ilköğretimde sürdürülebilir çevre eğitiminde suyun yeri

İLKÖĞRETİMDE SÜRDÜRÜLEBİLİR ÇEVRE
EĞİTİMİNDE SUYUN YERİ
FATMA ÜNAL
Dr., Sosyal Bilgiler Öğretmeni
İ
nsanoğlu, refah seviyesini yükseltmek için gelişen
teknolojiyi de kullanarak yaşadığı çevreyi değiştirmektedir. İnsanlığın geleceğini her geçen gün daha
güçlü tehdit eden çevre sorunları da bu mücadelenin
ve değişikliklerin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Çevrede meydana gelen değişiklikler olumsuz ve bozucu özellikte ise bunlar çevre sorunları olarak değerlendirilmektedir.
Çevre sorunlarının gelecekte daha büyük sıkıntılara sebep olabileceği endişesi sürekli dile getirilmektedir. Konuyla
ilgili ulusal ve uluslararası otoriteler çevre sorunlarına gereken ilgiyi gösterip kısa ve uzun vadeli planlar hazırlamaz,
insanlara benimsetmez, insanlar alışkanlıklarına devam
ederlerse, dünyamız yakın gelecekte çok büyük felaketlerle
yüz yüze gelebilir. Hatta Dünya Meteoroloji Örgütü Genel
sekreteri Prof. Obas’ın ifadesi ile dünyadaki siyasi mültecilerin yerini çevre mültecileri alabilir (Gündüz, 2004).
Avrupa Birliği başta olmak üzere birçok topluluk, insanlığın daha sağlıklı çevrelerde yaşayabilmeleri için birtakım
projeler ortaya koymakta ve önlemler almaya çalışmaktadır.
Yapılan çalışmalar için ayrılan bütçeler astronomik rakamlar olmakla beraber, yapılanların başarılı olması için her bir
bireye büyük görevler düşmektedir. Öncelikle bireylere, çok
küçük yaşlardan başlayarak çevre bilinci kazandırılmalıdır.
Bu da ancak etkili ve verimli bir eğitim, özellikle çevre eğitimi ile sağlanabilir.
Fatma Ünal, İlköğretimde Sürdürülebilir Çevre
Eğitiminin Yeri, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim,
S. 132, Şubat 2011, ss. 68-73.
• 68
Çevre eğitiminin değişen dünyada önemi hızla artmak-
ŞUBAT 2011 - SAYI 132•
Karikatür: Sönmez Yanardağ / Eğitimci-Karikatürist
Sürdürülebilir çevre eğitimi ilk
olarak ailede başlar daha sonra ise
okulda devam eder. Eğer ailede bu
eğitim verilmemişse okulun bu konudaki önemi daha da artmaktadır. Söz
konusu eğitim sistemi ve onun temel
ögeleri olan öğretmen ve öğrencilerin
bu amaçla en iyi şekilde bilinçlendirilmeleri sağlanmalıdır. Bu koşul yerine
getirilebilirse bireylerin davranışlarında
olumlu gelişmeler olur ve çevreyi koruma gerçekleşir.
ta ve giderek üzerinde daha fazla durulan bir konu
hâline gelmektedir. Ancak gelinen noktanın yeterli
olduğundan söz etmek mümkün değildir. Demirkaya
(2006)’nın aktardığına göre çevre eğitimine yönelik
üç yaklaşımdan söz edilmektedir. Bunlar;
1. Çevre yönetimi ve kontrolü için eğitim: Bu yaklaşıma göre, çevre eğitimi fiziksel ve beşeri sistemler
ile bu sistemlerin karşılıklı etkileşimlerinin algılanmasını ve öğrenilmesini teşvik eder.
2. Çevre bilinci ve yorumu için eğitim: Bu yaklaşıma göre, çevre yoluyla eğitim öğrencilerin çeşitli
beceriler kazanmalarını sağlar ve arazi gezileri vasıtasıyla öğrenmeye yönelik bir kaynak olarak eğitimin
kullanıldığı ilgi ve uğraşları teşvik eder.
Ülkemiz dünyanın yarı kurak bir bölgesinde yer
almaktadır. Dünya yüzüne düşen yağış ortalaması
800 mm civarında iken bu değer Türkiye’de yılda
ortalama 643 mm’dir. Ülkemizde bölgeler arasında
da büyük farklılıklar görülmekte, yağışlar bazı yörelerde yılda 2000 mm’yi aşarken bazı yörelerde ise
250 mm’nin altına düşmektedir. Bu yüzden, ülkemiz
açısından su kaynakları planlama ve geliştirme ça-
69 •
DOSYA: SU
3. Sürdürülebilirlik için çevre eğitimi: Bu yaklaşıma göre çevre eğitimi, öğrencileri kendi davranışlarından sorumlu olmaya teşvik eden bir çevre etiği
ve cesareti kazandıran, bilgiye dayalı konuların yer
aldığı önceki iki yaklaşımın üstüne inşa edilmiştir.
Sürdürülebilir çevre eğitiminin
önemli bir konusu ise yaşam kaynağı
olan sudur. Su, yüzyıllar boyunca tüm
medeniyetler için çok önemli bir doğal
kaynak olmuş, bütün büyük uygarlıklar
su kenarında kurulmuştur. Teknolojinin
ilerlemesi ile sudan faydalanma şekil ve oranlarının artması, su kaynaklarının içme-kullanma, sulama suyu,
enerji üretimi gibi pek çok amaç için
geliştirilebilmesi, ülkelerin ekonomik
kalkınmasında suyun vazgeçilmez bir
yer edinmesinde büyük rol oynamıştır. Bugün “gelişmiş ülke” olarak tanımlanabilen pek
çok ülke bu seviyelere, ülkelerinin su potansiyelinden azami faydayı sağlayarak ulaşmışlardır. Teknolojinin ilerlemesi, su kaynaklarından azami faydanın
sağlanmasına aracı olmakla birlikte, bu ilerlemeye
paralel olarak sanayileşmenin ve şehirleşmenin de
artması beraberinde “çevre kirliliği”ni ve özellikle “su
kirliliği”ni gündeme getirmiştir. Su kirliliğinin giderek
önemli boyutlara ulaşması, ülkeleri bu konuda ciddi
önlemler almaya zorlamış, bu da bu alanda pek çok
mevzuatın oluşması sonucunu doğurmuştur.
• BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM
arasında yer aldığı görülmektedir.
lışmaları geçmişte olduğu gibi bugün ve gelecekte
de daha büyük önem ve değer kazanarak devam
etmek zorundadır. Yapılan etütler neticesinde günümüz teknik ve ekonomik şartları çerçevesinde çeşitli maksatlara yönelik olarak tüketilebilecek yerüstü
ve yeraltı suyu potansiyelinin ise yılda ortalama 110
milyar m3 olduğu belirlenmiştir. Su varlığına göre ülkeler aşağıdaki şekilde sınıflandırılmaktadır (www.
dsi.gov.tr):
2. Tablo’da görüldüğü gibi ülkemiz mevcut su
potansiyelin %36’sını kullanmaktadır. Suyun kullanıldığı sektörlerde en büyük pay sulama ve sırasıyla
içme-kullanma ve sanayidir.
2030 yılında nüfusumuzun 100 milyona ulaşacağı tahmininden hareketle kişi başına düşen kullanılabilir su miktarının 2030 yılında 1 000 m3/yıl olacağı
söylenebilir (www.dpt.gov.tr). Mevcut büyüme hızı,
su tüketim alışkanlıklarının değişmesi gibi faktörlerin
etkisiyle, su kaynakları üzerine olabilecek baskıları
tahmin etmek mümkündür. Bütün bu tahminler mevcut kaynakların geleceğe tahrip edilmeden aktarılması durumunda söz konusu olabilecektir. Dolayısıyla Türkiye’nin gelecek nesillere sağlıklı ve yeterli
su bırakabilmesi için kaynaklarını çok iyi koruyup
akılcı kullanması gerekmektedir.
• Su fakiri: Yılda kişi başına düşen kullanılabilir su
miktarı 1 000 m3’ten daha az.
• Su azlığı: Yılda kişi başına düşen kullanılabilir
su miktarı 2 000 m3’ten daha az.
• Su zengini: Yılda kişi başına düşen kullanılabilir
su miktarı 8 000-10 000 m3’ten daha fazla.
1. Tablo: Kişi Başına Düşen Su Miktarı
Ülkeler
m3 / yıl
Su zengini ülkeler (Kanada, ABD,
Kuzey ve Batı Avrupa ülkeleri)
10.000 +
Irak
2.110
Türkiye
1.652
Suriye
1.420
İsrail
300
Ürdün
250
Filistin
100
IX. Beş Yıllık Kalkınma Planı Toprak ve Su Kaynaklarının Kullanımı ve Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu’nda, toprak ve su kaynaklarına yönelik
belirlenen temel amaç ve politikalardan biri, “Toprak ve su kaynaklarının kullanımında toplum bilincini yükselterek korunması, geliştirilmesi ve toplum
yararına kullanımının sağlanması”dır. Bu amaç ve
politikaya dönük belirlenen öncelik ve tedbirlerden
bazıları ise şunlardır (www.dpt.gov.tr):
• Çeşitli eğitim ve öğretim kademelerinde toprak
ve su kaynaklarının korunması ilkesinin aşılanması,
• Basın ve yayında toprak ve su kaynaklarının korunmasına yönelik programlar yapılması,
1. Tablo’da görüldüğü gibi Türkiye’de bugün için
kişi başına düşen kullanılabilir su potansiyeli, 1.652
m3/yıl civarındadır. Türkiye’nin kişi başına kullanılabilir su varlığı, diğer bazı ülkeler ve dünya ortalaması ile karşılaştırıldığında su zengini olmayan ülkeler
• Köy eğitim programları hazırlanması,
• Toplum bilincinin yükseltilmesi ile ilgili çalışmalara sivil toplum örgütlerinin katılımının sağlanması.
2. Tablo: Türkiye’de Sektörlere Göre Su Kullanımı
Toplam Kullanılan Su
Su Kullanıcı Sektörler
Sulama
İçme-kullanma
Sanayi
milyar m3
%
milyar m3
%
milyar m3
%
milyar m3
%
40,1
36
29,6
74
6,2
15
4,3
11
• 70
ŞUBAT 2011 - SAYI 132•
ile ilgilidir. İlköğretim programlarında sürdürülebilir çevre eğitiminin önemli bir konusu olan
suyun yeri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.
3. Tablo’da görüldüğü gibi hayat bilgisi
dersi kazanımlarının içeriğini kaynakları bilinçli tüketme ve çevreyi temiz tutma oluşturmaktadır. Bu dersin kazanımlarında geçen
“kaynak” ifadesinin su konusunu kapsadığı
söylenebilir.
Karikatür: Sönmez Yanardağ / Eğitimci-Karikatürist
Fen ve teknoloji dersi kazanımlarının içeriğini doğal kaynakların dikkatli tüketilmesi,
çevre kirliliği, çevreyi koruma oluşturmaktadır. Bu dersin kazanımlarında suyun konusuyla ilgili yaşam için önemi, su kirliliği, bireysel sorumluluk, katılım gibi bilgi, beceri ve
değerlere yer verilmiştir.
Türk millî eğitiminin amaç ve ilkeleri doğrultusunda hazırlanan “İlköğretim Kurumları Yönetmeliği”nde
yer alan çevre içerikli ilköğretimin amacı ise “Doğayı
tanıma, sevme ve koruma, insanın doğaya etkilerinin
neler olabileceğine ve bunların sonuçlarının kendisini
de etkileyebileceğine ve bir doğa dostu olarak çevreyi her durumda koruma bilincini kazandırmak”tır
(www.meb.gov.tr).
Türkçe dersinde ise, çevre eğitimi ile ilgili zorunlu
bir tema vardır. Ancak bu temada yer verilecek metin konuları ders kitabı yazarının seçimine bırakıldığı
için, su konusunun Türkçe dersinde yer alması yazarın inisiyatifine göre değişecektir.
İlköğretim programlarında su ile ilgili kazanımların daha çok çevre eğitimine yönelik “çevre yönetimi
ve kontrolü için eğitim” ile “çevre bilinci ve yorumu
için eğitim” yaklaşımlarını kısmen karşıladığı, buna
karşın “sürdürülebilirlik için çevre eğitimi” yaklaşımına yeterince yer verilmediği söylenebilir.
Genel olarak, ülkemizdeki öğretim programlarında “sürdürülebilirlik için çevre eğitimi” konusunda
yeterli kazanımın yer almadığı söylenebilir. Bu nedenle, günümüzde var olan ve gelecekte yaygın olan
eğilimleri göz önünde bulundurarak geleceğin öğret-
71 •
DOSYA: SU
İlköğretim programlarında çevre eğitimi ya da
sürdürebilir çevre eğitimi adı altında seçmeli ya da
zorunlu bir ders bulunmamaktadır. Çevre eğitimi,
zorunlu üç derste, -hayat bilgisi, sosyal bilgiler, fen
ve teknoloji derslerinde- farklı tema/ünitelerde yer
alan kazanımlarla iç içe geçmiş ve Türkçe dersinde
zorunlu bir tema olarak sunulmaktadır. Bunun yanında hayat bilgisi dersi için “kaynakları etkili kullanma”
becerisi, sosyal bilgiler dersi için ise “doğa sevgisi”
ve “doğal çevreye duyarlılık” değerleri çevre eğitimi
Sosyal bilgiler dersi kazanımlarının içeriğini ise doğal unsurları tanıma, doğal ortamı
değiştirme ve ondan yararlanma, doğal kaynakların bilinçsizce tüketilmesinin etkileri,
çevre sorunlarında dayanışma ve işbirliği ile
kurumsal ve bireysel sorumluluk oluşturmaktadır. Bu dersin kazanımlarında su konusuyla
ilgili doğrudan bir konu bulunmamakla beraber “doğal kaynak” ve “çevre sorunu” ifadelerinin su konusunu kapsadığı söylenebilir.
• BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM
3. Tablo: İlköğretim Programlarında Suyun Yeri
Sınıf
Ders
Tema / Ünite
Kazanım
1
Hayat Bilgisi
Okul Heyacanım
A.1.38. Okuldaki kaynakların neden bilinçli tüketilmesi gerektiğini
açıklar.
1
Hayat Bilgisi
Benim Eşsiz Yuvam
B.1.23. Evlerde kullanılan kaynakların hayatımızdaki yerini ve önemini
belirtir.
2
Hayat Bilgisi
Okul Heyacanım
A.2.27. Okuldaki kaynakları bilinçli tüketmenin önemini açıklar.
2
Hayat Bilgisi
Benim Eşsiz Yuvam
B.2.31. Evdeki kaynakları bilinçli olarak tüketir.
2
Hayat Bilgisi
Dün, Bugün, Yarın
C.2.23. Yaşadığı çevreyi temiz tutmasının kendisinin ve başkalarının
sağlığı ve gelişimiyle ilişkili olduğunu kavrar.
3
Hayat Bilgisi
Okul Heyacanım
A.3.16. Kişisel bakımını yaparken kaynakları tutumlu kullanır.
3
Hayat Bilgisi
Benim Eşsiz Yuvam
B.3.25. Kaynakları bilinçli olarak tüketmenin aile bütçesine katkısını
açıklayan çeşitli etkinliklerde bulunur.
3
Hayat Bilgisi
Dün, Bugün, Yarın
C.3.31. Yaşadığı çevreyi daha temiz bir hâle getirmek için bir proje
tasarlar.
4
Fen ve
Teknoloji
Maddeyi Tanıyalım
4.4. Doğal kaynakların neden dikkatli tüketilmesi gerektiğini, bu
konuda insanların bilgilendirilmesinin önemini açıklar.
4
Fen ve
Teknoloji
Gezegenimiz Dünya
2.9. Hava, toprak ve suyun yaşam için öneminin bilincine varır.
2.10. Hava, toprak ve su kirliliğini önlemek için alınabilecek önlemleri
araştırır ve sunar.
Canlılar Dünyasını
Gezelim, Tanıyalım
2.4.Yaşam alanlarının insan faaliyetlerinin olumsuz etkisinden
korunması gerektiği çıkarımını yapar.
2.5.Yakın çevresindeki kirliliği fark eder ve bu kirliliğe neden olan
maddeleri listeler.
2.6.Çevreyi temizlemek amacı ile basit yöntemler geliştirir.
2.7.Çevreyi korumak amacı ile yapılan birçok faaliyete gönüllü olarak
katılır.
2.8.Çevreyi korumak ve geliştirmek için bireysel sorumluluk bilinci
kazanır.
4
Fen ve
Teknoloji
5
Fen ve
Teknoloji
Canlılar Dünyasını
Gezelim, Tanıyalım
8.1. İnsan etkisi ile çevrenin nasıl değiştiğini araştırır.
8.3.Yakın çevresindeki veya ülkemizdeki çevre sorunları hakkında
bilgi toplar ve sunar.
8.4 Yakın çevresinde, çevreyi bozabilecek davranışlarda bulunanları
uyarır.
6
Fen ve
Teknoloji
Yerkabuğu Nelerden
Oluşur?
4.4. Yer altı ve yer üstü sularının kullanım alanlarını (içecek, sulama,
sağlık, elektrik enerjisi üretimi vb.) örneklerle açıklar.
7
Fen ve
Teknoloji
İnsan ve Çevre
1.9. Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunlarından bir tanesi
hakkında bilgi toplar, sunar ve sonuçlarını tartışır.
1.10. Dünyadaki bir çevre probleminin ülkemizi nasıl
etkileyebileceğine ilişkin çıkarımlarda bulunur.
1.11. Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunlarına yönelik iş birliğine
dayalı çözümler önerir ve faaliyetlere katılır.
7
Fen ve
Teknoloji
Maddenin Yapısı ve
Özellikleri
4.11. Suları, havayı ve toprağı kirleten kimyasallara karsı duyarlılık
edinir.
4
Sosyal
Bilgiler
Yaşadığımız Yer
6. Çevresinde gördüğü doğal ve beşerî unsurları ayırt eder.
• 72
ŞUBAT 2011 - SAYI 132•
5
Sosyal
Bilgiler
Bölgemizi Tanıyalım
4. Yaşadığı bölgedeki insanların doğal ortamı değiştirme ve ondan
yararlanma şekillerine kanıtlar gösterir.
6
Sosyal
Bilgiler
Ülkemizin Kaynakları
4. Doğal kaynakların bilinçsizce tüketilmesinin insan yaşamına
etkilerini tartışır.
6
Sosyal
Bilgiler
Ülkemiz ve Dünya
4. Ülkemizin diğer ülkelerle doğal afetlerde ve çevre sorunlarında
dayanışma ve işbirliği içinde olmasının önemini fark eder.
7
Sosyal
Bilgiler
Ülkeler Arası
Köprüler
2.Küresel sorunlarla uluslararası kuruluşların kuruluş amaçlarını
ilişkilendirir.
3.Küresel sorunların çözümlerinin yaşama geçirilmesinde kişisel
sorumluluğunu fark eder.
1-5
Türkçe
Sağlık ve Çevre Teması: Çevre bilinci, toprak, su, hava olayları, bitkiler, hayvanlar vb.
6-8
Türkçe
Doğa ve Evren Teması: Çevrenin Korunması.
menlerinin ve öğrencilerinin bu dönüşümler ışığında
bir çevre eğitimi almaları için öğretim programlarını
değiştirmek ve/veya düzenlemek gerekmektedir.
Çevre içerikli su gibi konulara programlarda yer verilmesi kadar önemli bir başka konu da kazanımların
gerçekleştirilmesi için uygun zaman, yer ve etkinliklerin sağlanmasıdır. Çünkü çevre temelli kazanımlar,
uygulama yapılmadan gerçekleşebilecek ve kısa
sürede sonucu gözlenebilecek kazanımlar değildir.
Sadece formal ve örgün eğitim kapsamında değil
informal ve yaygın eğitim ortamlarında sağlanan etkinliklerle bütüncül bir çevre eğitimi yapılması; okulların çevre eğitimine uygun olarak düzenlenmesi,
devlet kurumları, farklı çevre organizasyonları ya da
gönüllü kuruluşlarla çevre temelli çalışmaların nitelik
ve nicelik yönünden artırılması yoluna gidilmelidir.
Avrupa ülkelerinde giderek yaygınlaşan sürdürülebilir çevre uygulamalarına benzer çalışmaların daha
etkin ve geniş katılımlı hâle getirilmesi, bu konuda
atılacak önemli adımlardan biri olacaktır.
73 •
DOSYA: SU
KAYNAKÇA
Alım, M. (2006). Avrupa Birliği Üyelik Sürecinde Türkiye’ de Çevre ve İlköğretimde Çevre Eğitimi. Kastamonu Eğitim Dergisi,14:2, 599- 616.
5. Dünya Su Forumu. (2009). http://www.worldwaterforum5.org adresinden 01.01.2011’de alınmıştır.
Demirkaya, H. (2006). Çevre Eğitiminin Türkiye’deki
Coğrafya Programları İçerisindeki Yeri ve Çevre
Eğitimine Yönelik Yeni Yaklaşımlar. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16:1, 207-222.
9. Kalkınma Planı. (2007-2013). Çevre Özel İhtisas Ko-
misyonu Raporu. Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı. www.dpt.gov.tr adresinden 01.01.2011’de
alınmıştır.
9. Kalkınma Planı. (2007-2013). Toprak ve Su Kaynaklarının Kullanımı ve Yönetimi Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı.
www.dpt.gov.tr adresinden 01.01.2011’de alınmıştır.
Gündüz, T. (2004). Çevre Sorunları. Ankara: Gazi Kitapevi.
MEB İlköğretim Kurumları Yönetmeliği. (2010). Resmi
Gazete: 10.7.2010/27637. www.meb.gov.tr adresinden 01.01.2011’de alınmıştır.
MEB Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı. (2010). İlköğretim Programları (Türkçe, Hayat Bilgisi, Fen ve
Teknoloji, Sosyal Bilgiler). www.ttkb.meb.gov.tr
adresinden 01.01.2011’de alınmıştır.
Su Kaynakları Hakkındaki Gerçekler. (2010). Birleşmiş
Milletler Dünya Su Gelişim Raporu 2’nin Özeti.
www.greenfacts.org/tr/water-resources/waterresources-foldout-tr.pdf adresinden 01.01.2011
’de alınmıştır.
Tanrıverdi, B. (2009). Sürdürülebilir Çevre Eğitimi Açısından İlköğretim Programlarının Değerlendirilmesi, Eğitim ve Bilim, 34:151.
Toprak ve Su Kaynakları. www.dsi.gov.tr adresinden
01.01.2011’de alınmıştır.
Türkiye’de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler. (2008).
Ankara: Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği.
Ünal, S. ve Dımışkı, E. (1999). Üniversite Öncesi Çevre
Eğitimi ve Sorunları, T.C. Çevre Bakanlığı Çevre
ve İnsan Dergisi, 42:56.