ABDULHAK EL-iSLAMI`fflN (XIV.

Dini Ara~urmalar, Ocak-Haziran 2017, Cilt : 20, Say1: 51 , ss.63 - 86
DOl: !0.15745/da.323888
.
• 63
ABDULHAK EL-iSLAMI'fflN (XIV.-XV. yy)
EL-HUSAMU~L-MEMDUD ADLI.
YAHUDiLiGE REDDiYESiNiN DEGERLENDiRiLMESi"'
Hatice DAGHAN"""
Oz
Yahudi astlh mtihtedl bir bilgin olan Ebu Muhammed Abdiilhak el-isHlrn1
el-Magribt, XIV. ve XV. yi.izydlar arasmd& Fas'm Sebte ~ehrinde y~arru~t1r.
EI-islaml, Mtisliiman olduktan 16 y1l sonra el-Husamu'l-Memdtld fi'r-Redd
ale'l-YehCtd adh Yahudilik hakkmdaki reddiyesini ·kaleme alrru~ur. Be~ boliimden ?lu~an bu eserde, be~airu'n-niibiivve, nesih, tahrif ve tecsim gibi Yahudilik hakkmdaki temel reddiye konularmm hernen hepsine sistematik bir
~ekilde yer verilmektedir. Yahudi dint v.e sosyal hay~u hakkmda aynnuh bilgil~rin de yer aldigt reddiyede, diger reddiyelerde gortilmeyen ozglin deliller
bulunmaktadJr. Bu baglamda el-Husamu'l-Memdud, kapsamJ geni~ bir reddiyedir. Bu makalede, Ttirk~e akademik bir ~a!J~maya konu olmayan Yahudi
kokenli Mtisltiman bir a.Jim ve Yahudilik ele~tirisi incelenerek Ttirkiye'deki
akademik ~evrelere tanJti!mJ~ olacakttr.
Anahtar
Kelimeler: Abdi.ilhak el-islanu,
Be~airu'n-Niibiivve, Nesih, Tahrif ve Tecsim.
el-Husamu'l-Memdud,
"' Bu makale, 14.10.2016 tarihinde savundugumuz "Abdtilhak el-islami'nin ·eiHusamu '1-Memdfid fi 'r-Redd ale'!-Yehfid isimli'Reddiyesinin Analizi" adh tezden
tiretilmi~tir.
·
""" Ankara Universitesi ilahiyat Faktiltesi Dinler Tarihi Anabilirn bah Doktora
Ogrencisi, [email protected]
64 • ABDOLHAK EL-ISLAMf'NiN (XIV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMDOD ADLI
YAHUDiLIOE REDDIYESINiN DE0ERLENDIR1LMESI
Abstract
The Evaluation of Abd Al-Haqq Al-Islami's(14th-1Sth century) Polemic
Against Judaism: Al·Husam Al·Mamdcld
Abu Mul)ammad 'Abd al-I:Iaqq al-Islanu al-Maghribi lived in Ceuta,
Morocco during the 14th-15th centuries. Towarqs the end of 14th century, at
the age of 40, he had converted from Judaism to Islam. After sixteen years of
his conversion, approximately between 1393 and 1396, al-Islanu wrote his
polemic against Judaism in Arabic entitled al-Husam al-Mamdad fi 1-Radd
'ala al-Yahad (The Outstretched Sword for Refuting the Jews) or al-Sayf alMamdl7dfi l-Radd -'ala Ahbtir al-Yahad (The Outstretched Sword for Refuting
the Rabbis of the Jews). His work consists of five chapters and all chapters
were presented systematically by 'Abd al-l:laqq al-Islapu. Tahrif (distortion),
tabdil (alteration), naskh (abrogation), tajsim (antropomorphism) and bashair
af-nubuwwah (predictions for the Prophet Muhammad) are the main issues of
al-Hustlm al-Mamdad.
al-Husam al-Mamdad informs us about religious and social ·life of Jewish
society. It has also new data which never seen before in other polemics. In this
respect, al-Husam al-Mamdad deserves attention. al-lslamr used To~ and
the Jewish prayer books while he was advocating his claims about Judaism.
He was loyal to tl}e text of Torah most of the time. But in the texts that predictions for the Prophet Muhammad, he arbitrarily added words or changed the
texts. Therefore, the reader is suspicious about the authenticity of the other
arguments presented in the polemic. In this article, al-Islarni's polemic, in the
context of Jewish and Islamic sources, will be examined and evaluated and
he will be introduced to Turkish acade~ia, on whom no study has y~t been
carried out in Turkish.
Keywords: Predictions for the Prophet Muhammad (Bashair al-Nubuwwah), Abrogation (Naskh), Distortion (Tahrif), Antropomorphism
(Tajsim).
GiRi~
Ebu Muhammed Abdtilhak el-islami el-Magl'ibi, XIV. ve XV. ytizyJllar
arasmda Meriru Devleti 1 zamarunda Fas'm (Magri b) bir §ehri alan Sebte'de2
1196-1465 y!llan arasmda Magrib'de hUktim stiren bir Berber! Hanedanhgt'dtr. Ayrmttlt
bilgi i~in bkz. (Ceran 2004: 192-199).
Hatice DACiHAN • 65
y~anu§ Yahudi asllh mtihted! bir bilgindir (el-islfuni' 1998: 28-29; Perlmann
1940: 174-175). El-islami"nin hayatJ ve eserleriyle ilgili kaynaklardaki bilgile~ smuhd.tr. El-islfuni''nin dogum ve oltim tarihi hakkmda net. bir bilgi
bulunmamakla birlikte, elimizdeki bilgilere gore o, tahmini olarak 1330'lu
y1llarm sonunda dogmu§ ve XV. yi.izyllda vefat etmi§tir.3 0, eserinde omri.intin kuk senesini batJI bir hayat i~inde ge~irdigini ve tal_criben lark y~uida
Mtisltiman oldugunu ifade etmektedir (el-islfuni' 1998: 122; el-islfuni' 2001a:
64). El-islfuni''nin egitim durumu ve hocalar1 haklanda kaynaklarda herhangi
bir bilgi bulunmamakla birlikte, onun kendisi i~in §eyh, fakih, iilim, el-hzbr
(Yahudi din bilgini) ve imam gibi slfatlan kullanmasJ, bu konuda baz1 ~Ika­
nrnlar yapmanuz1 saglamaktad1r. (el-islam11998: 7,. BIJ ifadeler, onun ihtida
etmeden once Yahudi bir din bilgini, Mi.isl timan olduktan sonra da islam atimi
olduguna i§aret etmektedir. Eserinde ifade ettigi i.izere, onun islam'a girmeden
once Yahudi bilginlerle tartl§malar yapffil§ olmas1 da ilim sahibi oldugu fikrini desteklemektedir (el-islfuni' 1998: 46; el-islfuni' 200la; 38). El-islfuni''nin
ibranice Tevrat metinlerini Arap alfabesiyle vermesi ve Arapc;aya terctime
etmesi ii:Ise, ibraniceye a§inaligmJ gostermektedir. Nitekim o, el-Husamu'lMemdttd'da yaygm olanm aksine Yahudilikteki baz1 kav·ramlarm ibranice hallenni kullanmalctadu.
El-islfuni''nin hi linen tek eseri, genelde Yahudilere, ozelde Yahudi din bilginlerine kar§I yazdrru§ bir reddiye alan el-Husiimu 'l-Memdildfi 'r-Redd ale' lYe had veya diger ad.tyla es-Seyfu'l-Memdadji'r-Redd ala Ahbiiri'l-YehUd'dur.
0, bu eserini, Mi.isli.iman olduktan on alt1 yd sonra (el-islam1 1998: ~; el-islam1200 1a: 25) yakl~1k 1;393-1396 ydlar1 arasmda kaleme almi§tir (Perl mann
1940: 190-191). el-Husiimu'l-Memdud'un farkl1 el .yazmalar1 incelendiginde
el-islfuni''nin kendisini bu eseri yazmaya te§vik eden iki farkii ki§iden soz
ettigi gori.ilmektedir. Daha eski tarihli oldugu tahmin edilen yazmaya gore bu
2
Sebte, giinilmUzde tspanya'nm hakimiyeti altmda bulunan ve Fas'm kuzeyinde Cebelitank
BogazJ'ntn Akdeniz'e a¥Jlan kesiminde yer alan bir §ehirdir. Tarihte, Sebte Miislilmanlann
eline ge¥tikten sonra ilnli, fikri ve ticari a¥Jdan onemli bir merkez haline gelmi§tir ve orada .
ogrenim gorenler bUtUn Magrib'de takdir edilmi§tir. $ehir, el-lsl!ml'nin ya§3d1g1 donemi
de i¥ine alan 1274-1415 y1llan arasmda M~rini Devleti'nin hakimiyeti altmda kalrru§Ur.
Ayrmuh bilgi i¥in bkz. (Ceran 2009: 258-260).
3
Reddiye litetatUrU alanmda bir ba§yap1t olan Polemische und Apologetische Literatllr in
Arabischer Sprache zwischen Mus limen, Christenund juden adh eserin yazan Moritz Steinschneider, elindeki verilere dayanarak, el-lslanli'nin alUm tarihini 1390 olarak vermektedir (Steinschneider 1877: 125) Ancak daha sonra ortaya ~1kan el yazmas1, el-islami'nin
eserini 1393-1396 tarihleri a.rasmda bir zamanda yazwl!Jru dU~UndUrmektedir. Dolay•s•yla
onuo el-isl!ml'nin 1390'da tilmU~ oldu~una da.ir verdigi bilgi hatah gorilnmektedir.
66 • ABDOLHAK EL-ISLfi.Ml'NiN (XIV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMDOD ADLI
YAHUD1Li0E REDDIYESININ DE<lERLENDIRILMESI
ki~i,
Mer1n1 hacibi Ebu'I-AbbasAhmet ei-Kabrull'nin oglu, Mer1ruveziri Ebu
ZeydAbdurrahman iken, b~ka bir el yazmasmda bu ki§i Sebte §ehri ogrenciJeri olarak kar§Jrruza ~akmaktadlr (el-islfunl1998: 12-13; el-1slfun12001: 26).
Nitekim bm ~tJrmacdar, Ebu'I-Abbas A~et el-Kabruil'nin ve ailesinin
idam edilmesinden sonra, el-isl~rn!'nin siyasi sebeplerden dolay1 eserini yazma sebebini degi~tirmek durumunda kaldJglm dti~tinmektedirler (Perlmann
1940: 191).
el-Husamu'l-Memdlid Arap~a kaleme almrru§ olup sade ve anl~1hr bir
dili vardu. EI-islfunl'nin konularmJ ele al1rken kullandigJ b~bca kaynakTevrat metinleridir. 0, Arap harfteriyle yazd1g1 ibranice Tevrat metinlerine ayn ca
terctime ve ~erh eklemi§tir. Ancak onun bu transkripsiyonlan her ne kadar
orijinaline yakm olsa da telaffuzu kolayl~tJrma ~abasmdan dolay1 i~erisinde
baz1 hatalar bannd1rmaktadu. Bu durum, eserin el yazmalarJ arasmda belirgin
farklar4 bulunmasma neden olmu§tur (Perlmann 1940: 176). EI-islfunl, Tevrat
metinleririin yaru s1ra eserinde Kur'an-1 Keri'm'den ayetlere de yer vermektedir.
el-Husamu'l-Memdtid'un ul~abildigimiz kadar1yla ti9 adet edisyon kritigi/tahkiki bulunmaktadu. Eser, ilk olarak ispanyolca ~eviri ve notlanyla
birlikte EsperanzaALfonso tarafmdan 1998 ydmda Madrid'de ne§redilmi ~tir.
Daha sonra Abdtilmec!d Hayrut ve Orner Vefik ed-D~Ok tarafmdan ayn ayn
2001 ydmda Beyrut' ta Arap~a dipnot ve a9Iklamalarla ne~redilmi~tir. Eserin
gtintimtize u1~an el yazmalar1 Fas, ingiltere, Suudi Arabistan ve Tunus olmak
tizere ~e~itli tilkelerin ktittiphanelerinde yer almaktadn. Bu yazmalann her biri
farkh tarihlerde istinsah edilmi~ olup ul~llabilen en eski el yazmasJ, hicri
1075 yiima, en son el yazmas1 ise hicri 1402 y1lma aittir. Ttim bu bilgilerden
yola 91karak el-Husamu'l-Memdt?d'un en azmdan y'azarm kendi cografyasrnda yay1larak gtintimtize kadar ul~an onernli bir eser oldugu kanaatine varmak
mtimktin gortinmektedir.
el-Husamu'l-Memdlid, be~ baptan/boltimden olu~makta ve her bap kendi
i9erisinde fasdlara aynlmaktadu. El-islfunl bu baplarda Yahudilik hakkmda
yaztlan reddiyelerde ele alman temel konularm hemen hepsine sistematik bir
§ekilde yer vermektedir. Bu baplar; be~airu 'n-niibiivve, nesih, tahrif ve tecsim,
Yahudilerin nebilere iftiralarJ ve Mtisltimanlara beddualan, Hz. Muhammed'in
Tevrat'ta ve Yahudilerin dualarmda tazimi ve isra hadisesidir.
4 el-Husamu'l-Memdrld'un edisyon kritigini yapan Esperanza Alfonso, bu farklan, tilm el
yazmalanm kar§da§tJrarak aynntdJ bir §ekilde gostermektedir (el-lslami 1998: 111-144).
H~tice DAGHAN • 67
Be§3.iru'n-Niibiivve
,,
El-islarn.J, el-Husamu'l-Memdud'un ilk babllli Yahudilik hakk.mda ya:ZJlan reddiyelerdeki en onemli konulardan biri alan befdiru'n-nubuvveye ayJrnU§t.Jr. Be~airu'n-niibiivve, Hz. Muhammed'in peygamberliginin Tevrat ve
incil'de ya:ZJh oldugunu haber veren Kur'an beyanatmdan yola ~1kan Islam
alimlerinin, bu durumu karutlamaya ~a1J§Jrken kullaneugi delillerdir (Aydm
1992: 549; Aydm 1998: 184). El-islanu, el-Husamu'l-Memdud'un btiytik
bir kJsrruru bu konuya tahsis etmekte ve pek ~ole delil sJra1amaktad.Jr.5 Onun
befdiru'n-nubiivve konusunda kullandJgJ ilk delile reddiy~ geleneginde neredeyse hi~ yer verilmemektedir (Lazarus-Yafeh 1992: 106).'Bu deli!, ara§t.Jrmactlar tarafmdan olduk~a ilgin~ ve dikkat c;ekici olarak degerlendirilmektedir
(Perlmann 1940: 180). EI-islanli, I.KraJlar 20:6 ve 22:35'teki mahmad eyneyha "goztinde ho~ alan" ifadelerine dayanarak israilogullart'run kral1 Ahab'm
ashnda .islam'a inanan biri oldugunu iddia etmektedir (Lazarus-Yafeh 1992:
107).6 Btiytik bir ihtimaJJe onu bu ~1kar1rru yapmaya iten ~ey, metinde yer alan
ibranice Mahmad kelimesini Muhammed olarak okumasJdtr (Lazarus-Yafeh
1992: 125). Ancak ibranice'ye ~ina birisi olarak·el-islamt'nin, bu kelimede
Hz. Muhainmed'den bahsedilmedigini bilmemesi imkanstzdtr. Muhtemelen
Mtisltimanlarm Ibranice bilmemeleri ve el-islarn.J'nin yazdJidarmJ kontrol
edemeyecek olmaJa.tJ, onu ibranice metinler konusunda gayriciddi oynamaJar
yapmaya sevk etmi~tir.
El-islanli'nin anlat.Jrruna gore, Rum kral1 ibn Hadad7 , say1s1 bilinmeyen
bir ordu ve otuz iki sultanla blrlikte gelerek KraJ Ahab'1 ~omron8 §ehrinde
muhasara aJtma aJrru~t.Jr. ibn Hadad, Kral Ahab'tan elindeki ttim maJlarJru,
evlatlartru ve Uzerinde '_'Allah'tan b~k.a ilah yoktur, Muhammed onun el~isi­
dir" yazan sancagtru kendisine vermesini istemi§tir. Bu sancak, KraJ Ahab'm
gittigi her sav~tan zaferle donmesini saglamaktayd1. _Kral Ahab maJlarJ ile
evlatlanru yermeyi kabul etmi§ fakat sancag1 vermerni§tlr. Sancagm gonderilmedigini goren Rum kraJJ sinfrlenerek diger gonderilenleri de kabul etmemi§
5
El-islami'nin be~liiru'n-niibiii'Ve konusunda verdigi rum omeklerin degerlendinnesi i~in
bkz. (Daghan 2016: 48-69).
·
6 Bir gorti~e gore el-lslanli, .bu ~Jkanm1ru, bahsi ge~en ibranice ifadelerin yer ald1gJ Tevrat
pasajlan hakklndaki Midra~ik a~Jklamalara dayandmru§ olabilir. Bu pasajlarda Kral Ahab
ve Rum krah Ben Hadad arasmda ge~en olay anlatilmaktadJr (Lazarus-Yafeh 1992: 106107; Mazuz 2016: 122).
7
Bu isim, Tevrat'm Yeni ~evirisi'nde Aram kral!, eski ~evirisinde Suriye krah olarak yer .
almaktaciJr. Bkz. (l.Krallar/20: 1).
68 • ABDOLHAK EL-ISLAMI'NIN (XIV.-XV. yy) £L-HUSAMU'L-M£MD0D ADLI
YAHUDILI(JE REDDIYESlNiN DE0ERLENDiRiLMESl
ve Kral Ahab' m i.ilkesini yalap ytkacagma ve evlatlanru esir abp oldi.irecegine
dair yemin etmi~tir. El-islfunl'ye gore, bu olaym I.Krallar 20:6'daki metni
~udur: "Yarm senin evini ve kullanrun evini .ar~tlrmak i.izere kullarJffil gonderecegim, o vakit Muhammed senin inayetinde· idi, onu elleriyle abp goti.irecekler." Bu olaym tizerine o asnn nebilerinden biri Kral Ahab'a gelerek
§Un!arJ soylerni§tir: "Korkma! Allah'a ve onun nebisi Muhammed'e (s.a.v)
olan imaruna tevekki.il et. 0 , melikler kar§Ismda sana yard1m edecek ve onlar1
hezimete ugratmaru saglayacak. ~i.iphesiz ki Allah, Muhammed'e (s.a.v) ve
onun dinine iman edeni telef etmez." Sonuyta Kral Ahab Allah·,m yardJmJyla
ibn Hadad'! ve ordusunu hezimete ugratffil~ti r (el-islarru 1998: 19-25; el-isIarru 200la: 29-31).
El-islarru'nin dile ge"tirdigi bu olay, I.Krallar 20:1-34 arasrnda anlatilmaktadu. Ancak el-islanu'nin anlatimiyla Tevrat'm ifadeleri arasmda onemli
farklihklar oldugu ~ikard1r. ilk farklihk, ibn Hadad'm Kral Ahab'a ·saldm
sebebinde gori.ilmektedir. Tevrat'ta i.izerinde kelime-i tevhidin yazJ!J oldugu
bir sancaktan soz edilmemekte ve saldm sebebi olarak ibn Hadad'm Kral
Ahab ve gorevlilerine ait olan ti.im degerli §eyleri al1p goti.irmek ist~mesi zikredilmektedir. ikinci olarak el-islarru'nin iddia ettigi gibi I. Krallar 20:6'da
Hz. Muhammed'in ismi yer almamaktadir. Onun Muhammed olarak yevirdigi mahmad eyneyha aslmda "gozi.inde ho~ olan" anlamina gelmektedir. Buna
gore metnin dogru yevirisi §U §ekildedir: "Fakat yarm bu vakitlerde sana kullarJffil gonderecegim ve senin evini ve kullar1run evlerini ~tlracaklar ve
vaki olacak ki, senin gozi.inde ho~ olan her ~eyi elleriyle tutup goti.irecekler."
(I.Krallar/20:6).9 Uyi.inci.i farkl1hk ise, Kral Ahab'.1 teselli iyin gelen nebinin
sozlerinde ortaya yikmaktadu. EI-islarru metne eklemeler yaparak nebinin
Kral Ahab'a "Korkma! Allah'a ve onun nebisi Muhammed'e (s.a.v) olan imaruna tevekki.il et. 0, melikler k~JSJnda sana yard!rn edecek ve onlart hezimete ugratmaru saglayacak. ~i.iphesiz ki Allah, Muhammed'e (s.a.v) ve onun
dinine iman edeni telef etmez." dedigini iddia etmektedir. Tevrat'a gore ise
nebi Ahab'a ~oyle hitap etmektedir: "Rab ~oyle diyor: Bu bi.iyi.ik kalaba!Igi
gordi.in mi.i? i~te, bugi.in pnu senin eline verecegim ve bileceksin ki, ben Rabbim." (I.Krallar/20:13). Sonuy olarak el-islanu, keyfi tasarruftarda bulunarak
be§airu'n-niibiivve'ye delil getirme adma metinde oynama yapmaktadJr. 10
8
Bl! isim, Tevrat'ta Samiriye olarak yer almaktadtr. bk.z. (I.Krallar/20:1). Samiriye'nin ibranice kar~th~t $omron'dur (~dam 2010: 130).
9
Makalede yer alan Tevrat altnlllannda Kitab-t Mukaddes'in eski yevirisinden faydaiamlmt~ttr.
10 El-!sHimi'nin Tevrat referanslanndaki farkhhklann aynnlth ' degerlendirmesi iyin bk.z. .
(Daghan 2016: 109-115).
Hatic~ DAGHAN • 69
EI-islanu, Kral Ahab ve ibn Hadad ile ilgili anlattlgi bu olaym o donemde y~ayanlai arasmda me~hur oldugunu ve baz1 ki~ilerin bu olay seb~biyle
iman ettigini iddia etmektedir. 0, Kra1 Ahab'm Yahudilerin onemli ~ahsi­
yetlerinden oldugunu fakat Hz. Muhammed'e iman edince onlann nezdinde
en btiyi.ik kafirlerden sayJ!digmJ ifade etmektedir. Bunun yam ma el-islarn1,
I.Krallar 22:35'te yer alan "Ve cenk o gtin artt1 ve Suriyelilere/Aramhlara
kar~1 kral1 kendi cenk arabasmda durdurdular." ctimlesini degi~tirerek "Melik Muhammed'i zikrediyor ve Rumla sav~1yordu." ~eklinde aktarmakta ve
buna dayanarak Kral Ahab'm Mtisltiman olarak 6ldtigtinti de iddilan arasma
eklemektedir. El-islami'ye gore bu pasaj. Hz. Muhammed'in Tevrat'ta zikredildigini ve Kral Ahab' m Mtisltiman olmas1 sebebiyle Rum kralma kar~I zafer
kazandJgJm da karutlamaktadJr. Ancak Yahudiler ttim bunlar1 bildikleri halde
inkar etmektedirler (el-islam11998: 25-27; el-islfun12001a: 31-32).
EI-islanu'nin Ahab' m Mijsltiman olduguyla ilgili iddias1run dogru olmas1
mtimktin gortinmemektedir. Kral Ahab'm MO. 871-852 yJllarJ arasmda kralhk yapt1g1, Hz. Mubammed'in ise, MS. 610-632 ydlar1 arasmda peygamberlik yapt1g1 dti~tintildUgtinde ortada bariz bir kronoloji sorunu oldugu ay1kt1r.
Bu durumda el-islami'nin "Mtisltiman" ifadesiyle '!tevhide inanan" manasm1
kastettigi ihtimali du§tintilebilir. Tevrat'm I.Krallar boltimtinde Kral Ahab'm
htiki.imranhk donemi anlatJimakta ve peygamber ilya'yla olan ili~kisine yer
verilmektedir. Ancak soz konusu metinlerde Krai Ahab'm ilya'ya·ve tevhide
inand1gma dair berhangi bir ifade bulunmamaktadJr. Aksine Tevrat'a gore Kral
Ahab, putperest olarak ya~ay1p putperest olarak olmti~ ve kamru kopekler yalarru~tlr (I.Krallar/22:37-38). islam kaynaklarma bakddJgmda ise, Kur'an'da
ve hadislerde Kra1 Ahab'tan bahseden dogrudan veya dolayh herhangi bir ifade yer almamaktadJr. Ancak Kur'an ve hadisler dJ~mdaki islamiliterattirde,
Kral Ahab ve Hz. ilyas hakkmda ilginy rivayetler yer al,maktad1r. Bu rivayetlere gore Kral Ahab bir donem tek tannya inamru~sa da putperestlige geri donmti~ttir (et-Taber:i: 461-462; Koksal 2004: 136-140; Harman 2000: 160-162).
DolayJsiyla el-islami'nin bu iddias1run Tevrat'ta da islam kaynaklarmda da
geyerli bir dayanag1 bulunmamaktadu.
El-islami, be§airu'n-niibiivve konusuilda kullandJgl diger defilde metinde bulunan "Mahmad" kelimesini Muhammed okuyarak Tevrat'ta Hz.
Muhammed'in isrrien· zikredildigini iddia etmek:tedlr. Bu Tevrat metni ~oy­
ledir: "Hangi ~eyi yapacaks1ruz, yoksa vadedilrni~ ve ~ahid olunmu~ gtinde
(klyamet gtintinde) haliniz nasd olur, hala bir felaketten bir digerine gidiyorsunuz ve naklediliyorsunuz. Mls1rhlar sizi esir aldJ, Rurnlular (Romalilar) sizi
..·
·. .
....:.··.
70 • ABDOLHAK EL-ISLAMl'NIN (XIV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMD0D ADLI
YAHUDILiGE REDDiYESININ DEGERLENDiRlLMESi
oldtirdti, Muhammed mallarmJZJ gasp etti, el-Kimeus 11 sizi kovdu/stirdti, diken
~adularuuzdad.Jr." 12 (~. Ho~ea/9:5-6). El-islaml'nin bu metin hakkmdaki
yorumlan olduk9a dikkat 9ekicidir. Ona gore bu .metin, Yahudilerin arkalannda hi9bir iz kalmayacak §eldld.e yok olacaklaruun karut.Id.Jr. 0, metne ekledigi
"Muhammed mallarmJZI gasp etti" ifadesini Hz. Muhammed'in Yahudilere
· para/mal cezas1 vermeyi emretmesi ~eklinde yorumlamaktadu. Bu durumda
el-islaml, Muhammed lafz1 Tevrat'ta yer almamasma ragmen burada da metne
ekleme yapmakta ve bariz bir §ekilde metni degi§tirmektedir. El-Islaml, metinde ge9en "diken" ile Yahudiler arasmda da ilgin~ bir benzetme kurm.aktad.Jr.
Buna gore, dikenin insanogluna zarar verdigi gibi Yahudiler de Mtisltimanlara
zarar vermektedirler. Bu ytizden Mtisliimanlar tarafmdan onlarm eserleri yok
edilip izleri silinmektedir (el-islaml 1998: 27-31; el-islaml 2001a: 32-33). Diken metaforu konusunda Yahudi asdh miihtedi bilgin el-Magribl'nin (o. 1175)
reddiyesinde ilgin9 bir aynntl yer almaktad.Jr. El-Magribi, Yahudilerin kendilerini tiztim salklmlanna, diger mil~etleri ise tiztim bagnun duvarlar1ru saran
dikenlere benzettikleri~ ifade etmektedir (el-Magribl 1964: 40). Yahudi ktiltiirii i9erisinde yeti~en el-islaml de muhtemelen Yahudilerin diger rnilletleri
dikenlere benzettigini bilerek eserinde bOyle bir delile yer: vermi§tir.
El-islami, Ho~ea 9:5-6'yi, onun devammda gelen "Onlarm ceza gtinleri
geldi, Hesap gtinleri 9att1. Bunu bilsin israil! Su9unuzun 90klugundan, dti~­
manltgtruzm btiytikltigti yiiztinden, peygamber aptal, ruhsal insan 13 deli sayddi." (Ho~ea/9:7) metninin·teyit ettigini belirtmektedir. 0 , Yahudilerin metinde
yer alan "deli" ve "aptal" sozleriyle Hz. Muhammed'i kastettigini dti~tinmek­
te ve bu sebeple onlara kar~1 dti~manllk ve bugzun arttig1ru ifade etmektedir
(el-islam11998: 31; el-islami 2001a; 33). EI-islaml'nin de ifade ettigi gibi,
Yahudiler tarafmdan }iz. Muhammed i9in "deli" manasmdaki me§uga tabirinin kullarurru bilinen bir ger9ektir (Steinschneider 1877: 302-303; Arslan~
2011: 208; Meral 2017: 124). Ozellikle Hz. Muhammed'in ismini kullanmak
11 El-isHimi, metinde _ge~en el-Kimeus'un bir Arap kabilesi oldugunu ifade etmektedir (el-lsUimi 1998: 30; el-lslami 2001a: 32). Onun el-Kimeus olarak ifade ettigi kelimenin orijinali
Kemo~'tur. Kemo~. Moab halkJrun ve onlarm ilalurun ad1du (Nicol 1915: 601).
12 El-islami'nin verdigi bu metin, Tevrat'ta ~u ~ekilde yer almaktad1r: "Ne yapacaks1ruz dini
bayramlarda, Rabbin bayram gUnUnde?YJkJmdan ka~salar bile, Mls1r bir araya toplayacak
onlan, Mof (Memphis) sizi gomecek, degerli giimU~ e~yalar1ru yabarul otlar saracak, diken
bitecek ~ad1rlannda."
13 Yahudiler, if ha-ruah "ruharu adam" tabirini, Hz. Muhammed i~in ruhsal dengesi ~e akJI
saghg1 yerinde olmayan anlarrunda kullanmaktadJrlar (Meral 2017: ·121).
Hatice DA(JHAN • 71
-.
·: ·.:~
istemeyen Orta <;ag Yahudi bilginleri, bu tabiri ~ok~a kullannu~lardu. 14 Nitekim Ma'ase Mahmat adh bir Yahudi efsanesinde, Ho~ea/9:7'de . bapsedi l en
ki~inin Hz. Muhammed olduguna dair bir inan~ ~:mlundugu gortilmektedir
(Meral 2012: 13-14). El-Magribi de reddiyesiilde "deli, mecnun" manalarma
gelen me§uga tabirini, Yahudilerin kulland1klanru ifade etmektedir (el-Magribi 1964: 67).
El-isHim1'nin Ho~ea 9:7 ile ilgili b~ka ~Jkanmlan da bulunmaktad.Jr. Ona
gore bu metin, Hz. Muhammed'in peygamberligini ve onun timmeti olan MtisltimanlarJ haber vermektedir. <;tinkii Mtisltimanlar daha onceki delilde ifade
edildigi gibi ktiftir tizere olan Yahudilerin mallarJru alrru~lardrr ve halen onlardan cizye ve hara~ almaktad.Jrlar. AyncaAllah katmdan indirilrni~ bir kitapta Hz. Muhammed'in ~agilanmas1 mtimkiin olmadJgi i~in bu metin, Tevrat'm
tebdil edilmi~ olduguna da bir delildir. Son olarak.el-islfunl, Ho~ea'run Hz.
Muhammed'den 1000 yd once y~amasma ragmen onun adtru haber verdigini
belirtmekte 15 ve bunu Hz. Muhammed'in ntibtivvetinin bir karut.J. olarak gormektedir (el-islam11998: 31-34; el-islam12001a: 33-34).
El-islfunl, be§diru 'n-niibiivve konusunda s1klJk.la ebced hesabm1 16 kullanmaktadu. Ona gore ebced hesabJ, Yahudilerin inkar edemeyecekle.ri bir kaidedir ve onlarfarzlar~ru bu kaide tizerine bina etmi~lerdir (el-islfunl 1998: 36-37;
el-islfunl 200la: 35): El-islfunl "ismail i~in duan kabul olunmu~tur. Onu sana
bereketli kllacagJz, onu ziyadesiyle (bim'od meod) ~ogaltacagJz ve onu nimetlendirecegiz ve ondan Muhammed'i ~akartacagiZ." 17 (Kr~. Tekvin/17:20)
metninde ge~en bim'od meod ifadesinin Hz. Muhammed'e delalet ettigini iddia etmektedir. <;tinkti, ebced hesabma gore bim 'od meod'un say1sal degeri,
Muhammed ismindeki gibi doksan ikidir (el-islarru 1998: 40-41; el-islarn1
2001a: 36). Bim'od meod ifadesi, el-Magribi, Kurtubi (o. 1273) ve Abdiis14 Orta 91g Yahudi bilginlerinin me§uga tabirini kullarumlan konusunda omekler i9in bkz.
(Steinsch~eider 1877: 302-303; Arslanta~ 2011: 208; Meral 2017: )24-128).
15 Ho~ea, MO. VIII. yuzytlda ya~arru~ birYahudi peygamberidir. (Robertson 1915: 1425). Hz.
Muhammed ise, MS. VI-VII. yiizytllar arasmda ya§adtgma gore (Fayda 2005: 408-409) ellslami'nin aralannda 1000 ytl bulunduguna dair verdigi bilgi yakla§tk olarak dogrudur.
16 Ebced hesabt yani Yahudilikteki adtyla gematria; lbrani alfabesinc;leki harflerin saytsal
degerine dayamlarak, bu saytlaim kabalistik sistemle yorumlanmast sonucu ortaya 91kan,
mistik-i~ari-batm1 yorumlamalarla olu§an, "agadik-midra{' olarak adlandmlabilecek bir
sistemdir (Topnik 2012~ 268-269). El-islarni'nin ebced hesabt haklandaki ayrmlJh 89tklamalan i9in bkz. (Daghan 2016: 58-61).
·
17 El-lslarni' nin verdigi bu metin, Tevrat' ta §U §eldlde yer almaktadu: "Ve lsmail' e gelince,
seni i~inim; i§te, onu mi.ibarek laldJm ve onu semereli edecegim ve onu ziyadesiyle 9Qgaltacagtm; on iki beyin babast olacak ve onu bUyUk millet edecegim."
72 • ABDULHAK EL-lSLAMl'NtN (XIV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMDOD ADLI
YAHUDILiOE REDDIYESlNiN DECiERLENDiRILMESI
selam el-Mtihtedl (XV.-XVI. yy) gibi reddiye mtiellifteri tarafmdan da ebced
hesab1 uygulanarak be§airu 'n-niibiivve konusunda deli! olarak kullarulmJ~trr
(T~ 2015: 249). Ahnttda ge9en "ondan Muham~ed'i ~1kartacag1z" ifadesi,
Tevrat metninde ge9meyip el-islfunl'nin eldemesidir.
El-islfunl'nin bu konuda kullandJgt bir diger delil, "Ve Rab/efendi Allah
Ahmed'i yarattlmr~lardan onceAden'deki bah9eye soktu" 18 (K~. Tekvin/2:8)
metnidir. El-islfunl bu metinle Allah'm Ahmed'i ttim mahlukattan evvel cennete sokacagmJ haber verdigini ileri stirmektedir. <;tinkti metnin ibranicesinde
yer alan gan lafzmm say1s1 Ahmed isminde oldugu gibi elli li9ttir. El-islfunl,
eger Yahudiler gan lafZiyla cennet kastediliyor derlerse, "Allah cenneti mahlukattan once cennete sokacak" gibi manttkh olmayan bir anlamm ortaya ¥1kacagrru veAllah' m kelarrurun bundan mtinezzeh oldugun~:~ ifade etrnektedir.
Ona gore, Yahudi atimler, Hz. Muhammed' in israilogullarmdan olacagJru dti~tindtilderi i~i n bu metni degi~tirmi~lerdir. DolayJSJyla ortaya iki soriu9 ¥Jkmaktadtr; ya bu metin Allah kelarru ..degildir ya da Hz. Muhammed Tevrat'ta
mtijdelenmektedir (el-islarru1998: 38-39; el-islfunl2001a: 35-36).
El-islam!'nin be§airu'n-niibiivve konusundak:i b~ka bir iddilisJ ise, Hz.
ismail ve Hz. ibrahim'le alakahd1r. Sara, Hz. ismail dogdugunda onu laskanmr~ ve Hz. ibrahim, Hacer ve ismail'i Mekke'ye gotiirene kadar ugr~rru~tJr.
Hacer Mekke'deyken oglu Ismail susaymca Allah ona bir melek gonderere.k
zemzem suyunu gostermi~ ve ~oyl e seslenrni~tir: "Kalk, oglun ismail'i kaldtr, ondan Muharnm~d ~1kacak (soyundan gelecek)." 19 (~. Tekvin/21 :18).
El-islfunl bu duruma.metnin ibranicesinde ge¥en le-goy gadol ifadesinin delalet ettigini ve deli! a¥Jk oldugu i9in a91ldamaya gerek duymad1g1ru ifade
etmektedir. El-islam!'ye gore, Allah, Hz. Muhammed'i Mekke'de yaratmak
istedigi i9in Hz. ismail'i orada yeti~ti~tir. (el-islam1.1998: 54-55; el-islam1
2001a: 40-41). Tekvin.21: 18'i benzer bir ~ekilde mtihted1 bilgin el-iskender1
(o. 1320) de reddiyesinde kullanmakta ve o·da "Ondan Muhammed 91kacak"
ibaresini metne eklemektedir. (el-iskender11903: 326).
El-islam!'nin diger bir iddiasma gore, Tevrat'ta Hz. i brahim'in Mekke'de
dua ettigi/namaz laldrgt anlattlmaktadJr. El-islfunl bunu, "Ibrahim gezilerinden ~ogunda Mekke'ye giderdi."20 (Kr~. Tekvin/12:9) metninin ibranicesinde
18 El-lstaml'nin verdigi bu metin, Tevrat'ta §U §ekilde yer a!maktadJr:"Ve Rab AJlah §arka
dogru Aden'de bir bah~e dikti; ve yapt1g1 adarru (Adem'i) oraya koydu."
19 El-lslfuni'nin verdigi bu meti n, Tevrat'ta §U §ek.ilde yer almaktadrr: "Ka!k, 90cugu kald1r ve
onu kendi elinde tut, gUnkil onu biiyUk millet yapacag1m."
20 El-lslfuni'nin verdigi bu metin, Tevrat'ta §U §ekilde yer almaktadu: "Ve Abram gitgide Cenuba dogru gog ediyordu."
Hatice DAGHAN • 73
gecren hannegba lafzmdan 91karmaktadJr. Hannegba ifadesi Negev' e yani giineye dogru anlamma gelmektedir. Ona gore, hannegba ve Mekke'n!n ebced
degerleri birbirine e~ittir. EI-islfuni, Tekvin/12:9'u delil olarak kullanmasmm
diger sebeplerini de ~oyle a~Iklamaktadu:
. .-'. .
Yahudiler, ibrahim'in dininden/milletinden .olduklanru ve bununla digerlerinden daha oncelikli olduklanru
iddia etmektedirler. Hz. ibrahim, Mekke'de n~az kliardJ/dua ederdi ve oraya giderdi. Yahudiler ise, Mekke'yi
. hi~bir ~ekilde zikretmemektedirler. Bu yiizden onlarm
sozleri, halleriyle creli~mi~ ve dayanaks1z iddialan amelleriyle uyu~maz olmu~tur. DolayJsiyla Hz. ibrahim'e tabi
olanlar Miisliimanlardir. Hz. Muhammed'in iimmetinden
b~ka Mekke'yi ziyaret eden, oraya itina gosteren ve oraya
. yolculuk yapan iimmet bulunmamaktadir (el-isHim11998:
55-57; el-islam12001a: 41).
EI-islfuni'nin her iki delilde de kullandJgi "Mekke" ifadesi dikkate deger bir ayrmtJdJr. Tevrat'ta ibrahim'in, ismail ve Hacer'.i Paran'a gotiirdiigii
ifade edilniektedir (Tekvin/21:21). EI-islami' ise, islam literatiiriindeki anlatJmJ esas alarak Hz..ibrahim'in onlar1 Mekke'ye gottirdiigiinii (ibrahim/14:37)
soylemektedir. Nitekim Hz. ibrahim'in SJk SJk Mekke'ye gidip geldigi bilgisi
islam kaynaklarmda yer alan bir husustur. 21 Yahudi kaynaklarmda da benzer
anlatJmlar yer almaktadu (Firestone 1990: 76-79). islam'J konu alan Orta ~ag
Yahudi kaynaklarmdan biri olan ve tahmini olarak dokuzuncu ytizy1lda olu~­
turulan Pirkey Rabbi Eliezer adh eserde, Hz. ibrahim'in oglu ismail'i ziyaret
icrin Mekke'ye gitmesi anlatJlmaktadir (Meral 2017: 19, 41). Bunun yan1 s1ra
islam reddiye geleneginde Mekke ile Paran arasmda sik~a ili~ki kuruldugu
.da goriilmektedir. El-Magrib1, reddiyesi ijhamu'l-Yehttd'da, Tevrat'm "Rab
Sina'dan geldi ve onlara Seir'den dogdu, Paran dagmdan parlad1 ve mukaddeslerin on binleri i~inden geldi." (Tesniye/33:2) metninden yola cr*ar:ik
Paran' m Hz. Muharnmed'in gonderildigi yer olan Mekke oldugunu fakat Yahudilerin, Paran Dag1'nm Mekke Dag1 oldugunu bilmediklerini iddia etmektedir. Ancak "Ve Paran ~olii'nde oturdu ye anas1 ona MISir diyarmdan bir kadm aldJ." metni de okundugunda Paran ~Olti'niin Hz. ismail 'in yerle~tigi yer
oldugu anl~IIin~dJr. Dolayisiyla el-Magribi' b~;~ metinlerin a~Jk bir ~ekilde
Hz. Muhammed'e delalet ettigini dti~tinmelktedir (el-Magrib11964: 34-36).
. 21 Peygamberler tarihi ve hadis kitaplannda Hz. ibrahim'in Hz. ismail'i ziyaret amac1yla
Mekke'ye s1k s1k gelip gittigi ifade edilmektedir (~t-Taber1256-257; ei-Buhar~nbiya:9).
74 • ABDOLHAK EL-iSLAMf'NIN (XIV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMDOD ADLI
YAHUDiLfCE REDDIYESININ DECERLENDiRlLMESI
El-lslarru, el-Husamu'L-Memdud'un be§inci babmda Tevrat'ta isra22 hadisesinin yer aldigmi karutlamaya ctalJ§maktadJr.23 Bu konuya islam reddiye
geleneginde pek sJk rastlanmamaktadJr. Miiellifbe§airu'n-niibiivve bahsinde
oldugu gibi burada da ebced hesabma ba§vurmaktadJr. 0, "Gogi.in bulutlan
arasmdaAdemogluna benzer birini gordiim, Muhammed dogdu, o yiice rabbe ·
ula§tJ ve onun huzuruna!ontine yakla§tJ." 24 (Kr~. Daniel/7:13) metninden bareketle, Daniel'in riiyasmda Hz. Muhammed'in bra yolculugunu gordi.igi.inii
iddia etmektedir. (_;iinkii ona gore, metnin ibranicesinde gecten hava vead (o
yi.ice rabbe ula§tl) lafzmm sayJsiyla Muhammed isrninin sayJSJ ebced hesabma
gore birbirine e§ittir (el-islam11998: 115-ll6; el-islarni2001a: 61). El-islarru,
Yeremya'run da Hz. Muhammed'i ve onun bra yolculugunu haber verdigini
iddia etmektedir. Onun buradaki argiimaru ise, "Onderleri kendilerinden biri
olacak ve kalplerinin tam ortasma yakm olacak. Bana yakla§acak, Muhammed bana yakla§ma konusunda kalbi en cesaretlidir, diyor Rab."25 (Kr~. Yeremya/30:21) metnidir. EI-islarru, Hz. Muhammed' den ba§ka ~a ula§an nebi
bulunmadigJ iyin bu metinde onun yi.icelik ve mertebe bakmundan tiim nebileri a§tlgm1 ifade etmektedir. Bu iddias1run delili ise, metnin ibranicesinde yer
alan kf mf h£1 ze ibaresinin saylSlyla Muhammed'in say1smm ebced hesabma
gore ayru olmas1dir (el-isla.mJ 1998: ll7-118; el-islarru2001a: 62).
Bu noktada Tevrat'ta Hz. Muhammed'in isra hadisesinin bulundugu~u
karutlamakla el-islarru'nin neyi ama~ladigJ sorusu akla gelmektedir. isra ve
Mi'nic hadiseleri birbirlerinin tamamlayJCJSJ olan iki olay olarak islam kiiltiiri.indeki yerlerini alrru§lardJr. isra, Hz. Muhammeq'in Mekke'den Kudiis'e
kadar gotiiri.ilmesini, Mi'rtic ise, buradan semaya yiikseltilmesini ifade etmektedir (Balc1 2016: 226-227). Kur'an-~ Kenm'de Hz. Musa'run israilogullarJru Mlstr'dan ylkarmast da esra fiili ·ile zikredilmektedir (Taha/20:77;
~uara/26:52; Duhan/44:23). Fakat Hz. Musa'ya nispet edilen bu fiil, yeryiizii iizerinde yi.iri.imek-gitmek §eklinde anl~Jlrru§ken, Hz. Muhammed ictin
22 SozlUkte "gece yUrUyU§li" anlarruna gelen lsra, Hz. Muharnmed'in bir gecede Mescid-i
Haram'dan Mescid-i Aksa'ya yapt1g1 yolculugu ifade eden terimdir. AynntJ!J bilgi i~in bkz.
(Yavuz 2005: 132-135).
·
23 El-lslami'nin bu konuda verdigi tUm omeklerin aynn!Lb degerlendirmesi i~in bkz. (Daghan
2016: 105-109).
24 El-islami'nin verdigi bu metin, Tevrat'ta §U §ekilde yer almaktadu: "Gece rUyetlerinde gordtim ve i§te, insan ogluna benzer biri goklerin bulutlan ile geldi ve gtinleri eski olana kadar
geldi ve onun 6nUne kendisini yakla§llrddar."
25 El-lsllimi'nin verdigi bu metin, Tevrat'ta §U §ekilde yer almaktadu: "Ve onlann reisi kendilerinden olacak ve onlarm hakimi iylerinden 91kacak; ve onu yakla§tJracag•m ve bana
yakla§Scak; ~UnkU bana yakla~maga kim cUret eder? Rab diyor."
Hatice DAGHAN • 75
isra suresi birinci ayette kullamlan fiil, metafizik-goksel bir seyahat olarak
anla§IlmJ~tlr. Bunun yan1 s1ra Mi'rac hadisesinin anlatildJgi rivayetlerde Hz.
Musa'run Hz. Muhammed'e akll hocahw yapt1g1 ve onu yonlendirdigi gortilmektedir. Hz. Musa'nm bu rivayetlerde etkin bir rol almasmm sebebi, birlikte
ya§ayan Yahudilerle Miisltimanlar arasmdaki kiiltiirel etkile~imin bir sonucu
olabilir (Balc1 2016: 337). Dolay1s1yla el-islanu, muhtemelen ya§ad1gf 9ok
kiiltiirlii ortamdan etkilenerek isra hadisesini be§airu'n-niibiivveye bir delil
olarak kullanmaktadn.
Nesih
Reddiye literatiirtinde iizerinde durulan onemli konulardan biri de nesihtir. islam alirnleri islam' m kendinden onceki ~eriatlar1 tamamen veya klsmen
neshettigini kabul etmektedirler (<;etin 2006: 579). EI-islanu de el-Husamu'lMemdad'da nesih ·konusuna 90k say1da delil kullanarak yer vermi~tir. 26 0,
Yahudiler "Biz Muhammed'in kitaburuzda bulundugunu kabul ediyoruz fakat
neshi kabul etmiyoruz." diyebilirler diye be§diru'n-niibiivvenin akabinde nesih babma yer verdigini ifade etmektedir (el-islarn11998: 60; el-islarn12001a:
42-43).
El-islanu'nin "nesih konusundaki ilk delili, Yahuciilik hakkmda yaziiffil~
reddiyelerde sikhkla kullarulan "Onlar i9in karde~leri arasmdan senin gibi bir
peygamber 91karacag1m ve sozlerimi onun agzma koyacag1m ve ona emredecegim her ~eyi onlara soyleyecek." (Tesniye/18: 18) metnidir. EI-islanu'ye
gor~ bu metin, Allah'm israilogullanrun karde~lerinden Muhammed admda
bir peygamber gonderecegine, onun ~eriauyla tUm ~eriatlim ve cuma giiniiyle
de Sebt giiniinii neshedecegine bir kan1ttlr. EI-islanu'ye gore, metinde ge9en
"senin gibi bir peygamber" ibaresi, Allah katinda tUm Yahudi peygamberlerin
Hz. Muhammed gibi kertm/faziletli olmas1 baklrrundan dogrudur. Ancak Hz.
Muhammed, nebilerin en faziletlisidir. Buounla birlikte inetniri devarrundaki
"sozlerimi onun agzma koyacag1m ve ona emredecegim her ~eyi soyleyecek"
klsm1, Hz. Muhammed'in en biiyiik mucizelerinden biri olan iimmflige i§aret
etmektedir. Bu durum, hem I:Jz. Muhammed'den sonra bir peygamber olmadJgi hem de o~dan ba§ka iimmt bir nebi olmadigi i~in delilin dogru oldugunu
gostermektedir. Aynca el-islanu'ye gore iimmtlik slfatl, Hz. Muhammed'in
faziletinin· de bir _gostergesidir. <;Unkii o, okuma-yazma ve hesap bilmedigi
26 El-lslanu'nin nesih konusunda verdigi tUm omeklerin degerlendirmesi i~in bkz. (Daghan
2016: 70-84).
76 • ABDOLHAK EL-iSLAMl'NiN (XIV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMDOD ADLI
YAHUDiLICE REDDiYESININ DECERLENDIRiLMESI
halde daha once hic;bir peygamberde gortilmeyen mucizeler gostermi~tir (el1slfun11998: 60-62; el-islami 2001a: 43).
El-islanu'nin Hz. Muhammed'in mucizesi olarak gordtigti iimmflik kavrami islam reddiye geleneginde onemli yer tutan bir konudur. Nitekim islam
a.JimJeri, "Onlar, yanlarmdaki Tevrat'ta ve incil'de yaz.1h bulduklarJ ResOle,
o timmi peygambere uyan kimselerdir." (Araf/7:57) ayetinden yola ¥Jkarak:
Tevrat'ta Hz. Muhammed'in bulunduguna dair deliller aramaya b~lami~Iar­
dJr. Hlristiyan asdh mtihtedi bir bilgin clan Ali b. Rabban et-Taberi (o. 861 'den
sonra), Kitabu'd-Din ve'd-Devle adh reddiyesinde e~i ve benzeri gortilmemi~
bir kitap olan Kur'an-J Kerim'in Hz. Muhammed'in en btiytik mucizelerinden biri oldugunu ifade etmektedir. Ona gore, Hz. Muhammed'in iimmf bir
peygamber olmas1 da Kur'an'm mucize oldugunu teyit etmektedir (et-Tabed
1973: 98-107).
El-islami"Benim ismimle konu~an bu peygamberi dinlemeyen ki~iyi ~tip­
hesiz ben cezalandJracagJm.. (Tesniye/18: 19) metnini de neshin bir delili olarak gormektedir. 0, metinde gec;en "o ismimJe konu~ur" ifadesine dikkat ¥ekmektedir. <;tinkti Hz. Muhammed'in ttim sozlerinin ve Kur'an-1 Kedm'deki
ttim surelerin b~mda "Bismillarurrahmanirrahlm" lafZI bulunmaktadrr. El-islami, Hz. Muhammed'den b~ka hi¥bir peygambere indirilen kitabm b~mda
bu lafZin yer alniadJgmi ifade etmektedir (el-islam1 1998: 64-65; el-islanu
2001a: 44).
El-islanu, Yahudilerin ban uygulamalarJyla Tevrat'1 neshetmi~ olmalarlrun da neshin varhg1run kan1t1 oldugunu belirtmektedir. Tevrat'ta Hz. Musa,
lsrailogullarma §eriauru amrmamalanru ve onu eksiltmemelerini vasiyet etmi§tir: "Size emrettigimiz emrin hepsini muhafaza edin, onu amrmaym ve
ondan eksiltmeyin." (T~sniye/12:32). Ancak el-islam1'ye gore Yahudilerin bu
emre .aykm pek yok uygulamas1 bulunmaktad1r. (el-islanu 1998: 67-68; el-islanu 2001a: 45). Omegin; Yahudiler, Hz. Musa'run §eriaunda ve ona indirilen
Tevrat'ta olmayan bayramlar ortaya ylkarrru§lardu. Onlar, " Rabbimiz, a.Jernin
sahibi Allah yticedir, hi~bir §eye muhtac; degildir, o ki farzlar1ru bize bah~etti
ve Haman suresini okumay1 tizerimize farz kddJ." metninden hareketle Purim
olarak adlandirdiklarJ Haman bayramiru dinlerine ekleyerek o gtin Haman
suresini okumay1 farz kabul etrni§lerdir. Bu arada el-islam1, vezir-i Arde§fr
Haman ile Hz. Musa arasmda bin seneden fazla bir zaman farki bulundugunu
da vurgulamaktadJr (el-islanu 1998: 70-71; el-islam12001a: 46).
El-islaml'nin Haman bayram1 olarak nitelendirdigi Purim Bayrami, Yahudiler tarafmdan diru motiflerle kutlanan bir bayrarndu (Unal 2008: 142).
Hati.ce DAOHAN • 77
Tevrat'ta Kral Ah~vero~'un b~veziri Haman'm Yahudileri Oldtirrneyi ama~­
ladJgi fakat Yahudi kokenli Krali~e Ester'in bunu engelleyerek Ya!'udileri
kurtard1g1 ve Ham~·~ oldtirtttigti anlatilmaktadJr. 27 Purim bayramJ bu olaym
arusma kutlanmaktad1r. EI-islaml'nin Haman suresinden kastJ, Yahudilerin bu
bayramda sabah ve ~am olmak tizere iki kere okudugu ve Harnan'la 'iigili
hadisenin anlauldJgi Ester Kitab1'dJr. el-Husamul'-Memdadhakkmda ayrmtJh bir makale kaleme alan Perlmann, el-islarni'nin Haman ile Hz. Musa arasmda bin seneden fazla zaman farki oldugunu soyleyerek Kur'an'm "Andolsun
ki biz Musa'y1 mucizelerimizle ve apa~1k bir delille Firavun'a, Haman'a ve
Karun'a gonderdik." (Mtimin140:23-24) ayetiyle farklnda olmadan ~eli~tigi~
ni iddia etmektedir. <;;tinkti bu ayette ge~en Haman, Firavun'un veziridir ve
Hz. Musa ile ~agd~tlr (Perlmann 1940: 184). Nitekim Orta <;;ag'da Yahudi
bir §lim olan $im'on ben Tsemah Duran (o. 1444) tarafmdan islarn'a reddiye
olarak yazllan Ke~et-u Magen adh risalede, Haman ile Musa ayru zamanda
y~1yor diyerek Mtisltimanlarm hatah bilgi verdikleri ileri stirtilmektedir.(MeraJ 2017: 63-64). Ancak Tevrat'ta ad1 ge~en Haman'la, Kur'an-1 Ker1m'de
ad1 ge~en Haman ayru ki~i degildir (Adam 2011: 31). Hz. Musa, tahminlere
gore, MO. XV-XIII. yiizyillar arasmda y~arnJ~tJr (Adam 2015: 71). Tevrat'ta
ifade edildigine gore Haman, Kral Ah~ve~o~' un b~veziridir (Ester/3: 1). Kral
Ah~vero~, yaygm gorii~e gore, MO. 485-465 yJllarJ arasmda gorev yaprru~
olan.Pers krah {. Xerxes'tir (Wilson 1915a: 81). Ancak bir b~ka gorii~e gore
Ah~vero~, MO. 465-424 ydlan arasmda htiktim stiren I. Xerxes'in oglu olan
I. Artaxerxes'tir (Wilson 1915b: 260). Artaxerxes, Arde~ir'in Grek~e halidir.
EI-islfunl'nin burada yaygm kanaatin aksine H_aman'm I.Artaxerses'in veziri
oldugunu soylemesi olduk~a dikkat ~ekici bir hl}sustur. DolayJs1ylaAh~vero~
ister I. Xerxes olsun ister· I. Artaxerses olsun Hz. Musa ile Tevrat'ta ad1 ge~en
Haman arasmda bin seneden fazla zaman farklrun oldugu bilgisi dogrudur.
Sonu~ olarak Perlmann'm iddiasmm aksine bu konu, el.-islarru'nin Yahudi tarihi hakkmda dogru bilgilere sahip oldugunu gostermektedir. Ayr1ca el-islami,
Yahudilerin Miisltimanlan hatal1 bilgi vermekle itham etmelerine de cevap
vermi~ olmaktad1r.
El-islfunl'nin Tesniye 12:32 baglantinda degerlendirdigi Yahudi uygulamalarmdan biri d~ Sebt ($abat) giiniidiir. 0, Yahudilerin Sebt giinti hakklnda
tutars1z davraru~Iarda bulunduklarJru ifade etmektedir. <;;unkti Tevrat'ta belirtildigine gore, Sebt giintinde dJ~ar1 ~1kmak ve ate~ yakrnak yasaktu. Fakat
27 Purim BayramJ,"Ester/~:18-32'de aynnuh bir ~ekilde anlaulmaktaciJr.
78 • ABDQLHAK EL-lSLAMl'NiN (XJV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMDOD ADLI
YAHUDiLIOE REDDiYESINiN DE0ERLENDiR1LMES1
Yahudi alimler bu durumun kendilerine zorluk ytkard.lgmt soyleyerek dt~art
~tkma yasagm1 esnekle~tirmi~ler ve kandil yakmaya izin vermi~lerdir. Elislfunl'ye gore, gti~liik sebebiyle boyle bir kurah ihlal etmek hem makul degildir hem de Yahudilerin heva ve hevesleri dogrultusunda hareket ettiklerinin
gostergesidir (el-islfunl1998: 72-73; el-islfunl 2001a: 46-47).
EJ-isll1mi'nin Yahudilerin Tevrat'1 kendi uygulamalariyla neshettigine
dair verdigi bir diger omek, bayramlarmm ama~larma uygun ve gtizel vakitJere denk gelebilmesi i~in bazi seneleri on ti~ aya ~tkarmalartdtr. EI-islfun1',
bu durumun dinlerinde olmayan gtiltiny bir mesele oldugunu dti~tinmektedir.
(el-isb1m11998: 73-74: el-islami' 2001a: 47). Sonu~ olarak el-islaml'ye gore,
Yahudilerin kendilerinin bile birden fazla nesih faaliyetin9e bulunarak kanunlarmt ihlal etmeleri, Allah'm kanunu degi§tirecegini onceden haber v.ermesi
~eklinde yorumlanabilir (Perlmann 1940: 185).
Tahrif ve Tecsim
El-islfun! el-Husamu'l-Memdud'da tahrif ve tecsim konulart tizerinde de
onemle durmakta ve bu konuda pek ~ok omek vermektedir. 28 islam literattiriinde tahrif, Yahudi ve H.Jristiyanlarm kendi kutsal metinlerini kastth olarak
degi~tirmelerini veya yanh~ tevil etmelerini ifade etmek i~in kullaru1maktadtr
(Tarak~t 2010: 422). El-islam1', Tevrat'm hem madd1 hem de manev! olarak
tahrif edildigini savunmaktadir. Bunun yaiu srra el-islam1, tecsim konusuna
da tahrifin bir deJili olarak yer vermektedir. Tecsim (antropomorfizm),Allah't
.cisim olarak dti~tinerelC ona cismaru ozellikler atfetmek manasma gelmektedir
(Oztim 2006: 449).
EI-islami, Tevrat'ta pek ~ok tecsim_i~eren ifade bulu~dugunu belirt-:
mektedir. "Allah insaru yerytiztinde yaratttgma pi~man oldu ve kalbindeki
degi~ti" (Tekvin/6:6) inetni, onun bu konuda kullandigt delillerden birisidir.
El-islfunl'ye gore Yahudiler, bu metinle ti{: noktada ktifre dti~mti~lerdir. ilk
olarakAIIah'a pi~manhk ve tagyir (fikrini degi~tirme) nispet etmi~lerdir. ikinci olarak yerytiztindeki ve gokytiztindeki bir zerrenin agtrhgt dahi Allah' m
bilgisi d1~mda olmadtgt halde onun ilmini yok sayrru~lardtr. U~tincti ·alarak
ise, Allah' m bir kalbi oldugunu soylemi~lerdir ki o bundan mtinezzehtir (elislam! 1998: 78-80; el-islam1200Ia: 49).
EI-islfun!, tahrif ve tecsim baglarrunda Yahudilerin Tevrat'ta Allah'a bir
aile, hr zevce ve aguilar nispet ettiklerini gosteren delilleri stralamaktadtr:
28 El-lsl§rn1'nin tahrif ve tec~im konusunda verdigi tilm omeklerin degerlendirrnesi
(Daghan 2016: 86-96). ·
i~in bkz.
"Siz Rabbiniz Allah' m ogullansm1z." (Tesniye/ 14: 1). "Ve Firavun 'a diyeceksiniz: Allah ~oyle diyor: Oglum ve ilkim israil'dir." (\:Ikl~/4:22). "A!lah ~oy­
le diyor: Bo~adJgJm annenizin bo~anma belgesi nerede?" (i~aya/50: 1) "Ona
bugzettim, onu bo~ad!m ve ona bo~anma belgesini verdim." (Yeremya/3:8).
El-islfunl, bu metinlerde ge~enlerin hi~birinin tevile a~ak olmadigmi ve her
birinin kiifiir oldugunu ifade etmektedir. Ona gore bu ifadeler, Yahudilere cizye29 hiikmtintin uygulanmamas1 ve onlann ehl-i §irk olarak kabul edilmesi gerektiginin bir delilidir (el-1slfunl1998: 82-8€:!; el-islfunl: 50-51). El-islfunl'nin
bu gorti§ti olduk~a ilgin~tir. 0, Kur'an'da Ehl-i Kitap olarak zikredilen ve cizye uygulamas1'na tabi tutulan Yahudileri (Tevbe/9:29), Allah'a antropomorfik
ozellikler atfettikleri i~in Zimml stattistinde saymamakta, onlardan ZJmmlligin
bir sonucu olan cizyenin almmamasJ gerektigini savunmaktad!r. <;tinkii ona
gore, Yahudi!er artik tevhid ehli degillerdir (Wasserstein 2007: 240). Nitekim
el-islfunl'nin y~ad1g1 donemlerde Kuzey Afrika'da Yahudi nefreti zirve yaprru~tJ vesadece el-islfunl degil bir~ok islam alimi Yahudilerin ZJmml stattistinden ¥1kartlhp cizye almmayarak·onlara mti§rik muamelesi yapllmaslill tavsiye
etmi§lerdi.30 El-islfunl de bu ortamm bir yansJmasi olarak benzer ifadeleri kullanmaktadn. DolayJs1yla bu durum, sadece el-islaml'ye ~as bir konu degildir.
Bununla birlikte el-islfunl'nin bu goril§tintin y~ad!g1 devlette yaygmmezhep
olan Matikllerden ~arkl1 olmas1 da di~at ~ekicidir. Matikllere gore, mti~rikler
dahil ttim gayrimilslimler z11l1Il1l stattisilnde saydmakta ve hepsinden cizye
almabilll)ektedir (Erkal 1993: 42).
El-islfunl'nin Yahudileri mti~rik konumuna ge~irerek ne ama~ladigi konusu onemli bir husustur. Kur'an'm putperestler hususundaki sert tutumu do..,., layisJyla islam devletinde y~ayan mil~rildere, Ehl-i Kitap'la ayru muamelede bulunulmarru~tJr (Waardenburg 2006: 97). El-islfunl'nin y~ad!g1 Meriru
Devleti zarnarunda Yahudiler ho~gortilti bir ortarn i~erisinde y~amaktayddar.
Onlarm mti~rik sayilmasJ gerektigini soyleyen el-islfunl, bu tutumdan vazge~ilmesi gerektigini savunuyor gorilnmelctedir. Bununla birlikte Orta <;ag'a
ait 'te~itl i Yahudi kaynaklarmda Mtisltimanlar hakkmda mti~rik· su~lamasmda
bulunuldugu gortilmektedir. Baz1 Yahudiler, Mtisltimanlann Kabe'de yer alan
bir puta ya da peygamberlerine taptJklan i~in putperest kabul edilmeleri gerektigini savunmu§lardrr (Gtirkan 2010: ~65; Meral2017: 52, 183). El-islfunl,
belki de bunlara cevap olarak Yahudilerin · mti§rik oldugunu ileri stirmti§ ve .
dolayislyla da OJ?.larm ZJmml sayilmamasi gerektigini savunmu§tur.
29 Cizye, islam devletlerinde, gayrimtislim tebaanm erkeklerinden ahmin ba~ vergisidir (Erkal
1993: 42).
30 Bu konuda haklanda aynnuh malumat igin bkz. (ei-Magill 2005: 53-79).
80. ABDOLHAK EL. ISLAMl'NiN (XIV.-XV. yy) EL·HUSAMU'L·MEMDOD ADLI
YAHUDiLICE REDDiYESiNiN DECERLENDIRiLMESI
El·islanu'nin tahrif konusunda kulland1g1 bir diger delile gore, Allah Yahudilere kendileriyle birlikte ya§amaslloturmasi i~in kutsaJ bir yer yapmaJanru emretmektedir. "Araruzda oturmam i~in bana kutsaJ bir yer/ttirbe/makdis
yapm." (<,;Ikl~/25:8). Bunun yaru sua Yahudilere gore Allah, Hz. Musa'ya bu
ttirbenin i~indeki iki kii9iik 9ocuk heykeli iizerine aJtmdan iki heykel yapma- ·
s1ru ve onlan Keruvim/Kerubim31 olarak adlandJrmas1ru vasiyet etmektedir.
Bu durumda Tevrat'ta Hz. Musa'run vahyi iki heykel arasmdan getirdigi ve
.Allah'm ona oradan hitap ettigi ifade edilmektedir. "Allah Musa'ya dedi ki;
seninle kutsaJ yerde bulu~acagim, kefaret orttisii tizerinde, §ehadet sandlg1
iizerindeki iki suret (keruvim) arasmda seninle soyle~ecegim ve israilogullan
hakklnda sana buyruklar verecegim." (<;lkl§/25:22). El-isla.rni, bu delilin hemen ardmdan getirdigi bir metinle, Tevrat'taki tutarsizhgi ortaya koymaktad1r.
"Kendine yukar1da gokytiziinde, a§agtda yeryiiztinde ya d~ yer aJtmdaki sularda ya§ayan herhangi bir canhya benzer put yapmayacaksm." (<,;Ikl§/20:4). Elislanu'ye gore iki metin arasmda bariz bir ~eli~ki bulunmakta ve Allah ilk metinde "yapm" dedigi §eye, ikinci metinde "yapmaym" demektedir. DolaylSlyla
bu durum, Yahudilerin ellerinde bulunan Tevrat'm Allah kelarru-olmadigma
ve yaJanc1 bir kimse tarafmdan uyduruldugun_a delaJet etmektedir (el-islanu
1998: 88-93; el-islanu2001a: 52-53).
El-islami, Yahudilerin kurban ibadeti konusundaki tahrifteri hakklnda da
deliller ileri stirmektedir. Tevrat'ta Yahudiler a§Ure giintinde3 2 biri Allah, c:ligeri Azazel i~in iki teke kurban etmekle emrolunmu§lardu: "Bir pay Allah
i<rin, bir pay Azazel i~in" (Levilier/16:8). El-islarru metinde ge9~n Azazel'in
~eytan oldugunu ve Yahudilerin §eytana kurban sunmakla emrolunduklarJru
iddia etmektedir (el-islanu 1998: 94; el-islarn12001a: 54). El-islarni' nin bahsettigi bu metriin Yahudilikte sembolik bir..anlarru oldugu i~in konuyu incelemek yerinde olacakt1r. Tevrat'ta Tann, israilogullarma gtinahlar1run affJ i~in
31 Bet ha-Mikda~'m betimlemesine gijre, Keruvim, Kutsal Sandtk'm Uzerine ya da yaruna yerle§tirilmi§ heykellerdir, Bu tUr heykellere Asurlular gibi Eski Mezopotamya medeniyel.lerinde de rastlanmaktad1r (Besalel 2001: 322).
32 Yahudiler bu kurbaru Yom Kippur'da sunmaktad~rlar. Yom Kippur, Ro§ ha-~ana' run (Yahudi yeni y1l bayrarru) ilkgtinUnden itibaren devam eden on gUniUk tovbe zamarurun sonundaki keffaret gUnUdtir. Yahudiler bu gUnde yirmi be§ saatlik bir oru~ tutarlar. ilk aym onuncu
gUnti tutulan bu oruca Tevrat' m Aramicesi •ndeAsora de Ti§ri (Levililer/16:29) denir (Adam
2010: 240-241). Bununla birlikte MUsltimanlar da Hie~ yllm ilk ayt olan Muharrem ay1run
onuncu gUnline a§ure gtinu demekte ve bu gtin, a§ure orucu tutmaktadnlar. Dolaytstyla
el-islami, Yom Kippur'u, ya bu on gtinltik stireyi esas alarak A§ure (a§ere/on) gtinti olarak
nitelendirmekte ya onun Aramice ismini kullanmakta veyahut da bu gUnti MUsltimanlann
uygulamastm esas alarak isimlendirmektedir.
Hatice DACHAN • 81
Harun'a iki teke vermelerini emretmi~tir. Harun'a verilen bu iki teke iizerine
kura 9ekilmi ~ ve biri Tannya giinahlann afft i9in sunulmu~. digeri ist: Azazel
i9in 9ole sahverilmek iizere canh olarak Tannrun huzuruna getirilmi~tir (Levililer/16:5-10). Tevrat'ta kim veya ne oldugu belirtilmeyen Azazel, yaygm
gorti~e gore ~eytan, diger bir gorii~e gore tekenin sunuldugu yoldtir (Karesh
vd. 2006b: 567). B~langt9ta Harun tarafmdan yerine getirilen bu emri, daha
sonra Kudtis'teki hahamlar icra etmi~lerdir. Orta <;ag'm onemli Rabbani alimlerinden biri olan Nahmanides (o. 1270), (bu emrin insanlarm gi.inahlanrun
afft iyin yaptlan sembolik bir uygulama oldugunu ifade etmektedir (Karesh
vd. 2006a: 39). Neticede el-islam1'nin Yahudilerin ~eytana kurban sunduklartyla ilgili iddiast bir bakima dogru olsa da bu konu Yahudiler tarafmdan
sembolik olarak yorumlanmaktadir.
El-islami'nin Yahudi kurban ibadetinin tahrif edildigiyle ilgili diger delili, Tevrat'ta Allah'a i9ki takdiminin emredilmesidir. Bu emir~ Tevrat'ta ~oy­
le ge9mektedir: "Ve Allah'a ho~nutluk ve takdime i9in bir testinin li¥te biri
~arap takdim. edeceksin." (Saytlar/15:7). El-1slanu'ye gore, Yahudiler burada
Allah'm hem kendilerine boyle abes bir ~eyi emrettigini_iddia etmekte hem
de onun ~arap kokusunu sevdigini dti~i.inmektedi rler. Aynca Allah:a koklama
duyusunu isnat ecterek tecsim faal iyetinde bulunmaktadular (el-islami 1998:
94-95; el-islami 2001a: 54). El-islanu'nin bu metni islam nokta-i nazarmdan
degerlendirdigi goriilmektedir. <;tinkti Yahudilikteki k~er kurallarma bak.tldtgmda Yahudi eliyle iiretilen ~arap ve diger alkollti i9eceklerin hepsi helaldir (Gi.irkan 2010: 184). Aynca kula helal olan ~arabm kanstz kurban olarak
Allah'a takdim edilmesi Yahudiler i9in olduk9a normal bir hadisedir. Ote yandan islam hukukuna gore sarho~ edici her ti.irli.i i9ecek haramdir (Maide/5:
90-91).
Yahud~erin Nebilere iftiralan ve Miisliimanlara Beddualan
Tevrat'ta islam'a gore onemli goriilen, hatta peygamber ve peygamber
soyundan gelen .ki~ilere, zina ve adam oldiirme gibi stradan bir insana bile
yaki~mayacak fi iller isnat edilmektedir (~atar 2007: 57-58). Bu yi.izden reddiye mtiellifleri eserlerinde bu· konuya s1k9a yer vermi~lerdir. El-islam1 de elHusamu'l-Memd~d'da Yahudilerin nebilere iftiralar1 ve Mi.isltimanlara beddualari hakkmda ayn bir b~hk a9rru~ ve Tevrat'tan ornekler getirmi~tir.33
· 33 EJ-islami'nin Yahudilerin nebilere iftiralan ve MUsiUmanlara beddulan konusunda verdi~i
btittin omeklerin de~erlendirmesi i~in bkz. (Da~han 2016: 96-105).
82 • ABDOLHAK EL-lSLAMf'NlN (XIV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMDOD ADLI
YAHUDlLICE REDDtYESiNIN DE0ERLENDIR1LMESI
El-islamt bu konuya ilk olarak, diger reddiyelerde de s1khkla yer verilen
Tevrat'taki Lut ve k.IzlarJ arasmda ge~en hadiseyi ornek gostermektedir.34 Yahudiler Lut peygambere iftirada bulunarak onun i~ki i9ip k.Izlariyla birlikte
oldugunu ve klzlarmdan Ammon ve Moab ad1nda iki oglu oldugunu iddia
etrnektedirler. El-islanu bu olay hakkmda klzgmhg1ru dile getirerek Yahudi- .
lerin bir nebiye nasJ! boyle bir §eyi nispet ettiklerine hayret etmektedir (elislanu 1998: 102-103; el-islanu 2001a: 57). Bunun yaru Sira el-islanu, Yahudilerin Yakup oglu Yahuda hakk.Indaki kerih ifadelerini de dile getirmektedir.
Tevrat'ta anlatlldigi tizere Yahuda, gelini Tamar ile birlikte olmu~ ve ondan
Peres ve Zerah adinda iki oglu olmu§tur. Yahudilere gore Hz. Davud Peres'in,
nebilerin 9ogu da Zerah'm soyundan gelmektedir. (el-islanu 1998: 103-104;
el-islanu 2001a: 57). EI-Magribt de reddiyesinde Lut ve klzlar1 ile Yahuda ve
gelini Tamar arasmda ge9en bu iki olaya yer vermektedir (el-Magribt 1964:
59-65). El-Magribt bu klssalann Te~rat'a neden eklendigi konusuna a9Ikl1k
getirmektedir. Ona gore, Harun ogullarmdan biri olan Ezra, Davud ogullanrun
kralhk yapmasmdan ho~nut degildir. Bu ytizden o, Tevrat'a Davud'un neslini
karalayan iki boltim eklerni~tir. Bunlar, yukarJda bahsedilen Lut ve klzlar1 ile
Yahuda ve Tamar hadiseleridir. Boylelikle Ezra, kralhk soyundan olan Davud
ve Mesih'in atalarJru mamze135 olarak gostererek Beyt-i Makdis'te kurulan
ikinci devletin ba§ma Davud ogullarmdan degil de Harun.ogullarmdan birinin
kral olarak ge9mesini saglamJ§tlr (el-Magribt 1964: 62-63).
El-islamt'nin bu konuda kullandigi bir diger argtiman: "Allah Musa ve
Harun'a dedi ki; israilogullarJ arasmda bana iman etrnediginiz/gtivenmediginiz ve beni takdis etmediginiz i~in, bu toplulugu onlara vadettigim topraga/diyara gottirmeyeceksiniz." (Sayilar/20: 12) metnidir. Buna gore Tevrat'ta
Hz. Musa'ya ve Hz. Harun'a Allah'a gtivenmeme isnat edilmektedir. Onlar
i~ledikleri bu gtinah ytiztinden vadedilrni~ topraklara gidemeyerek 96lde toplulukla birlikte defnedilmi~lerdir. El-islanu, Allah'a ve onun el9ilerine attiklan bu iftiralardan dolay1 Yahudilerin ttim milletlerden uzakla§ttklariru ifade
etrnektedir (el-islanu 1?98: 104-107; el-islam12001a: 57-58).
El-islaml'ni~ de belirttigi gibi, Tevrat'a gore Musa i§ledigi kti9lik bir gil-
nab ytiztinden kutsal topraklar1 goremerni§ ve 9olde g69ebe hayatl i9indeyken
120 Ya§tnda (Tesniye/34:7) Moab diyanndaki Nebo Dagt'nda vefat etmi§tir
(Tesniye/34: 1,5). Ayru ~ekilde Harun da i§ledigi gtinah ytiztinden vaadedil34 Bu olay Tekvin/19:30-38 arasmda yer almaktad1r.
35 El-Magribi mamzerin, veled-i zina i~io kullarulan bir terim oldugunu ifade etmektedir. (eiMagribi 1964: 58).
Hatice DACHAN • 83
mi~ topraklan goremeyerek 123 y~mda Hor Dag1 ' nda vefat etmi~tir (SayJiar/20:22-29). Musa ile Harun' un i~ledi gi bu ki.iyi.ik gi.inah ise, Meriva'da
Rabbin kendilerini susuz buakacagm1 di.i~tinerek ona gi.ivenmemeleridir
(Say!lar/20:1-12r Bu noktada deginilmesi gereken husus, Yahudilikteki ve
islam'daki peygamberlik anlayJ~iarJ arasmdaki farkhhklardJr. islam'a gore
peygamberlerin ortak ozelliklerinden biri ismet yani gi.inahsiZ olmakken, Yahudiler peygamberlerin gi.inahsJZ olduklanru iddia etme~ektedirler (Adam
2015: 93). DolayJSJyla Hz. Musa ve Hz. Harun hakkmdaki bu durum, Yahudi
anlay1~ma gore normal bir hadisedir. Sonu~ olarak el-islanu'nin bu olay1 Mtisli.iman bakJ~ ayJSJyla degerlendirdigi ortaya ylkmaktadJr.
EI-islami Mtisltimanlara, onlann meliklerine ye Yahudilerden olmayan
herkese $Ovmenin ve beddua etmenin Yahudilere farz oldugunu ifade etmektedir (el-islanu 1998: 101; el-islanu 200la: 56). El-islarru burada, Yahudilerin
gentileye:' 6 kar~J sergilediklerj koti.i tutumu ve aynmcihgi gostermeyi amaylamaktadir. 0~ bu konu hakkJndaki ilk delilini Tevrat dl§I bir metinden getirmektedir. "Dinimizden yikanlar iyin i.imit olmayacak, dinimize iman etmeyenler
goz kirpuklarmda (goz ayip kapaymcaya kadar) yok olacaklar, ttim dti§manlanmJz ve pize bugzedenler arunda yok o~acaklar, bize galip gelen m~mleketi
bozguna ugrat ve yok et. Ya ilah! Dti§manlari bozguna ugrat ve edepsizleri
harap et." El-islarrubu metni Yahudilerin ibadet ed~rken okuduklar1ru ve bu
duay1 ettiklerinde Mtisl i.imanlar dahil ti.im dti~manlarmm yok olacagm1 dti~i.in­
di.iklerini ifade etmektedir (el-islam11998: 109-110; el-islanu 2001a: 59).
EI-islam1'nin dile getirdigi bu metin, gi.intimtiz Yahudilerinin haftanm
normal gi.inlerinde okuduklar1 duada yer almaktadlr. Duadaki lanetleme ifa' da Hlristiyan olmu~
deleri metnin eski Filistin versiyonunda Hlristiyanlara ya
Yahudilere ve diger ~m Yahudi olmayanlara yoneUktir ve ~u §ekildedir: "Ve
o mi.irtedlerin hiybir umudu kalmasm ve ttim HiristiyanlarJ derhal yok et."
Ancak daha sonra bu dua, el-islam1'nin soyledigi gibi "Ve mi.irtedlerin hiybir
umudu kalmasm ve ti.im sapkJnlan derhal yok et." haline doni.i§ttiriilmi.i§ti.ir
(Ausser 2007: 84). El-islam1 kendisi de bir mtihtedJ oldugu iyin onun bu. duaYI omek vermesi oldukya manidardu.
36 Gentile, Yahudilerin kendi dinlerinden ve milletlerinden olmayan kimselere verdikleri
isimdir (Aydm 2010: 159).
84 • ABDOLHAK EL-iSLAMl'NiN (XlV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMDUD ADLI
YAHUDILiGE REDDIYESININ DEGERLENDIRlLMESI
SONU<;
Reddiye literatiiriiniin yiikseli~te oldugu bir donemde Yahudi asilh mtihtedi bir bilgin olan Abdillhak el-islami taril:fmdan yazllan el-Husamu'l-Memdud, Yahudilik hak.landa yazilnu~ temel reddiye konulanrun hemen hepsini
i~erisinde bannd1rmaktadu. iyi ve kapsamh bir reddiye yazabilmek i~in k~I ·
tarafi iyi tarumak onemlidir. Bu baglamda el-Husamu'l-MemdCid'un hem yazanrun miihtedi olmas1 hem de i~erdigi konular bakJnundan ilgi ~ekici bir eser
oldugunu soylemek mtimktindtir. El-isl1iml'nin Yahudi kokenli bir §.lim olarak
Tevrat ve Yahudi dint uygulamalari hakkmda verdigi aynntJh bilgiler, iyi bir
Yahudilik bilgisine sahip olmasmdan ileri gelmektedir.
El-isl1irnl, Yahudilik hakklnda one stirdiigii iddialarJru Tevrat, Yahudi
tefsirleri ve Yahudilerin dua kitaplarmdan almaktad1r. Onun Tevrat d1~mdaki
Yahudi kitaplar1ru kullanmas1 reddiye mtiellifteri arasmda yaygm bir durum
olmadigi i~in eserin onemini artirmaktadJr. EI-islamt, kullandJgi Tevrat metinlerinde genellikle metne sad1k kalmi~tJr. Ancak onun Hz. Muhammed'e i~aret
ettigini dti~iindtigii metinlerde yapugi keyfi eklemeler, eserde verilen diger
delillerin dogrulugu ·konusunda okuyucuyu ~iipheye dii~iirmektedir. · Sonu~
olarak el-islamt'nin, el-Husamu'l-Memdzid'da· kulland1gi deliller gelenekte
yaygm olarak kullarulsa da eser, kendine ozgii yonleri ve kapsamh i~erigiyle
YaJmdilik hakkmda yaz1lm 1~ reddiyeler arasmda dikkat ~ekrnektedir.
Kaynaklar
•
Adam, Baki (2010). Yahudi Kaynak/arma Gore TeVI·ar.lstanbul: Pmar Yaymlan.
•
_ _ (2011). Yalmdilik ve Htristiyanltk'Apsmdan Kur'iin'm Tarll§malt Konulan. Istanbul: Pmar Yaymlan.
•
_ _ (2015). "Yahudilik". Ed. Saki Adam, Dinler Tarihi El Kitabt. Ankara: Grafiker Yaymlan.
•
Arslanta~. Nuh (2~11). Yahudilere Gore Hz. Mt~hammed ·ve islamiyet. istanbul: lz Yaymlan.
•
Ayd.Jn, Mehmet (1992) .."Be~liiru'n-NiibUvve". DIA, C.5: 549-550.
•
_ _ (1998). Nfiisliimanlarm Htristiyanlara Kar§t Yazdtgz Reddiyeler ve Tarll§ma Komzlart. Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakf1 Yaymlan.
•
Aydm, Fuat (2010). Yalmdilik. istanbul: lnsan Yaymlan.
•
Balc1, israfil (2016). isrti ve Mi'riic Gerfegi. Ankara: Ankara Okulu Yaymlan.
•
Besalel, Yusuf (2001). "Keruvim". Yahudilik Ansiklope'disi, C.2: 322. istanbul: G<>zlem Gazetecilik Basm ve Yaym.
•
Ceran, lsmail (2004). "Meriniter". DiA, C.29: 192-199.
•
_ _ (2009). "Sebte". DIA, C.36: 258-260.
Hatice DACmAN • 85
Cetin, Abdurrahman (2006). "Nesih". DiA, C.32: 579-581.
Daghan, Hatice (2016). Abdiilhak El-isliimf'nin el-Husiimu'l-MemdCid fi'r-Redd ale'(.
Yehud lsimli Reddiyesinin Alzalizi. Bastlmanu~ YUksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan
Oniv. SBE, Konya.
El-Buhari:, Ebu Abdullah Muhammed b. Ismail (1907). el-Ciimiu's-Sahfh. Istanbul: Daru'tTtbati'l-Amire (8 cilt).
El-!slarni:, Ebu Muhammed Abdtilhak (1998). es-Seyf el-Memdfid ft'r~Redd alti Ahbtiri'IYehtid. Ed. EsparanzaAlfonso, Madrid: Consejo Superior De lnvestigacion es Cientificas.
_ _ (2001a). el-Huslimu'l-Memdud fi'r-Redd ale'l-Yehr/d. tahk. AbdUlmecid Hayali,
Beyrut: Daru '1-KUtUbi'I-Ilmiyye.
_ _ (2001b). el-Husiimu'l-Memdtidji'r-Redd ale'l-Yelzfid. Tahk. Orner Vefik ed-DliOk,
Beyrut: Dliru'l-Be~ri'l-Isllimiyye.
EI-iskenderi, Sa1d b. Hasan (1903). "The Kiriib Masiilik An-Nazar of Sa'fd Ibn Hasan of
Alexandria. Edited for the First Time and Translated with Introduction and Notes". Ed.
Sidney Adams Weston, Journal ofthe Alnerican Oriental Society, 24/2: 312-383.
•
El-Magi:ll, Muhammed bin Abdtilkeri:m (2005). Ristiletufi'l-Yehud. Tahk. AbdUrrahim Binhaddet, Orner Binrni:rat, Rabat: Daru Ebi Gurag I i't-Tibliati ve'n-Ne§r.
El-Magribi, Samuel bin Yahya bin Abbas (1964).ljhtimu'l-Yehfid ve Kzssatii lsllimi's-Samuel ve ~u'yahii. Ed. Moshe Perl mann, New York: Proceedings of the American Academy for
Jewish Research.
Erkal, Mehmet (1993). "Cizye". DiA, C.8: 42-45.
•
Et-Taberi, Ali bin·Rabben (1973). Kiriibu 'd-Din ve'd-Devle. Tahk. Adil Nuveyh~d. Beyrut:
Daru'l-Afaki'l-Cedrde.
Et-Taberi, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir. Ttirihu't-Taberl. Tahk. Muhammed Ebu'l-Fadl
!brahim, Daru'l-Melirif, 2.Baskt.
Fayda, Mustafa (2005). "Muhammed". DiA, C.30: 408423.
Firestone, Reuven (1990). Journeys in Holy Lands. Albany: State University of New York
Press.
Flusser, David (2007). Judaism ofthe Second Temple Period: Qumran and Apocalypticism
(Volume i ). Translated by Azzan Yadin, Jerusalem: The Hebrew University Magnes Press.
Gtirkan, Salime Leyla (2010). Yahudilik. istanbub !sam Yaymlan.
Harman, Orner Faruk (2000)."ily1is". DiA, C.22: 160-162.
_ _ (2001). "lsmail".DIA, C.23: 76-80.
Karesh, Sara E. Karesh and Mitchell M. Hurvitz, Series Editor: J. Gordon Melton, (2006a).
"Azazel". Encyclopedia ofJudaism (Encyclopedia of World Religions). 39.
_ _ (2006b). "Yom Kippur". Encyclopedia of Judaism (Encyclopedia of World Religions). 566-568.
Katar, Mehmet (2007). "Tevrat'm Lut Ktssast Ozerine Bir Ar~tJrma". AOiFD, C.48, S.1:
57-76.
"C!' •
Koksal, Mustafa Astm (2004). Peygamberler Tarilzi. Ankara: TUrkiye Diyanet Vakft Yaymlan.
Lazarus-Yafeh, Havva (1992). intertwined Worlds, Medieval islam and Bible Criticism.
New Jersey: Princeton University Press.
86 • ABDOLHAK EL-ISLAMI'N.lN (XIV.-XV. yy) EL-HUSAMU'L-MEMDOD ADLI
YAHUDILiGE REDDiYESiNIN DEGERLENDiRILMESi
Mazuz, Haggai (2016). "Additional Contributions of 'Abd al-H_aqq al-IslamJ to the Muslim-Jewish Polemic". AL-QANTARA, XXXVII 1: 111-128.
Meral, Yasin ve Uri Melammed (2012). "Hz. Muhammed'e Dair bir Yahudi Efsanesi:
Ma'ase Mahmat Adh Risalenin Yeniden Tahkik ve TercUmesi". AOIFD, C.53, S.2: 1-21.
_ _ (2017). Yahudi Dil~iincesinde isla1i1 AlgiSI -ibn Meymun (Maimonides) Omegi-. Ankara: Ankara Okulu Yaymlan.
Mosiman, S. K. (1915). "Ahab". The International Standard Bible Encyclopaedia. Chicago: The Howard-Severance Company, C.1: 78-80.
Nicol, T. (1915). "Chemosh". The International Standard Bible Encyclopaedia, General
Ed. James Orr, Chicago:The Howard-Severance Company, C.l: 601-602.
Perl mann, Moshe (1940). "Abd Al-Hakk AI-Islaml A Jewish Convert". The Jewish Quarterly Review, New Series, C.3l, S.2: 171-191.
Robertson, James (1915). "Hosea". The International Standard Bible Encyclopaedia, Chicago: TheHoward-Severance Company, C.3: 1424-1431.
Steinschneider, Moritz (1877). Po/emische und Apologetische Literatur in Arabisc/zer
Sprache zwischen Muslimen, Clzristenund Juden. Leipzig.
Tarak91, Muhammet (2010). "Tahrif'.DiA, C.39: 422-424.
·.
Ta§. Fattma BetUI (2015). "Yahudi Asllh MUhtedl Bilgin Samuel Bin Yahya ei-Magribl'nin
(o. 1175) Yahudilige Reddiyesi: }flztimu'l-Yelzf/d". Dini Ara~tmna/ar C.18, S.47:·243-269.
Toprak, Mehmet Sail (2012). Talmud ve Hadis: Kar~tlajtmnali Bir Ara~tmna. Istanbul:
Kabalct Yaymcthk.
·
Ooal, Mustafa (2008).Dinlerde Kwsal Zamanlar.lstanbul: IQ Ktilltir Sanat YaytncJbk:
Oztim, ttyas (2006). "Mticessime". DiA, C.31: 449-450.
Yavuz, Salih Sabri (2005). "Mi'rac". DiA, C.30: 132-135.
Wasserstein, David J. (2007). "Abd Al-H.aqq AJ-IsUiml". Encyclopedia Judaica (Second
Edition), C.1: 240.
Waardenburg, Jacques (2006). Miisliiman/arm Diger Din/ere Balajt. \=ev. Fuat Aydtn, Istanbul: Ensar Ne§riyat.
Wilson, R. Dick (1915a). "Ahasuerus". The lmernationa/ Standard Bible Encyclopaedia,
·
Chicago: The Howard-Severance Company, C.l: 80-81 .
•
_ _ (1915o). "Artaxerses". The International Standard Bible Encyclopaedia, Chicago:
The Howard-Severance Company, C. I: 260.