TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

EBHERf. Eslrüddin
güci adlı eserleriyle islam dünyasında
pek az bilgine nasip olacak derecede büyük bir üne kavuşmuştur. Bu iki eserin
ortak özelliği , asırlarca medreselerde
ders kitabı olarak okutulmaları ve üzerlerine birçok şerh ve haşiyenin yazılmış
olmasıdır. 1. Hidô.yetü '1- J:ıikme. Klasik
islam felsefesinin problemleri üzerinde
bir çalışma olan eser mantık, tabfiyyat
ve ilahiyyat şeklinde üç ana kısma ayrıl ­
mıştır. Muhtelif baskıları bulunan bu kitabın istanbul başta olmak üzere dünyanın birçok yerinde yazma nüshaları vardır (Brockelmann, GAL, 1, 608-609; Suppl.,
1, 839-841 ). Esere ne kadar çok değer
verildiği , üzerine yazılan şerh ve haşiye­
lerden anlaşılmaktadır. Bunların en meş­
hurları, Kadi Mir Hüseyin b. Muinüddin
ei -Meybedi (ei-Meybüdi) ei-Hüseyni ile (ö
880 / 1475) Sadreddin-i Şirazi (ö 1050 /
1640 ) tarafından yapılanlardır. Özellikle
Kadi Mir şerhine birçok haşiye yazılmış ­
tır. Bu haşiyelerin en önemlileri arasında
Muslihuddin-i Lari (ö 9791 ı 572 ). Nasrullah b. Muhammed ei-Halhali, Lutfullah b.
ilyas er-Rumi (ö 929 / 1522 ). Pir Muhammed b. Alaeddin Ali el- Fenari ve Emir
Fahreddin ei-Esterabadi (ö 1040 / 1630)
gibi ünlü bilginierin hilşiyeleri zikredilebilir. Bunlardan Lari'nin haşiyesi üzerine ismail Gelenbevi (ö 12051 ı 79 1ı bir
ta'likat yazmıştır . Hidô.yetü'1-hikme'nin diğer önemli bir şerhi de Mevlanazade Ahmed b. Mahmud ei -Herevi ei Harziyani'ye aittir. Bu şerh mantık kıs­
mı hariç eserin son iki bölümü üzerine
yapılmıştır. Mevlanazade'nin şerhine de
birçok haşiye yazılmıştır. Bunlardan kayda değer olanları arasında Hıdır Şah b.
Abdüllatif (ö. 853 / 1449). Fatih Sultan
Mehmed döneminin ünlü alimlerinden
Hocazade Muslihuddin Mustafa Efendi,
Kadızade-i Rumi adıyla bilinen Musa b.
Muhammed ve Muhammed b. Mahmud
el -Vefai'nin haşiyeleri sayılabilir. Son haşiye Hocazade'ninkini tamamlar niteliktedir. Vefai bu haşiyeyi Vezir Ayas Paşa
için yazmış ve 924 (1518) yılında tamamlamıştır. Ayrıca Mevlanazade 'nin şerhi
üzerine IL Bayezid'in hocalarından Selahaddin'in de bir haşiyesi vardır ki Hocazade bazı noktalarda onu tenkit etmiş­
tir. Hidô.yetü '1- J:ıikme üzerine yazılan,
Emirek Şemseddin Muhammed b. Mübarek Şah ei-Buhari, Sa'deddin Mes'Od b.
Muhammed ei -Kazvini ve Muinüddin esSalimi'nin şerhleri de kayda değer görülmektedir. z. İsô.guci. er-Risô.1etü'1Eşiri yye fi'l- man pk adıyla da bilinir.
Mantı ğ ın bütün konularını kapsamakla
76
birlikte son derece muhtasar bir eser
olup medreselerde mantık alanında okutulan ilk kitap olması bakımından önemlidir. l sô.güci, mantıkçılar nezdinde en
çok değer verilen, yine aynı derecede
mühim birçok şerh ve haşiyeye konu
olan başlıca mantık kitaplarındandır. Esere Batı dünyasında da ilgi duyulmuş, Latince başta olmak üzere bazı Batı dillerine tercüme edilmiştir (bk. !SAGücl). 3.
Tenzilü '1- eikô.r ii ta cdili'l- esrô.r (Nuruosmaniye, nr. 2662). Ebü'I- Ferec tarafın­
dan Süryanice'ye çevrilmiştir. 4. Keşiü'1ha~ii'i~ fi tafıriri'd-de~a'i~. 663 (1 264)
yılında istinsah edilmiş bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi· nde kayıtlıdır
(Ayasofya, nr . 245 3) s. Risô.1etü'1 - bô.hire
ii ma~a1eti'z-zô.hire (Süleymaniye Ktp. ,
Ayasofya , nr. 2566 / 3). 6. Kitô.bü '1-Metô.1t (Köprülü Ktp ., nr . 1 6 ı 8) 7. Kitô.bü Beyô.ni'l-esrô.r (Köprülü Ktp ., nr. ı6 1 8) . 8.
Te1{ıişü'1-J:ıa~a-'i~ (Köprülü Ktp., nr. 1 6 ı 8)
9. Zübdetü1-esrô.r (Millet Ktp ., Feyzullah
Efendi, nr. ı 2 10 ) . 10. Teh?ibü 'n-nüket
( At ı f Efendi, nr. 1604) 11. Risô.1e fi Fesô.di '1-ebJ:ıô.s elleti vaçia cahô. mübrizü '1cede1i yyin (Sül eymaniye Ktp., Şeh id Ali
Pa ş a, nr. 2304/ 4). 12. Risô.1e Müştemi1e
calô. şemô.ni eaşere mes 'e1etin ii'l-kelô.m .. . Filozoflar. kelamcılar ve çeşitli din
veya mezheplere mensup olanlar arasında ihtilaf konusu olan on sekiz meseleyi halletmek maksadıyla yazılmış bir
eserdir (Rag ıb Paşa, nr. ı4 6 1 ). 13. Meraşıdü '1 -makö.şıd (D i yarbakı r , nr . A 202 ı / 2 ) .
Ayrıca
Muhammed Taki Danişpejuh ta(Mecelle ·i Da niş ke ·
de· i Edebiyyat u c(Jlam ·i insani, sy. 72 73, s. 457-494) ve Hidc'iye tü '1 - fıikm e 'nin
mantık bölümünün Farsça'ya tercümesinden ibaret olan Mantı~u '1-hidaye ile
Arapça Risc11e fi'l-manp.~·ı da zikretmek gerekir. Naşir, bu son risalenin Farsça bir tercümesinin bulunduğunu da bildirmektedir (Tahra n Üniversitesi Ktp ., nr.
Ş . 5968).
rafından yayımlanan
Astronomi. 1. Mu{ıtaşar fi cilmi'l-hey' e.
Astronominin temel problemlerini ihtiva eden eser yirmi iki bölümden ibarettir. z. ez-Zicü 'ş- şiimil. Ebü' I-Vefa eiBOzcani'nin aynı adı taşıyan eseri üzerine yazılmış bir şerhtir. 3. Risc11e fi'l- usturlô.b. 4. Dirayetü'1-ei1ak. s. ez-Zicü'1mü1a{ı{ıaş. ez-Zicü'1 - i{ıtişari ve ez-Zicü'1-Eşiri adlarıyla da anılmaktadır (Sarton, 11 / 2, s. 867; Elr., 1, 2 16-217) . 6. Mü 1a{ı{ıas fi Şınac ati'l-Mecistf (Süleymaniye Ktp ., Ayasofya, nr. 2583)
Geometri. 1. Iş1aJ:ıu Kitabi'l-Ustu~u ­
sat fi '1-hendese 1i - U~1idis (Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 596). Z Risii1e ii Berkiiri'lma~tuc (Mani sa il Halk Ktp ., nr . 1706) .
BİBLİYOGRAFYA:
ibn Sina. 'Uyanü 'l·f:ıikm e (İbn Sina, Resa'il
içinde, n ş r. Hilmi Zi ya Ülken). Ankara 1953, 1,
2·10 ; KeşW? · z unan, 1, 206·207 ; ll, 969, 2028·
2030; Muhammed Fevzi, Sey{ü 'l-gullab, istan·
bul 1284, s. 9·1 O; Suter, Die Mathematiker, s.
145·146 ; Edwin E. Calverley, "al -Abhari's İsag­
hüji fi 'l-mantiq", The Macdonald Presenta·
tion Volume, London 1933, s. 75 -85 ; Brockelmann. GAL, ı , 608 · 611 ; Suppl., 1, 839·844 ;
a.mlf.. "al-Abhari ", Ef2 (ing.), 1, 98 -99 ; Sarton.
lntroduction, 11 / 2, s. 867 ; Nihat Keklik, islam
Mantık Tarihi ve Farabi Mantığı, istanbul 1969·
70, ı , 63-64; Ramazan Şeşen. Nevadirü 'l- ·
maf]tutati 'l·'Arabiyye {i melctebi'iti Türlciyya,
Beyrut 1975, s. 304·31 O; Mehmet Sadettin Aygen, Büyük Filozof Esirüddin Ebherf, Afyon
1985 ; Nicholas Rescher, Te ta v vurü ' l·mantıkı'l·
'A rabi (tre. Muhammed Mehran), Kahire i 985,
s. 441 · 444 ; Abdülkuddüs Bingöl, Porphyrios
ve isagoj isi Üzerine, Erzurum 1988, s. 28 -29 ;
Muhammed Takr Danişpejuh , "Dü risiile der
mantıJı: " , Mecelle-i Da nişkede· i Edebiyyat u
'Uiüm ·i insani, sy. 72 · 73, Tahran 1349, s. 457 ·
494 ; Harndi Ragıp Atademir, "Porphyrios ve
Ebherl'nin İsagoci'leri ", DTCFD, Vl / 5 (1948).
s. 461·468 ; G. C. Anawati. "Abhari" , Elr., 1, 216 ·
217.
!il
ABDÜLKUDDUS BiNGÖL
EBHERİYYE
( ":.ft~ )
Ebu
Reşid
Kutbüddin el-Ebheri'ye
(ö.
572 / 1177)
nisbet edilen bir tarikat
L
ı
(bk. TARiKAT).
EBivERDI
( ..P.Jr.!~ )
_ı
ı
Ebü'I-Muzaffer Muhammed b. Ahmed
ei -Ümevl ei-MuiM ei -Eblverdl
(ö.
Ebheri'nin
L
507 / 1113)
Büyük Selçuklular devrinde yetişen
şair ve edip, ahb"r ve nesep Alimi.
_ı
Keş{Ci 'f ·!ıa!J:ii ' i!J:
a dlı eserinin
ilk s a yf ası
i Sü leyma niye Ktp ..
Ayasofya,
nr.
2 45 3ı
Soyu Abdümenaf'a dayanan ve Erneviler'den Anbese b. EbO Süfyan neslinden
gelen Ebiverdi, yaklaşık 457 ( 1065) yılın­
da Horasan'da Ebiverd yakınlarındaki KO-
EBKARÜ ' 1- EFKAR
fen
kasabasında doğdu.
Tahsil
hayatı
hakkında yeterli bilgi yoksa da İsmail b.
Mes'adet ei-Cürcani. Abdülvehhab b. Muhammed b. Şehid, Ebü Bekir b. Halef
eş-Şirazi. Ebü Muhammed Hasan b. Ahmed es-Semerkandi ve Abdülkahir ei Cürcani' den okuduğu ve kendisinin de
pek çok öğrenci yetiştirdiği anlaşılmak­
tadır.
Gençliğinde Bağdat'a
gitti; orada have devrin meşhur
şahsiyetlerinin himayesine mazhar oldu. Bunlar arasında Halife Muktedi- Biemrillah. oğlu ve halefi Müstazhir- Billah. Sultan Melikşah ve oğlu Sultan Muhammed Tapar, Vezir Nizamülmülk ile
oğlu Müeyyidülmülk zikredilebilir. Müeyyidülmülk'ün hizmetinde bulunduğu sı­
rada halifenin veziri Amidüddevle'yi hicvetmesi üzerine vezir onun Abbasi halifesini yerip Fatımi halifesini övdüğünü
söyleyerek kendisini Muktedi- Biemrillah'a şikayet etti. Bunun üzerine Ebiverdi Hemedan'a kaçtı. Arap dili ve edebiyatındaki üstünlüğü sebebiyle Nizamülmülk'ün oğlu Ziyaülmülk'ün tuğ railiği­
ne getirildi. Ziyaülmülk'ün ölümü üzerine İsfahan'a giderek orada Porsuk' un
oğullarının hocalığını yaptı. Daha sonra
Sultan Muhammed Tapar tarafından
müşrifü'l-memalik tayin edilmeden önce kısa bir süre Bağdat Nizarniye Medresesi Kütüphanesi'nin müdürlüğü görevinde de bulundu. 20 Rebiülewel 507
(4 Eylül 1113) tarihinde İsfahan' da vefat
etti. İbn Hallikan ' ın Veteya tü '1- a ' yan ' ın­
da Ebiverdi'nin ölümüyle ilgili olarak verilen 557 (1162) tarihi müstensih hatası olmalıdır. İmadüddin ei-İsfahani, Ebiverdi'nin Muhammed Tapar tarafından
müşrifü ' l-memalik tayin edildiğinde sultanın huzurunda iken düşüp öldüğünü ,
lifelerin,
sultanların
bunun da o devrin nüfuzlu şahsiyetlerin­
den Hatir tarafından zehirlendiği şeklin­
de değerlendirildiğini nakletmektedir.
Kaynaklar, Ebiverdi'nin çok güçlü bir
edebiyat. nesep ilmi, gramer, lugat ve ahbarda çok
geniş bilgiye sahip, belagat ve inşada
mahir. güçlü bir şair. aynı zamanda iffetli, adil. dindar ve izzetinefis sahibi bir
kimse olduğunu , zaman zaman maddi
sıkıntılar içinde yaşamasına rağmen kimseden bir şey istemediğini nakletmektedir.
Eserleri. Ebiverdi'nin nesep, tarih. ş ii r.
şiir tenkidi ve hadis sahala rındaki on beş
kadar eserinden günümüze iki tanesi
ulaşmıştır. 1. Divan ü '1- Ebiv erdi. Ebiverdi divanını " lrakıyyat". "Necdiyyat"
ve "Vecdiyyat" adıyla üç kısma ayırmış­
tır. Divanın tamamı basıldığı gibi (Kah ire 13 17; Beyrut 1327; nşr. Ömer ei -Es'ad,
1-1!, Dım aş k 1374 - 1375/ 1974 -1 975; Beyru t 14071 1987) bölümler halinde de yayımlanmıştır (Mukatta 'atü'I ·Ebiverdi IDi·
vanü 'l · mu/(:atta 'at, Kahire 12771; Necdiy ·
y atü 'I ·Ebiuerdf, nşr. Muhammed b. Abdurrahman er-Rebi' IRiyad 1982 1). Ayrıca
"Necdiyyat" kısmı çeşitli alimler tarafın­
dan şerhedilmiştir. Bunlardan biri de
Osmanlı alimi Muhyiddin Abdülmuhsin
el-Kayseri olup şerhinin yazma bir nüshası mevcuttur (Brockelmann, GAL, 1, 293).
Ebiverdi'nin divanında yer alan bazı şi­
irler Esterabadi gibi çeşitli müellifler tarafından iktibas edilmiştir (Bez m ü Rezm,
s. 20 ). 2. el -Muhtelif ve'l-mü ' telif i i
müştebehi esma\ ·r-ri cal. Hadis ricaline dair olan bu risale Mustafa Cevad tarafından tahkik edilerek İbnü ' s-Sabüni'­
nin Tekmil etü İkmôli '1- İkmal'i ile birlikte neşredilmiştir (Bağd ad 1957; Beyrut
hafızasının bulunduğunu,
1406 / 1986)
·~~~_,~ı...ııı.
~
/
Ebiverdi'nin kaynaklarda zikredilen dieserlerinden ba z ıl a rı şunlardı r : Tôril]u Ebiverd ve Nesa, ~absetü '1- 'aclôn ii n esebi Ebi Süfyan, Nüzh etü '1hôfız, el- M üctebô min e'l- M üctenô fi'r ri cal , Kitabü Ebi 'Ab dirraJ:ımôn enNesô ' i ii 's - Sün eni '1- m e' şure ve şerhi
gari bihi, Ma'l]tel efe ve' tel ef e ii ens ôbi'l - 'A ra b, Taba~atü '1- 'ilm ii kül li fen, Ki tab ün k ebirün fi'l- en sab, Kevkebü 'l -müte' emmil, ed-Dürretü'ş - şe­
mine, Şahl e tü 'l-kiiriJ:ı (Yaküt, XVII , 243 ğer
244)
Memduh Hak kı, el-Ebiver di m ümeş ­
silü '1- karni'l- hdmis ii tôrihi 'l- fikri'l 'Arabi. adıyla "bir eser kale~e almıştır
(Dı maşk, ts )
BİBLİYOGRAFYA :
İbnü ' J-Cevzr. el -Munta;;am, IX, 176 ·1 77; imadüddin eı- isfahanf. Haridetü 'l -kasr: el·Kısmü 'l­
'tra~ f (nşr. M. Behc~t ei-Eserii, Bağdad 13751
1955, 1, 106- 107 ; Yakut. Mu'cemü'/ -üdeba',
XVII , 234 -264; ibnü ' ı -Esfr. el-Kam il, X, 284·
285; a. mlf.. el-Lübab, lll, 154· 155; İbnü ' ı -Kıf·
tf. in bahü'r-ruvat, lll, 49-52; a.mlf.. ei-Muham ·
med an mine'ş·şu 'ara' (nşr. Riyad AbdÜihamid Murad), Dım aş k 1395 /1975, s . 41- 46; İbn
Hallikan. Ve{eyat, IV, 444 -449; Safedf. el- Vaff,
ll, 91 -93 ; Sübkf. Tabakat, VI, 81 -84 ; Zehebi,
A'lamü 'n -nübela;, XIX·. 283·292; Esterabadf.
Bezm ü Rezm (tre. Mürsel Öztürk), Ankara 1990,
s. 20 ; İbn Tağrfberdf. en -Nücümü"z-zahire, V,
206-207; Süyütf. Ta rif] u "1-l)ulefa', Kahire 1964,
s. 427 -428; Keş{ü"z-zunün, 1, 282, 774; ll, 1105,
1637, 1942; Hansarf. Raviatü'l-cennat, VIII ,
21-22; F. Wüstenfeld. Die Gesch ichtsschreiber
de r Araber und i h re Werke, Göttingen 1882, s.
223; Ser kis, Mu' cem, 1, 362; Brockelm a nn.
GAL, 1, 293-294; Suppl., 1, 447; a. mlf.. "Ebi v erdi", iA, IV, 6; a . mıf. - Ch. Pellat . "al - Abiwardi", E/ 2 (İng . ). ı, 100; Aga Büzürg-i Tahranr. Musa{fa'l-nıaka l, Tahran 1959, s. 389 ·390;
Ömer Ferruh. Tarfl]u'l-edeb, lll, 216·222 ; A'ya·
n ü 'ş-Ş i 'a, IX, 102- 103; Seyyid Abdullah Enva r.
"Ebi verdi", Danişname-i Tran ve islam, 1/ 9,
Tahran 1976, s. 11 46; L. A. Giffen, "Abivardi",
Elr., 1, 219·221.
~
-
J?.} ol,)ı ,.t,i", "'~~,;.;.,ı.,ı~;,~~ı.:.ııL,..
~~j~):.J u..ıJ\..=."J uJ_,.. ..;:Ls,.;,~ ~>u.~.ı4s.~l,
( .)~,X!')'\ .)~ı
._rtf.'J.,lf~l.t.~ -.g:·~'-.i:'; ·"':-lt.:.... ~­
L
~ ·,hl..,i>-iJ!i~,;.>!l~;, t?!•;,.!:ı_,..~ı,;.:ı~ı
J"..ll-!~~0)1~":, ._;.l;,.;~;ı,.,çı_, -:-olo.
j!,:,)ı..,..,...:ıı:.\1 ~'·Paı.:,.ıoF, ·~~>ı.o
~.;lo;, L.-ll:.:o,ef-~~1. ·ı""~.;...;~u
. -'.:j~ı.,.._,ı;ll.,....,._:;o\i:o~ı,
\J.blı ~,...
.. ..,;.:.;ıı
.
.ı.~~ı,
. . • •
...•ı;.f-~j.s;~ı.ı,ı.,~ı;r-ı
.
.
..
ıil
~~~.a
.
"
'-
_j
Kısa
bir mukaddime ile sekiz bölümMukaddimede, ana konularından biri olarak Allah ' ın zatı ve sıfat­
larından bahseden. dolayısıyla dini ilimlerin temelini oluşturan kelamın en şe­
refli ilim olduğu . bu sebeple onu öğren ­
menin büyük önem taşıdığı . ayrıca eserde mütekaddimin ve müteahhirin döneden
\._.l:,.ıjl~lô:.""">:~' ·~4.:s>)!,b;......:.J.ll
...,ı.~~"''• e~'.WI.:<i,.l:ıı. '"l'ı,ı.,.,\:.:.:.ı.üı_.
)
Eş'ariyye alimlerinden
Seyfeddin el-Amidi'nin
(ö. 631/ 1233 )
kelam ilmine dair eseri.
;..:.., -~t, .wı~ ... ~ - ~l...d~\;..., .;,_;;.ı ı
a_~ı~, Jt~t.ı.P~I;... .,.~ı.,.ı ~"'".,_.~ı
İzG i
EBKARÜ 'I - EFKAR
·~'.r.Jl~.......,v:.;v..;.ııcJ.'ıJ< · J.~fl"ı...ıs;;.
..lf((.ollı:.._.ı;\:J i,l..olb .ı.;' . Lo_,. l;h_,!J ~..co,j",:.;y,4
:•),;,-I,...JI..:..,Il..,l,.,a..!I.;U\.ı,...I.:;JI;.y.:.~4.;ll •.k
~~r.Ç,L;~~' -~UJI;,;_.ıı.:...,ı~_;,.,,..,x
-':"~lol ~..l"_;.;U~\.,;, -~,wı,1;1i":ı_;..;..:;,ıo t
~' ~,~ı..:,ıı, ..,ı,,~ı,:.ıı•.s.;.~~"u~. _
CEVAT
Ebiverdi'nin
di van ı n ı n
ilk iki sayfası
(Nuruosmaniye Ktp.,
nr ..3772)
oluşur.
77