Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Yrd.Doç.Dr.Zeki YÜKSEKBİLGİLİ 1974 yılında doğdu, Özel Eyüboğlu Koleji’ni bitirdikten sonra Dokuz Eylül Üniversitesi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstriyel İlişkiler bölümünden mezun oldu. Daha sonra University of Pennsylvania, Wharton School'da (ABD) İşletme dalında yüksek lisansını ve Heriots University'de (Birleşik Krallık) İşletme Yönetimi / ETicaret dalında doktorasını bitirdi. 2015 yılında, Avrasya Üniversitesi’nde İşletme dalında doktorasını tamamladı. Kariyerine ASTEM'de satış sorumlusu olarak başladı ve sırasıyla PTS'de önce Satış Müdürlüğü, daha sonra Satış ve Pazarlama Müdürlüğü, Irak'ta Albir International'da Pazarlama Müdürlüğü, kendi firması olan Büşra’da Pazarlamadan Sorumlu Şirket Ortağı ve Tet Makina'da Genel Müdür olarak görev yaptı. 2005-2010 yılları arasında Pakistan Hükümeti, Türkiye Fahri Yatırım Konsolosu olarak görev yaptı. 2 1 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Yrd.Doç.Dr. Zeki YÜKSEKBİLGİLİ Önce Mimar Sinan Güzel Sanatlar daha sonra İstanbul Arel ve İstanbul Aydın Üniversitelerinde öğretim görevlisi olarak çalıştı. Halen Nişantaşı Üniversitesi bünyesinde Yardımcı Doçent Doktor olarak görev yapmaktadır. Kariyerine vererek ve danışmanlık yaparak devam etmektedir. Hakkında daha detaylı bilgiyi http://www.yuksekbilgili.com adresinde bulabilirsiniz. Sizler 2 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili 1- Vize sınavından başarılı olmak 2- Final sınavından başarılı olmak 3- Devamsızlık toplamı 5 dersi geçmemek. http://yuksekbilgili.com/wordpress/dersler/ 3 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİK Yazarlar Prof.Dr. Celil KOPARAL Doç.Dr. Hatice Zümrüt TONUS Doç.Dr. Nezihe Figen ERSOY Prof.Dr. Nurhan AYDIN Yrd.Doç.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR Prof.Dr. Saime ÖNCE Editör Prof.Dr. İnan ÖZALP T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2591 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1560 Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili BÖLÜM 1 4 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası işletmecilik nedir? Uluslararası İşletmecilik Uluslararası işletmecilik, işletmeler tarafından düzenlenen, ulusal sınırların dışında yürütülen, her türlü işletmecilik faaliyetidir. Gittikçe küçülen bir ölçekte olsa da bazı uluslararası işletmecilik faaliyetleri, politik ve stratejik amaçların gerçekleştirilmesi için halen devletler tarafından yürütülmektedir. Bununla birlikte, uluslararası işletmecilik faaliyetleri, çok büyük bir oranda özel işletmeler tarafından üstlenilmektedir. 5 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmecilik (devam) Uluslararası işletmecilik konusunda terminoloji açısından farklı terimler kullanılmaktadır. Bunlar arasında uluslararası işletmeler (International firms), global işletmeler (global firms), transnasyonel işletmeler (transnational firms), dünya işletmesi (world business) sayılabilir. Uluslararası İşletmecilik (devam) Uluslararası işletmecilik ayrılmaktadır. Bunlar; • uluslararası ticaret • uluslararası yatırımdır. Uluslararası İşletmecilik Faaliyetleri faaliyetleri iki ana kategoriye Uluslararası Ticaret Uluslararası Yatırım 6 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmecilik (devam) Bir işletme ürün ve hizmetlerin ihracat ve ithalatıyla meşgul olduğu zaman dış ticaret gerçekleşir. Bir işletme, ana ülkesinin dışında işletmecilik faaliyetleri yürütmek amacıyla kaynak transfer ettiği zaman, uluslararası yatırım meydana gelir. İşletmenin uluslararası yatırım faaliyetleri, tamamına sahip olunan şube tarafından yapılan yatırım ya da yerel bir işletmeyle Joint Venture biçiminde kurulan ortaklıktan lisans anlaşması, franchising faaliyeti ya da anahtar teslim projelere kadar değiflen biçimlerde yürütülebilir. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI Uluslararası işletmecilik, ulusal işletmecilikten kültür, finansal ortam, hukuki çevre ve tüketici tercihleri açısından farklılık gösterir. 7 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Kültür İşletmenin faaliyet gösterdiği her ülke kültürel açıdan farklıdır. Başarılı olmak için işletme, ev sahibi ülke kültürünce belirlenen görgü, gelenek, değer ve normlar çerçevesinde ve kültürel açıdan duyarlı bir şekilde faaliyet göstermelidir. Uluslararası işletme yöneticisi karşı durmak ya da kendi kültürü içinde faaliyet gösteriyormuş gibi davranmak yerine, iş yaşamının ve sosyal yaşamın bütün yönlerindeki kültürel farklılıklara saygı göstermeli ve uymaya çalışmalıdır. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken kültür ile ilgili örnekler neler olabilir? 8 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Finansal Ortam Ulusal sınırların ötesinde işletme yönetmek, farklı para birimlerini kullanmayı ve işletmenin faaliyet özgürlüğünü sınırlayan farklı devlet yasalarını dikkate almayı gerektirir; örneğin, ana ülkeye transfer edilecek kâr miktarına ilişkin sınırlamalar gibi. Hükümetler, yerel para biriminin dünyanın başlıca para birimleri cinsinden değerine ilişkin günlük kararlardan, sabit ya da dalgalı kur sistemlerine kadar farklı döviz kuru politikaları ve sistemleri uygularlar. Bu uygulamalar uluslararası finansal işlemlerin zaten yüksek risk ve belirsizlik taşıya yapısına ek riskleri ve belirsizlikleri getirir. Başarılı olmak için, işletme bu farklılıkların ve birleşik sorunların üstesinden gelecek uygun bir strateji geliştirmelidir. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken finansal ortam ile ilgili örnekler neler olabilir? 9 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Hukuki Çevre Faaliyetleri ve başarıyı etkileyebilecek kanun, tüzük ve yönetmeliklere işletmelerin özel duyarlılık göstermesini gerektiren hukuki çevre, ülkeden ülkeye farklılık gösterir. Ev sahibi ülkenin kanunlarına saygısızlık ya da itaatsizlik, işletmenin mali durumuna ve imajına büyük ölçüde zarar verebilir. Örneğin, varlıkların ortak mülkiyetine ilişkin kanunlar çoğu zaman çok karmaşık, bürokratik, engelleyici ve zaman alıcıdır. Yatırım yapmak ya da mevcut işletme ile devam etmek konusunda başarısızlıkla sonuçlanabilen uzun görüşmeleri gerekli kılan yasal zorluklar, çoğu zaman ev sahibi ülke hükümeti ile işletme arasında ciddi tartışmaların kaynağı olur. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken hukuki çevre ile ilgili örnekler neler olabilir? 10 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Tüketici Tercihleri Tüketici zevk ve tercihlerindeki farklılıklar ve kültürel farklılıklardan kaynaklanan talep modelleri, işletmenin maliyetlerini en aza indirecek ve işletmenin değerini koruyacak uygun üretim, tedarik ve pazarlama stratejilerini benimsemesini gerekli kılar. Standart global ürünlerde bile, ev sahibi ülke tüketicisine daha yararlı olacak ürün sunmak için bazı değişiklikler gerekebilir. Örneğin, ev sahibi ülke dilinde ürünün adı çirkin ya da ambalajı yakışıksız olabilir. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken tüketici tercihleri ile ilgili örnekler neler olabilir? 11 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER Teknoloji Teknoloji, rekabet, standardizasyon, iş çevresi, uluslararası işletmeciliğin politik etkisi, ekonomik entegrasyon ve globalleşme gibi gelişmelerin bir sonucu olarak, uluslararası işletmecilik son yıllarda daha fazla önem kazanmıştır. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) Teknoloji Teknolojik gelişmeler, dünyanın her köşesine uluslararası işletmecilik uygulamalarıyla kazandırılabilir. Bu nakil yalnızca her gün kullanılan ürün ve hizmetler biçiminde değil, aynı zamanda çağdaş yönetim, üretim, pazarlama, lojistik sistemleri biçiminde de gerçekleşir. İletişim ve bilgi teknolojisindeki çarpıcı gelişmeler sayesinde, teknolojik kazançların yararları dünya genelinde paylaşılır. Ev sahibi ülkeye, araştırma ve geliştirme giderlerinden tasarruf sağlayan bu teknolojik yan ürünler, çoğu zaman yerel ortaklar, tedarikçi işletmeler ve eğitim kurumlarıyla paylaşılır. 12 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken teknoloji ile ilgili örnekler neler olabilir? ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) Rekabet Uluslararası işletmenin yerel bir işletme ile ortaklık ya da şube biçiminde ev sahibi ülkeye girişi, özellikle gelişmekte olan ülkelerde, ülke içi rekabeti kamçılayabilir ve artan işletmecilik başarılarına yol gösterebilir. Dünya çapında üstün tecrübe, bilgi, teknoloji ve diğer ilgili kaynaklara sahip olan uluslararası işletmeler, çoğu zaman daha düşük fiyat ve daha yüksek kalitede ürün ve hizmetler sunma yeteneğine sahiptir. Kısa dönemde, etkin biçimde rekabet edemeyen yerli işletmeler endüstriyi terketmeye zorlanabilirler. Bununla birlikte, uzun dönemde, ölçek ekonomileri, yatırımdaki büyüme ve araştırma ve geliştirme faaliyetleri sayesinde üretim, yönetim ve pazarlamada daha etkili tekniklerin ortaya çıkmasını sağlayacaktır. 13 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken rekabet ile ilgili örnekler neler olabilir? ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) Standardizasyon Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, işletmelerin karşılaştıkları en önemli güçlüklerden biri, pazarlama gibi temel işletme fonksiyonlarında ve daha önemlisi ürünlerinin tasarım ve şartnamesinde evrensel standartların bulunmamasıdır. Standardizasyon, dünya pazarlarında genellikle geçerli olan normların ve uygulamaların benimsenmesini ifade eder. Bazı durumlarda sonuç, dünyanın her yerinde benzer satış tekniklerinin uygulanmasıyla satılan bir standart üründür. Pek çoğu ABD ve Batı Avrupa’da belirlenen bu standartlar, çoğu zaman uluslararası işletmeler tarafından global işletmecilik stratejilerinde örnek edinme (benchmarks) olarak kullanılır. Ortak standartlar, tüketiciler ve diğer ilgili taraflarca (örneğin, sağlık ve güvenlik otoriteleri) daha kolay ve daha etkili kıyaslamaların yapılmasını mümkün hale getirir. 14 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) Standardizasyon (devam) Tüketicilerin zevk, tercih ve çıkarlarındaki ve pazar talep modellerindeki ulusal ve bölgesel farklılıklar; teknoloji, iletişim, ulaştırma ve reklamcılık alanındaki ilerlemelerin bir sonucu olarak azalmıştır. Bu durum, ürün standardizasyonunu daha kolay bir tercih haline getirmiştir. Daha yaygın standardizasyon için ek bir neden ise, ulus devletlerin ekonomilerini entegre etme ve vatandaşlarının ortak refahını yükseltme konusundaki artan girişimleriyle sağlanmıştır. Avrupa ortak pazarının yaratılması, bu girişimlerin en önemli ve en heyecan verici örneklerinden biridir. 370 milyonun üzerinde ikamet eden kişisiyle, Avrupa ortak pazarı, Avrupa Birliği içindeki ve dışındaki uluslararası işletmelere benzer özellik ve şartnameye sahip ürünlerini pazarlama konusunda sınırsız fırsat ve olanaklar sunmaktadır. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken standartizasyon ile ilgili örnekler neler olabilir? 15 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) İş Çevresi İşletme, iç ve dış çevresi içinde faaliyet gösterir. İç çevre, işletmenin, üzerinde önemli ölçüde kontrol sahibi olduğu çevredir. Şirket misyonunu, örgüt yapısını, işe alma politikasını ve tedarikçi firmalarla ilişkilerini belirlemek yoluyla, işletme kendi iç çevre faktörlerini kararlaştırır. Dış çevre ise işletmenin, üzerinde çok az kontrol sahibi olduğu ya da hiçbir kontrole sahip bulunmadığı çevredir. İşletmenin ne ölçüde kontrole sahip olabileceği, genellikle pazar gücünün sonucudur. Bu yüzden işletme, ister ulusal ister uluslararası ister global olsun, dış çevre faktörlerine uyum sağlamalıdır; yoksa başarısızlığının sonuçlarına katlanır. Örneğin, sağlık ve güvenlik yasalarındaki, ticaret politikalarındaki ve hukuki çevredeki değişmeler kaçınılmazdır. Dünyanın en büyük spor giyim imalatçılarından biri olan Nike, çocuk işgücü istihdam ettiği kuşkusuyla Asyalı ortaklarından biriyle lisans anlaşmasını iptal etmeye zorlanmıştır. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken iş çevresi ile ilgili örnekler neler olabilir? 16 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) Uluslararası İşletmeciliğin Politik Etkisi Uluslararası işletmecilik faaliyetlerinin gelişmesinde ve özendirilmesinde hükümetler önemli bir rol oynar. Hükümetler yabancı doğrudan yatırımları ülkelerine çekebilmek için, çoğu zaman komşularıyla rekabet ederek, çok çeşitli finansal ve finansal olmayan teşvikler sağlarlar. Ticaretin ve yatırımların artan ölçüde liberalleşmesi, yerli endüstrilerin düzensizliği ve devlet işletmelerinin özelleştirilmesi, yabancı işletmeye temel amaçlarından biri olarak çekici gelmektedir. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) Uluslararası İşletmeciliğin Politik Etkisi (devam) Bu programlar çok büyük uluslararası iş fırsatları yaratmaktadır. Uluslararası işletmeciliğin bu alandaki başlıca etkisi, sınırlarını uluslararası ticaret ve yatırımlara açması, sistem ve yöntemlerin standartlaştırması, özellikle insan hakları ve çocuk işgücü konusunda uluslararası anlamda kabul edilebilir değerleri ve tutumları benimsemesi ve demokratik kuruluşların gelişmesine cesaret vermesine ilişkin olarak hükümetler üzerindeki baskı olmuştur. Örneğin, Dünya Ticaret Örgütü üyeliğine hak kazanmak için, Çin hükümeti kapitalizme karşı tutumunu yumuşatmakta, insan hakları sicilinde düzelmeleri taahhüt etmekte, ticaret ve yatırım politikalarını liberalleştirmekte ve çok düşük bir oranda da olsa devlet işletmelerini özelleştirmektedir. 17 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken politik etki ile ilgili örnekler neler olabilir? ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) Ekonomik Entegrasyon ve Globalleşme İkinci Dünya Savaşının sonundan beri uluslararasılaşma sürecinin en temel etkilerinden biri, ulusal ekonomilerin tek başına bırakılmalarının sona ermesi olmuştur. Uluslararası ticaret ve yatırımların yerini, kademeli olarak ulus devletler arasındaki işbirliği ve koordinasyonu arttırmak için tasarlanan ölçüler almaktadır. Daha geniş coğrafik alanlar üzerindeki işbirliği ve koordinasyon ihtiyacı, örneğin serbest ticaret bölgeleri biçiminde bölgesel gruplaşmaların oluşumuna yol göstermiştir. Uluslararası işletmecilik faaliyetlerinin büyümesindeki hızlı artışa cevap olarak, ayrı ayrı ekonomilerin daha büyük ekonomik bölgeye karışıp bütünleştiği bölgesel ekonomik entegrasyon yaratma girişimleri anlamlı bir şekilde artmıştır. 18 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) Ekonomik Entegrasyon ve Globalleşme (devam) Uluslararası işletmecilik faaliyetleri yalnızca gelişmekle kalmamış, aynı zamanda farklı hükümetlerin etkileme ve denetleme yeteneğinin çok ötesine geçerek, çok daha çeşitli ve karmaşık hale gelmiştir. Bütün bu gelişmelerin tek sonucu ise, ulusal ekonomilerin ayrı ayrı ya da bölgesel gruplar halinde tek global ekonomiye katılıp bütünleştiği yeni bir dünya ekonomik düzeninin ortaya çıkmasıdır. Globalleşme, dünya pazarlarının ve mal ve hizmet üretiminin entegre ve birbirine bağlı hale gelmiş olduğu dinamik bir süreçtir. Ulusal hükümetler açısından, ekonomilerini başka ekonomilerle entegre etme konusunda en zorlayıcı neden, globalleşmenin farkına varılan yararlarını maksimize etmek için ortak önlemler alabilme yeteneğine sahip olabilmektir. ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİ ÖNEMLİ KILAN GELİŞMELER (devam) Ekonomik Entegrasyon ve Globalleşme (devam) Global ekonominin hızla ortaya çıkışı, doğabilecek çıkar çatışmalarının çözümlenmesinde ve global faaliyetlerin gözlenmesinde global yönetimle meşgul olan uluslararası kuruluşların rol ve etkinliklerinin yeniden gözden geçirilmesini gerekli kılmaktadır; bu kuruluşlar IMF ve Birleşmiş Milletleri kapsamaktadır. 19 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili ULUSLARARASI İŞLETMECİLİĞİN ULUSAL İŞLETMECİLİKTEN FARKLILIKLARI (devam) Uluslararası işletmecilikte dikkat edilmesi gereken ekonomik entegrasyon ve globalleşme ile ilgili örnekler neler olabilir? Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Günümüzde tüm dünyada büyük önem taşıyan uluslararası işletmecilik ile ilgili konuların gelişimi, uzun yıllar süren birtakım gelişmeler sonucunda gerçekleşmiş; çeşitli dönemlerden geçilerek bugünkü duruma gelinmiştir. Uluslararası işletmeciliğin tarihsel süreç içindeki gelişimini dört ayrı dönem halinde inceleyebiliriz. • 1500-1850 yılları arasındaki süreyi kapsayan ticaret dönemi, • 1850-1914 yılları arasındaki sömürgecilik dönemi, • 1914-1945 yılları arasındaki ayrıcalıklar dönemi, • 1945’den günümüze kadar geçen süreyi kapsayan uluslararası dönem. 20 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ticaret Dönemi Ticaret dönemi, 1500’lü yılların başlangıcından 1850’lerde Avrupa’da Sanayi devriminin ortaya çıkışına kadar devam etmiştir. Birçok risklerle karşılaşılan bu dönemde sınırlı ticaret faaliyetleri yer almıştır. Ticaret dönemini, çeşitli bireylerin ülke dışında şanslarını denemek ve dış ülkelerden satın aldıkları malları Avrupa’ya göndermek yoluyla büyük kârlar sağladığı dönem olarak tanımlayabiliriz. Bu dönemde sayısı çok az olan kıymetli metallerin, baharatların, ipeklerin vb. malların ticareti daha çok göze çarpmaktaydı. Özellikle ipek ve baharat yollarının etkisiyle zenginleşen XVII. ve XVIII. yüzyılın büyük İngiliz, Hollanda ve Fransız ticaret işletmeleri bugünün uluslararası işletmelerine öncülük etmişlerdir. Bunlar genellikle üretim işletmelerinden ziyade ticaret işletmeleriydi. Zaten bu dönemde özellikle sermaye olanaklarının sınırlı olması üretim faaliyetlerinin geniş çapta yapılmasına izin vermiyordu. Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ticaret Dönemi (devam) Bu dönemde, ülkelerarası ilişkilerin yapısı ve politik baskılar daha geniş çapta faaliyetlere olanak sağlamıyordu. Bununla birlikte, çeşitli ülkelerde bazı İngiliz, Hollanda ve Fransız işletmelerine ticari ve politik alanda birçok ayrıcalıklar tanındı. Bu bir anlamda batı ülkelerinin üstünlük sağlamasına yaradı. Osmanlı İmparatorluğu zamanında Fransızlara birçok kolaylıklar tanınması yani kapitülasyonlar da bu dönemde başlamıştı. 21 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ticaret Dönemi (devam) Bu dönemde ayrıca bankacılık önem kazanmaya başladı. Ülke dışı yatırıma ağırlık verilmesi bankacılık faaliyetini zorunlu kıldı. Çeşitli kimseler bankacılık faaliyetini kârlı bir iş olarak gördüler. Örneğin, Floransa’daki Medici Ailesi, XV. yüzyılda bankacılıkta önemli girişimlerde bulunmuş ve o dönemde dünyanın bilinen bölgelerinde bankalar kurmuştur. Ticaret dönemi Asya, Afrika ve Lâtin Amerika’da kolonilerin oluşturulmasıyla ve Batı işletmelerine Japonya ve Çin’de bazı ayrıcalıklar tanınmasıyla sona ermiştir. Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Sömürgecilik Dönemi Sömürgecilik dönemi, Sanayi devriminden (1850) I. Dünya Savaşının hemen başlangıcına (1914) kadar devam etmiştir. Coğrafik keşiflerin tamamlandığı ve ülkelerin birbirleriyle olan ticari bağlarının iyice genişlediği bu dönemin en belirgin özelliği, Sanayi devriminin sonucunda büyük işletmelerin kurulmuş olmasıdır. Avrupa’daki büyük Sanayi devrimi sonunda, Avrupa işletmelerinin faaliyet konuları da değişmiştir. Daha önce ticaret döneminin bir özelliği olan dışarıdan satın alınan egzotik malların ülke içinde satılarak kâr elde edilmesi yerine, daha kolay ve ucuz olarak elde edilebilen sanayi mallarına dönük faaliyetler başlamıştır. Özellikle tarım ve madencilik faaliyetlerine önem verilmiştir. Afrika’ya yalnızca madencilik alanında yatırım yapılırken, Güneydoğu Asya ve Latin Amerika’ya hem tarım hem de madencilik alanında yapılan yatırımlar önemli hale gelmiştir. 22 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Sömürgecilik Dönemi (devam) Dış yatırımların geniş çapta Batı Avrupa’dan Asya, Afrika ve Amerika’nın gelişmemiş ülkelerine aktığı sömürgecilik döneminde, özellikle İngiltere’nin yatırımları hissedilir şekilde artmıştır. İngiltere’yi Avrupa’nın diğer ülkeleri izlemiş, özellikle Almanya, Hollanda ve Fransa önemli yatırımlar yapmıştır. Ülke içinde altyapı yatırımlarının azlığı gelişmeyi yavaşlattığı için, bu dönemde ABD işletmeleri oldukça pasif bir durumdaydı. Tek istisna olarak ise, 1876 yılında yeni Gümrük Vergileri Kanununun çıkarılması sonunda bir ABD silah işletmesi olan Du Pont, mevcut iki Kanada barut fabrikasını satın almak suretiyle uluslararası alana giriyordu. Du Pont örneği ilk önemli ABD ülke dışı faaliyetini temsil etmekteydi. Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ayrıcalıklar Dönemi Ayrıcalıklar Dönemi, I. Dünya Savaşının başlangıcından (1914) II. Dünya Savaşının bitimine (1945) kadar devam etmiştir. I. Dünya Savaşını izleyen yıllarda dış ticareti engelleyen politikaların ortadan kaldırılmasının etkisiyle, uluslararası işletmeler artış göstermiştir. 23 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ayrıcalıklar Dönemi (devam) Batı ülkelerinin uluslararası faaliyetlerde üstünlük kurmalarına karşın ABD işletmeleri oldukça zayıf kalmıştı. 1914 yılında bazı ABD uluslararası işletmeleri yavaş yavaş ülke dışı yatırım yapmaya başladılar. Bu dönemde Singer, Coca Cola ve Woolworth gibi çokuluslu ABD işletmelerinin ülke dışındaki faaliyetleri dikkat çekmeye başladı. I. Dünya Savaşı ile II. Dünya Savaşının sona erdiği tarihler arasındaki dönemde büyük gelişmeler sağlandı. Uluslararası işletmelerin faaliyetleri bu dönemde yayılmıştır. Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ayrıcalıklar Dönemi (devam) Bu dönemde uluslararası işletmelerin faaliyetlerini etkileyen iki önemli olay meydana gelmiştir. Birincisi 1929 yılında patlak veren büyük dünya buhranıdır. Özellikle batı ülkeleri bu buhrandan çok etkilendiler. İşsizliğin artması ve üretilen malların elde kalması işletmeleri krize soktu. Bu durum Avrupa ve Amerika’nın diğer ülkelerdeki gücünün azalmasında önemli rol oynadı. Yüksek ücretli batılı yönetici ve teknik elemanların yerine Afrikalı, Asyalı ve Latin Amerikalıların tercih edilerek işlere yerleştirilmesi sonucunu doğurdu. 24 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ayrıcalıklar Dönemi (devam) Dış ülkelere yapılan yatırımlarda tarım ve madenciliğin önemli yer tuttuğu sömürgecilik döneminden sonra, ayrıcalıklar döneminde otomobil sektöründe dış ülkelere yapılan yatırımlar önem kazanmıştır. Başta İngiltere, Fransa ve Almanya’da üretim işletmeleri kuran General Motors olmak üzere, otomobil ve otomobil yedek parçaları yapan işletmeler Avrupa’da yayılmaya başlamışlardır. Modern uluslararası işletmelerin kurulmasında ilk adım olarak ise, İngiltere’deki bir deterjan işletmesi olan ve ülke dışında üretim ve dağıtım tesisleri kuran Lever Brothers’ın girişimini gösterebiliriz. Bu işletme, 1929 yılında Hollanda’nın Dutch Margarine Union isimli işletmesi ile birleşerek Unilever’i meydana getirdi. Bu nedenle, Unilever ilk modern uluslararası işletme örneği olarak kabul edilmektedir. Bundan sonra diğer Avrupa işletmeleri ülke dışında faaliyet göstermeye başladılar. Nestle, ICI, Philips ve Royal Dutch Shell bunun en belirgin örnekleridir. Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ayrıcalıklar Dönemi (devam) Batı ülkelerinin uluslararası faaliyetlerde üstünlük kurmalarına karşın ABD işletmeleri oldukça zayıf kalmıştı. 1914 yılında bazı ABD uluslararası işletmeleri yavaş yavaş ülke dışı yatırım yapmaya başladılar. Bu dönemde Singer, Coca Cola ve Woolworth gibi çokuluslu ABD işletmelerinin ülke dışındaki faaliyetleri dikkat çekmeye başladı. 25 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ayrıcalıklar Dönemi (devam) I. Dünya Savaşı ile II. Dünya Savaşının sona erdiği tarihler arasındaki dönemde büyük gelişmeler sağlandı. Uluslararası işletmelerin faaliyetleri bu dönemde yayılmıştır. Bu dönemde uluslararası işletmelerin faaliyetlerini etkileyen iki önemli olay meydana gelmiştir. Birincisi 1929 yılında patlak veren büyük dünya buhranıdır. Özellikle batı ülkeleri bu buhrandan çok etkilendiler. İşsizliğin artması ve üretilen malların elde kalması işletmeleri krize soktu. Bu durum Avrupa ve Amerika’nın diğer ülkelerdeki gücünün azalmasında önemli rol oynadı. Yüksek ücretli batılı yönetici ve teknik elemanların yerine Afrikalı, Asyalı ve Latin Amerikalıların tercih edilerek işlere yerleştirilmesi sonucunu doğurdu. Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Ayrıcalıklar Dönemi (devam) Ayrıcalıklar döneminde uluslararası işletmelerin faaliyetlerini etkileyen ikinci önemli olay ise, Avrupa’da Dünya Savaşının sonucu olarak çeşitli bölgelerin istila edilmesiydi. Almanya’nın işgali, bazı işletmelerin düşman işgali altında kalmasına neden oldu. 26 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Uluslararası Dönem Uluslararası dönem, II. Dünya Savaşının bitiminden (1945) günümüze kadar süregelen dönemdir. I. ve II. Dünya Savaşının olumsuz etkileri, uluslararası işletmelerin gelişimini önemli ölçüde engellemiştir. Bu nedenle XX. yüzyılın ilk yarısında uluslararası işletmelerin yayılması oldukça yavaş olmuştur. II. Dünya Savaşı’nın sona ermesinden 1970 yılına kadar geçen dönemde, işletmeler dünya çapında yeni pazarlar ve üretici güçler aramaya başladıkları için bu yıllara (1945-1970) Global Genişleme yılları adı verilmiştir. Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Uluslararası Dönem (devam) Hızlı ve etkili bir haberleşme ağının kurulması, Global Genişleme yıllarında işletmelerin daha uzak pazarlara girmelerine olanak vermiş ve iletişim sorununu çok büyük ölçüde ortadan kaldırmıştır. Bu döneme kadar uluslararası işletmecilik alanında Avrupa işletmelerine kıyasla oldukça pasif kalan ABD işletmeleri, özellikle 1950’li ve 1960’lı yıllarda dünyaya açılmaya başlamışlar ve uluslararasılaşma neredeyse tüm dünyada bir ABD olayı haline gelmiştir. Bu yıllarda teknolojik ilerlemede Avrupa işletmelerini geçen ve dünyada en çok teknoloji transfer eden bir konuma gelen ABD işletmeleri, sahip oldukları teknik, pazarlama, yönetim ve finansal üstünlüklerini, ücretleri daha düşük olan denizaşırı ülkelerdeki işgücü ile birleştirmeyi denemişler ve çok büyük başarılar ve kârlar elde etmişlerdir. 27 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Uluslararası Dönem (devam) 1970-1975 yılları arasında ABD işletmeleri ülke dışına yaptıkları yatırımların % 10’unu satmışlardır ve kurdukları yeni yatırımların sayısında ise önceki yıllara kıyasla bir azalma olmuştur. Bu gelişmelerden açıkça anlaşıldığı gibi, 1950’li ve 1960’lı yılların aksine 1970’li yıllarda, ABD işletmeleri için uluslararasılaşmanın çekiciliği yavaş yavaş azalmaya başlamıştır. Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Uluslararası Dönem (devam) Bu dönemde, uluslararası işletmelerin ekonomik, sosyal ve siyasal etkilerinden rahatsızlık duymaya başlayan ev sahibi ülkeler, bir yandan uluslararası işletmelerin faaliyetlerini denetleyebilmek, bir yandan da ekonomik, sosyal ve siyasi dengelerini koruyabilmek amacıyla bazı sınırlamalar geliştirmeye başlamışlardır. Bunlara örnek olarak tarifeler ve vergiler, ithalat kotaları, fiyatlarla ilgili sınırlamalar, yöneticilerin uyruğu ile ilgili sınırlamalar, yerel kaynak kullanımı ile ilgili sınırlamalar ve sermayenin yatırımcı ülkeye dönmesi ile ilgili sınırlamalar gösterilebilir. 28 Uluslararası İşletmecilik Yrd.Doç.Dr.Zeki Yüksekbilgili Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Uluslararası Dönem (devam) 1970’li yıllarda kaynak ve enerji konusunda daha etkili ve tedbirli davranan Avrupa ve Japon işletmeleri, ABD işletmelerine karşı büyük üstünlükler sağlamışlardır. Avrupa ve Japon işletmeleri ellerindeki kaynakları değerlendirmek ve geliştirmek suretiyle, özellikle gelişmekte olan ülkelere yapılan yatırımlarda ABD işletmelerinin yerini almaya başlamışlardır. Bu nedenle, 1970’li yıllarda ABD işletmelerinin egemenliğini sona erdiren nedenlerden biri de kaynak kıtlığı olmuştur. Uluslararası İşletmeciliğin Tarihsel Gelişimi Uluslararası Dönem (devam) Bu dönemde uluslararası işletmelerin faaliyet alanları da çeşitlilik göstermeye başlamış ve uluslararası üretim ve hizmet işletmeleri, bankalar, reklam ajansları, danışmanlık işletmeleri, bilgisayar ve yazılım işletmeleri gibi çok çeşitli alanlara yayılmışlardır. Teknoloji transferlerinin arttığı ve rekabetin şiddetlendiği 1980’li yıllardan itibaren ise, uluslararası işletme yöneticileri kültürel farklılıkları daha fazla dikkate alarak uluslararası işletmecilik faaliyetlerini yürütmeye başlamışlardır. Uluslararası dönem halen devam etmektedir. 29