sulak alanlardaki genel koruma ve kullanma esasları, koruma bölgelerinin tespit
edilmesi ve bu bölgelerde yapılacak uygulamalar, yönetim planlarının hazırlanması ve
uygulanması, Yeni Ramsar alanlarının ilan süreci ile Ramsar Ulusal ve Yerel
Komisyonlarının kurulması ve çalışma esaslarını belirten konular hakkında hükümler
getirmektedir. Ülkemizdeki tüm sulak alanlar bu yönetmelik hükümlerine tabi olup, bu
alanlarda yapılacak her türlü uygulamanın yönetmeliğe uygun olması gerekmektedir.
Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği ile sulak alanların kurutulması ve doldurulması,
koruma bölgelerine çöp, moloz, hafriyat, dip tarama ve proses artığı çamurlarının dökülmesi,
doğal sulak alanların ekolojik karakterini olumsuz yönde etkileyecek ölçüde su alınması
yasaklanmıştır.
6.3.4.3. Sulak Alan Koruma Bölgeleri
Sulak Alanların Korunması Yönetmeliğinde bir sulak alan ekosistemi için Mutlak Koruma
Bölgesi, Sulak Alan Bölgesi, Ekolojik Etkilenme Bölgesi, Tampon Bölge olmak üzere 4 farklı
koruma bölgesi tanımlanmıştır.
Yönetmeliğin üçüncü Bölümünde hükme bağlanan sulak alan koruma bölgeleri belirleme
çalışmaları devam etmektedir. Bu güne kadar Koruma Bölgesi Belirlenen Sulak alanlar;
Manyas Gölü, Uluabat Gölü, Göksu Deltası, Gediz Deltası, Milas Tuzla Gölü, Burdur Gölü,
Konya Çavuşçu Gölü, Kayseri Hürmetçi Sazlığı, Erzurum Bataklıkları, Yumurtalık lagünleri,
Kocaçay Deltası, Gönen Çayı Deltası, Akşehir-Eber Göllerli, Gölbaşı Gölleri, Ereğli
Sazlıkları, Birecik- Karkamış Fırat Nehri Kıyısı Sulak Alanı, Beyşehir Gölü, Eğirdir Gölü,
Salda Gölü’dür.
6.3.4.4. Sulak Alan Yönetim Planları
Sulak alanların bütün fonksiyonlarının sürekliliğinin sağlanabilmesi ve rasyonel kullanımının
gerçekleştirilebilmesi ancak sulak alanlarla ilişkili halkın faydalanmasını da gözeten, bütün
sektörleri entegre eden sulak alan yönetim planlarının geliştirilmesi ve uygulanması ile
mümkün olabilecektir. Ülkemizde bu gayeyle Ramsar Sözleşmesi Sulak Alan Yönetim Planı
Rehberi esas alınarak, sulak alanlarda yönetim planı hazırlama ve uygulama çalışmaları
süratle sürdürülmektedir. 1998 yılında uygulanmasına başlanılan Göksu Yönetim Planı,
2001 yılında uygulamaya aktarılan Manyas Gölü Yönetim Planı ve 2003 yılında ulusal sulak
alan komisyonunca onaylanarak uygulamaya aktarılan Uluabat Gölü Yönetim Planı ve Gediz
Deltası, Burdur Gölü, Sultansazlığı, Kızılırmak Deltası, Akşehir-Eber Gölleri, İğneada
Longozu, Yumurtalık Lagünü, Adıyaman Gölbaşı Gölleri yönretim planları uygulanmaktadır.
Ekşisu Sazlıkları (Erzincan), Acarlar Gölü Longozu, Ereğli Sazlıkları Yönetim Planı
çalışmaları da devam etmektedir.
94
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
6.3.5. Tarıma Yönelik Çalışmalar
• Tarımsal Kuraklıkla Mücadele için Tarımsal Kuraklık Yönetimi Koordinasyon Kurulu
(TKYKK) oluşturulmuş; kuraklıkla mücadele için tedbirler alınmaya başlanmıştır. Bu
kapsamda Bakanlığımız, Tarımsal Kuraklığı İzleme, Erken Uyarı ve Risk
Değerlendirme konularında çalışmaktadır.
• Bakanlığımız işbirliğinde, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Koordinasyonunda Sivil
Toplum Kuruluşları, kamu ve özel sektörden 20 kuruluşun katkılarıyla “Tarımsal
Kuraklıkla Mücadele ve Eylem Planı” hazırlanmıştır. Yeni tarım yılıyla birlikte Ekim2008’den itibaren uygulamaya konularak eyleme geçilecektir. Tarımsal Kuraklıkla
Mücadele Eylem Planı ile;
o Eylem planı kuru tarım alanları ve sulu tarım alanları için ayrı ayrı
planlanmıştır.
o Eylem adımları 4 kategoriden oluşmaktadır. Kuraklığa hazırlanma, Kuraklık
Alarmı, Acil Eylem, Kısıtlama.
o Bu adımlar hazırlanacak olan kuraklık raporundaki risk durumlarına göre sırası
ile uygulamaya konulacak adımlardır.
o İllerde kriz merkezleri kurulmuş olup, her il kendi eylem planını hazırlaması
için eylem planı kılavuzu yayınlanmıştır.
• İklim değişikliğinin ülke tarımı üzerine etkilerinin belirlenmesi çalışmalarına
başlanmıştır.
• “Meteorolojik parametreleri (yağış, sıcaklık, nem v.s.), sulama için kullanılabilir yer
altı ve yerüstü su miktarlarını dikkate alarak, il bazında tarımsal ürün seçiminin
yapılması projesine” Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, DSİ ve DMİ ortak işbirliği ile
başlanmıştır. Bu çalışmalar sonucunda, çiftçiler yağış, sıcaklık, nem ve su durumuna
göre tarımsal ürün seçimi konusunda yönlendirileceklerdir.
• Türkiye’nin yağış dizilerindeki değişiklik, eğilimler ve uzun süreli mevsimlik
sonuçlar, sonbahar mevsiminde bazı bölgelerde düşük artışlarla birlikte, Türkiye’nin
büyük bölümünde özellikle kış yağışlarında önemli azalmalar olduğunu ortaya
koymaktadır. Bölgesel değerlendirmeler ise, Akdeniz, Ege ve Güneydoğu Anadolu
Bölgelerinde yağışlarda azalmayı işaret etmektedir. Bu sonuçlar dikkate alınarak,
Türkiye’nin su potansiyelinin yeniden hesaplanması için çalışmalar başlatılmıştır.
• Uydu yardımıyla; Türkiye’de buharlaşma, toprak sıcaklıkları, nem takibi ve tarımsal
ilaçlama ve hasat zamanının belirlenmesi çalışmalarına başlanmıştır.
6.3.6. Meteorolojik Tabii Afetlerin Önceden Belirlenerek Erken Uyarı Yapılması
• İklim değişikliğinden kaynaklanan muhtemel meteorolojik tabii afetlerin önceden
belirlenerek, erken uyarı yapılmasına yönelik Türkiye genelinde Meteorolojik Radar
Ağı kurulmasına başlanmış; bu kapsamda 4 adet radar kurulmuş, önümüzdeki
dönemde de 6 adet daha radar kurulacaktır.
• Sıcak hava dalgalarına bağlı oluşabilecek Orman Yangınlarının önlenmesi maksadıyla
Meteorolojik Erken Uyarı Sistemi (MEUS) çalıştırılmaya başlanmıştır.
95
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
• Sel, Taşkın Risk Tahmin Sisteminin Geliştirilmesi çalışmalarına başlanmıştır.
6.3.7. İklim Değişikliğinin İzlenmesine Yönelik Çalışmalar
•
İklim değişikliğinin izlenmesine yönelik modellerin çalıştırılması maksadıyla, yüksek
kapasiteli süper bilgisayar donanım ve yazılım sistemleri kurulması çalışmalarına
başlanmıştır.
• İklim parametrelerinin Türkiye genelinde daha yaygın ve daha doğru ölçülebilmesi
maksadıyla otomatik meteoroloji ölçüm sistemlerin kurulması çalışmalarına devam
edilmektedir.
• Türkiye için daha gerçekçi iklim tahminleri elde etmek için, bölgesel iklim
modelleriyle simülasyonların yapılması çalışmalarına başlanmıştır.
• İklim değişikliği senaryolarını oluşturan ve iklim değişikliğine önemli katkısı olduğu
düşünülen ozon tabakasındaki incelme ve buna bağlı olarak yer yüzeyine ulaşan
ultraviyole radyasyon miktarındaki artışın canlılar üzerindeki olumsuz etkilerinin
belirlenmesi maksadıyla; Türkiye Üzerinde Ozondaki Değişimin Gözlenmesi ve
Sonuçlarının Analizi ile UV tahmin çalışmalarına başlanmıştır.
• Sınır ötesi hava kirliliğinin taşınımının izlenmesi maksadıyla, modelleme ve tahmin
çalışmalarına başlanmıştır.
• Afrika üzerinden gelen tozun tahmin edilmesi maksadıyla model çalışmaları
başlatılmıştır.
• İklim Değişikliğine bağlı gelişebilecek hastalıkların belirlenmesi çalışmalarına Sağlık
Bakanlığı işbirliği ile başlanmıştır.
6.3.8. Nehir ve Göllerde Yapılan Diğer Çalışmalar
Beyşehir Gölü
Beyşehir Gölü’nü kapsayan Milli Park, göl iki ilin sınırları içinde olduğu için ikiye
ayrılmıştır. Kuzeydeki Isparta bölümü Kızıldağ Milli Parkı (59.400 ha), güneydeki Konya
bölümü Beyşehir Milli Parkı (88.750 ha) olarak adlandırılır. Her iki bölge de 1993 yılında
Milli Park ilan edilmiştir (Kızıldağ sadece dağlık alanları kapsamakta olan daha eski bir milli
Park’ın genişletilmiş halidir). Göl ayrıca, yine iki il sınırı içinde olduğu için iki aşamada
(1988 ve 1991) SİT Alanı ilan edilmiştir. Ayrıca İçme ve Kullanma Suyu Koruma Sahası
olarak da koruma altındadır.
Beyşehir Gölü’nün suları Konya-Çumra Ovası’ndaki tarım alanlarının sulanmasında
kullanılır.
Ülkemizin önemli sulak alanlarında olan Beyşehir Gölü için Sulak Alanların Korunması
Yönetmeliği (17 Mayıs 2005 tarih ve 25818 sayılı Resmi Gazete) çerçevesinde Sulak Alna
koruma Bölgeleri tespit edilmiştir. Ayrıca, 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu çerçevesinde alan
için Uzun Devreli Gelişme Planı hazırlanmış ve 23.09.2008 tarihinde onaylanarak yürürlüğe
girmiştir.
96
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Plan ile Beyşehir Gölü’nün yöre insanlarının karşı karşıya kaldığı sorunlar değerlendirilmiş;
ekonomik ve sosyal sorunların çözümü, ekolojik dengenin yeniden kurulması gayesiyle
faaliyetler belirlenmiştir. Netice olarak Beyşehir Gölü için 2872 sayılı Çevre Kanunu,
2873 sayılı Milli Parklar Kanunu ve Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği başta olmak
üzere ilgili mevzuat çerçevesinde koruma çalışmaları yürütülmektedir.
Diğer taraftan, DSİ tarafından yapımı bu yıl tamamlanan Prof.Dr.Yılmaz Muslu Barajı ve
Gembos Derivasyon kanalı ile Beyşehir Gölüne devamlı olarak su takviyesi yapılarak yılda
ortalama olarak 130 milyon m3 su iletilecektir. Böylece göldeki su seviyesinin istenilen
seviyede tutulması sağlanacaktır. Ayrıca, DSİ tarafından devam etmekte olan Beyşehir Suğla
Ağa (BSA) kanalı tamamlandığında uzun zamandır Konya Ovasında yaşanan zirai sulama
suyu ihtiyacı karşılanacaktır.
Ergene Havzasi
Ergene Havzası Çevre yönetimi Master Planı Projesi Eylül 2006 yılında başlamış olup Aralık
2007 sonunda tamamlanacaktır. Proje ile Havzadaki mevcut kirliliğin önlenmesine yönelik
öncelikli hedeflerin belirlenmesi, havza bazında eylem planının oluşturulması, kirliliğe sebep
olan kaynaklarda teknolojik ve altyapı eksikliklerinin giderilmesine yönelik yatırım
programlarının geliştirilmesi hedeflenmiştir.
Proje çerçevesinde şu ana kadar yapılan çalışmalar kapsamında havzadaki atıksu arıtma tesisi
durumları ve diğer envanter verileri toplanmış, sanayi tesisleri ve bölgedeki belediyelere ait
bilgiler elde edilmiştir. Havza içerisinde yer alan 68 belediyeden yalnızca bir tanesinde
(Kapaklı-Tekirdağ) arıtma tesisi bulunmaktadır. Havza içerisindeki belediyelerin % 56’sının
kanalizasyon sistemi mevcuttur.Ergene nehri üzerindeki evsel atıksu yükleri ağırlıklı olarak
Çorlu, Çerkezköy, Lüleburgaz, Babaeski ve Uzunköprü ilçelerinden kaynaklanmaktadır.
Çevre Kanunu çerçevesinde öngörülen süreler içerisinde Belediyelerin ve diğer atıksu
kaynaklarının arıtma tesislerini kurmaları için gerekli iş termin planları alınmış olup konu
mevzuat çerçevesinde takip edilmektedir.
“1/100.000 Ölçekli Trakya Alt Bölgesi Ergene Havzası Çevre Düzeni Planı” ve “1/25.000
Ölçekli Çevre Düzeni Planları”
1/100.000 Ölçekli Ergene Havzası Çevre Düzeni Planı 13.07.2004 tarihinde Bakanlığımız
tarafından onaylanmıştır. Planda 8 adet 1/25.000 ölçekli çevre düzeni planı yapılacak alt
bölgeler belirlenmiştir.
1/25.000 ölçekli planlar yapılmadan 8 adet alt bölgeler içerisinde yeni nazım ve uygulama
imar planlarına izin verilmemesi kararı alınmıştır.
Gediz Nehri Havzası
Gediz nehri havzasında bulunan yerleşimlerden kaynaklanan evsel katı ve sıvı atıklar ile
sanayiden kaynaklanan katı ve sıvı atıkların en uygun bertarafının sağlanmasına yönelik
bütüncül bir çevre yaklaşımı sağlayacak teknik altyapının oluşturulmasını hedefleyen Gediz
Nehri Havzası Çevre Yönetimi Master Planı Projesi gerçekleştirilmiştir. Havzadaki önemli
97
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
kirlilik kaynakları yayılı kirlilik kaynakları, yerleşimler ve sanayidir. Havza içerisindeki
yerleşimlerin 8 tanesinin arıtma tesisi var olup diğerlerinin arıtma tesisi bulunmamaktadır.
Çevre Kanunu çerçevesinde öngörülen süreler içerisinde Belediyelerin ve diğer atıksu
kaynaklarının arıtma tesislerini kurmaları için gerekli iş termin planları alınmış olup konu
mevzuat çerçevesinde takip edilmektedir.
Çıldır Gölü (Ardahan)
Tatlı su gölü niteliğindedir. Sanayi yok denecek kadar azdır. Gölde kirliliğe sebep olan başlıca
unsurlar küçük ölçekli mandıralardan kaynaklanan peyniraltı sularının dereler aracılığıyla
göle ulaşması, gölü beslemek gayesiyle yapılmış olan derivasyon tünellerinin diğer
havzalardaki kirlilik yükünü göle taşıması, tarım alanlarında gereğinden fazla kimyasal gübre
kullanılması başlıca kirlilik kaynaklarıdır. Çevre Kanunu ve ilgili yönetmelikler çerçevesinde
kirliliğin önlenmesine yönelik gerekli tedbirlerin alınması sağlanmaya çalışılmaktadır.Yapılan
çalışmalar neticesinde küçük ölçekli mandıralardan kaynaklanan atıksuların göle deşarjı
önlenmiş olup ilgili mevzuat çerçevesinde takibi yapılmaktadır.Göle doğrudan deşarjı olan
herhangi bir yerleşim ve sanayi bulunmamaktadır.
İznik Gölü
İznik Gölü, Marmara Bölgesi'nin güneydoğusunda, Bursa ilinin sınırları içerisinde kalan
Türkiye'nin 5. büyük gölü, Marmara bölgesinin en büyük gölüdür. Eskiçağda Askania adıyla
anılan göldür.
Bugünkü adını kıyısındaki İznik kasabasından alır. Gemlik Körfezi'nin doğusunda bir çukur
alanın ortasındadır. Yüzölçümü 298 km², denizden yüksekliği 85 m'dir. Genişliği en dar
yerinde 11 km, doğu-batı doğrultusunda uzunluğu 32 km'dir. Derinliği kuzeyden güneye
doğru artan gölün en derin yeri 65 m'dir. Gölün suyu tatlıdır. Artık sularını batı kenarındaki
kum ve çakıl yığınları arasından sızarak Garsak Deresi'yle Gemlik Körfezi'ne boşaltır. Kış ve
ilkbahar mevsimlerinde yükselen suları yaza doğru alçalır ve sonbaharda en düşük su
seviyesine ulaşır. En çok sazan balığı yetiştirilir. Çevresi zeytinlikler, bağlar, meyve ve sebze
bahçeleri ile kaplıdır.
Alan sık sazlıkların arasında karışık koloniler kuran küçük karabatak ve gece balıkçılı ile
önem kazanmıştır. Sebebi tam bilinmemekle birlikte, İznik Gölü kış aylarında önemli sayıda
su kuşu barındırmamaktadır. Yine de, İç Anadolu gölleri donduğunda kuşlar için önemli bir
sığınak oluşturduğu söylenebilir.
Alandaki başlıca sorun kirlilik olup, Orhangazi’deki sanayi tesislerinden, çevredeki yerleşim
birimlerinden ve küçük zeytinyağı fabrikalarından göle atıklar karışmaktadır. Mevzuat
çerçevesinde bu atıkların önlenmesi ve gerekli tedbirlerin alınması yönünde çalışmalar
sürdürülmektedir.
İznik Gölü 1990 yılında Sit alanı ilan edilmiştir. Ayrıca alan bir sulak alan olması sebebiyle
Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği (17 Mayıs 2005 tarih ve 25818 sayılı Resmi Gazete)
çerçevesinde korunmaktadır. Önümüzdeki aylarda alanın sulak alan koruma bölgelerinin
98
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
tespitinin gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Böylece alana ilişkin koruma çalışmaları daha
etkin olarak yürütülebilinecektir.
Göle deşarjı olan sanayi tesisi yoktur. Başlıca kirlilik kaynakları zirai faaliyetlerden
kaynaklanan yoğun gübre ve zirai ilç kullanımı, zeytin sıkma tesisleri, akaryakıt istasyonları
v.b tesislerin atıksuları, zeytin salamura suları hiçbir arıtıma tabi tutulmadan kanalizasyon ve
dereler vasıtası ile göle deşarj edilmektedir. Göl kenarındaki yerleşimlerden kaynaklanan katı
atıklar ve dere yataklarına atılan atıkların dolaylı olarak göle ulaşması önemli bir sorundur.
Yerleşim yerlerinin bütün evsel atıkları arıtılmadan göle deşarj edilmektedir. Çevre Kanunu
ve ilgili yönetmelikler çerçevesinde Belediyelerden ve sanayi tesislerinden atıksu arıtma
tesislerinin kurulması ile ilgili iş termin planları alınmış olup takibi yapılmaktadır.
Uluabat Gölü
Uluabat Gölü, idari olarak Bursa İlinin Karacabey ve Mustafa Kemalpaşa ilçeleri içerisinde
yer almaktadır. Uluabat Gölü, plankton ve dip canlıları bakımından ülkemizin en zengin
göllerinden birisidir. Gölde 21 değişik balık türünün varlığı bu zenginliğin en önemli
göstergelerindendir. Uluabat Gölü kuş varlığı yönünden sadece ülkemizin değil, Avrupa ve
Ortadoğu’nun da en önemli sulak alanlarından birisidir. Anadolu’ya kuzeybatıdan giren kuş
göç yolu üzerinde yer alması, önemli kuş alanlarından Kuş Gölü’ne 35 km gibi çok yakın
mesafede bulunması; gibi özelliklerinin yanı sıra; besin maddelerince oldukça zengin oluşu ve
uygun iklim şartları değişik türden kalabalık kuş gruplarına alanda beslenme, kışlama ve
üreme imkanı sağlamaktadır.
Gölü tehdit eden problemlerin başında sanayi ve tarımsal kaynaklı atık sular gelmektedir.
Gölün güneyine DSİ Genel Müdürlüğü’nce seddeler inşa edilmiş ve seddelerin güneyindeki
tarım alanları sulamaya açılmıştır. Sulamadan dönen, zirai gübre ve ilaçlarının kalıntılarını
taşıyan sular, pompajlarla göle verilmektedir. Ayrıca, bölgedeki sanayi kuruluşlarının pek
çoğunda arıtma tesisi bulunmadığı veya yeterli olmadığı için gölde kirlenmeye sebep
olmaktadır.
Bilindiği üzere Uluabat Gölü ülkemizin 1994 yılında taraf olduğu RAMSAR Sözleşmesi
hükümlerine göre korunmasını uluslararası düzeyde taahhüt ettiğimiz 9 alanımızdan birisi
olup, alan 1998 yılında sözleşme listesine dahil edilerek koruma altına alınmıştır. 2003 yılında
Yönetim Planı tamamlanarak uygulanmaya başlanmıştır. Sulak Alanların Korunması
Yönetmeliği’nin yürürlüğe girmesini müteakip, yönetmelikte tanımlanan koruma bölgeleri
2003 yılında belirlenmiş ve aynı yılsonunda “Ulusal Sulak Alan Komisyonu” tarafından
onaylanarak uygulamaya aktarılmıştır.
Uluabat Gölü Yönetim Planı kapsamında alanın korunması ve eski sağlıklı yapısına
kavuşması için 5 yıllık bir süre hedeflenerek tanımlanan 55 faaliyetten hemen hemen hepsi
tamamlanmış veya tamamlanma safhasına gelmiştir. Bu özelliğiyle Uluabat Gölü Yönetim
Planı gölün korunması ve akılcı kullanımı açısından ideal bir rehber olmuş durumdadır.
Finansal kaynak gerektiren (arıtma tesisi, izleme merkezi vb..) bazı faaliyetler için ise kaynak
arayışlarımız devam etmektedir. Ancak son son yıllarda gölün durumunda yönetim planı ve
alınan diğer tedbirlerin de etkisiyle bir iyiye gidiş başlamıştır.
99
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
Uluabat Gölü Yönetim Planı 1999 yılında başlatılmış ve 2002 başında tamamlanarak
uygulamaya aktarılmıştır. Günümüze kadar başarılı bir şekilde uygulanan yönetim planı
sayesinde Uluabat Gölü etkin bir şekilde korunmuştur. 2006 yılından itibaren günün
ihtiyaçlarına göre revize çalışmaları başlatılan plan, 2007 Haziranında Ulusal Sulak Alan
Komisyonunda onaylanmış ve uygulamaya aktarılmıştır. Sulak Alanların Korunması
Yönetmeliği (17 Mayıs 2005 tarih ve 25818 sayılı Resmi Gazete) çerçevesinde de koruma
çalışmaları yönetim planı kapsamında başarı ile devam etmektedir.
7. NETİCE VE DEĞERLENDİRME
Türkiye’nin, sera gazı emisyonlarının azaltılması konusunda sözleşme kapsamında herhangi
bir sayısal azaltım yükümlülüğü olmadığı halde, tüm sektörlerde kapsamlı çalışmalar
başlatılmış, gerekli mevzuat çalışmalarına hız verilmiş, bu çerçevede, çevre kanunu, enerji
verimliliği kanunu, yenilenebilir enerji kanunu ve bunlara bağlı alt mevzuat yürürlüğe
girmiştir.
Araçlarda kullanılan yakıt kalitesinin iyileştirilmesi ve biyoyakıtların kullanılması, yeni
teknoloji ürünü motorlara sahip taşıtların kullanılması, eski araçların trafikten çekilmesi,
büyük şehirlerde toplu taşımacılığın teşviki için metro ve hafif raylı sistemlerin kullanımının
hızla yaygınlaştırılması, hızlı tren hatlarını da ihtiva eden demiryolu ağının arttırılması ve
iyileştirilmesi ile ulaştırma sektöründe önemli uygulamalar başlatılmıştır.
Sanayi sektöründe, başta çimento ve demir çelik tesisleri olmak üzere enerji verimliliğinin
artırılması, daha kaliteli yakıtların ve alternatif yakıtların kullanımı yönünde çalışmalar
başlatılmıştır.
Atık sektörüne yönelik olarak, öncelikle atıkların kaynağında azaltılması, geri kazanılması,
düzenli depolanması ve oluşan deponi gazının enerjiye dönüştürülmesi çalışmaları
yaygınlaştırılmaktadır.
Yutak alanlara ilişkin olarak ülke çapında başlatılan Milli Ağaçlandırma Seferberliği
çerçevesinde 2008–2012 yılları arasında toplam 2,3 milyon hektar alanın ağaçlandırılması
hedeflenmiştir.
Türkiye Sözleşme kapsamında sera gazı emisyonlarının azaltılması gayesiyle geliştirilen
politikalar ve tedbirlerin uygulanmasına yönelik olarak küresel çabaları kendi imkânları
ölçüsünde desteklemektedir ve sürdürülebilir kalkınma ilkesi çerçevesinde ekonomik
kalkınmasını devam ettirme kararlılığındadır.
Türkiye, 7. Taraflar Konferansında alınmış olan 26/CP.7 numaralı karar ve bu kararı
destekleyen yukarıda belirtilen hususlar doğrultusunda, bugünkü şartlarda, sayısal bir emisyon
azaltım veya sınırlama hedefi almaksızın hali hazırda yürüttüğü faaliyetler çerçevesinde
gönüllü emisyon azaltım yaklaşımını sürdürerek Kyoto Protokolüne taraf olma girişimlerini
100
T. C. ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI
başlatmıştır. 2012 sonrası dönemde de, hakkaniyet ilkesi ve özel şartlarımız göz önünde
bulundurularak, iklim değişikliği yönetimi mümkün olabildiğince uygulanabilir olmasını ve
her ülkenin şartlarını dikkate alacak ve iklim değişikliği ile mücadele konusundaki çabalarına
katkı sağlayacak esnek ve çeşitli düzenlemeler içermesini temenni etmekteyiz.
Diğer taraftan, Türkiye, üç tarafının denizlerle çevrili olması, Doğu Akdeniz Havzasında yer
alması ve Akdeniz iklim özelliklerinin geniş bir alanda görülmesi, kurak ve yarı kurak
alanlarının yanında alçak konumlu kıyı alanlarının bulunması, tabii afetlere temayül gösteren
bölgelerinin olması, kuraklığa ve çölleşmeye karşı hassas alanlara sahip olması gibi sebeplerle
küresel iklim değişikliğinin olumsuz etkileri yönünden yüksek risk grubu ülkeler arasında
kabul edilmekte ve bu çerçevede iklim değişikliğinin olumsuz etkilerine karşı yürütülecek
olan uyum çalışmalarına ihtiyaç duyulmaktadır.
Hükümetimiz yukarıdaki bölümlerde kısaca izah edildiği üzere küresel ısınma ve iklim
değişikliği senaryolarını dikkate alarak su kaynaklarının yönetim ve planlanması, sera gazı
emisyonlarının azaltılması, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının arttırılması, yutak
alan olarak adlandırılan orman, mera ve sulak alanların mevcutlarının korunması ve
geliştirilmesi, modern sulama tesislerinin hızla tamamlanması, içme ve kullanma suyu, katı
atıkların bertarafı, atıksu arıtma tesislerinin inşası, erozyon kontrolü, orman yangınları ile
mücadele, raylı ulaşım ve toplu taşımanın yaygınlaştırılması, şehirlerimizin pek çoğunda
doğal gazın kullanımın sağlanması, şehirlerde ısıtma maksadıyla kullanılan kömürlerin
kalitesinin yükseltilmesi, trafikten kaynaklanan emisyonların azaltılması ve vatandaşlarımızın,
bilhassa öğrencilerin küresel ısınma, iklim değişimi ve çevrenin korunması konularında
eğitilmesi gibi pek çok hususta faaliyetlerini hızla yürütmektedir.
101
T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI EKİM ‐2008