nanç ve fkr hürr yet bağlamında kur`an
advertisement
T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR) ANABİLİM DALI İNANÇ VE FİKİR HÜRRİYETİ BAĞLAMINDA KUR’AN-I KERİM’DE CİHAD OLGUSU Yüksek Lisans Tezi Mustafa ÇİFTCİ Ankara – 2005 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR) ANABİLİM DALI İNANÇ VE FİKİR HÜRRİYETİ BAĞLAMINDA KUR’AN-I KERİM’DE CİHAD OLGUSU Yüksek Lisans Tezi Mustafa ÇİFTCİ Tez Danışmanı Prof. Dr. İdris ŞENGÜL Ankara – 2005 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR) ANABİLİM DALI İNANÇ VE FİKİR HÜRRİYETİ BAĞLAMINDA KUR’AN-I KERİM’DE CİHAD OLGUSU Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. İdris ŞENGÜL Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası …………………………………. ………………………….. …………………………………. ………………………….. …………………………………. ………………………….. …………………………………. ………………………….. …………………………………. ………………………….. …………………………………. ………………………….. Tez Sınav Tarihi ………………………. İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………… I KISALTMALAR …………………………………………………………………...IV ÖNSÖZ …………………………………………………………………………..….V GİRİŞ A. TEZİN KONUSU, AMACI VE ÖNEMİ ............................................................ 1 B. KONUNUN TEMEL KAVRAMLARI............................................................... 2 1. Hürriyet ............................................................................................................. 4 2. Cihad ................................................................................................................. 6 3. İnanç .................................................................................................................. 7 4. İrtidat ................................................................................................................ 8 C. İSLÂM’IN BARIŞ, HOŞGÖRÜ VE HÜRRİYET GİBİ DEĞERLERİNE KISA BİR BAKIŞ ……………………………………………………………...10 BİRİNCİ BÖLÜM KUR’ÂN-I KERİM’DE DÜŞÜNCE HÜRRİYETİ ................................................. 16 A. DÜŞÜNCENİN BOYUTU............................................................................... 16 B. DÜŞÜNCEYİ KULLANMA EVRELERİ ........................................................ 17 1. Problemi Bilme ............................................................................................... 17 2. Problemin Konusuyla İlgili Delilleri Toplama................................................ 17 3. Hipotezleri İleri Sürme.................................................................................... 18 4. Hipotezleri Düzenleme.................................................................................... 18 5. Hipotezin Doğruluğunu Gerçekleştirme ......................................................... 18 C. DÜŞÜNCEYİ ENGELLEYEN HUSUSLAR ................................................. 19 1. Taassup ve Cehalet:......................................................................................... 19 2. Gevşeklik ve Rahatlık: ................................................................................... 20 3. Geleneklere Aşırı Bağlılık:.............................................................................. 20 4. Yabancı Etkiler:.............................................................................................. 20 5. Taklitçilik: ...................................................................................................... 20 6. Hoşgörüsüzlük:................................................................................................ 21 7. Tarafgirlik – Grupçuluk: ................................................................................ 22 8. Baskı:.............................................................................................................. 22 D. DÜŞÜNCENİN KISITLANMASININ SEBEP VE SONUÇLARI ................. 22 E. KUR’ÂN- I KERİM’DE DÜŞÜNME ............................................................... 23 F. SÜNNETTE DÜŞÜNME................................................................................... 27 G. İCTİHAD VE DÜŞÜNCE HÜRRİYETİ .......................................................... 30 H. DÜŞÜNCE HÜRRİYETİNİN MUHTEVASI .................................................. 32 I. FİKİR AÇIKLAMA HÜRRİYETİ ..................................................................... 34 İ. FİKİR AÇIKLAMA HÜRRİYETİNİN SINIRLARI ......................................... 37 İKİNCİ BÖLÜM KUR’ÂN’I KERİM’E GÖRE İNANÇ- DİN HÜRRİYETİ ...................................... 42 A. KUR’ÂN’A GÖRE DİN HÜRRİYETİ ............................................................. 42 B. DİN HÜRRİYETİ VE ANLAM ALANI ……………………………………...51 C. DİN HÜRRİYETİNİN MUHTEVASI .............................................................. 54 1- İman etme hakkı.............................................................................................. 54 2- Bağlı bulunduğu dinin esaslarına göre yaşama- amel etme hakkı. ................. 54 3- Dini öğrenme, öğretme, neşir ve telkin hakkı................................................. 55 4- Dinin emirlerini yerine getirme hakkı............................................................. 55 5- Sosyal birlik oluşturma hakkı. ........................................................................ 55 D. DİN HÜRRİYETİNİN SINIRLARI.................................................................. 56 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KUR’ÂN-I KERİM’DE CİHAD ............................................................................... 59 A. KELİME OLARAK CİHAD............................................................................. 59 B. KAVRAM OLARAK CİHAD .......................................................................... 60 C. CİHADIN HÜKMÜ........................................................................................... 62 D. CİHADIN SEBEPLERİ..................................................................................... 63 E. CİHADIN PRENSİPLERİ................................................................................. 67 1. Cihadda Zorlama Yoktur................................................................................. 67 2. Cihadı Allah İçin Yapmak............................................................................... 68 3. Antlaşmalara Uymak....................................................................................... 68 4. Savaştan Önce Tebliğ Etmek .......................................................................... 69 5. Tahribata Girmemek, Aşırıya Kaçmamak ...................................................... 70 6. Esirlere Muamelede Ölçülü Davranmak ......................................................... 71 F. CİHADIN ÇEŞİTLERİ ...................................................................................... 71 a. Vasıtaları Bakımından Cihadın Çeşitleri......................................................... 71 1. İlim ile Cihad ............................................................................................... 71 2. Dil ile Cihad................................................................................................. 73 II 3. Mal ile Cihad................................................................................................ 74 4. Beden ile Cihad............................................................................................ 76 b. Hedef Alınanlar Açısından Cihadın Çeşitleri.................................................. 77 1. Nefis ile cihad .............................................................................................. 77 2. Şeytana Karşı Cihad..................................................................................... 79 3. Münafıklara Karşı Cihad.............................................................................. 80 4. Kötülüklere Karşı Cihad .............................................................................. 81 5. Dış Düşmanlara ve Kâfirlere Karşı Cihad ................................................... 83 G. CİHAD - DİNE DAVET İLİŞKİSİ ................................................................... 84 a. Davet Yaparken Dikkat Edilmesi Gereken Prensipler .................................... 88 1. Sözü Güzellikle ve Yumuşak Söylemek...................................................... 88 2. Davette Ayırım Yapmaktan Sakınmak ........................................................ 89 3. Daveti İnandırıcı Delililerle Yapmak........................................................... 90 4. Davet Edilen Muhatabı Tanımak ................................................................. 90 5. Anlaşılır Bir Dil Kullanmak......................................................................... 90 H. CİHAD – HİCRET İLİŞKİSİ ............................................................................ 93 I. CİHAD – SAVAŞ İLİŞKİSİ ............................................................................... 96 İ. CİHAD- ŞİDDET- TERÖR İLİŞKİSİ .............................................................. 101 J. CİHADIN FAZİLETİ ....................................................................................... 107 K. GÜNÜMÜZDE CİHAD.................................................................................. 109 1. Ekonomi Savaşı............................................................................................. 110 2. Kültür Savaşı ................................................................................................. 111 3. Silahlı Savaş .................................................................................................. 112 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM CİHAD’IN İNANÇ VE FİKİR HÜRRİYETİ BAĞLAMINDAKİ DURUMU ...... 114 SONUÇ .................................................................................................................... 120 BİBLİYOGRAFYA................................................................................................. 123 III KISALTMALAR A. :Anayasa AD : Adalet Dergisi AÜİF : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi DİD :Diyanet İlmi Dergi İBBKİDB : İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı İFAV : İlahiyat Fakültesi Vakfı MÜB : Muğla Üniversitesi Basımevi SBFD :Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Yay : Yayınevi / Yayınları / Yayıncılık IV ÖNSÖZ Meşru hedeflere doğru ilerlerken meşru olmayan yöntemler kullanmak, insanı haklı iken haksız duruma düşürür. İslam’da, gayenin meşru olması kadar, o gayeye ulaşmak için takip edilen yolun da meşru olması vazgeçilmez bir kuraldır. Hak davaya hak yol ile ulaşılır. İslam’ın cihad mantığını doğru anlamak için bu kaideye dikkat etmek gerekir. Yoksa cihad ile anlatılmak istenilen hedeflere ulaşamaz ve onu yanlış anlama sonucu birçok problemin çıkış kaynağı olarak da görebiliriz. İslâm, insan hakları hususunda alabildiğince dengeli, engin ve evrensel bir bakış açısına sahiptir. İnsan, İslâm dininde “Allah’ın Halifesi” unvanıyla payelendirilmiş ve insanın yeryüzünün halifesi olduğu vurgulanmıştır. Bununla da kalmamış ona eşyaya müdahale etme imkânı verilerek çalışma ve teşebbüs hürriyeti gibi çeşitli hürriyetlerle de taçlandırılmıştır. İslâm’ın çok değer verdiği bir varlık olan insanın, haklarını ihmal etmesi mümkün değildir. Aksine o bu hürriyetlerin kullanımına engel olan bütün engelleri ortadan kaldırarak insana bu hürriyetlerini kullanma imkânı sunmuştur. İslam, cihadla insanların serbestçe düşüncelerini ifade etme ve inançlarını serbestçe seçebilme imkânı vererek meşru dairede kaldığı sürece hiçbir zaman insanın inanç ve fikir hürriyetine dokunmamıştır. Cihad insanları gerçek hürriyete kavuşturma cehd ve gayretidir, o bir baskı ve zorlama aracı değildir. Özellikle inanç hususunda baskının hiçbir zaman faydası değil aksine zararı olacaktır. Çünkü insanların hür iradelerine zorla hâkim olmaya kalkışma sadece toplum içinde ikiyüzlü oluşmasıyla kalmaz aynı zamanda düşünce ve sağlam inançtan yoksun inançsız, gayesiz başıboş bir insan topluluğunun zuhur etmesine de sebep olacaktır. İşte düşünce/ifade etme hürriyeti ve inanç hürriyeti bu açıdan çok önemli bir insan hakkıdır. Bu öneme binaendir ki, İslâm insana en geniş hakları sunmuştur. Biz bu hakların kullanımına ilişkin pratikte farklı algılamaları da meydana getiren cihad konusunu ele alıp kısa bir değerlendirmeden sonra cihad’ın din ve düşünce hürriyeti bağlamındaki konumunu ele alarak inanç ve fikir hürriyetine engel olup olmadığını araştırdık. Genel hatlarıyla sunmaya çalıştığımız konumuz, “düşünce hürriyet”i, “din hürriyeti” ve “cihad” üzerine yoğunlaşmaktadır. Konumuz bir kavram çalışmasından ziyade genel başlıkları kapsamakta olduğundan, konunun genişliğinden ve tezimizin sınırlarını aşacağından dolayı kavram, kelime tahlilleri ve genel başlık altındaki V konuların ayrıntılarına fazla girilmeyecektir. Özetle çalışmamız dört ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; düşüncenin boyutu, düşünceyi kullanma evreleri, düşünceyi engelleyen hususlar, düşünceyi kısıtlayan sebepleri, düşüncenin Kur’ân, sünnet ve kaynaklardaki konumunu açıklamaya çalıştık. İkinci bölümde; din hürriyeti ve Kur’ân’a göre din hürriyetinin konumu ve muhtevası gibi konuları irdelemeye çalıştık. Üçüncü bölümde; Kur’ân-ı Kerim’de cihad konusunu çeşitli başlıklar altında ele alıp değerlendirmeye çalıştık. Dördüncü bölümde ise, tezimizin teması ve bir özeti olacak olan inanç ve fikir hürriyeti bağlamında cihadın konumunu kısa bir değerlendirmeye tabi tutarak tezimizi tamamladık. Bu tez çalışmamın gerek konu seçiminde gerekse tezin hazırlanma aşamasında kıymetli zamanlarını ayırarak her türlü yardım ve desteklerini benden esirgemeyen muhterem Hocam Prof. Dr. İdris Şengül Bey’e teşekkürü bir borç bilirim. MUSTAFA ÇİFTCİ VI GİRİŞ A. TEZİN KONUSU, AMACI VE ÖNEMİ Kur’ân-ı Kerim’de inanç ve fikir hürriyeti bağlamında cihad olgusu ele alınıp işlenmektedir. Düşünme ve inanma, insanı diğer canlılardan ayıran en belirgin nitelikler belki de insanı insan yapan en önemli olgulardır. İnsan denilen varlık, tarih boyunca doğru ya da yanlış, düşünmüş ve inanmıştır. Her iki eğilimin tarihi insanlığın tarihi kadar eski ve köklüdür. İslam, insanların akıllarını kullanmalarını ister ve bunun üzerinde ısrarla durur. Hatta Kur’ân’da çoğu yerde insanın, ısrarla düşünmesini ve ibret almasını ve ona göre karar vermesini ister. Allah akıl sahibi insanı dini emir ve yükümlülüklerden sorumlu tutar ve akıl sahibi olmayanlar için her hangi bir yükümlülüğü söz konusu etmemektedir. Bu demektir ki, düşünce ve inanç özgürlüğü akıl sahibi insanlar için geçerli bir konudur. Cihad da sorumluluk gerektiren bir konu olduğu için bu da ancak akıl sahipleri için geçerli olan bir husustur. Bu tezin amacı, Kur’ân-ı Kerim’de inanç ve fikir hürriyeti var mıdır? Eğer varsa bu konuda cihadla bağlantısı nedir? Ve bu iki konu nasıl değerlendirilmelidir. Kur’ân’ın cihad emri inanç ve fikir hürriyetine engel oluyor mu? v.b sorulara cevap aramaya çalışmaktır. İnsanlık tarihi açısından en önemli değerlerden birisi de şüphesiz insan hak ve hürriyetleridir. Allah insanı mükemmel bir şekilde yaratmış ve bu mükemmelliğini devam ettirmesi ve geliştirmesi için bir takım imkânlar sunmuştur ve bunu kendi iradesine bırakmıştır. İnanç ve fikir hürriyeti de bu haklardan birisidir. Allah insanı inanma konusunda serbest bırakmış hatta inanç hürriyeti önünde ki bütün engelleri kaldırarak, aklını kullanması için akli delillerle de insana yol göstermiştir. “Dinde zorlama yoktur” diyerek bunu açıkçada ilan etmiştir. Kur’ân-ı Kerim’de pek çok ayette, İslam’ın en geniş manada din hürriyeti tanıdığı gayet net bir biçimde belirtilmiş ve zorla dini benimsetmenin doğru olmayacağı açıklanmıştır. Fikir hürriyeti de bu bağlamda değerlendirilmesi gereken bir haktır. İnsanlar düşüncelerini rahatlıkla ifade edebilme hakkına sahiptirler. Bu Kur’an, sünnet ve kaynaklarda net bir şekilde ortaya konulmakta ve uygulamada da çokça örnekleri görülmektedir. Fakat insanlar fikirleri açıklarken başkalarının haklarına da tecavüz etmemelidirler. Sorumlu bir hürriyet hakkına sahiptirler. Çünkü sorumsuz bir hürriyet, hürriyeti değil hürriyetsizliği meydana getirir. Cihad teknik terim olarak, Allah yolunda can, mal, dil, kalem ve diğer bütün vasıtalarla çaba sarf etmek; kullar yararına mutlak adalet ve maslahat esasına dayanan ilahi mesajı insanlara ulaştırmak anlamlarını içermektedir. Geniş mana içinde ve bugün daha çok kullanılan veya gündemde tutturulmaya çalışılan savaş ve kutsal savaş anlamındaki cihad ise, insanları dine girmeye zorlamak için değil, Allah’ın dinini yeryüzünde yayma önündeki engelleri kaldırmak, dinin emirlerini yerine getirmekten alıkoyan hiçbir kuvvetten korkusu kalmayıncaya kadar çaba sarf etmektir. Gerçekte cihad, bütün insanların yararına din ve vicdan hürriyeti içinde yaşanacak, hiçbir baskı ve zulmün olmadığı bir dünya için kişinin malıyla, canıyla, diliyle çaba sarf etmesidir. Tezimizde cihadın inanç ve fikir hürriyeti bağlamındaki konumunu, cihadın din ve fikir hürriyetine engel olup olamayacağını, cihadın genel bir çerçevesini ele alıp işlemeye çalışacağız. Konuyu ele alırken, konunun geniş ve çerçevesinin kapsamlı olmasından dolayı bu tezin sınırları çerçevesinde teferruatına inmeyip genel bir bakış açısıyla incelemeye gayret edeceğiz. B. KONUNUN TEMEL KAVRAMLARI İnsanı insan yapan ve diğer canlılardan üstün kılan iki şeyden biri akıl (fikir, düşünce), diğeri ise, irade ( ihtiyar, seçim)dir. İnsan önce düşünür, hakkı ve hakikati bulur/bilir, sonra da onu hür iradesi ile tercih eder. Hak ve doğru olanı bilmek yeterli değildir. Onu seçmek ve tercih etmek ve onu hür bir şekilde gerçekleştirmek şarttır.1 Bu yüzden insan gerçek huzur ve mutluluğa kendi hür iradesi ile hürriyeti ile ulaşabilir. İnsan hürriyeti meselesi felsefenin olduğu gibi, kelam ilminin de üzerinde önemle durduğu bir konudur. Hukukçu ve politikacıların da meseleye çeşitli açılardan bakışları söz konusudur. Bu husus, hürriyet meselesini devamlı gündemde olduğunu ve her zaman güncelliğini koruduğunu göstermektedir. Ancak hürriyet, çözümü zor 2 bir konudur. Daha doğru bir ifadeyle çözülebilir bir mesele değildir. Konu ile ilgilenip fikir yürüten ister kelamcı ister filozof olsun, bir yorum, bir yaklaşım ortaya koymaktadır. Bu yorum bazılarını tatmin ederken bazıları için yeni problemler ortaya koyabilir.2 Hürriyet bir yaşantı halidir. Duygusal alana aittir. Herkes için ortak bir tanımın yapılamamasının sebebi budur. Duyguların, maddi şeylerde olduğu gibi tam bir tanımı yapılmaz. İşte hürriyet kelimesine, felsefi ve siyasi görüşlere göre anlamlar verilmesi onun bu kavramsal niteliğinden kaynaklanmaktadır.3 Sık sık kullanılan hürriyet kelimesine farklı anlamlar yüklendiğinden herkes için kabul edilebilir bir tanım ortaya konulamamaktadır. Anlamlar onu kullanan, felsefi inanca, siyasi görüşe göre değiştiği gibi kelimenin kullanıldığı alanlara göre de değişmektedir.4 İnsan hürriyetini işleyen filozof ve din bilginleri, mutlak bir varlık olan Allah’tan söz etmeden geçememişlerdir. İnsan hürriyeti, ya Allah’ın mutlak hürriyeti içerisinde eritilmiş veya bir bakıma insana hürriyet verilmemiş, ya da Allah’ın mutlak hürriyetinin karşısında insanın “irade-i cüz’iye” si bulunduğunu kabul etmişlerdir. Bazı filozoflar da mutlak varlığı reddederek temellendirmeye çalışmışlardır.5 Biz de hürriyetin bir cüz’nü oluşturan, üzerinde çok konuşulan, yazılan, çizilen ve net bir görüş ortaya konulmayan bir konu olan fikir ve din hürriyetini cihadla beraber değerlendirmeye gayret edeceğiz. Tabi bizim ifade edeceğimiz şeyler de sadece bir yorum ve değerlendirmeden öteye geçmeyecek. Çünkü konunun özelliği bunu gerektirmektedir. Fikir ve din hürriyeti konusunda farklı görüşler olsa da temelde Kur’ân-ı Kerîm insanın özgürce düşünmesini ve din seçme konusunda da insan hürriyetine vurgu yapmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’de özellikle, insanın düşünmesini ve aklını kullanmasını istediği ayetlere bakınca konunun ne kadar önemli olduğu açığa çıkacaktır. Bir bakıma özgür düşünmek hayatta akıllı bir varlık olarak hayat sürdürmenin de şartlarından birisidir. Çünkü düşünmek, akletmek, düşündüklerini fiiliyata dökmek insan nev’ine münhasır ve insanın mükemmel bir varlık olmasındaki sırlardan birisidir. Din hürriyeti, yani inanma hürriyeti ise, İslâm’ın kolaylık ve rahmet dini olmasındaki anlayışında kendisini bulur. Çünkü “dinde zorlama, ikrah yoktur” bunu 1 Süleyman Uludağ, İnsan ve Tasavvuf, Mavi Yay., İstanbul, 2001, s.250 M. Sait Yazıcıoğlu, Kelam Ders Notları, AÜİF Yay., Ankara, 1998, s. 133 3 Necati Öner, İnsan Hürriyeti, Selçuk Yay., İstanbul, 1982, s.11 4 Öner, a.g.e., s.10 5 Öner, a.g.e., 33 2 3 ifade etmektedir. Bu ayet din hürriyetini garanti altına alır. Kimseye İslâm’a girmesi için herhangi bir baskı, zorlama yapılmaması yasağını getirmektedir. Din, iman işidir, iman ise, kalb, gönül işidir. İnsanların kalplerine ve gönüllerine müdahale etme söz konusu değildir. Kalbe müdahale ve baskı inanç sahiplerinin artmasına değil riyakâr, ikiyüzlü insanların artmasına sebebiyet verir. Kur’ân-ı Kerîm, insanı sorumlu tutarken sadece ihtiyarı ile yaptıkları şeylerden sorumlu tutmaktadır. İradesinin olmadığı hususlarda sorumluluk yüklenmemektedir. İnsanın iradesinin olmadığı bir şeye can-ı gönülden bağlanması elbette ki mümkün değildir. Bir de bu din söz konusu olunca imkânsızdır. İnsanların çağımızda kendi menfaatleri için olsa bile istemedikleri şeylerin yaptırılması zorluğu hatta kanun ve müeyyidelerle beraber bunların desteklenmesi dikkate alınırsa, isteğe bağlı dini emirlerin yerine getirilmesi asla mümkün olmayacaktır. Bu noktada İslâm din seçme ve o dinin emirlerini yerine getirme hususunda insana tam hürriyet sağlamıştır. Din seçme, iman etme ve bir inanç sistemine bağlanmada kesinlikle bir baskı, zorlama dinin ruhuna uymaz. Şimdi konuyla ilgili bazı kavramların kısaca anlamlarını vermeye gayret edeceğiz. 1. Hürriyet Hürriyet; soyluluk, nefsin tutkularından kurtulma; bir kişi, zümre ve kurumun kanuni haklarını koruma ve kullanma serbestliği gibi anlamlarda kullanılan geniş kapsamlı bir terimdir.6 Hürriyet kelimesi Arapça “hurr” kökünden gelen yapma bir mastardır. “Hürr” köle olmayan, şerefli soylu, her şeyin en iyisi gibi anlamlara gelir.7 Hürriyet, kişinin hükümet baskısı, otorite tehdidi olmadan muayyen bir sahada, şahsının maddi ve manevi varlığının sahibi kalması, şahsının efendisi, fikir ve kanaatlerinin sahibi kalıp endişesizce hareket etmesi, rahatça nefes alması,8 bireyin tercih yapma imkânına sahip olması, eyleminin yol açacağı övgüyü ve kınamayı omuzlaması,9 ruhun yüksek duygu ve yüksek düşüncelerden başka herhangi bir kayıd kabul etmemesi; hayır ve faziletten başka hiçbir prensibin esiri olmaması demektir. En geniş anlamıyla hürriyet; kişinin herhangi bir kısıtlamaya, zorlamaya maruz 6 Mustafa Çağrıcı, “Hürriyet”, md., TDVİA., c.XVIII, s.502 Ebu Fadl Cemaleddin Muhammed b. Mukerrem İbn-i Manzur, Lisanü’l Arab, “hrr” md., IV/181183; Muhammed b. Yakub Firuzabadi, el-Kamus’ül Muhit,Beyrut, 1993, “hrr” md. 8 Ali Fuad Başgil, Demokrasi Yolunda, Çeltül Matbaacılık, İstanbul, 1961, s.104 9 Friecdrich, A. Hayek, Özgürlük Yolu Hayek’in Sosyal Teorisi, (Çev. Atilla Yayla), İş Bankası Yay., Ankara, 1994, s.54 7 4 kalmaksızın düşünme ve davranabilme, her türlü dış etkiden bağımsız olarak karar verebilme, kısaca, yapma ve yapmama serbestliğidir.10 Pozitif hukukta hürriyet ise, “bireyin başkasına zarar vermeden istediği gibi davranmasıdır.”11 1789 Fransız İnsan ve Yurttaşları Beyannamesi’nin 4. maddesinde hürriyet, “başkalarına zarar vermeyen her şeyi yapabilmek...”12 diye tarif edilmektedir. Hürriyet kelimesi, hukuk, tarih, iktisat, sosyoloji gibi bilim dallarında farklı anlamlar taşımaktadır. Özellikle sosyal alanda hukuk ve iktisat alanında hürriyet ve hak kavramları birbirinin içinde bazen eşanlamlı, bazen de tamamlayıcı olarak görülmektedir. Genellikle hukukçular tarafından hürriyet bir hak olarak kabul edilmiştir.13 Hürriyetin hukukçular arasında hak olarak tanınmasında birliktelik sağlanmış sayılır. İslâm toplumunda hürriyet kavramı, kölelik- memlûkiyet kavramının zıddıdır.14 Köleliğe rıkkıyet de denir ki bu, boyun eğme anlamında kullanılır. Hür olmak birinin mülkiyetine girmemek, ihtiyarında bağımsız ve serbest olup, yaptıklarından sorumlu tutulmaktır.15 Hürriyet, insanın şeref ve haysiyetinden ayrılmaz bir unsurdur. Her insan için tabii bir haktır. İnsanın kutsadığı ve üzerine titrediği en değerli ve kıymetli şeydir.16 İslâm hukukunda hürriyet ise, insanın kendisine ve başkasına zarar vermeyecek, tutum ve davranışlarda bulunabilmesidir. İnsanın kendi nefsine eziyet etme, zarar verme hakkı yoktur. Çünkü o beden ve o ruh kendisine Allah’tan bir emanet olarak verilmiştir. Kur’ân’da şahsın kendisine ve başkasına zararı olmayan faaliyetlerine sınır konulmaması prensiptir.17 Yani asıl olan hürriyetin olmasıdır,18 sınırlamalar istisnadır. İslâm Hukukunun temel bir kaidesi şudur: “Eşyada aslolan ibâhedir.” Yani bir davranışın helal veya haram olup olmadığında şüphe edilirse, ona 10 Şamil Dağcı, “Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması”, Uluslararası Avrupa Birliği Şurası”, DİB Yay. Ankara, 2000, c.II, s.98 11 Ejder Yılmaz, Hukuk Sözlüğü, Ankara, 1982, s.382 12 Hüseyin Nail Kubal, Anayasa Hukuku Dersleri- Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler, İstanbul, 1971, s.217 13 İlhan F. Akın, Temek Hak ve Özgürlükler, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul, 1968, s.3 14 M.Tahir b. Aşur, İslâm Hukuk Felsefesi, (Çev. Vecdi Akyüz, Mehmet Erdoğan), Rağbet Yay., 3. Baskı, İstanbul, 1999, s.105 15 Fazıl Agiş, Laiklik ve İslâm’da İnsan Hakları, Öğretmen Matbaası, Ankara, 1976,s.53 16 Vehbe Zuhayli, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, (Terc. Bekir Eryarsoy), Risale- Basın Yayın, İstanbul, 1992, III/443 17 Hüseyin Tekin Gökmenoğlu, İslâm’da Şahsiyet Hakları, Diyanet Vakfı Yay., Ankara,1996, s.111112 18 İsra, 17/20 5 verilecek ilk cevap serbest olduğudur. Yasak veya haram olduğunu söyleyen delil getirme mecburiyetindedir. Hakkında yasaklayıcı bir nass bulunmayan davranış serbesttir, helaldir, ona müsaade edilmiştir. Yasaklanması açıkça bir hükme bağlıdır. Mecellenin 8. maddesi: Beraât-i zimmet asıldır.” Anlayışı da temel hak ve hürriyetlerde de tatbik edilir.19 İslâmiyet’in hürriyete bakışını, çağımızda önemle üzerinde durulan, medeni dünyaca kabul edilen, insan hakları arasında mukaddes ve dokunulmaz haklar olarak yer alan, hayat ve medeniyetin şartı olarak insan için en kıymetlisi olan din, vicdan ve fikir hürriyeti gibi konularda en güzel örnekleriyle beraber görmekteyiz.20 Hürriyet birbirleriyle rekabet eden hatta çatışan çıkarlara ilişkin olduğundan, kapsamlı bir tanım fikrini boşa çıkarmaktadır. İşte bu yüzden hürriyetin net bir tanımı yoktur. Tabii ki yazarlar ve tefsirciler tarafından hürriyeti tanımlama girişimleri olmuştur, ne var ki bunların hemen hepsi biraz belirsizlik ve kuşkuya açıktır. Kimin için hürriyet? Hangi şeyden hürriyet? Ne yapmak için hürriyet?21 Bütün bu soruların cevapları farklı hürriyet tanımlarına yol açmaktadır ki bu da hürriyetin herkes tarafından kabul edilir ortak bir tanımının olmadığını gösterir. Hürriyetin tanımı, tanımlayan veya yorumlayanlara göre farklılık arz etmektedir. 2. Cihad Cihad lugatta, ( c-h-d), ( yechedu), (cehden) veya (cühden) kökünden gelmiştir. ( cehede) fiilinin masdarı ( el- cühdü) damme ile veya fetha ile olup vus’at ( güç) veya takat manasına gelir. Denilmiştir ki; ( el- cühdü) dammeli olduğu zaman güç ve takat manasına, (el- cehdu) fethalı olduğu zaman meşakkat ve en son had manasında da kullanılır. Ayette, “En son hadde kadar yemin ettiler”22, yani “çok kuvvetli bir şekilde yemin ettiler”, (el cehdu vel- cihadu) luğatta; İnsanın iyi şeylere nail olması ve kötü şeylerden korunması için var olan bütün gücüyle takatını 19 Servet Armağan, İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, DİB Yay., 3.Baskı, Ankara, 1996, s.60 20 H. İbrahim Acar, “Hürriyet ve Eşitlik Kavramları Ekseninde Demokrasi ve İslâm Bazı Mülahazalar”, İslâmi Araştırmalar, Ankara, 2003, c.XVI, sy.1, s.88 21 Muhammed Haşim Kemali, İslam’da İfade Hürriyeti, (Çev. Muhammed Şekiver), İnsan Yay., İstanbul, 2000, s.17 22 Bkz. Maide, 5/53; En’am, 6/109, Nahl, 16/38, Nur, 24/53, Fatır, 35/42 6 sarfetmesi manasına gelen,23 şekillerde geçmektedir. “c-h-d” Kur’ân-ı Kerîm’de kırk bir yerde çeşitli 24 Cihad, Kur’ân-ı Kerîm’de hem çabalamak, gayret etmek anlamında, (“kim cihad ederse kendi yararına cihad eder. İnsanların cihadları kendi yararları içindir”25, “Ey inananlar! Allah’tan korkun. O’na yaklaşmaya yol arayın ve onun yolunda cihad edin ki kurtuluşa eresiniz”26) hem de, savaş anlamında, (“Ey müminler, sizler gerek hafif, gerek ağırlıklı olarak hep birlikte savaşa çıkın. Mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edin”27, “Kâfirlere boyun eğme ve onlarla şiddetle mücadele et”28) geçmektedir.29 Gayret etmek, isteğinde ısrarlı olmak, bütün gücünü sarfetmek, eziyet ve meşakkat çekmek gibi manalara gelen cihad, teknik bir terim olarak; “Allah yolunda can, mal, dil, kalem ve diğer bütün vasıtalarla çaba sarfetmek; kullar yararına mutlak adalet ve maslahat yararına dayanan ilahi masajı insanlara ulaştırmak,30 dini emirleri öğrenip ona göre yaşamak ve başkalarına öğretmek, iyiliği emredip, kötülükten sakındırmaya çalışmak, İslâm’ı tebliğ, nefs ve dış düşmanlara karşı mücadele etmektir.31 Kısaca cihad, insanın ulvi bir amaç uğruna mal, can, fikir ve zaman gibi bütün güçlerini ortaya koymasıdır.32 4. İnanç İnanç; Tanrıya, her hangi bir düşünceye, bir dine bağlı olmak, onu benimsemek, ona güvenmek, meyletmek, boyun eğmek, itaat etmek, inanma duygusu, inanılan görüş, öğreti, bir kimsenin yada bir şeyin var olduğuna inanmak, inanılan şey, din, felsefe, siyaset konusunda benimsenmiş kanı,33 bir kimsenin veya bir şeyin var 23 İbn-i Manzur, III/133-134; Firuzabadi, “chd” md., s.351; el- Mucem’ul Vasıt, Komisyon, Çağrı Yay. İstanbul, 1990, s.142; Ali Ünal, Zübeyir Yetik, Cihad, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Risale Basın Yay., İstanbul, 1990, s.245 24 Muhammed Fuâd Abdulbâki, el- Mucem’l – Müfehres li Elfâzi’l- Kur’âni’l- Kerim, Çağrı Yay., İstanbul, 1990, s.182-183, Hasanu’l –Hamsa, Muhammed, Müfredatü’l-Kur’ân-ı Kerim Tefsir ve Beyanı, Daru’r- Reşit, Beyrut,1984, s.55 25 Ankebut, 29/69 26 Maide, 5/35 27 Tevbe, 9/41 28 Furkan, 25/52 29 İbrahin Agâh Çubukçu, İslam ve Çağdaşlaşma, Kültür Bakanlığı Yay. Ankara, 2002, s.87 30 Ahmet Yaman, İslâm Devletler Hukukunda Savaş, Beyan Yay., İstanbul, 1998, s.57 31 Ahmet Özel, “Cihad” mad. İslâm Ansiklopedisi, TDV, İstanbul, 1993, c.VII, s.527 32 Hüseyin K. Ece, Cihad Bilinci, Denge Yay. İstanbul, (Tsz), s.14 33 Yunus Vehbi Yavuz, İslâm’da Düşünce ve İnanç Özgürlüğü, Sahaflar Kitap Sarayı, İstanbul, (Tsz), s.93 7 olduğuna, bir öğretinin, bir savın doğruluğuna inanma duygusu34 gibi anlamlar taşır. Terim olarak inanç; ilmin verilerine, herhangi bir düşünce sistemine bağlı kalmak, onlara gönülden razı olmak, gönlünü onlara vermek, gönlün bir şeye yatkın olması, ısınması, sükûn bulması ve güvenmesidir.35 İnanç, bir olanağın, belirli bir durumda gerçekleşme(me)si, ya da bir şeyin gerçek olma(ma)sı hakkında kesin hükümdür.36 İman da inançla yaklaşık aynı anlamlara delalet eder. Kişinin kendisini aşan bir ideale, bir dinsel inanışa, tüm benliği ile ve sorgulamasızca bağlanması, inanç itikat, İslâm dinini benimseme, iman etme, Tanrıya ve dine inanma, güçlü bir inanç taşıma,37 mutlak tasdik, bir habere, şahsa, hükme, varlığa içten ve kesin inanma ve tasdik etme gibi özel anlamlarda taşır. İslâm itikat kitaplarında imanın tarifi ise; “kalb ile tasdik dil ile ikrardır.” Bu tanım imanın en dar ve özel bir tanımıdır. Bizim ele almak istediğimiz anlam ise daha geniş ve kapsayıcı olacaktır. Bu bağlamda İslâm’ın diğer inanç sahiplerine bakışı nasıl onu da ele almaya çalışacağız. İman sahibi, inanan kişiye inançlı veya mümin diyoruz. Ancak bu mutlak manadadır. Özel anlamda ise, inanan kişiye, İslâmi imanla inanan insanlar kastedilir. Biz buraya inanç ve imanı mutlak anlamları ile ele alacağız. Bu noktada inanç ya da imanı; “ Kişilerin istedikleri düşünce, felsefi düşünce, din, ideoloji, ve mefkureye yürekten bağlanmaları kesin olarak bunlara inanmaları”38 olarak tanımlayabiliriz. İmanı, genelde insanların bir inanç sistemine inanması ve bağlanması, özel de ise, İslam dinine inanması, bağlanması ve onu din olarak kabul etmesi anlamlarında ele alıp din hürriyetini bu açıdan değerlendireceğiz. 3. İrtidat Lügatte; dönmek, sapmak, bir şeyden yüz çevirmek, rücu etmek, geri çevirmek, âvdet etmek, geldiği yoldan geri dönmek ve geri istemek anlamlarına gelen irtidat, iftial babından bir mastardır. Mürted ise aynı kelimenin iftial babından “dönen“ anlamına gelen ismi faildir.39 Terim olarak irtidat; “Bir Müslümanın dinini 34 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “İnanç ” md. İnterpress Basın- Yayın. İstanbul, 1986, s.5670 35 Hüseyin Atay, Kur’ân’a Göre Araştırmalar – 3, Ofset Baskı, Ankara, s.98 36 İlhami Güler, “İman ve İnkârın Ahlâki ve Bilişsel (Kognitif) Temelleri” İslâmiyât- I, 1998, c.I, sy.1, s.8 37 Yavuz, a.g.e., 94, Büyük Larousse, “ İman ” md., s.5657; Müncid, “İman” md. 38 Yavuz,, a.g.e., s.94 39 Müncit, Beyrut, 1986, s.204; İsmail b. Muhammed el-Cevheri, es-Sahih fi’l- Lüga ve’l-ulum, Lübnan, 1974, c.I, s.474; Muhibbudin Ebu’l Feyz Murtaza el- Hüseyni Zebidi, Tacu’l Arus min Cevahiri’l Kamus, Lübnan, (Tsz), c.VIII, s.92; İbn-i Manzur, c.III, s.173 8 terk etmesi yahut başka bir dine dönmesi”ne denir. Mürtedin terim anlamı ise; İslâm dininden çıkan kimseye verilen isimdir.40 Esasen Müslüman olan veya bilahare dini İslâm’ı kabul etmiş bulunan bir şahsın bilahare dönüp başka bir dine intisap etmesi veya hiçbir din ile mukayyed bulunmayıp inkârı mahza sapan kişiye mürted denir. Mürtedin irtidat hadisesinin meydana gelmesi için bazı sebeplerin oluşması gerekmektedir. Bunlar; bir kişi sözle İslâm’dan çıktığını itiraf etmesi, fiili olarak küfrü gerektiren bir harekette bulunması, itikadi olarak İslâm’ın farz olan bir emrini inkâr etmesi veya ona inanmaması ve bir de şüphedir ki, kesin imanı gerektiren bir konuda şüphe içerisinde olmasıdır. İrtidadın tahakkuku için akıllı ve kendi rızası ile olması şarttır. Yoksa aklı olmayan ve zorla dinden çıkmaya zorlanan insan mürted olmaz, önemli olan kalben dönmedir.41 Bütün bu tanımlardan hareketle biz irtidadı; serbest irade ve temyiz gücüne sahip, Müslüman bir şahsın, İslâm’la olan ilgisini sona erdirecek nitelikteki söz, fiil ve düşünceleri benimsemesi ve bunları icra etmesi şeklinde tanımlayabiliriz.42 40 Muhammed Emin b. Ömer İbn-i Abidin, Reddü’l Muhtar Ale’d- Dürri’l Muhtar, Beyrut, ( Tsz), c.III, s.283 41 Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukı İslâmiyye ve Istılahı Fıkhıyye Kamusu, Bilmen Yay. İstanbul, 1985, s.5 -9 42 Yaşar Yiğit, “İnanç ve Düşünce Özgürlüğü Perspektifinden İrtidad Suç ve Cezasına Bakış”, İslâmiyât II, 1999, sy.2, s.126 9 C. İSLÂM’IN BARIŞ, HOŞGÖRÜ VE HÜRRİYET GİBİ DEĞERLERİNE KISA BİR BAKIŞ İslâm, Hz. Âdem’le başlayan ve Son Nebi Efendimiz Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.) ile kemale ulaşan hak dinin, Allah katında yegâne din olan tevhid dininin adıdır. Toplumların ilerlemelerine paralel olarak, bazı şekli ve furûata dayalı değişikliklerin dışında tüm peygamberlere gelen dinin özü hep aynı kalmıştır.43 “İslâm,”Allah’ın insana ruhundan üflemesinden”44 beri, Yahudilik, Hıristiyanlık ve Müslümanlık gibi bütün vahyedilmiş dinlerin ortak olarak isimlendirdikleri tek Allah’a hür ve iradi olarak teslimiyeti ifade eder.”45 İslâm dini küçük bir azınlığın dini olmayıp bütün beşeriyetin dinidir. Bütün insanlar pek az şeyde birleşirler ve ortak vasıflara haiz olabilirler. Yüce Allah insanları standart tek bir ölçüde ve karakterde yaratmamıştır. Her bir fert diğerinden ayrıdır.46 Ancak ilk peygamberden son peygambere kadar gelip geçmiş bütün peygamberler tarafından insanlığa tebliğ edilen semavi dinlerdeki şeriat ahkâmı arasında zaman ve mekân farklılığına paralel “furûat”la ilgili veya metod yönünden bir takım farklılıkların bulunması gayet tabiidir.47 Her peygamberin tebliğ ettiği din, kendinden önceki dini tamamlar ve zamanın şartlarına cevap veremeyen hükümlerini değiştirir veya yeni hükümler koyar. Fakat Hz. Âdem’den Son Peygamber Hz. Muhammed (s.a.v)’e kadar indirilen dinlerin temeli, özü aynıdır. Onun için ‘İslâm evrensel- cihanşümul bir dindir’48, bütün zamanlara ve mekânlara, gelmiş geçmiş bütün insanlığa hitap eder. Allah zaten bütün insanlığa farklı dinler göndermemiş, esasta değişmeyen tek bir din göndermiştir. Kur’ân-ı Kerîm’le Hz. Muhammed (s.a.v)’e son olarak indirilen dinin adı olmuştur İslâm. İşte bütün peygamberler ve en son olarak Hz. Muhammed (s.a.v) de evrensellik boyutu, canlı-cansız, şuurlu-şuursuz, bütün varlıkları içine alacak mahiyete sahip fıtrat dini, tabii din İslâm’a davet etmiştir.49 İnsanlığın kurtuluşu 43 İdris Şengül, “İslâm ve Evrensellik -1”, Yeni Ümit Dergisi, 1999, sy.43, s. 32. Hicr, 15/29 45 Roger Garaudy, Yaşayan İslâm, (Çev. Mehmet Bayraktar), Pınar Yay., İstanbul, 1995, s.13 46 Hüseyin Atay, Kur’ân’a Göre Araştırmalar–2, Ofset Baskı, Ankara, 1993, s.78 47 Şengül, a.g.m., s.33 48 Ahmet Önkal, Resulüllah’ın İslâm’a Davet Metodu, Esra Yay., Konya, 1995, s.202 49 İdris Şengül, “İslâm ve Evrensellik –2” Yeni Ümit Dergisi,1999, sy. 44, s. 32 44 10 ancak son din olan İslâm’a girmesiyle mümkündür. Son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v )’in âlemlere rahmet50 olarak gönderilmesindeki maksat da budur. İnsan; akıl, irade, düşünce, konuşma ve muhakeme gücü gibi nimetlerle donatılarak Allah’ın “ halifesi”51 unvanıyla, en güzel şekilde52 yaratılmış ve bu dünyaya bir amaç için gönderilmiştir. Melekler insanın yeryüzünde kan dökebileceği, muhtemel fesad ve huzursuzluğun kaynağı olabileceği şeklinde itirazda bulunmuşlarsa da Allah, bu husustaki bilgi ve hikmetin kendisinde olduğunu hatırlatmıştır.53 Allah (c.c.) insanın dünyadaki gayesini, amacını ve üzerindeki emaneti şöyle açıklıyor: “Ben insanları ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattım.”54 “Biz emaneti, göklere, yere ve dağlara teklif ettik de onlar bunu yüklenmekten çekindiler ( sorumluluğundan ) korktular. Onu insan yüklendi. Doğrusu o çok zalim, çok cahildir.”55 Demek ki Allah, insanı dünyaya başıboş, gayesiz, amaçsız göndermemiştir. Allah insanı en güzel şekilde yaratmış ve ona akıl gibi bir nimet daha vererek diğer canlılardan daha yüksek bir makama koymuştur. İnsana akıl verilmesi beraberinde sorumluluğu da getirmiştir. Çünkü sorumluluk akıl sahipleri için geçerlidir, aklı olmayanın sorumlu tutulması adaletsizliktir ki bu da Allah için asla söz konusu olamaz. Aklın insana verilmesi şükrü yerine getirilmesi tam olarak mümkün olmayan bir nimettir. Onun içindir ki Kur’ân yedi yüz küsur ayette insana devamlı aklını kullanmasını, üretken olmasını, eşya ve hadiselerden ibret almasını tavsiye etmektedir. İslâm; sevgi, saygı ve hoşgörü dinidir. İslâm müntesiplerine ve gayr-i müntesiplerine hoşgörü ile davranmaktadır. ‘Hoşgörü, anlayışla karşılama, yaşaması ve kendini gerçekleştirmesi için başkalarının haklarına saygı göstermedir. Hoşgörüsüzlük ise, insanların kendilerinin mensup oldukları grubun, inanç sisteminin veya yaşama biçiminin diğerlerininkinden daha üstün sayılmasından kaynaklanıyor ve basit bir nezaketsizlikten başlayarak kasıtlı yok etme girişimlerine 50 Enbiya, 21/107 Bakara, 2/31 52 Tin, 95/4 53 Fikret Karaman, “Terör ve Şiddetin Önlenmesinde Dini Değerlerin Yeri ve Önemi”, DİD., 2000, c.XXXVI, sy.3, s.108 54 Zâriyât 51/56 55 Ahzâb, 33/72 51 11 kadar uzanan sonuçlar doğurabiliyor.’56 Fakat şunu da unutmamak gerekir ki, ‘hoşgörü, görmezlikten gelmek veya aldırış etmemek değil, anlayışla karşılamak, düzeltilmesi için süre tanımak ve sabretmektir. Yoksa hoşgörü adına, şiddet davranışına veya çevrenin kirletilmesine aldırış etmeme mümkün değildir. Cahillikten kaynaklanan yanlış davranışları hoş görmek, cahilliğin devamına ve cahilliğin sebep olacağı yanlış davranışlara izin vermek değil, doğru davranışların öğrenilmesini mümkün kılacak bir süre beklemek olabilir. Hoşgörü değerli bir davranıştır, fakat onun imkânı ve sınırları da söz konusudur. Bir insana hoşgörülü davranmak diğer insanları ihmal etmek olmamalıdır. İslâm’da insan bizatihi değerdir ve onun haklarına saygı göstermek gereklidir.57 İslâm barış dinidir. ’…Allah’ın verdiği rızktan yiyin, için ve yeryüzünde bozgunculuk (fesat) yaparak karışıklık çıkarmayın.’58 “Ey iman edenler! Hepiniz topluca barış ve güvenliğe (Silm’e, İslâm’a) girin ve şeytanın adımlarını izlemeyin; çünkü o, size apaçık bir düşmandır.”59 İslâm, insanları inanmalarında serbest bırakmıştır. Kur’ân; “Dinde zorlama, cebir yoktur…”60 ayeti bunu ortaya koymaktadır. ‘Hiç kimseyi imana girmeye, bir dini kabul etmeğe zorlamayınız, buna hakkımız yoktur’ diyen birçok müfessir vardır.61 “Dinde zorlama yoktur” ilkesi tüm Müslümanlarca kabul edilen temel ve değişmez ilkelerdendir. Dini taassup ve baskı hiçbir devirde meşru olmamıştır.62 İslâm, insanlara kendi hür iradelerini kullanmalarını söylemiştir. Hiçbir zaman zorlama, baskı, zulüm olmamıştır ve insanlara bütün haklarını kendilerine vermiştir. Hiçbir alanda insan haklarına zarar veren bir hüküm bulunmamakta aksine insan haklarına zarar veren her türlü engeli ortadan kaldırarak insana insan olma hüviyetini kazandırmıştır. Bu bağlamda ‘Müslümanlar, sadece din anlatmakla sorumlu olduklarına, insanların üzerinde hiç bir şekilde zorba ve zorlayıcı 56 Beyza Bilgin, “İslâm ve Hoşgörü” DİD., 1998, c.XXXIV, sy,1, s.116 Bilgin, a.g.m., s.118 58 Bakara, 2/60 59 Bakara, 2/208 60 Bakara, 2256 61 Seyyid Kutup, Fi Zilalil- Kur’ân, Daruş-Şuruk, Kahire, 1412/1992, 1/291; Said Havva, el-Esasü fitTefsir, Daru’l İslâm, 1985, .I/600; İbn- Kesir, Muhtasar Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, (Çev. Bekir Karlığa), Çağrı Yay., İstanbul, 1990, I/214; Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Akçağ Yay., Ankara, ( Tsz), II/137 62 Vehbe Zuhayli, İslam Hukukunda Savaş, (Çev. İsmail Bayer), İhtar Yay. İstanbul, 1996, s.72 57 12 olmadıklarına, en zalim inkârcılara karşı bile ‘yumuşak söz’ (kavl-i leyyin) söylemekle sorumlu tutulmuşlardır. İslâm bir Allah’a inananları mümin saymış, onlara hoşgörülü davranılmasını istediği gibi, inanmayanların da koruma altına alınmalarını ve zorlanmamalarını istemiştir.63 Allah, “ Dinde zorlama yoktur. Artık doğrulukla eğrilik birbirinden ayrılmıştır. O halde kim putları reddedip Allah’a inanırsa, kopmayan sağlam kulpa yapışmıştır. Allah işitir ve bilir”64; “Eğer Rabbin dileseydi, yeryüzündekilerin hepsi elbette iman ederlerdi. O halde sen inanmaları için insanları zorlayacaksın mısın?”65 buyurmaktadır. Düşmanı olan insan, şeytanlarını en güzel metotla savuşturmasını ve kendine kötülük yapanın kötülüğüne iyilikle karşılık vermesini, cahilliğine hilm (yumuşaklıkla), zulmüne affetmekle, alakasını kesene bağlantı ve ilişki kurmakla karşılık vermesini buyurdu. Allah (c.c) Resulü’ne şayet böyle yaparsa, düşmanın candan ve sıcak bir dosta dönüşeceğini de haber verdi.66 İslâm, insana insan olarak yakışır, yaşamını sürdürebilmesi için gereken ortamı da hazırlamıştır. Farklı düşünce, inanç, mezhep, ırk ya da millete mensup olanların yok edilmesini istemez ve herhangi bir ayrımcılık yapmaz. İslam, “Irk, deri rengi ve doğulan memleket üzerine kurulan, kaçınılmaz eşitsizlikleri ortadan kaldırarak, istinasız herkes için geçerli bir şey olan, sadece ve sadece ahlâki değere dayalı bireysel üstünlüğü ilan etti. (Ve diğer herhangi bir din, görüş ve felsefenin başaramadığı bu hususu gerçekleştirdi).67 Bunun için Kur’ân şöyle buyuruyor: “Ey İnsanlar! Doğrusu biz sizleri bir erkekle bir dişiden yarattık. Sizi milletler ve kabileler haline koyduk ki birbirinizi kolayca tanıyasınız. Şüphesiz, Allah katında en değerliniz, O’na karşı gelmekten en çok sakınanınızdır. (Takva sahibi, dindar olanınızdır.) Allah bilendir, haberdardır.”68 “Allah insanı, evreni mâmur etsin diye yarattı. Bu evrenin imarı içinde iyimserlik, ferah ve hayatın kıymet ve güzelliğinin bilinmesinin yaygınlaşmasının dışında herhangi bir ümit de yoktur. Saldırgan, nefret sahibi kötümser olan insanın, medeniyeti bina etmesine asla imkân yoktur. Ayrıca, insanın dini görevlerine sımsıkı 63 Bilgin, a.g.m., s.125 Bakara, 2/256 65 Yunus, 10/99 66 İbn-i Kayyım Cevziyye, Zâdu’l Meâd, (Çev. Şükrü Özen, H.Ahmet Özdemir, Mustafa Erkekli), III/200, İklim Yay. İstanbul, 1989 67 Muhammed Hamidullah, İslâm’a Giriş, (Çev. İbrahim Arif Koytak, Veysel Uysal), Beyan Yay. İstanbul, 1996, s.129 68 Hucurât, 49/13 64 13 sarılmış olması ile hayatın çeşitli durumlarından zevk adına istifade etmesi arasında asla bir çelişki yoktur. Ancak radikallik, hayatın çirkin görünmesine ve gençleri hayatın abes olduğuna inandırmaya ve olayların gerçeğe uygun olmayan bir şekilde tasvir edilmesine çalışır. Bu sonucu da, yorumda aşırı giden ve dinin kurallarını saptıran bir tefsirden çıkarır. Bu tür yorumları yapanların önde gelenlerinden biri, insanın bir terör eyleminde kendisini patlatıp öldürmesini, ‘Allah onun bu yolla ölmesini yazmıştır’ şeklindeki bir sözle dillendirmesine vardı ki bu, abes ve harici bir tefsirdir; ne dinin özünde ve ne de ahlâkta bunun herhangi bir dayanağı yoktur.”69 İslâm’la hiçbir ilişkisi bulunmayan terör ve şiddetin mantığını anlamada şu ifadeler ibret vericidir. Profesyonel gerillacı Carlos Marigella terörle ilgili yazdığı bir el kitabında terörün mantığını şöyle ifade ediyor: “ Büyük şehirlerin giriş yollarına yerleşin. Daima gelişmekte olan ülkelerde köylerden şehirlere akın vardır. Fakir ve iş arayanları buraya alın, kendisine gece kondu vererek kendinize bağlayın. Giriş çıkışları kontrol edin. Elektrik, su, kanalizasyon ve yol gibi alt yapının gelişmesini engelleyin ki sömürülmeleri kolay yapılabilsin”70 insanları uyutmak, onları baskı ve zulüm altında inletip gelişmelerine engel olmak ve onları sömürmek, terör ve şiddeti kullananların yöntemi olsa gerekir. Yoksa bunların İslâm’la ilgisinin olduğunu söylemek büyük bir yanlışlık olur. Bir insanın canına kıymayı bütün insanların canına kıyma olarak kabul etmesine71 rağmen asla terörün asıl amacı olan masum insanların canına kıymayı dinle bağdaştırmak uygun değildir. “Kur’ân, geçmiş milletlerin helak ve felaketlerine zemin hazırlayan, şirk, küfür, zulüm, isyan, inat, ahlâki bozulma ve sosyal adaletsizliklere dikkat çekerek ders ve ibret almamızı önermektedir. Özellikle fert ve toplum hayatını olumsuz etkileyen eylemler ile huzur, barış ve güvenliği zedeleyen davranışlara dikkat çekmektedir.”72 İslâm insanların temel hak ve hürriyetlerini garanti altına alarak onları başkalarının müdahalesine açık bırakmamıştır ve bunlar dokunulmazdır. Çünkü temel hak ve hürriyetler Allah tarafından verilmişlerdir, bunları başkalarının kısıtlama veya yok etme yetkisi ellerinde bulunmamaktadır. Çağdaş dünyada da temel hak ve hürriyetler hususunda bu perspektifte düzenlemeler yapılmaktadır. 69 Ahmet Rabee, “İnsan Hayatı Kutsaldır”, Şark’ul Evsat, 30 Kasım 2003 Terör ve Terörle Mücadelede Durum Değerlendirmesi, Başbakanlık Basımevi, Ankara,1983, s.53 71 Maide, 5/32 72 Karaman, Fikret, a.g.m., s.111; Ayrıca şu ayetlere bak. Maide,5/32, Nisa, 4/93, İsra, 17/33, Bakara,2/11-12, 191-192, Ankebut, 29/36, Rum, 30/41, Ra’d, 13/25 70 14 “Hürriyetin varlığı toplumsal kurallara bağlı değildir. Bunlar herhangi bir iktidarın ortaya çıkmasından önce vardır. Bu öncelik daha sonra çıkacak siyasi kurumları sınırlama yetkisi verir. 1789 Bildirisinde dokunulmaz, aktarılmaz, kutsal doğal haklardan söz açılıp, bunların insanoğlunun kişiliklerine bağlı olduğu açıklanmıştır. 1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirisinde, insanların Tanrı’dan gelen dokunulmaz ve aktarılmaz hakların olduğu bildirilmiştir. Federe Devletlerin bildirilerinde de insan olmak onurunun insanı özgür ve bağımsız kıldığı açıklanmıştır. Değişik kökten gelseler de bunların ortak noktası, siyasi iktidarlar bu hakları ortadan kaldıramaz ve onlara dokunamazlar, siyasi iktidarın görevi, özgürlükten yana bunları düzenlemektir.”73 İslâm’da cihad, insanları zorla dine sokmak için değil, vicdanların üzerindeki baskıyı kaldırmak, insanları serbestçe karar verme hürriyetine kavuşturmak için farz kılınmıştır. Cihadın hedefi insanların öldürülmesi değil, aksine onların hidayetidir. İnsanlığın huzurunu bozan haksızlığı, zulüm ve baskıyı kaldırıp, onun yerine insan hak ve hürriyetlerini, adalet anlayışını, kardeşlik sevgisini yerleştirmektir. Dili, ırkı, rengi ne olursa olsun, bütün insanları Allah’ın dini olan İslâm’da bütünleşmeğe çağırmaktır. Sonuçta tercih insanın elindedir. ‘Hak Rabbinizdendir. Dileyen inansın, dileyen inkâr etsin’.74 73 74 Akın, Temek Hak ve Özgürlükler, s.50-51 Kehf, 18/29 15 BİRİNCİ BÖLÜM KUR’ÂN-I KERİM’DE DÜŞÜNCE HÜRRİYETİ A. DÜŞÜNCENİN BOYUTU Düşünmek her şeyden önce insana mahsus bir şeydir. Allah insanı en mükemmel şekilde yaratmış75 ona akıl gibi büyük nimet vererek diğer varlıklardan ayırmış ve bu akıl ile insanın düşünmesini sağlamıştır. Bundan dolayı Allah (c.c.) Kur’ân-ı Kerim’de insana düşünmeyi, akletmeyi, tefekkür etmeyi vurgulamaktadır. “Düşünmek; algılanan her şeyi olduğu gibi kabul etmeyip incelemek, araştırmak ve muhakeme etmek demektir.”76 Her hangi bir şeyi inceleyip muhakeme eden bilgiyi temellendirmiş ve kendi bilgisini elde etmiş olur. Muhakeme etmeden kabul edilen bilgiler başkalarına aittir. “Düşünmek demek, başkalarının düşündüklerini kopya etmek değil, kendi aklını olaya karıştırarak bir hükme, bir sonuca varmak demektir”.77 Kendi aklını kullanmayan başkalarının fikirlerini muhakeme etmeden kabul eden başkalarının varmak istediği sonuca ulaşır, kendi varmak istediği hedefe ulaşamaz. “Akıl iki tanedir. Biri insanın kendi aklı, diğeri başkalarının aklıdır. İnsan kendi sorununu kendi aklıyla düşünürse çözüme ulaşır, başarı elde eder. Fakat olayı başkalarının aklı ile çözmek isterse, kendisinin varmak istediği sonuca değil, başkalarının arzu ettiği sonuca ulaşır.”78 İslâm akla önem verir ve aklın korunması için gerekli önlemleri alır. Onun hür bir şekilde kullanılması ve serbestçe düşünüp ilim üretmesini teşvik eder ve özendirir. Ona hiçbir şekilde baskı yapılmasını istemez ve onun kendi doğrularını kendisinin bulmasını arzu eder.79 Akıl, ilimle insanı koruyan, kale içine alan ve helâk edici yollara sürüklemeyen kalbi/ruhi bir kuvvettir. Kur’ân-ı Kerim’de bir melekenin adı olarak akıl geçmez; Kur’ân’da kalbin bir ameli ve fonksiyonu olarak “teâkkul” ( akletme ) kelimesine rastlarız.80 Çünkü Kur’ân, kalp derken düşünen ya da düşünmeyen, akleden ya da akletmeyen bir merkezden söz etmektedir: “Onların kalpleri var, fakat 75 Tin, 95/4 Yavuz, a.g.e., s.36. 77 Yavuz a.g.e., s.36-37. 78 Yavuz, a.g.e., s.37. 79 Hüseyin Atay, Kur’ân’a Göre Araştırmalar-V, Semih Ofset, Ankara, 1995, s.116-117 80 Ali Ünal, Kur’ân’da Temel Kavramlar, Nil Yay., İzmir, 1999, s.414 76 16 onunla düşünmezler”81, ya da “akleden kalpleri olsun.”82 Kur’ân’ın kavramlar dünyasında “ akıl” bir isim değil eylemdir. Onun içindir ki Kur’ân’da akıl sözcüğü hiç isim olarak gelmez. Kur’ân, aklın yerine isim olarak kalbi kullanır. Çünkü Kur’ân’ın insan tasavvurunda kalbin fonksiyonu akletmektir.83 “Kur’ân-ı Kerim’de akletme anlamında olan “ akl” kelimesinin türevleri 47, düşünme anlamında olan “tedebbür” 7, düşünme anlamında olan “zikr” kelimesinin türevleri yaklaşık olarak 124, “tefekkür”ün türevleri 17, akletme anlamına gelen “fıkıh” kelimesinin türevleri 17 defa geçmektedir. Ayrıca “semi”, “basar”, “ilim”, “ra’y”, “yakın” ve “hüda” kelimelerini türevlerinin geçip tefekkürün açıkça veya dolaylı emredildiği veya tefekkür etmemenin kınandığı ayetlerin sayısı da yaklaşık 188’dir. Böylece Kur’ân’ın yaklaşık 400 yerinde düşünme, akletme konu edilmektedir. Kur’ân’ın bu 400 yerinde kimisinde insanlar, doğrudan tefekkür ve düşünmeye teşvik edilirken; kimilerinde tefekkür etmedikleri için kınanmaktadırlar. Bununla beraber şunu da açıklıkla söylememiz gerekir ki tefekkürü teşvik eden ayetler elbette sadece bunlarla sınırlı değildir. Bu rakam sadece düşünmenin kavram olarak çeşitli şekillerde geçtiği yerlerin sayısını ifade eder.”84 B. DÜŞÜNCEYİ KULLANMA EVRELERİ Düşünceyi kullanma ve bilgilenme sürecinin işlemesinde bazı ilke ve prensipler vardır. Bunlar; 1. Problemi Bilme Düşünce, insanın kendi zaviyesinde önemi haiz bir problemin varlığını hissettiği anda ortaya çıkar. Bu düşünce ameliyesinde birinci aşamadır. 2. Problemin Konusuyla İlgili Delilleri Toplama İnsan, problemin bilincine vardığında normal olarak hemen onu iyi bir şekilde anlamak için düşünür, akıl yürütür ve konu ile ilgili bütün bilgi ve delilleri ortaya koyar. 81 A’raf, 7/179 Hacc, 22/46 83 Mustafa İslamoğlu, Üç Muhammed, Denge Yay., İstanbul, 2001, 4. Baskı, s.262 84 Halil Çelik, Farklı Kültürlerin Birlikte Yaşama Formülü, Nesil Basım Yay., İstanbul, 1998, s.99; Ayetlere bkz. Bakara, 2/170; Yunus, 10/78; Zuhruf, 43/22; İbrahim, 14/10 82 17 3. Hipotezleri İleri Sürme Problemle ilgili bilgi ve delillerin toplanması sonucu insanın zihninde muhtemel çözüm veya bazı hipotezler belirir. Hipotez ise, problemin önerilen çözümüdür. 4. Hipotezleri Düzenleme Düşünür, herhangi bir problemin çözümü için ortaya atılan hipotezlerin önemine binaen düzenlemesini ve analizini yapar. Sonunda önerilen hipotezlerin hangisinin problemin en doğru sonucu / çözümü olduğunu görecektir. 5. Hipotezin Doğruluğunu Gerçekleştirme Problemlerin çözümü için önerilen uygun olamayan hipotezin bir tarafa itilmesi ile bütün delil ve yeni gözlemlerin tatbikat safhasına koyulmasıyla hatta hipotezin doğruluğunu desteklemek için deney yapılarak hipotezin doğruluğu gerçekleştirilir.85 Biz, günlük yaşantımızda karşılaştığımız bütün problemlerin çözümünde bu evrelere tabi oluruz. “ Kur’ân, problemlerin çözümünde bize düşüncenin genel olarak izleyeceği yolun açık örneklerini vermektedir. Biz, bunu Hz. İbrahim (a.s.)’in kıssasında, evreni yaratan Yüce Tanrıyı bilmeye ulaştıracak, düşüncenin kendisine tabi olduğu yolda bulmaktayız.”86 Kur’ân-ı Kerim’in ortaya koyduğu bilgilenme sürecinin bazı prensipleri ise şunlardır:87 • Duyu organlarımızla elde ettiğimiz bilgilerin doğru olup olmadığından sorumluyuz. “Hakkında bilgin olmayan şeyin ardına düşme, kulak, göz ve kalp bunların hepsi sorumludur.”88 • Kur’ân’da gerçeği yakalama yollarından biri de başkalarının sözlerini, önyargılardan ve peşin hükümlerden uzak dinleyerek ‘anlamaya çalışmak’ olarak gösterilmektedir. “Hakkında hiçbir bilginiz olmayan şeyde neden tartışmaya giriyorsunuz?”89 85 M. Osman Necati, Kur’ân ve Psikoloji, (Çev. Hayati Aydın), Fecr Yay., 1.Baskı, Ankara,1998, s.116 86 Necati, a.g.e., s.117, Bkz. Hz. İbrahim’in kıssası ile ilgili süre ve ayetler; En’am 6/74-79; Sâffât, 37/95; Enbiyâ, 21/66 87 Mualla Selçuk, “Din Öğretimi Özgürleştiren Bir Süreç Olabilir mi?”, İslâmiyât I, 1998, c.I, sy.I, s.81 88 İsrâ, 17/36 18 • Kur’ân, insana ulaşan herhangi bir bilgi ve haberin hemen kabul edilmesinin doğru olmayacağını belirttiği gibi, hemen inkar ve red edilmesini de eleştirir. “Onlar, ilmini kuşatamadıkları ve yorumu kendilerine hiç gelmemiş bir şeyi yalanladılar.”90 C. DÜŞÜNCEYİ ENGELLEYEN HUSUSLAR İnsanların düşünmelerini sağlayan sebepler olduğu gibi, düşünmelerine engel olan hususlarda vardır. Düşünebilmek ve düşünce üretebilmek için düşünmeye engel olan sebepleri de ortadan kaldırmak gerekiyor. Düşünmenin önündeki bu engelleri Yunus Vehbi YAVUZ, sekiz madde altında toplamış; 1. Taassup ve Cehalet: Taassup; peşin hükümle başkasının ortaya attığı bir düşünceye bağlanmak, herhangi bir düşünceyi gözü kapalı olarak kabul etmekten ibarettir. Taassup sahibi insanların veya toplumların düşünmeleri ve düşünce üretmeleri mümkün değildir. Taassup dini taassup olabilir, siyasi taassup da olabilir. 91 İslâm’da taassup yok, müsamaha vardır. Taassup başkalarının inanç, düşünce ve görüşlerine saygı göstermemek, bunlarda doğruluk ve gerçeklik payı bulunduğunu kabul etmemek, bunları mutlak yanlış ve batıl; kendi inanç, düşünce, görüşlerini mutlak doğru ve gerçek saymak, yanılma payı bırakmamak, bundan daha önemlisi de kendi fikir, kanaat ve inancını başkalarına ısrarla ve zorla kabul ettirmeye çalışmaktır. Müsamaha ise bunun tersidir. İlmi ve fikri hareket taassup ortamında yok olur, ancak müsamaha ortamında yeşerir, filizlenir ve boy atar.92 Cehalet; bilmemek, öğrenmemek, bilgisiz kalmak demektir. Düşünmenin engellerinden biri de budur. Cehaletin, bilgisizliğin çaresi; okumak, öğrenmek, sormak ve araştırmaktır. 89 Âl-i İmrân, 3/66 Yunus, 10/42-43 91 Yavuz, a.g.e., s.41 92 Süleyman Uludağ, İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti, Diyanet Vakfı Yay., 3. Baskı, Ankara, 1992, s.145 90 19 2. Gevşeklik ve Rahatlık: Gevşeklik ve rahatlık insanları düşünsel ve zihinsel açıdan tembelliğe sevk eder. Zamanla fikri servet tükenir, sıkıntılar başlar ve bunun sonucu olarak, zorunlu düşünme faaliyeti başlar. Felaketlerle, sıkıntılarla karşılaşan insanlar ve toplumlar ancak akıllarını kullanarak, düşünerek ve düşünce üreterek bunlardan kurtulabilirler. 3. Geleneklere Aşırı Bağlılık: İnsanların ahlâki manada faziletlerle dolu olması onların tarihi geleneklerini sürdürmelerini, benliklerini korumalarının temelidir. Fakat dünyamızla ilgili yararlı ve yeni düşüncelere hemen karşı çıkmak anlamındaki gelenekçilik, fert ve toplumların düşünme yeteneğini yok eden bir hastalık gibidir. Bunun ilacı her türlü düşünceyi dinlemek, öğrenmek ve yararlı olanını alıp zararlı olanını atmaktır. 93 4. Yabancı Etkiler: Uluslararası arenada her millet kendisinin önde olmasını ister ve bunun için çareler aramayı ihmal etmezler.94 Yarışı önde götürmek için devamlı rakip ülkenin gelişmesini engelleyen çeşitli problemler üretirler. Bununla toplumlar, milletler düşünemez, problemlerine çözüm üretemez ve başka milletlerin sömürgesi altına girerler. 5. Taklitçilik: İslâm, önce batıl inanışlara, heva ve hevese tabi olmaya, taklitçiliğe, hurafelere, insan zihnini körelten ve zekâyı söndüren müneccimlik ve kehanet gibi temelsiz ilimlere, cehalete, taassuba karşı çıkmış, bu türlü şeylerden aklı ve fikri korumuştur.95 İşte düşünmenin en büyük engeli başkalarını körü körüne taklit etmektir. İster yerli, ister yabancı, ister iyi, ister kötü olsun, taklitçilik zararlıdır. Taklitçilik, düşünmemek ve üretmemek demektir.96 Taklitçiliğin en önemli tehlikesi ise şurada yatmaktadır. Yeni nesilleri iyi- kötü ayırt etmeksizin ve düşünmeksizin eskiye bağlanma ve onu benimseme üzerine gelişirler. Öyle ki yapıcı davetler bu eskiye bağlılarca mukavemet ve red ile karşılaşmışlardır. Davetin, yeniklerin ve 93 Yavuz, a.g.e., s.42-43 Yavuz, a.g.e., s.43. 95 Uludağ, a.g.e., s. 144 96 Yavuz, a.g.e., s.44 94 20 farklı düşünce üretmenin önünde ki en büyük engel elbette ki bu anlayıştır.97 İnsanın kendisine özgü şeyler üretmesi için başkalarını taklit etmeden kendi özgür iradesini kullanarak bir şeyler üretmesi gerekir. Şunu da belirtelim ki, yabancı medeniyetleri ve başkalarını taklit aşağılık duygusunun neticesidir. Bu ise Müslümanların tutulduğu bir hastalıktır. Müslüman, İslâm’ı yaşayabilmesi için, başı dik, alnı açık olarak yaşamalı ve başka insanlardan ayrı ve farklı olduğunu fiilen gerçekleştirebilmesi lazımdır. Başkalarını taklit etmeden kendi özüyle beraber gelişmelidir.98 Kur’ân’ın tamamı bilgi ve tefekkürdür. İnsanın Kur’ân’ı anlaması için bu konuda düşünüp, bilgi edinmesi gerekir. “Allah’tan başka ilah yoktur “ diyebilmek için, “ bil ki”99 diyerek de bilgisizce Allah’a iman etmenin anlamsız olacağına dikkat çekilmektedir. Dinimizin dolaysıyla akılımızın bize emrettiği öğreti şudur; Allah’ın varlığını bilmek için, gerekli delilleri bilmek vaciptir. Bu öğreti Eş’ari, Maturidi ve diğer imamlarımızın da uyguladığı bir yöntemdir. Hakkı bilmeye ( imana), en yakın olanlar onu, araştıranlardır. Zira hikmet ehli hataya düşse de er-geç doğruyu bulacaktır. Buna karşın haktan en uzak olan da aklını kullanmayan mukallittir.100 Taklit lehine, ictihad ve yenilgiye karşı dini güvensizlik, kendi içine kapanma, el- etek çekme ve kendini yeterli görme dini düşüncenin ve bilimsel düşüncenin de sönmesine neden olur.101 6. Hoşgörüsüzlük: Düşünmek aslında yorulmayı, zorlanmayı gerektiren bir faaliyettir. Bu faaliyet müsait bir ortamı gerektirir. Hoşgörü bu ortamı sağlayan unsurlardandır. Üretilen bir düşünce eğer teşvik edilmez, okunmaz, hoş görülmezse bu toplumda gelişme gösteremez. 102 97 Muhammed Şedid, Resulullah’ın Davet ve Cihadı, ( Çev. Hüseyin Arslan), Birleşik Yay., İstanbul, 1995, II. Baskı, s.30 98 Muhammed Esed, Yolların Ayrılış Noktasında İslâm, ( Çev. Hayreddin Karaman), Nesil Yay. İstanbul, 1986, s.89-90 99 Muhammed, 47/19 100 Reşit Rıza, Tefsir’ul- Menar, VIII/223, Beyrut, (Tsz); İsmail Mutlu, İslâm ve Hürriyet, Mutlu Yay., İstanbul, 1993, s.93 101 Garaudy, a.g.e., s.55 102 Yavuz, a.g.e., s.45 21 7. Tarafgirlik – Grupçuluk: İster dini olsun, ister dünyevi olsun herhangi bir meslek ve meşrebe taassup derecesinde bağlılık, dini ve dünyevi herhangi bir konuda düşünce üretmemize engel teşkil eder. Tarafgirlik taassubu doğurur, taassup da düşünmeye engel olur. Herhangi bir konuda düşünce üretebilmemiz için dini, dünyevi ve de siyasi gruplara taassup derecesinde bağlanmamamız hatta bunlardan uzak durmamız gerekiyor. 103 8. Baskı: Baskı iki türlüdür. Biri dini diğeri ise dünyevidir. Düşünceye gelen baskı daha çok dünyevi ve de bu siyaset ve devlet adamlarından gelen baskılardır. Düşünceye yapılan baskıların en tehlikelisi siyasi baskılardır. Dini çevreden gelen baskı ise, daha çok bir meşrep veya mezhebe aşırı bağlılığın etkisi ile ortaya çıkar.104 D. DÜŞÜNCENİN KISITLANMASININ SEBEP VE SONUÇLARI İslâm’a göre insan özgür olduğu gibi; düşünmesi ve düşündüğünü ifade etmesinde de özgürdür. İnsanın diğer davranışlarının kısıtlanması, sınırlandırılması ve baskı altına alınmasının sebepleri olduğu gibi düşüncenin kısıtlanmasının da sebepleri vardır. İnsanın özgür olarak düşünebilmesi ve bir şeyler üretebilmesi için de bu kısıtlayıcı unsurları ortadan kaldırmak gerekmektedir. Düşünceyi kısıtlayan sebepler arasında; kendine güvenme, taassup, haris olma, menfaatçilik ve cehaleti sayabiliriz. 105 Düşüncenin kısıtlanmasının çeşitli sebepleri olduğu gibi bu sebeplerin doğurduğu sonuçlar da vardır. İşte bu sonuçlar; a) Cehalet ve taassubun daha da yaygınlaşması ve insanların adeta robotlaşması. b) Kafaların çalışmaması. c) Taklitçiliğin yaygınlaşması. 103 Yavuz, a.g.e., s.46 Yavuz, a.g.e., s.46-47 105 Yavuz, a.g.e., s.88-90 104 22 d) Dünya işlerinde geri kalma ve dünyadaki yeniliklere ayak uyduramamak tükenmek ve yok olmaya mahkûm olmak.106 e) Düşünce ve düşünceyi ifade özgürlüğünün tanınmamış toplumlarda kişiler çoğu kez inanmadıkları şeylere inanıyormuş, benimsemediği düşünceleri benimsiyormuş gibi davranırlar. Bu tür toplumlarda kişiler ikiyüzlü davranmaya itilir ve kişilerde korkaklık, sinmişlik, özgüven eksikliği, dalkavukluk gibi kişilik bozuklukları ortaya çıkmaya yüz gösterir. f) Düşünce ve inanç hürriyetine uygulanan baskılar, kişilerde bu baskılara karşı tepki vermesine neden olur ki bunun sonucu da toplumsal krizler ve sosyal patlamalar meydana gelir.107 Buraya kadar ki kısımda düşüncenin yapısı ve düşünce ile ilgili çeşitli problemler üzerinde durduk. Şimdi ise, İslâm’da düşünce özgürlüğünün mahiyetini incelemeye çalışacağız. E. KUR’ÂN- I KERİM’DE DÜŞÜNME İnsan, hissi idrak yönünden hayvanla ortaktır. Ancak insan, Allah’ın kendisine verdiği akıl ile hayvanlardan ayrılmakta, düşünceye yetkin olmakla da eşya ve olaylarda inceleme ve etüt yapmakta, külli kaideleri cüzilerden çıkarmakta, öncüllerden sonuçlara gitmektedir. İnsanın düşünceye muktedir olması, kendisini ibadetlere ehliyetli kılmış, kendisine ihtiyar ve iradenin sorumluluğu yüklenmiştir. İşte bu durum, onu yeryüzünün halifesi108 kılmıştır.109 Allah, insana düşünme yetisi olan aklı vermesi ile ona çeşitli sorumluluklar da yüklemiştir. “İslâm hiçbir zaman sırf emirlerinin bir kişiye ulaşmasıyla, robot misali düşünceye mahal olmadan yerine getirilmesini ne ister ne de bu yerine getirilişten razı olur. Her şeyden önce ve mutlaka, o emirlerinin vicdanın derinliklerine ulaşmasını, kalbin ondan beslenmesini, sonra da ondan bu ilahi gıdadan doğma şahsi vasıfların fışkırmasını bekler.”110 Allah 106 Yavuz, a.g.e., s.91 Hamza Aktan, “Kur’ân ve Sünnet Işığında Düşünce ve İnanç Özgürlüğü”, Uluslararası Avrupa Birliği Şurası, DİB. Yay., Ankara, 2000, c.II, s.72-73 108 Bakara, 2/30 109 Necati, Kur’ân ve Psikoloji, s.113. 110 M.Abdullah Draz, İslâm’ın İnsana Verdiği Değer, (Terc.Nurettin Demir), Kayahan Yay., 1.Baskı, İstanbul, 1983. s.161 107 23 kuru bir itaati emretmiyor bilakis insanın, düşünmesini, tefekkür etmesini emir ve nehiyleri kısaca yükümlülüklerini kalbinin derinliklerinde duyarak yerine getirmesini istemektedir. Kur’ân için ilim (bilgi) – yani fikir üretme- en yüksek değerlere sahip bir faaliyettir. Böyle olmasaydı, Hz. Peygamber niçin daima kişinin ilminin artması için dua etmesini istemiş olabilirdi ki? Kur’ân usanmadan kâinatın, tarihin ve insanın kendi iç dünyasını didik didik edip araştırmasını önemle vurgulamıştır. Saf düşüncenin aforoz edilmesi, cesaretin kırılması ne Kur’ân’ın ne de sünnetin mantığıyla uyuşmaz.111 Kur’ân-ı Kerim’de insana devamlı düşünmesini ilim elde etmesini, kör taklitten kurtulmasını emreden ve bunların ne kadar büyük bir öneme haiz olduğunu gösteren ayetlere bir göz atılırsa bunun ne kadar önemli olduğu anlaşılacaktır. 1. “De ki: “Size bir tek öğüt vereyim: “Allah için ister ikişer, ikişer ve teker, teker kalkar, (huzurunda divan ) durursunuz, sonra düşünürsünüz!...” 112 2. “De ki: “Yeryüzünde gezin, bakın yaratmağa nasıl başladı, sonra Allah, son yaratmayı da yapacaktır. Çünkü Allah her şeye kâdirdir.” 113 3. “Göklerin, yerin melekütuna ve Allah’ın yarattığı şeylere ve ecellerinin yaklaşmış olabileceğine bak (ıp ibret al) madılar mı?...”114 4. “Bakmıyorlar mı develere nasıl yaratıldı? Göğe nasıl yükseltildi? Dağlara nasıl dikildi? Yere, nasıl yayılıp, döşendi? (Ey Muhammed), sen öğüt ver, çünkü sen ancak öğüt verensin.” 115 5. “Kendi içlerinde hiç düşünmediler mi ki Allah göklerde, yerde ve bu ikisi arasında bulunan her şeyi hak ile ve belirtilmiş bir süre ile yaratmıştır? İnsanlardan çoğu, Rab’lerine kavuşmayı inkâr etmektedirler.”116 111 Fazlurrahman, İslâm ve Çağdaşlık, (Çev. Alparslan Açıkgenç, M.Hayri Kırbaşoğlu), Ankara Okulu Yay. Ankara, 1999, s. 227 112 Sebe, 34/46 113 Ankebut, 29/20 114 A’raf, 7/185 115 Ğâşiye Not: Bu bölümdeki ayetleri mealleri Süleyman Ateş’in (Kur’ân-ı Kerim ve Yüce Meali), Ankara, (Tsz)’den alınmıştır. 116 Rum, 30/8 24 6. “O’ dur ki, size gökten su indirdi, onunla her çeşit bitkiyi çıkardık, o bitkide bir yeşillik çıkardık, ondan da birbiri üzerine binmiş taneler; hurmanın tomurcuğundan sarkan salkımlar; üzüm bağları; zeytin ve nar (bahçeleri) çıkarıyoruz. (Bunların ) kimi birbirine benzer, kimi benzemez. Her birinin meyvesine bakın. Meyve verirken ve olgunlaştığı zaman. Şüphesiz bu size gösterilenlerde, inananlar toplumu için elbette çok ibretler vardır.” 117 Bu ve benzeri ayetlerde, tetkike, gözleme, düşünmeye yerde ve gökte bütün yaratıklarda, evrensel fenomenlerde ilmi araştırmaları yapmaya açık çağrı bulunmaktadır.118 Fakat şu kriteri de göz önünde bulundurmamız gerekir. “ Allah Kur’ân-ı Kerim’i elçisine, kendisine delil, insanlara düstur olsun diye indirmiştir. Asla gayesi, göklerin, yerin, yaratılmasına, insanın yaratılmasına, yıldızların ve diğer varlıkların hareketlerine dair ilmi nazariyeler anlatmak değildir. Fakat bunlardan bahsetmesi, Allah’ın varlığına ve birliğine delil getirme ve insanlara nimetlerini ve iyiliklerini hatırlatma gayesindedir.” 119 7. “... Bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Doğrusu ancak aklıselim sahipleri öğüt alır.” 120 8. “Allah katında hayvanların (canlıların) en kötüsü, düşünmeyen sağırlar ve dilsizlerdir.” 121 9. “Yoksa sen onların çoğunun işittiklerini, düşündüklerini mi sanıyorsun? Hayır, onlar hayvanlar gibidir, hatta onlar, yolca (hayvanlardan)daha sapıktır.” 122 10. “... Allah size ayetlerini böyle açıklıyor ki düşünesiniz.” 123 Kur’ân-ı Kerim insan yaşamında düşüncenin önemini açıklamakta, akılını ve düşüncesini çalıştıran insanın değerini tebcil etmektedir. Akılını ve düşüncesini kullanmayanların durumunu da hayvanlardan daha aşağı bir derecede mütâala etmektedir. “Kur’ân’ın insanları, akletmeye ve düşünmeye davet etmesi hususunda 117 En’âm, 6/99 Necati, Kur’ân ve Psikoloji, s. 114. 119 Dr.Abdulvahhâp Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi, (Çev. Hüseyin Atay), AÜİF Yay, Ankara, 1985, s.205-206 120 Zümer, 39/9 121 Enfâl, 8/22 122 Furkan, 25/44 123 Bakara, 2/219; Ayrıca ilgili ayetlere bkz. Hac, 22/46; Yunus, 10/101; Abese, 80/24-32; Al-i İmran, 3/191; Nahl, 16/69; Bakara, 2/219; Rahman, 55/1-4 118 25 gösterdiği özen, “ akletmiyorlar mı?” , “ Umulur ki akledersiniz.” , “Eğer aklediyorsanız.”, “Akleden bir topluluk için...”, “Düşünmüyorlar mı?”, “Umulur ki düşünürsünüz.”, “Umulur ki düşünürler.”, “ Düşünen bir topluluk için...” gibi ifadeleri içeren ayetlerden açığa çıkmaktadır. Kur’ân’da aklın müştakları kırk dokuz sefer, aynı şekilde fikri müştakları da on sekiz sefer dile getirilmiştir.”124 Yani Kur’an, her durumda ve şartta insanın düşünmesini istemektedir. Kur’an’ın düşünce hürriyetine bakışına gelince; Allah’û Teâla Yunus Suresi’ nin 37-38. ayetlerinde; “Bu Kur’ân Allah katından olup O’ndan başkası tarafından uydurulmuş değildir. Fakat kendinden öncekini (İncil’i) doğrulayıcı ve kitabı (Tevrat’ı) da açıklayıcı olarak gönderilmiştir. Kur’ân’da hiç şüphe yoktur. O Âlemlerin Rabb’i katından (gönderilme) dir. Yoksa (Muhammed) onu uydurdu mu diyorlar? De ki; onun benzeri bir sure getirin, eğer iddianızda doğru iseniz, Allah’tan başka gücünüzün yettiği kadar kimseleri çağırın.” Ayette muhalif düşüncelere karşı bir meydan okuma olduğu gibi düşünceyi ifade etme hürriyeti önündeki bütün engelleri de ortadan kaldırmaktadır. İşte bu ve benzeri ayetlere bakınca Kur’an’ın, muhaliflere tanınan düşünce özgürlüğünün hiçbir düzen ya da siyasal rejimin bu kadar net bir şekilde ortaya koymadığı görülmektedir. İslâm, bir inancın bir düşüncenin baskı ile değil özgür bir ortamda akıl ile ve düşünerek benimsemesini istediği gibi, kendisi hakkında şüpheye düşenleri mahkûm ve yok etme yerine, serbest düşünce yolunu ardına kadar açarak insanın özgür iradesine bırakmıştır. Bu durum, İslâm’da düşünce özgürlüğünün zirvede olduğunu gösterir.125 “Allah, müminlerin işleri aralarında şûra iledir”126, buyurarak insanların düşüncelerini, fikirlerini en önemli işlerde dahi ortaya koymaları gerektiğine dikkati çekerek insanların düşüncelerini ifade etmelerinde özgür olduklarını ifade etmekte ve onlara herhangi bir baskı koymamaktadır. İslâm’da emr-i bi’l- ma’ruf ve nehy-i ani’l münker olarak ifade edilen – iyiliği emretme, kötülüğü nehyetme – kitap ve sünnettin üzerinde ısrarla durduğu bir müessese vardır ki bu ancak düşünce hürriyetinin olduğu bir ortamda gerçekleşmesi mümkündür. Emr-i bi’l- ma’ruf ve nehy-i ani’l münker Kur’ân’ın kesin emri 124 Necati, a.g.e., s.115; Yusuf el-Kardavi, er-Rasulü’l – Muâllim, 1984, s.3-4 den naklen. Yavuz, a.g.e., s. 60 126 Şûra, 42/38 125 26 olduğuna göre bu kesinlikle yapılması gerekmektedir. Bu açıdan Kur’ân, ifade özgürlüğünü meşveret prensibi ile emr-i bi’l- ma’ruf ve nehy-i ani’l münker çerçevesinde ele almakta ve fikir sormayı yöneticilerin görevi, fikir sunmayı da insanların hakkı olarak kabul etmektedir.127 Bunun oluşması ise ancak düşünce hürriyetinin olduğu, baskı ve zulmün olmadığı bir zeminde sağlanır. F. SÜNNETTE DÜŞÜNME Kur’ân’da düşünceye, düşünmeye ve akla önem verildiği gibi sünnette de aynı önem verilmiştir. Hz. Peygamber (s.a.v), insanlara doğru yolu göstermek, onları uyarmak ve kendilerine her bakımdan yarar sağlamak için gönderilmiştir. Zaten amaçları, insanların iki dünya saadetini sağlamak olduğuna göre birbirinden farklı bir davranış içinde olmaları beklenemez ve böyle bir şey de olmamıştır. Hz. Peygamber (s.a.v) Kur’ân-ı Kerim’i insan hayatına aksettiren canlı bir örnektir. Zaten Hz. Peygamber (s.a.v) kendisinin güzel ahlâkı tamamlamak için gönderildiğini ifade ediyor. Kur’ân’da O’nun hakkında “ Ve sen, büyük bir ahlâk üzerindesin”128 buyurmaktadır. Hz. Muhammed (s.a.v) insanların sapkınlıklarını düzeltmiş, sapık inançları ve tüm ahlâksızlıkları, adaletsizlikleri ortadan kaldırmış ve yerlerine hakk, adalet, güzel ahlâk gibi insanlığın önüne kalıcı ve tutarlı ilkeler ve çözümler ortaya koymuştur. Allah Resulü toplumun problemlerine kalıcı çözümler ortaya koyarken bütün her şeyi vahye dayandırmıyordu, yeri geldiğinde kendi görüşlerini ileri sürüyor yeri geldiğinde de müminlerin görüşlerine başvuruyordu. Hz. Muhammed (s.a.v)’in karakteri, ailesinin işlerine varıncaya kadar bütün işlerinde istişare etmekti. Konu ile ilgili olarak Kur’ân şöyle buyuruyor: “ Rabb’lerinin çağrısına gelirler, namazı kılarlar, işleri aralarında danışma, (şura) iledir. Kendilerine verdiğimiz rızıktan (hayır için ) harcarlar.”129 “ ... öyleyse onlar (ın kusurların ) dan geç, onlar için mağfiret dile. (Yapacağın ) iş (ler) hakkında onlara danış... “ 127 130 “ Ey Mehmet Yalar, “İslam Açısından Temel Hak ve Hürriyetler”, Uluslar arası Avrupa Birliği Şurası, DİB Yay., Ankara, 2000, c.II, s.113 128 Kalem, 68/4 129 Şûra, 42/38 130 Âl-i İmrân, 3/159 27 inananlar! Allah’a, Resulü’ne ve sizden olan yöneticilere itaat edin. Eğer bir konu hakkında çekişmeye düşerseniz, Onu Allah ve Resulü’ne götürün.” 131 Bu ayetler gösteriyor ki Hz. Peygamber işlerini istişare ile yapmakta, müminler kendi aralarında çözemedikleri problemler için Hz. Peygamber (s.a.v)’in hakemliğine başvurmaktadırlar. “Şûra çalışmaları esnasında, fikirler ortaya atılacak, münakaşalar yapılacak, idarecilerin doğru yoldan ayrılmaları tenkit edilecek ve kanun hâkimiyeti prensibi tatbik edilmiş olacaktır. Hatta denilir ki, “Şûra prensibi fikir açıklama hürriyeti olmadan tatbik edilemez.” 132 Fikir açıklama, düşünceyi özgürce ifade etme, istişare prensibi ile tatbikat sahasına konulmuştur. İslâm’ın koymuş olduğu şûra prensibi, düşünce özgürlüğünün – hürriyetinin resmi bir belgesidir. Hz. Peygamber (s.a.v) ve Raşit halifeler bu prensibe tam olarak uymuşlardır. Ancak Hz. Osman ve Hz. Ali dönemlerinde bir yönü ile aksamalar sonuçta büyük hadiselere sebep oldu.133 Hz. Peygamber (s.a.v)’in ictihadda bulunduğu, müminlerin de düşüncelerine başvurduğu çok sayıda hadise mevcuttur. Hatta bu hadiselerin bazılarına müminlerin görüşlerini kendi görüşlerine (Uhud Savaşı öncesi İstişaresi) tercih etmiştir. Hz. Peygamber (s.a.v)’in ictihad ettiği bazı hadiseler; Zeynep olayı, İbn-i Ümm-i Mektum olayı, Bedir esirlerinin fidye karşılığı serbest bırakılma hadisesi, Hendek savaşında hendeklerin kazılması olayı, Uhud Savaşı vb. “Bedir Muharebesi’nde alınan esirlere nasıl bir muamelede bulunulacağı hususunda Hz. Peygamber (s.a.v) ashabı ile istişarede bulunmuş, Hz. Ebu Bekir fidye alınmasını, Hz. Ömer ise katledilmelerini istemiştir. Hz. Peygamber (s.a.v) fidye alınması rey’ini kabul etmiştir. Fakat bu hadise üzerine nazil olan ayet134 birinci rey’i takrir etmekle beraber, katledilmeleri rey’ini tafdil etmiştir.135 Hz. Peygamber’in hayatında, din ve dünya işleri hususunda, sahabeler rey’ ve fikir beyan etmişler, Hz. Peygamber de bu rey’lerden isabetli bulduklarını kabul 131 Nisa, 4/59 Armağan, İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, s.124 133 Yavuz, a.g.e., s.66 134 Enfâl, 8/67 135 M.Esad Kılıçer, İslâm Fıkhında Rey Taraftarları, DİB Yay., 2. Baskı, Ankara, 1994, s.25. 132 28 etmiştir.136 Hayrettin Karaman, Hz. Peygamber’in huzurunda ashabın şu ictihadlarını örnek verdiğini; — Sahabeden Mâiz, Rasulullah’ın huzurunda üç kere zina yaptığını ikrar edince Hz. Ebu Bekir; “Eğer dördüncü defa ikrar edersen Rasulullah seni recmeder” demiştir. - Namaza ne ile davet edileceği Hz. Peygamber ( s.a.v.) ile ashabı arasında istişare olmuş, sahabiler kendi rey ve ictihadlarını bildirmişler, sonunda Abdullah b. Zeyd’in (V. 63/ 683) rüyasına uygun davet şekli ( ezan ) vahiy ile tasdik edilmiştir. -Bedir’deki mevzilenme yeri mevzûunda el-Hubab’ın ictihadı. -Muharebede katledilen düşmanın eşyası öldüren gaziye ait olduğu için Ebu Katede (V.54/674) böyle bir eşyayı talep etmiş, onun hakkı olan şeylere el koymuş orada bulunan birisi de Hz. Peygamber’den “bu eşyanın kendisinden alınmamasını, gazinin başka bir şekilde memnun edilmesini” istemişti. Mecliste bulunan Ebu Bekir; Allah ve Resulü yolunda kendini ölüme atarak arslanlar gibi çarpışan bir kimsenin bu mükâfattan mahrum edilmeyeceği kanaatini izhar etmiş, Rasulullah da onu tasdik eylemiştir.137 Sünnette düşünceye verilen değeri yukarıda zikrettiğimiz durumlar gibi hadiseler karşısında ictihad etme durumundaki hakimlere verilen yetkiyi belirten şu hadis-i şerif de ortaya koyuyor: “ Amr. b. As’ tan rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Hakim ictihad edip doğruyu bulursa iki ecir; hüküm verip hataya düşerse bir ecir alır.” 138 İslâm, insanların devamlı düşünmelerine, ilim adamlarına ve hüküm verme durumunda olan kişilere büyük kolaylıklar sağlıyor ve çalışmalarının boş olmadığını, çalışmalarının karşılıklarını mutlaka alacaklarını bildirmekle devamlı düşünerek doğruya ulaşmaları için teşvik etmektedir. İnsana çalışmasından başkası yoktur 139 uyarısını dikkate alarak insan ona göre çalışması gerekiyor. Acil çözüm bekleyen meselelerde ictihad etmek Müslümanların üzerine farzdır. Çünkü acil yapılması gerekenler eğer yapılmazsa çok kötü sonuçlar doğurabilir. İctihad İslâm düşüncesinin motorunu teşkil eder. 136 Kılıçer, a.g.e., s.31 Hayrettin Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, MÜ., İFAV. Yayın., İstanbul, 1996, s.41-42 138 Yavuz, a.g.e., s.67 139 Necm, 53/39 137 29 Dolayısıyla düşünmek ve düşünce üretmek Müslümanların üzerine yüklenmiş umumi bir görevdir. Nitekim her hususta bizlere örnek olan Hz. Peygamber (s.a.v) yirmi üç yıllık risalet döneminde ve bu dönemden önce toplumu ilgilendiren her konuda düşünmüş, ictihad etmiş, ashabını da ictihad yapmaya alıştırmıştır. Hz. Peygamber (s.a.v), sahabelerine her yerde ve zamanda devamlı Hakk’ı söylemeyi öğretmiş, onları şahsiyetsiz bir robot olmaktan kurtarıp kendileri ile her vesileyle istişare yapmış ve daima onların görüşlerine değer vermiştir. Sahabe de hangi şartlar altında olursa olsun susmamış Hakk’ı söylemiş yeri geldiğince devlet adamlarına karşı muhalif düşüncelerini ve eleştirilerini çekinmeden, korkmadan söylemişlerdir.140 Şimdi Hz. Peygamber’in bütün hayatı boyunca yaşayışına, hal ve hareketlerine, hadiseler karşısındaki tutumuna, sahabelerine karşı davranışlarına ve onların görüşlerine değer vermesine, müminlerin devamlı çalışmalarını ve üretken olmaları gerektiğini ısrarla isterken; insanların düşüncelerine, düşünmelerine kısıtlama getirmesi düşünülebilir mi? Bu ise imkânsız bir durumdur. Hz. Peygamber müminlerin düşünmeleri gerektiği konusunda örnek olmuş ve onların ufuklarını açmıştır. G. İCTİHAD VE DÜŞÜNCE HÜRRİYETİ İctihad, İslâm’ın dünyaya tanıttığı ve kazandırdığı bir düşünce terimidir. İslâm bunu geliştirmiş ve kurumsallaştırmıştır. İctihadı farklı tanımlayanlar bulunmaktadır. İctihadın bu tanımlarını buraya almadan çeşitli anlamları ele alındığında bunun temelde bir düşünsel faaliyet olduğu ortaya çıkmaktadır. Dar anlamda ictihad ise en geniş çerçevede düşünmeye, delil bulup hüküm çıkarmaya, aklı ve zihni çalıştırmaya dayanır. Bu vesile ile İslâm’da ictihad hareketini en etkili biçimde düşünme faaliyeti olarak değerlendirmemiz gerekir. 141 Bir düşünme ameliyesi ve aynı zamanda düşünce hürriyetinin uygulanma vasıtası olan ictihad, hayati bir zarurettir. Nassların, olmuş olacak bütün hadiselerin hükmünü muhtevi olmadığı açıktır. Zamanla değişmesi veya yeni hadiseler karşısında izharı gereken ictihadlara Müslümanların fert ve cemiyet olarak 140 141 Yavuz, a.g.e., s.68 Yavuz, a.g.e., s.70 30 ihtiyaçları hayatidir. Bu ihtiyaç beşer hayatı devam ettiği müddetçe devam edecektir.142. Bütün insanların Allah’ın dininin hükümlerini anlamak, öğrenmek, bu hususta düşünme mecburiyeti vardır. Allah (c.c) şöyle buyuruyor: “Kur’ân’ı düşünmüyorlar mı? Yoksa kalplerinin üzerinde kilitlerimi var- ki hiçbir hakikat gönüllerine girmiyor.”143 Bu hususta birçok ayet-i kerime, insanı devamlı düşünmeye, hadiselerden ibretler almaya, devamlı bir şeyler üretmeye davet-teşvik etmektedir. İslâm’da ictihad bir düşünme ameliyesi şûra da bir ictihad kurumu olduğuna göre, ictihadda bulunmak düşüncenin özgür olmasını gerektirir. Düşünmenin ve düşüncenin özgür olmadığı yerde ictihaddan bahsetmek mümkün değildir. H.z Peygamber (s.a.v)’den son müctehide kadar âlimler, hayatın her alanındaki düşüncelerini özgürce ifade etmişler, düşünmeye herhangi bir sınır koymamışlardır. İslâm’ın belli alanlarında, devlet adamları, ilim adamlarına ve halka, hocalar öğrencilerine karşı herhangi bir sınırlama koymamış, baskı kurmamış, dolaysıyla düşünen insanlar ve gerçek anlamda âlimler yetişmiştir.144 Fakat saltanatlardan itibaren insanlar düşüncelerinden dolayı devletten baskı görmüş, insanlar düşüncelerini serbestçe ifade edememişler sonuçta düşünce batmış ve gerçek manada âlimler yetişmemişlerdir. Ancak din, inanç ve düşünce konularında olduğu gibi genel hürriyetin de, insanın maddi ve manevi gelişmesi ve olgunlaşması, fert ve toplum olarak şahsiyet kazanmasında, huzur ve mutluluğa ulaşmasındaki rolü inkâr edilemez. Hürriyet, rekabet ve yarış hislerini uyandırarak insanları hareket, gayret ve çalışmaya sevk etmektedir. Bu ise, insanın duygu ve kabiliyetlerini geliştirerek maddi ve manevi sahalardaki terakkinin gelişmesini netice verir.145 İctihad, İslâm düşünce sistemine yeniden doğma gücü veren bir prensiptir. İşlerlik kazandırıldığı zaman, ayarlanmasıyla sistemi dengeler ve tecrit boşluğu ile dünya görüşünü muhafaza ederek, değişimlere ve dış uyarılara ayak uydurabilmesini sağlar. Kendisinin zaman zaman yenilemeyen bir hayat tarzının kokuşma, despotizm ve adaletsizliğe sürüklenerek dejenere olacağı muhakkaktır. Böyle bir duruma 142 Karaman, Hayrettin, a.g.e., s.29-32 Muhammed, 47/24 144 Yavuz, a.g.e., s. 70 143 31 düştüğünde de başka bir yaşam ve ahlâki değer sistemi ile de yer değiştirmesi mümkündür. Bu nedenle İslâm yalnızca bir hayat tarzı yaratmayı değil, aynı zamanda sistemin dinamizmini ve yeniden kuvvet bulması için “ ictihad” ve “ icma” mekanizmalarını harekete geçirmeyi hedef alır.146 Harekete geçirilen bu mekanizmalar ile İslâmî düşüncenin teşekkül etmesi, gelişmesi, canlanması özgür ve hoşgörülü bir ortamın oluşturulması sonucu sağlanacaktır. İslâm’da ictihad yetkisinin bulunması, düşünceyi ifade etmenin hür-serbest olduğunun delilidir. İctihadın zıddı taklittir. Taklit, bir fikri düşünmeden kabullenmektir. Taklit eden kişi düşünmez, düşünemez. Çünkü düşünmeye ihtiyacı kalmamıştır, başkalarının düşündüklerini düşünür, onları tekrar eder. Taklit, düşünmemeyi sadece benimsemeyi gerektirirken, ictihad; devamlı düşünmeyi, şüphelenmeyi, araştırmayı ve yeni şeyler üretmeyi gerektirir. Zaten bu yolda verilen emeklerin karşılıksız kalmayacağını H.z Peygamber haber vermektedir.147 H. DÜŞÜNCE HÜRRİYETİNİN MUHTEVASI İslâm’da fikir açıklama hürriyeti sadece bir hürriyet veya hak değil, aynı zamanda bir vecibedir.148 İnsanlara iyiliği söylemek ve onları kötülüklerden sakındırmak farzdır. (Tevbe, 4/71, Al-i İmran 3/104)149 Bu açıdan bakılınca İslâm Hukukunda fikir açıklama hürriyetinin genel olarak iki ana muhtevası ve aynı zamanda iki ana gayesi olduğu söylenebilir. 1- Doğruyu tavsiye etmek ve öğretmek ve böylece insanların mutlu olmalarını sağlamak. 145 İdris Şengül, “Kur’ân Kaynaklı Hoşgörü ve Hürriyet” DİD, Ankara, 1995, c.XXI, sy.1, s.19 Ziyaüddin Serdar, İslâm Medeniyetinin Geleceği, Çev. Deniz Aydın, İnsan Yay., İstanbul, 1986, s.17 146 147 İmam Şâfi, er- Risale, (Çev. A. Muhammed Şakir), Nur Yay., İstanbul, (Tsz), s.290; Ayrıntılı bilgi için bakınız, Hayrettin Karaman’ın “İslâm Hukukunda İctihad”; M.Esat Kılıçer’in “ İslâm Fıkhında Rey Taraftarları” ve İslâm Hukuku Kitaplarına. 148 Servet Armağan, İslâm Hukukunda Fikir Açıklama Hürriyeti ve Hudutları, Onar Armağanı, İstanbul, 1977, s. 91 149 Armağan, a.g.e., s.81 32 2- Kötülüklerden sakındırmak.150 Bir Müslüman bu özgürlüğünü ancak iyiliği geliştirmek ve yaymak için kullanabilir, kötülüğü için değil zira bu münafıkların sıfatıdır.151 Bu husustaki ayetler şunlardır; “Siz, insanların (iyiliği ) için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. İyiliği emreder, kötülükten nehyedersiniz...” 152 “Asr’a yemin ederim ki, insan muhakkak hüsrandadır. Ancak iman edenler, sâlih amel işleyenler, birbirine hakkı tavsiye edenler ve birbirine sabrı tavsiye edenler böyle değildir. 153 “İnanmış erkekler ve inanmış kadınlar birbirlerinin dostlarıdırlar. İyiliği emreder, kötülükten alıkoyarlar...”154 “Müslümanlar bu dünyada doğru söz söylemekten kaçınır, baskı, tehdit veya hırs yüzünden kaypak bir tutum içerisine girer ve ikiyüzlü olurlarsa, bu dünyada belki azaptan kurtulurlar, ama ahirette bu suçun günahından sıyrılamazlar.”155 İslâm’ın insanı özgür bırakmasının nedeni, insana devamlı iyiliği emredip, kötülükten nehyetmesi gibi büyük bir sorumluluk vermesinden dolayıdır. Yoksa insanları sapık fikirlerle doğru yoldan çıkartmak için düşünce özgürlüğü vermemiştir. 150 Armağan, İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, s.130; Hayrani Altıntaş, “Kur’âni Düşünce Sisteminde İnsan Hakları”, Uluslar arası Avrupa Birliği Şurası, 3-7 Mayıs, DİB Yay., Ankara, 2000, c..II, s.91 151 Selâhaddin, a.g.e., s.265 152 Al-i İmrân, 3/110 153 Asr, 103/1-3 154 Tevbe, 9/71; Ayrıca bkz. Al-i İmran, 3/104–114, 200; Maide, 5/79; A’raf, 7/157-199, 164; Tevbe, 9/127; Hacc, 22/41; Lokman, 31/17; Mücadele, 58/9; Nisa, 4/114; Şura, 42/39 155 Selâhaddin, a.g.e., s.265 33 I. FİKİR AÇIKLAMA HÜRRİYETİ Fikir hürriyeti, ferdin serbestçe düşünmesi, istediği bilgilere ulaşması, düşünce ve kanaatinden dolayı kınanmaması, düşüncelerini her hangi bir vasıta ile açıklayabilmesi, savunması, başkalarına aktarması ve yayabilmesi demektir ki bu hak diğer hakların temelidir.156 Fikir hürriyeti, insanın bilme ve bildiklerini başkalarına bildirme ile ilgili faaliyetlerini kapsar. Bilimsel araştırma, basın, söz, toplantı, eğitim ve öğretim hürriyetleri fikir hürriyeti içinde mütalâa edilebilir.157 Fikir hürriyeti; insanın kendi kafasının içinde dilediğini, düşünmesinden ibaret değildir. İnsanın kafasının içine polis, hâkim veya jandarma giremez. Dolaysıyla fikir hürriyeti veya düşünce özgürlüğü dediğimiz zaman, bunu insanın dilediğini düşünmesi ve ifade etmesi olarak anlıyoruz.158 Bir insanın iç dünyasındaki fikirlerini, kabul ve kanaatlerini sözlü veya fiili olarak dış dünyaya yansıtmasına fikir ve ifade hürriyeti denmektedir.159 Başka bir tanımda ise söz ve düşünce hürriyeti; hukukun izni bulunduğu ölçüde, kişinin görüş ve inançlarını açığa vurmasıdır. 160 Burada felsefi ve teorik tanımlar vererek düşünce özgürlüğünün içeriğini vermeye çalıştık. Fakat bizim asıl vermek istediğimiz husus, İslâm’da ifade özgürlüğü / fikir açıklama özgürlüğünün durumudur. İslâm devletinin vatandaşları sadece kendilerine ses çıkarıldığı zaman ses çıkarma hakkına sahip değillerdir; ayrıca, devlet işleri ve sorunları hakkında da kendi görüşlerini serbestçe belirtme hakkına sahiptirler.161 Bu hürriyet, kendisini en güzel görüntüsü ile İslâm tarihinin ilk üç asrı içerisinde göstermiş, âlimler fetvalarını ve görüşlerini yaymışlar ve her grup kendi görüşünü savunmuş ve bu durum hiçbir zaman ne bir takibe, ne de bir çatışmaya sebep olmuştur. 162 İşte “ rey, ictihad, kıyas, mezhep ve tarikat v.b gibi şeyler hep bu hürriyetin tabii sonucudur.”163 Fikir açıklama hürriyeti o kadar önemlidir ki, İslâm hukukçuları bu mevzulardaki 156 Hakkı Aydın, İslâm ve Modern Hukukta İşkence, Beyan Yay. İstanbul, 1997, s.22 Necati Öner, İnsan Hürriyeti, Vadi Yay., 4. Baskı, Ankara, 1995, s.100 158 Mete Tuncay, İslâmi Araştırmalar, “Cumhuriyet Dönemi Düşünce Özgürlüğü” 2. Baskı, c. IV, sy. 2, Nisan 1990 159 İsmail Yakıt, Kur’ân’a Göre İnanç, Düşünce ve İfade Özgürlüğü, DİD, 2002, c.XXXVIII, sy.2, s.71 160 Aşur, a.g.e., s.112; Al-i İmrân,2/104 161 Muhammed Selâhaddin, Özgürlük Arayışı ve İslâm, (Çev. N.Ahmet Asrar), Pınar Yay., 2. Baskı, İstanbul, 1989, s.264. 162 Aşur, a.g.e., s.113 157 34 çalışmalarında değeri ve zorunluluğu üzerinde herhangi bir yan açıklamaya ihtiyaç duymaksızın doğrudan doğruya girmişler ve tafsilat vermişlerdir.164 Ayrıca İslâm hukuku batıya nazaran fikir açıklama hürriyetini çok evvelden tanımıştır. Gerçekten de batıda ancak 18. asrın sonunda fikirlerin serbestçe açıklanması kabul edilmişken; İslâmiyet, Orta Çağda tanımış ve tatbikatını yapmıştır. 165 İslâm, insanların düşüncelerini ne şekilde ifade edecekleri yol ve yöntemlerini de göstermiştir. Fikir hürriyetini temellendiren en önemli kaynak İslâm’ın akla verdiği değerdir. Kur’ân insanı devamlı düşünmeye, tefekkür etmeye teşvik eder. “Kur’ân aynı zaman da aklı, geriye itip, düşünmeyi bir kenara atıp başkalarını şuursuzca taklit etmeyi, evham ve hurafelere inanmayı, akıl ve mantık ölçülerine vurmadan eski âdet ve ananelere sarılmayı ayıp karşılar.166 Düşünce hürriyetinin kaynaklarından biri de ümmetin kontrol hakkıdır.167 İslâm Hukukunda kabul edilen siyasi haklardan biri de gerek devlet başkanının ve gerekse diğer idarecilerin ümmet tarafından kontrol edilebilmesidir. Ümmetin kontrol hakkını en güzel şekilde İslâm’ın ilk üç asrında özellikle de Hz. Ömer’in halifelik döneminde görmekteyiz. Fikir ve ifade etme özgürlüğü öylesine geniş ve yaygındı ki, sıradan bir vatandaş ister yolda ister bir toplantıda halifeye sorular sorabilir, söylediği sözleri veya yaptığı icraatları eleştirebilir ve her konuda kendinden hesap sorabilirdi Düşünce özgürlüğünün böylesi sadece Raşid halifeler döneminde yaşanmadı; İslâm tarihinin diğer döneminde de bunu görmek mümkündür. Evet, daha sonraki dönemlerde hükümdar ve yöneticilerin tahammül gücü, Raşid halifeler kadar değildi. Ancak bu durumlarda bile farklı görüş belirten ve fikir özgürlüğüne saygının parlak örneklerine rastlanmaktadır. Bu da gösteriyor ki, Müslümanlar bu temel haklarını hiçbir zaman kaybetmemişlerdir.168 163 Uludağ, a.g.e., s.130 Armağan, a.g.e., s.114 165 Armağan, a.g.e., s.114 166 Armağan, a.g.e., s.117 167 Armağan, a.g.e., s.119 168 Selâhaddin, a.g.e., s.271 164 35 Fikir açıklamanın bir hürriyet olmaktan çok bir vazife olarak kabul edilmesi, İslâm Hukuku’nun bu hürriyete verdiği ehemmiyetin bir delili olarak da kabul edilebilir.169 Fikir açıklama hürriyetinin diğer kaynakları; Kur’ân’da belirtilen ve Müslümanlar üzerine vacip olan şûra,170 İslâm Hukuku’nda başta devlet başkanı olmak üzere idareciler, ümmetle meşverette bulunma mecburiyeti,171 ictihad hakkı ve vazifesi, seçme hakkı, adaylık hakkı ve devlet idaresini tenkittir. Gerek idarecilerin ve gerekse idare edilenlerin devlet idaresini tenkitte zarûret görmelerinin temel sebebi, İslâm’da olan “doğruyu emretmek, kötülükten sakındırmak” temel prensibidir.172 Müslümanlar, fikir ifade etme hürriyetini serbestçe kullanarak devlet idaresini tenkit ederek devlet idaresini kontrol etmişlerdir. Bu bakımdan fikir hürriyeti kendini farklı alanlarda gösterir. Bilgi edinme hürriyeti: Bu hürriyet, mevcut bilgileri öğrenme, başkalarına öğretme ve mevcut bilgilere yenilerini ilave etmek için gerekli araştırmalar yapma söz konusudur. Öğrenim ve öğretim hürriyeti ve araştırmalar bunun içerisine dâhildir. Öğrenimin ve öğretimin hür olması demek, ilkin öğrenenin öğrenme imkânlarına sahip olarak yeteneği ölçüsünde yetişebilmesidir. Araştırma hürriyeti ise bilim adamının hürriyetidir. Bilim adamı, dalında serbestçe araştırma yapabilme ve elde ettiği sonuçları açıklama imkân ve hürriyetine sahip olmasıdır. 173 Fikir hürriyetinin kendisini gösterdiği diğer bir alan ise basın ve yayın hürriyetidir. İnsanlar düşüncelerini başkalarına iletebilmeleri için yazılı ve sözlü vasıtalar kullanırlar. Yazılı olanlar: Kitap, gazete, mecmua, broşür, afiş. Sözlü olanlar: Tiyatro, sinema, radyo ve televizyondur. 174 Dünyanın küreselleştiği çağımızda elbette insanların geniş kitlelere hitap edebilmesi, kendi duygu, düşünce ve bilgilerini toplumlara yayması için kullanabileceği en etkili güç basın ve yayın organlarıdır. Fakat dikkat edilmesi 169 Armağan, a.g.e., s.119 Şura, 42/38 171 Al-i İmrân, 3/159 172 Armağan, a.g.e., s.114-128 173 Öner, Necati, a.g.e., s.101-102 174 Öner, Necati, a.g.e., s.104 170 36 gereken bir husus vardır ki, bu da basın ve yayın hürriyetini kötüye kullanarak insanların haklarına tecavüz edilmemesidir. Günümüzde bunu kötüye kullanarak insanların haklarının çiğnendiği göz ardı edilmemelidir. Hiçbir zaman sınırsız bir basın- yayın hürriyeti olamaz. Sınırsız bir hürriyet insanların hem maddi hem de manevi hürriyet alanlarına müdahale eder. Bunun için basın –yayın hürriyetini kullanırken ferdin aile mahremiyetine, toplumun dini ve milli değerlerine dokunulmamalı, okuyucu ve dinleyiciye doğru bilgi ve doğru haber verilmesi gerekir. İ. FİKİR AÇIKLAMA HÜRRİYETİNİN SINIRLARI İslâm’da fikir açıklama hürriyetinin hudutlarını incelerken önce insan için mutlak hürriyet var mıdır, yoksa hürriyeti kayıtlı, şartlı ve sorumlu mudur, belirtmemiz gerekiyor. İslâm’ın insanda gerçekleştirmek istediği hedeflerin başında onu hür bir varlık haline getirmek vardır. İslâm akıl gücünü bağlılıklardan kurtarır, onu kulu kölesi yapan taklit zincirinden kurtarır ve bağımsızlığa kavuşturur. Bununla birlikte akıl, öyle bir serbestliğe kavuşmasına rağmen bir tek Allah’ın önünde eğilir ve din tarafından tayin edilen sınırlarda durur. İnsan bağlı bulunduğu dinin gereği, uzun süre mahrum kaldığı iki büyük şey kazanır; bunlar irade özgürlüğü, söz ve fikir hürriyetidir. Bunlara paralel olarak insanın Allah’a kullukla zirvesine eriştiği hürriyeti onun için mutlak bir gerekliliktir. O bu sayede özgür iradesiyle eylemlerini ortaya koyacak ve sözlerini, düşüncelerini yine özgürce ifade edebilecektir.175 İşte mükemmel insan olma yolunda büyük bir etken olan ifade özgürlüğünün de dinin koymuş olduğu çerçeve içerisinde gerçekleştirilmesi gerekir. İslâm, insanın cismani ve maddi durumunu yönetmek için gerekli kanunlar öngördüğü gibi, insanların ruhlarını makul hayat güzergâhında idare eden kanunları da dikkate almaktadır. Bu nedenle İslâm’da özgürlük ilkesi “sorumlu olma “kaydı ile şartlandırılmıştır, kayıtsız, şartsız, sorumsuz özgürlük yoktur.176 İnsan için varolan hürriyet, sorumlu olan 175 Muhammed Abduh, Tevhid Risalesi, ( Çev. Sabri Hizmetli), Fecr Yay., Ankara, 1986, s.196 Taki Muhammed Cafer, Düşünce Arayışı, (Çev. Davut Duman ), Fecr Yay., 1.Baskı, Ankara, 1999, s.282 176 37 hürriyettir. Zaten, “insan hürriyetinin sınırı aynı zamanda bilgisinin de sınırıdır. İnsan ancak bu sınırla sınırlanmış alanla ilgili bir sorunun cevabını verebilir.”177 Beşer istediğini yapabilir anlamında bir özgürlük kesinlikle düşünülemez. Bu tür özgürlük, zorunlu olarak insanı hatta en ufak bir canlıyı kapsayan kanunlarla nasıl yorumlanabilir? “Çünkü: “Benim özgürlüğüm, benim özgürlüğüm” diyen mantık sonunda öldürücü çelişkilerle başkalarına eziyet etmeye varır. O halde özgürlük bu nedenle sorumluluk ilkesini içermelidir.” 178 Fikir beyan etmek her şekliyle özgür olmalıdır dersek, düşünülmelidir ki, içeriğinin ne olduğuna bakmadan fikir açıklama özgürlüğü ile acaba beşeriyete zulmetmiş olmuyor muyuz? Bu açıdan fikir açıklama şartsız özgürdür diyemeyiz. Hürriyet sınırsız değildir. Kötüye kullanılmaması için önlem alınmalıdır. Zira onun kötüye kullanılması kaybedilmesine yol açar. Başkalarının hürriyetinin başladığı yerde bizim hürriyetimiz sona erer.179 Fikir beyan etmek özgürdür ama başkalarının zararına sonuçlanmaması diğer insanların maddi ve manevi haysiyetine zarar vermemesi şartıyla özgürdür. “Allâme Şevkâni, İslâm’da fikir ve ifade özgürlüğünün sınırını şöyle belirlemiştir; şeriat, imam (hükümdar, yönetici )a karşı sadece başkaldırma niyetinde bulunanların katline izin vermiyor; tâ ki, niyetlerini gerçekleştirmek amacıyla savaşa başlamasın veya hazırlığı yapmasın. Zira Resûlullah’ın buyruğuna göre onların katli, ancak başkaldırmaları durumunda vaciptir.”180 Fikir açıklama hürriyetinin sınırları mevzûunda, çağımız İslâm Hukukçuları arasında şu esaslar tespit edilmektedir. 181 1- Fikirler serbestçe açıklanmalıdır. Ancak açıklanırken Allah’ın rızası ve toplumun menfaati gözetilmelidir. 2- Fikirler açıklanırken insan başıboş bırakılmamıştır. 3- Fikirler açıklanırken fert ve toplumun istifadesi göz önünde tutulmalıdır. Fikir açıklama hürriyetinin muhtevası “doğruyu tavsiye ve kötülükten sakındırma “dır. İşte bu aynı zamanda fikir açıklama hürriyetinin sınırlarını da belirtmektedir. 177 Öner, Necati, a.g.e., s.58 Cafer, a.g.e., s.225 179 Şaban Ali Düzgün, Din Birey Ve Toplum, Akçağ Yay., 1.Baskı, Ankara, 1997, s.130-131 180 Selâhaddin, a.g.e., s.274 181 Armağan, Temel Hak ve Hürriyetler, s.132-134 178 38 4- Fikirler iyi bir niyetle ifade edilmelidir. Çünkü fikir beyanının arkasında hakikate ulaşma gayreti mevcuttur. İntikam almak amacıyla fikir beyan edilmez. 5- Fikirler toplumun ifadesi olmalıdır. Toplumun menfaatleri dile getirilmeli ve gözetilmelidir. Fikir açıklama hürriyetinin bu genel sınırlarının yanında şu özel hususlara da dikkat çekilmektedir: 1- Gösteri ve başkalarını küçük görme ve ayıplarını teşhir maksadıyla, ya da mal ve makam elde etmek için bu hürriyet kullanılamaz. 2- İslâm prensiplerine ve İslâm akidesine uyulmalıdır. 3- Ahlâk kaidelerine uygun hareket edilmelidir. 4- Fikir açıklama hürriyeti cemiyeti ifsat etmek için kullanılmaz. 182 5- Şunu da unutmamak gerekir ki “İslâm’da düşünce farzdır; bazen farz-ı ayın ( mükelleflerin tek tek sorumlu olduğu farzlar)dır; bazen farz-ı kifaye (toplumun sorumlu olduğu farzlar)dır. Düşüncenin farz olduğu bir dinde düşüncenin önüne bazı setlerin konulması veya düşüncenin engellenmesi hiç düşünülür mü? Başkasına zarar vermemek, Allah’a, Peygamberine alenen hakarette bulunmamak ve İslâm devlet nizamını zedelememek kaydıyla isteyen, düşüncesini dile getirebilir.”183 Elbette ki hürriyetin kötüye kullanılmasına izin verilmez ve hürriyetleri yok etme hürriyeti yoktur. Hürriyetin gerçek manada kullanımını sağlamak için kanunlarla bazı sınırlamalar konulabilir.184 İslam’ın bize tavsiye ettiği ise bu hürriyetin insanı ahlaki olgunluğa ulaştıracak şekilde kullanılmasıdır. İnsanlar fikirlerini açıklarken yukarıda vermeye çalıştığımız prensipler dâhilinde ifade etmelidirler. Aksi durumda başkalarının hürriyet alanlarına girmiş ve onların haklarına tecavüz etmiş olurlar. “İslâm Devletinde sadece şüpheye dayanarak, muhalefet sözü ne kadar şiddetli olursa olsun, ceza verilmez; tâ ki fiilin isyankâr bir harekette bulunmasın. İslâm Devleti’nde hiçbir hükümet ifade özgürlüğünü kısıtlayamaz. Çünkü bu Allah’ın verdiği hakkı kısıtlamak ve bizzat En 182 Armağan, Temel Hak ve Hürriyetler, s.134 Çiçek, a.g.e., s.100 184 Altıntaş, a.g.t., s.92 183 39 Büyük Hâkim’e başkaldırmak anlamına gelecektir.”185 Bir ifadenin suç olabilmesi için fiili olarak, İslâm Devleti’nde hükümete isyan etmek, Allah’ın emir ve yasaklarına karşı gelmek ve başkalarının haklarını çiğnemiş olmak gerekir. “Kur’ân-ı Kerim’in düşünceye ve araştırmaya daveti mutlaktır. Bu bakış ve düşünce mümkün olduğu ve doğru bir neticeye götürdüğü müddetçe hiçbir sınır ile bağlı değildir.”186 Özetle, İslâm’da düşünce özgürlüğü hakkında yaptığımız bu kısa değerlendirme bize göstermektedir ki, İslâm; düşünceye, insanların akıllarını kullanmaya, tefekküre çok ama çok ehemmiyet vermektedir. İslâm hukukunda şûra, seçme hakkı, devlet idarecilerinin ümmetle meşverette bulunma mecburiyeti, adaylık hakkı, Müslümanların kontrol hakkı, idarecilerin ve hükümetin icraatlarını tenkit imkânı, âlimlerin ictihad etme yetkisi, bu hakkın geniş bir şekilde fiili olarak tatbikini sağlamıştır. İslâm’ın akla değer vermesi ve düşünceyi teşvik etmesi İslâm tarihinde özellikle ilk üçüncü asırda âlimlerin ictihad yapmaları ve idarecilerin müctehidlere geniş imkânlar sağlaması İslâm tarihinde düşünce özgürlüğünün en açık örneklerini teşkil etmektedir. Düşünce - ifade etme hürriyetini kullanırken insana mutlak manada bir hürriyet verilmemiştir.187 İslâm bu hakkı kullanırken “sorumlu olma” şartını koymuştur. İnsanın kişiliğine bağlı olan dokunulmaz, devredilmez ve vazgeçilmez hak ve hürriyetlerine sahip olan birey, bu haklarını ancak yükümlülüklerini ve sorumluluklarını yerine getirdiği müddetçe kullanabilir.188 Fikir beyan ederken de İslâm’ın esaslarına, akide prensiplerine uymayan ifadelerin kullanılmaması, insanların maddi ve manevi haklarına zarar verilmemesi gerekir. Yani insan kendi hürriyetini kendisine verilen sınırlar içerisinde kullanmalıdır, bilmelidir ki, kendi sınırlarını aştığında başkalarının haklarına zarar verecektir. Bu ise, kendi hürriyetini sınırlandırması anlamına gelmektedir. Düşünce hürriyetinin kısıtlanması, diğer hak ve özgürlükler için geçerli olan genel sınırlamalara tabi tutulması elbette ki bu hakkın kötüye kullanılmasını engellemek ve başkalarının haklarına tecavüz etmekten korumak içindir. Diğer 185 Selâhaddin, a.g.e., s.274-275 Muhammed Gazali, İslâm Kültür Birliğinin Esasları, (Çev. Hamza Tekin), Fecr Yay., Ankara, 1999, s.227 187 Mutlu, a.g.e., s.66 188 Dağcı, Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması, s.102 186 40 özgürlükler gibi bu hürriyette ‘zaruri maslahatlar’a ve istikrarlı bir sosyo-politik düzenin koruyup sürdürmek için ihtiyaç duyulan değerlere bağlıdır. Bundan dolayı bu hürriyetin kullanılışı hayatı, imanı, aklı, nesli ve malı koruma ile ifade edilen beş zaruri değeri tehlikeye atmamalıdır.189 İnsan kendi haklarını kullanırken başkalarının genel hak ve hukuklarına dikkat etmeli, toplumun genel ahlak değerlerine ve hukuki sınırlamalarına riayet etmelidir. Aksi durumda temel hak ve özgürlüklerine ahlaki ve hukuki sınırlamalar konulabilir. 189 Kemali, a.g.e., s.165 41 İKİNCİ BÖLÜM KUR’ÂN’I KERİM’E GÖRE İNANÇ- DİN HÜRRİYETİ A. KUR’ÂN’A GÖRE DİN HÜRRİYETİ Din ve vicdan hürriyetinin temeli, kişinin kendi iradesiyle istediği kutsala iman etmesi, istediği dini benimsemesi veya benimsememesidir. İtikat, inanç iman vb. kelimelerin kullanıldığı bu eylem serbestçe inanmayı, inancını açıklamaya zorlanmamayı gerektirmektedir. Esasında iman etme, bir kutsala inanma, insanın iç dünyasıyla ilgili bir eylem olup bunun yasaklanması fazla bir anlam ifade etmemektedir.190 Fikir ve vicdan hürriyeti yahut düşünme ve inanma hakkı insan ferdi için tasavvur olunabilecek hak ve hürriyetlerin en değerlisi ve en tabii olanıdır. İnsani hayat ve kemalin başta gelen şartıdır. İnsan aklıyla ve hür vicdanıyla insandır.191 Bu noktada İslâm insanın inanma hürriyetine çok önem verir. İnsanın, inanç hususunda mutlak hürriyet sahibi olmasını sağlar. Herhangi bir kimsenin başka birine dini baskı yapmasını, dinden dolayı cezalandırılmasını, işkenceye, zulme maruz kalmasını, inandığı dini emirlerini zorla yerine getirmesini bile yasak eder ve bunlara riayet edilmesini, dininde yapıp yapmamakta tam bir hürriyete sahip olmasını sağlamak için -sırf bu din hürriyeti için - savaşma emri bile verir. Burada belli bir din söz konusu olmayıp, herhangi bir din sahibinin dininden dolayı baskıya, zorlamaya ve sıkıntıya uğratılmasına asla izin vermez.192 İnsanlık için vazgeçilmeyecek tabi haklardan biri olan din hürriyeti, insanlığın asırlar boyu mücadele ettiği, tarifsiz kıyım ve zulümlerden sonra gerçekleşen bir haktır.193 Kur’ân-ı Kerim’in getirdiği mesajın temel amacı, insan üzerinde baskı kuran ve hürriyetini elinden alan bütün diğer batıl dinlere ve ideolojilere karşı insanı uyarmak, ona onurunu iade etmek ve insana hür olmanın bilgisini vermektir. Kur’ân, bize ne olduğunun bilgisini vermesi bakımından hürriyetimize engel değil, tam 190 Davut Dursun, “Din ve Vicdan Hürriyetinin Siyasal Sistem Açısından Anlamı ve Uygulaması”, Bilgi ve Hikmet Dergisi, İstanbul, 1994, sy.6, s.80 191 Başgil, Demokrasi Yolunda, s.62 192 Hüseyin Atay, Kur’ân’a Göre Araştırmalar-V, Semih Ofset, Ankara, 1995, s.116 193 Ethem Ruhi Fığlalı, Din ve Laiklik Üzerine Düşünceler, MÜB, Muğla, 2001, s.195 42 aksine özgürlüğümüzün olduğunu anlatan temel kaynaktır.194 “İnsanın en önemli fiili inanmasıdır ve bunun için kendisini bile feda edebilmektedir. Bu kadar önemli olan bir hususun insanın kendi iradesiyle belirlenmesi zorunludur.195” İnsan, “din hürriyeti herkesin en temel hakkıdır. Bu benim için ne kadar önem taşıyorsa, benim dışımda ki insanlar için de aynı önemi taşır. Ben nasıl benim din hürriyet alanıma başkasının müdahalesini istemiyorsam, diğer insanlara göre başkası olan ben de onların din hürriyet alanlarına müdahale etmemeliyim”196 diye düşünmelidir. İnanç duygusu, insanda bulunan manevi bir duygu olduğundan,197 bunların değiştirilmesine yönelik bütün baskı ve zorlamalar, aslında o inanç sahibi insanın gerçek dışı görünmesine sebep olacaktır. Bu ise hiçbir inanç sisteminde benimsenmeyeceği gibi İslâm’da da benimsenmez. İşte bundan dolayı, insanlık tarihi boyunca hak dine çağırmak üzere peygamberler ve beraberinde vahiyler gönderilmesine karşın, insanlar zorlanmamış, dinin benimsenip benimsenmeme konusunda özgür iradeleriyle başbaşa bırakılmışlardır.198 İnanç konusunda zorlama, tehdit dinin ruhuna aykırı olduğundan daha İslâm’ın ilk gününden itibaren herhangi bir zorlamaya yer verilmemiştir.199 Bu nedenle Allah, din seçme konusunda insanların kendi hür iradelerini kullanmalarını ve Hz. Peygamber (s.a.v)’in sadece bir uyarıcı rehber olduğunu göstererek beyan etmektedir. “Dinde zorlama yoktur. Çünkü doğruluk sapıklıktan iyice ayrılmıştır. O halde kim tağuta inanmayıp Allah’a inanırsa, kopmak bilmeyen sapasağlam bir kulpa yapışmıştır. Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.”200 “De ki hak Rabb’inizdendir. Öyleyse dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin.”201 194 Ahmet Akbulut, “Allah’ın Takdiri Kulun Tedbiri”, AİFD, Ankara, 1992, c.XXXIII, s.33-129 Düzgün, a.g.e., s.137 196 Düzgün, a.g.e., 155 197 Bakara, 2/139; Maide, 5/54; Nahl, 16/22, 106; Kehf, 18/28; Şuara, 26/89; Mü’min, 40/35; Muhammed, 47/24; Hucurat, 49/7,14; Kâf, 50/33,37; Mücadele, 58/22 198 Abdurrahman Ateş, Kur’ân’a Göre Dinde Zorlama ve Şiddet Sorunu, Beyan Yay., İstanbul, 2002, s.80; Mustafa Mahmud, Kur’ân’a Yeni Yaklaşımlar, (Çev. Muhittin Akgül ), Işık Yay., İzmir, 1999, s.27 199 İbrahim Özdemir, Postmodern Düşünceler, Kaynak Yay., İstanbul, 2002, s.84; Yiğit, a.g.m., s.123; Bekir Topaloğlu, “Din ve Vicdan Hürriyeti”, TDVİA., c.IX, s.322 200 Bakara, 2/256 201 Kehf, 18/29 195 43 “ Rabbin eğer dileseydi, yeryüzünde bulunan insanların hepsi iman ederlerdi. Bütün insanları iman etmeye sen mi zorlayacaksın? Hiçbir insan Allah’ın izni olmadan iman edecek değildir. Allah düşünmeyenlere azap edecektir...”202 “Onları doğru yola iletmek sana ait değildir. Fakat Allah dilediğini doğru yola iletir.”203 “Rabbin dileseydi bütün insanları tek bir ümmet yapardı. Fakat onlar ihtilafa düşmeye devam edecekler.”204 “Allah dileseydi, insanlar O’na ortak koşmazlardı. Seni onlara koruyucu yapmadık, onların vekili de değilsin.”205 “ (Ey Muhammed) Onlara öğüt ver; zira sen bir öğütçüsün; yoksa sen onlara musallat olmuş bir zorlayıcı değilsin.”206 “...Sen sadece bir uyarıcısın. Her şeye vekil olan ise, sadece Allah’tır.”207 “...Buna göre, kim doğru yolu bulursa, kendi lehinedir. Kim de sapıtırsa, kendi aleyhinedir. Sen onlara vekil değilsin.”208 “İman etmiyorlar diye nerdeyse kendini mahvedeceksin. Eğer dilersek, üzerlerine gökten bir mucize indiririz de boyunları ona eğik kalır.”209 Bu ayetlerle birlikte Kur’ân’da din hürriyetini ve bu bağlamda peygamberlerin vazifelerinin sadece tebliğ olduğunu gösteren birçok ayet bulunmaktadır.210 Din hürriyetinin dinler arası boyutu konusunda İslâm’ın temel stratejisini belirleyen dayanak Bakara Süresi’nin 256. ayetidir. “Dinde zorlama yoktur. Çünkü doğruluk sapıklıktan iyice ayrılmıştır. O halde kim tağuta inanmayıp Allah’a inanırsa, kopmak bilmeyen sapasağlam bir kulpa yapışmıştır. Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.”211 Ayetinin taşıdığı temel hüküm “ Dinde zorlama yoktur” ifadesine yüklenmiştir. Bu ifadede yer alan “din” kelimesi terim anlamında değil, dinin temeli ve esası durumunda olan “inanç 202 Yunus, 10/99 Bakara, 2/272 204 Yunus, 10/119 205 Enam, 6/107 206 Gaşiye, 88/21-22 207 Hud, 11/12 208 Zümer, 39/41 209 Şuara, 26/3-4 210 Bkz. Al-i İmrân, 3/64; Bakara, 2/256; Yunus, 10/41-42,99; Nahl, 16/9,93; Rum, 30/44; Kehf, 18/29; Zümer, 39/14-15,39-41; Maide, 5/48; Şura, 42/6,8,15; En’am, 6/52,104,108; Kasas, 28/55,9192; Ankebut, 29/46; Hacc, 22/67-69; Kafirun, 109/1-6 211 Bakara, 2/256 203 44 sistemi” anlamında kullanılmıştır. Buna göre ayette söz konusu olan zorlama, bir dine girme konusunda yapılan zorlamadır.212 Burada kastedilen inanç sistemi de İslâmi inanç sistemidir. Din içi yapılan zorlamanın yapılıp yapılmayacağı bu ayetin konusu değildir.213 Dinin temeli imandır ve imanın olması, kalbin tasdik ve tatmin olmasına bağlıdır. Bu ise serbest ve hür iradeyle mümkündür. Çünkü iman gönül işidir ve onun kendi rızasıyla olması gerekir. Bu fikrin zorla kabulünde ise iç eğilimler değil, korku ve menfaat çıkarları düşünülür. İman ise, korku ve çıkarların üstünde gelişemez.214 Dinde zorlamanın olmayacağını gösteren bu ayetin nüzül sebebi hakkında farkı rivayetler bulunmakta ve bu rivayetlere göre de farklı yorumlar yapılmaktadır. Ebu Davud tarafından yapılan bir rivayette şöyle denilmektedir. “İslâmiyet’ten önce çocuğu yaşamayan Medine’li bir kadın, çocuğu yaşadığı takdirde onu Yahudi dini üzere yetiştirmeye nezretmişti. İslâmiyet geldiğinde Medine’li Ensar arasında çocukları bu şekilde Yahudi olmuş aileler vardı. Bir Yahudi kabilesi olan Beni Nadir, hicretten sonra Medine’den çıkarıldıkları sırada, Yahudi dinine girmiş olan Ensar çocukları da onlarla beraberdi. Çocuklarını Yahudiler arasında bırakmak istemeyen Ensar, onları İslâm’a girmeğe zorlayınca bu ayet nazil olmuştur.”215 Ayetin nesh edildiğini söyleyenler216 olduğu gibi nesh edilmeyip, kitap ehli hakkında tahsis ifade ettiğini belirtenlerde olmuştur. Bunlar arasında Şa’bi (Ö.103/-721), Katâde (Ö.118/736), Hasan Basri (Ö.110/728) ve Dehhak (Ö.105/723) gibi şahsiyetler bulunmaktadır. Bunlara göre kitap ehli cizye ödedikleri sürece onlara İslâm’a girmeleri için baskı yapılmaz. Baskı ancak kendilerinden cizye kabul edilmeyen müşriklere yapılır. Zira Tevbe suresinin 73. ayeti onlarla cihad yapılmasını emretmektedir. Kitap ehline baskı yapılmayacağı hususunda ise, Zeyd b. Eslem’den rivayet edilen şu hadise delil gösterilmektedir. Hz. Ömer yaşlı bir Hıristiyan kadına: “Ey kadın, Müslüman ol ki, kurtulasın. Allah peygamberi hak din ile göndermiştir” deyince, yaşlı kadın da: “ Beni bırak, ben yaşlı bir kimseyim ve 212 İbn-i Atıyye el- Endelüsi, el- Muharreru’l Veciz fi Tefsir’il- Kitabi’l Aziz, Beyrut, 1413/1993, I/343 Altuntaş, a.g.e., s.16 214 Mehmet Aydın, “Türk Toplumunda Dini Hoşgörünün Temelleri”, Kültürlerarası Diyalog Sempozyumu –7-8 Mart 1998, İBBKİDB. Yay., İstanbul,1998, s.62 215 Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el- Ensari el- Kurtubi, el- Cami’ li Ahkâmi’l – Kur’ân, Beyrut, III-IV/280; Talat Koçyiğit- İsmail Cerrahoğlu, Kur’ân-i Kerim Meal ve Tefsiri, DİB. Yay., Ankara, 1984, s.509-510; Yazır, A.g.e., II/141 216 Ebubekr b. Muhammed b. Ali el- Cassas, Ahkâmu’l- Kur’ân, Daru’l- Fikr, 1414/1993, I/617 213 45 ölümüm de yakındır” demiştir. Bunun üzerine Hz. Ömer de : “Şahit ol Allah’ım” diyerek “ Dinde zorlama yoktur” ayetini okumuştur.217 Ayetin nesh edildiği veya edilmediği tartışmalarına girmeden ve mezhep imamlarının farklı görüşlerini buraya alarak ayrıntılara girmeden bu ayetten çıkarmamız gereken sonuç nedir ona bakalım. Ayetin sebeb-i nüzulündeki ferdilik hükmün umumiliğine engel değildir. İslâm hukuk metodolojisi açısından “ la ikrahe” de olduğu gibi nefy edatından (la) sonra gelen nekre kelime umumilik ifade eder.218 “Din dairesinde zorlama olumsuzlanmıştır. Dinin konusu zorlayıcı, zorlamayla yapılan ve zorunlu fiiller değil, serbest seçime, isteğe bağlı fiillerdir. Bunun için fiillerden birisi olan zorlama, dinde reddedilmiştir. Kısacası, reddedilen ve yasaklanan zorlama, yalnız dine zorlama değil, hangi şeye olursa olsun, zorlama cinsidir.219 Yoksa “ dinde dine zorlama yoktur, ama dünyada zorlama olabilir” demek değildir. Belki âlemde zorlama bulunabilir ama dinde, dinin hükümlerinde ve dinin dairesinde zorlama olmaz veya olmamalıdır. Dinde tebliğ ve teklif vardır. “ Eğer Rabbin dileseydi, yeryüzündekilerin tümü, topluca iman ederlerdi. Öyleyse onlar mümin oluncaya kadar insanları sen mi zorlayacaksın?”220 Dolayısıyla dine girmek için kimseye zorlama yapılmamalıdır. Çünkü zorlamanın açığa vuracağı iman, Allah katında hakiki iman olmaz. Zorlama ile hakiki bir dindar kazanılmaz.”221 Zorla ne iman olur ne de ibadet. İmana zorlanan insan “mümin” değil “ münafık”, ibadete zorlanan insan ise” muhlis” değil “mürai” yapılır. İman ve ihlâs, kalb işidir. Kalbe Allah’tan başka kimse hâkim olamaz ve baskı yapamaz. Allah da din seçme konusunda insanlara baskı yapmamaktadır. Çünkü zorlamanın olması, seçme hürriyetinin olmaması yeryüzünde insanoğlunun tabi olduğu imtihan sırrını ortadan kaldırmakta,222 niçin yaratıldığı anlaşılamamakta böylece, dünyada ne hak, ne vazife, ne ahlâk, ne sorumluluk, ne cürüm, ne ceza hiçbir şey kalmaz, insanlık âleminin 217 el- Kurtubi, a.g.e., s.280 Köse, a.g.e., s.22; Altuntaş, a.g.e., s.16 219 Yazır, a.g.e., II/136; Kutup, Fi Zilâli’l- Kur’ân, I/.291; Hayrettin Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku-1, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1987, s.211 220 Yunus, 10/99 221 Yazır, a.g.e., II/136-137 222 Karagöz, a.g.m., s.101 218 46 unsurları mesabesinde olan bu şeyler ortadan kalkınca, insanlığın temiz ruhu da yok oldu demektir.223 İnanç hürriyeti; insana insanlık vasfını veren ve en başta gelen bir haktır ve insan hürriyetinin en önemli bir hususiyetidir. İnsanoğlunun inanç hakkını elinden almak isteyen kişi öncelikle insanlık vasfını almaktadır. İnanç hürriyetinin yanı sıra eziyet ve fitnelerden salim olarak inandığı davanın neşrini yaymak ve davetini yürütmek hakkı gelir. Kişi inandığı davayı açıkça savunmadıktan sonra, bu hürriyetin pratikte hiçbir faydası ve değeri yoktur. İslâm “dinde zorlama yoktur” prensibini destanlaştıran bir nizamdır. Başkalarını değil önce kendi mensuplarını, insanları zorla kendi dinlerine girdirmekten men ediyor. Bundan dolayıdır ki Allah’ın insanlığa yapmış olduğu en büyük ikram, iradesine, düşünce ve duygularına vermiş olduğu değer, itikadi konularda, dalalet ve hidayete mahsus konularda kendisini kendi başına bırakması, nefsinin hesabını kendisinden sorarak, ameline karşılık mükellefiyetler yüklemiş olması bu ayetle açıkça ortaya çıkmaktadır. Din, düşünen kafalara, bedahet sahibi mantıklara, infial halinde olan vicdanlara hitap ettiği gibi, fıtratın en gizli noktalarına da hitap eder. İnsanoğlunun bütün duygularına, müşahedesi ile izana dönüşen maddi harikalar ve manevi baskı vasıtalarına başvurmadan doğruca insanoğlun idrakine ve gönlüne hitap eder.224 Din, insanların hür vicdanlarıyla seçip bağlandıkları bir şeydir. Çünkü din deyince “hür irade ile seve seve benimsenen umdeler ve yine hür irade ile ve seve seve yapılan ameller”225 akla gelir. Zor ile yapılan dini işte amel olmaz. Gönül rızasıyla yapılmayan amele amel denmez. Zira “ameller niyetlere göredir”,226 niyetlere göre karşılık alırlar, niyetlere göre Allah katında değer kazanırlar. Zorla insanı imana sokmak mümkün değildir. Baskı ve tehdit sonucu gösterilen iman, gerçek iman olamaz. İnsanın Allah’ın emir ve nehiylerine muhatap olması-mükellef olması hürriyetin varlığı ile yakından ilişkilidir. Çünkü insanların fiillerinin neticesi olarak mükâfat veya cezalandırılmaları, onların hür olmalarına bağlıdır,227 hür olmayan kişi, İslâm hukukuna göre, ikrah halinde olduğu için sorumlu tutulmaz. 223 Ömer Ferit Kam, Dini ve Felsefi Sohbetler, ( Sd. Süleyman Hayri Bolay), DİB, Yay. Ankara, 2003, 8. Baskı, s.121-122 224 Kutup, Fi Zilâli’l- Kur’ân, 1/291-292 225 Fahri Demir, “Hukukta Eşitlik, Din ve Vicdan Özgürlüğü”, DİD, 1994, c.30, sy.1, s.20 226 Nevevi, Riyazü’s-Salihin, No.1 227 Acar, a.g.m., s.90, Mustafa, Mahmud, a.g.e., s.28 47 Sorumluluk, insanların hür olmalarına bağlanmıştır.228 İnanç hususunda baskı ve zorlamanın birçok sakıncaları bulunmaktadır. Zorlama insanın nefsini alçaltır, nefsi hakir ve zelil kılar. İnsanın şahsiyet ve onurunu ayaklar altına alır ki insan bunu kaldıramaz. Zorlama, insanların kalplerine düşmanlık ve nefret tohumlarının ekilmesine, ikiyüzlü insanların ve toplumların oluşmasına neden olur.229 Din hürriyeti konusunda en çok konuşulan konulardan birisi de cihaddır ki bu din hürriyetine engel bir şeymiş gibi gösterilmeye çalışılmaktadır. Oysaki ‘İslâm’da cihad, insanları zorla dine sokmak için değil, vicdanların üzerindeki baskıyı kaldırmak, insanları serbestçe karar verme hürriyetine kavuşturmak’230 için farz kılınmıştır. Cihadın hedefi insanların öldürülmesi değil, aksine onların hidayetidir. İnsanlığı fesad eden haksızlığı, zulüm ve baskıyı kaldırıp, onun yerine insan hak ve hürriyetlerini, adalet anlayışını, kardeşlik sevgisini yerleştirmektir. Dili, ırkı, rengi ne olursa olsun, bütün insanları Allah’ın dini olan İslâm’da bütünleşmeğe çağırmaktır.231 Öyle ki Allah; “ Deki: ‘Hak Rabbinizdendir. Dileyen inansın, dileyen inkâr etsin.”232 “Biz insana yolu gösterdik ister şükreder, ister inkâr eder.”233 buyurarak bize şunu demek istemektedir. Biz insana hangi yolun en doğru olduğunu, hangi yolun en yanlış olduğunu gösterdik; insan araştırır, inceler, düşünür, sonuçta dilerse benimser ve kabul eder, dilerse de inkâr eder. Yani inanıp inanmama konusunda insan tam bir hürriyet içerisindedir.234 İslâm tarihindeki uygulamalarla da bu hürriyetlerin ne kadar yerleşmiş bir hak olduğunu ve bunların teoriden çok pratikte uygulandığına şahit olmaktayız. Şöyle ki: “Başka semavi kökenli din mensuplarına bu hak ilk defa bugünkü dini literatüre daha çok “Medine Sözleşmesi” veya “İlk İslâm Anayasası” adıyla girer ve peygamberimiz tarafından tanzim edilen hukuki metinde zikredilmiş ve Medine site devletini oluşturan gruplardan Yahudilerin din ve vicdan hürriyetlerini teminat altına almıştır. “Yahudilerin dini kendilerine, Müslümanların dini de kendinedir.” (Md.25) yani bu maddeye göre Yahudiler kendi dinlerinin icaplarını yerine getirecekler ve onu yaşamak için her hangi bir engelle karşılaşmayacaklardır. Her ne sebeple olursa 228 Acar, a.g.m., s.89 Abdullah Ulvan, Hürriyetü’l- İtikad Fi’ş- Şeiratü’l-İslam, Dar’us- Selam, Mısır, 1988, s.32 230 Süleyman Ateş, Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, (Ysz),1988, I/368 231 Şevki Saka, Kur’ân’a Göre İnanç Hürriyeti, DİD., 1992, c.XXVII, sy.1, s.130 232 Kehf, 18/29 233 İnsan, 76/3 229 48 olsun onların din ve vicdan hürriyetlerini kısıtlayıcı bir davranış zuhur ederse Medine site devleti gerekli önlemleri alacak ve vatandaşlarının din ve vicdan özgürlüğünü sağlayacaktır. Böylece İslâm ülkelerinde yaşayan gayr-i müslim unsurların sahip olduğu din ve vicdan hürriyeti, yalnız tek taraflı olarak İslâm devletini ilgilendirmekle kalmaz, zımmileri de yakından ilgilendirir. İslâm hukukunda gayr-i müslimlerin din ve vicdan özgürlüğünün gerçek boyutları tarih boyunca zımmilere karşı İslâm devletinin ve bu devletin dindaş ve yurttaşlarının yapmış oldukları muamelede görülür.”235 Hatta Kur’ân, gayr-i müslimlere muamele hususunda eşsiz bir ilke tesis etmiştir. Bu ilke, her dini cemaate tam bir özerklik temin etmekte ve onlara sadece kendine özgü şekilde inanma ve ibadet etme hürriyeti değil, aynı zamanda kendi hükümlerine uyma ve kendi yargıçlarıyla kendi davalarına bakma hürriyeti de tanımıştır. Bu tam dâhili özerklik anlayışı, çeşitli Kur’ân ayetlerinde ifade edilmektedir. Bu ayetlerden birisi son derece açık ve seçiktir: “İncil sahipleri Allah’ın onda indirdikleriyle hükmetsinler.”236 Bu ayet Hıristiyanların Allah’ın Kitab-ı Mukaddes’te koyduğu hükümlere göre hükmetmeleri gerektiği anlamına gelmektedir. Bu ilke gereği, her dini topluluğa Hz. Peygamber (s.a.v) zamanında tam bir özerklik tanınmıştı. Bu topluluklar dinleri, ibadetleri ve hukuki meseleler noktasında Müslümanlar kadar hürriyete sahiptiler.237 “Peygamber Efendimiz (s.a.v) tâ baştan itibaren değişik din mensuplarına fevkalâde bir müsamaha ile yaklaşmış, bu hususta olabildiğine yumuşak davranmış, arkasındakileri o istikamette sürekli motive etmiş ve onları ümmet-i vasat (örnek millet) olmanın hakkını edâ etmeye çağırmıştı. Müslümanlar her zaman bu çağrıya uymuş, bazı dönemlerdeki bir kısım dar görüş ve dar vicdanların sert ve bağnazca tutumları istisna edilecek olursa, hep hoşgörülü davranmış, başkalarının farklı inanç ve felsefelerine saygılı olmuş ve kat’iyen düşünce, inanç ve diyanetlerinden ötürü kimseye baskıda bulunmamışlardı; bulunamazlardı da, zira Kur’ân onlara “Dinde zorlama yoktur; hak, bâtıl birbirinden ayrılmış ve gerçek bütün vuzûhuyla ortaya 234 Yakıt, a.g.m., s.73 Mustafa Ateş, “Dinde Zorlama Yoktur”, DİD., 1997, c.XXXIII, sy.2, s.6 236 Maide, 5/47 237 Muhammed Hamidullah, İslâm’ın Doğuşu, ( Çev. Murat Çiftkaya), Beyan Yay., İstanbul, 1997, s.313; İbrahim Özdemir, a.g.e., s.84; Ahmet Yaşar, İslam Ceza Hukukunda İdamı Gerektiren Suçlar, Beyan Yay., İstanbul, 1995, s.97 235 49 çıkmıştır”238 diyerek nasıl davranmaları gerektiğini apaçık belirtmiş, şu veya bu şekilde inhirafa düşmelerine hiç mi hiç meydan vermemişti.”239 İslam tarihi, başka dinlere mensup insanlara tanınan inanç hürriyetin şerefli belgeleriyle doludur. İslam’ın güvence altına aldığı düşünce ve inanç hürriyetini teorik ve pratik olarak ne bu günkü çağda ne de eski çağlarda insanlık görmüş değildir. İslam tarihinde hiç kimse kendi inancını bırakmaya ve İslam’a girmeye zorlanmamış, dini icaplarını yerine getirmekten men edilmemiş, kiliseler ve havralar her zaman çalışmalarına devam etmiştir. Hıristiyan ve Yahudiler kendi devletlerinde göremedikleri güvence ve emniyeti İslam’ın sağladığı inanç hürriyeti sayesinde asırlarca huzur içerisinde yaşamışlardır.240 Hatta inanç hürriyeti sadece manevi sahada kalmadı, hukuki sahada da geçerli oldu. İslam idaresinde yaşayan, Yahudi, Hıristiyan ve diğer toplumların kendi hukuklarını uygulama hürriyetleri Kur’ân-ı Kerim’in garantisi altında bulunmakta idi. Gayr-i müslim cemaatler bazen bunun dışına çıkıp kendi aralarındaki problemleri Hz. Peygamber’e çözdürme yoluna bile başvurabiliyorlardı.241 İnanç ve vicdan özgürlüğü verildiği242 konusunda İslâm’ın kesin emrinin yanısıra başkalarının inançlarıyla alay edilmemesi, başkalarının inançlarının hor görülmemesi de özellikle vurgulanmaktadır. İslâm’a göre başka dinde olanların mabutlarını kötülemek, onlarla alay etmek tamamıyla yasaklanmıştır.243 Kur’ân-ı Kerim’de Allah’ın kesin emri ise şöyledir: “Müşriklerin Allah’tan başka taptıklarına sövmeyin”244 İslâm inanç hürriyetini, sapıklığa çağıranların uyarılarını ve müritlerini, anlamadan, delilsiz, burhansız, hakkında apaçık bir kitap bulunmadan inanmaya zorladıkları sapık inançları ortadan kaldırmak ve doğru inancı gösteren burhan ve deliller getirmeye çağırmak suretiyle tesis etmiş, sonra muhaliflerle güzel mücadele yapılmasını ve onların hak ve doğruya hikmetle ve ibretli sözlerle, en güzel cedel 238 Bakara, 2/256 Başyazı, “Dar Bir Çerçevede Din ve Vicdan Hürriyeti” Yeni Ümit Dergisi, Nisan- Haziran, 2004, sy. 64, s.4 240 Mehmet Nuri Yılmaz, “İslam ve İnsan Hakları” Konuşmaları ve Makaleleri–1995–1996, c.II, s.318 241 Mehmet Nuri Yılmaz, “Evrensel Rahmet Hoşgörüye Davet” Konuşmaları Makaleleri 1995–1996, c.II, s.254 242 Davut Aydüz, Kısa Sürelerin Tefsiri, Işık Yay., İstanbul, 2003, s.171 243 Selâhaddin, a.g.e., s.277 244 En’am, 6/108 239 50 yoluyla çevrilmelerini emretmiş, daha sonra da dinde zorlamayı yasaklamıştır.245 Yani insanların herhangi bir dine inanma konusunda hiçbir şekilde zorlama olmayacağını İslâm bir prensip olarak ortaya koymuştur. İnsanların herhangi bir dine veya inanca girmeleri kendi hür irade ve vicdanlarına bırakılmıştır. Asla zorlama olmayacağını ortaya koyarak, zorlama ile olan bir imanın gerçek iman olamayacağını da böylece belirtmiş olmaktadır. Kur’ân din hürriyetini, İslam’ın bir prensip ve normu olarak açıktan açığa ilan etmiştir. Bakara Süresi’nde246 bulunan bu ilan, Kur’ân-ı Kerim’deki birçok ayet-i kerimelerle tutarlı bir şekilde desteklenmektedir.247 B. DİN HÜRRİYETİ VE ANLAM ALANI İnsan için en lüzumlu olan ve en başta gelen hürriyetlerden birisi din ve vicdan hürriyetidir. İnsanın kendi iç âlemiyle ilgili olan ve meşru sınırlar içerisinde hiçbir müdahale görmeden kullanması gereken din ve vicdan hürriyeti, diğer hürriyetlerinde kaynağını teşkil eder.248 Onun için din hürriyetinin anlamı ve anlam alanının iyi tespit edilmesi gerekmektedir. Din hürriyeti, kişinin hiçbir baskı altında kalmadan, korku ve endişeye kapılmadan neye inanacağına kendisinin karar vermesi, inanıp inanmaması, kendi bilinciyle kendi inancını belirlemesi, karanlık çağlardan aldığı hurafelerden kurtulma hakkıdır. Yine öte yandan din hürriyeti, insanın bağlandığı inancı özgürce hiçbir korku, endişe ve sınırlamaya maruz kalmadan yaşaması, ibadetini yapması,249 dilediği ve beğendiği bir dinin akidelerine serbestçe inanması ve bunları benimseyerek mal edebilmesi, dinin kendi lisanıyla, nasslar, örf ve ictihadlarla yerleşmiş usul ve adap dairesinde, resmi veya sivil hiçbir tazyika, tesir ve tedhişe uğramaksızın serbestçe ifa edip yerine getirebilmesi yani amel hürriyeti,250 din seçme ve din kurallarını uygulama hürriyetidir.251 245 Aşur, a.g.e., s.112 Bakara, 2/256 247 Kemali, a.g.e., s.107 248 Mutlu, a.g.e., s.89 249 Düzgün, a.g.e., s.135 250 Ali Fuad Başgil, Din ve Laiklik, Yağmur Yay., İstanbul, 1962, s.97; Mutlu, a.g.e., 89 251 İsmail Karagöz, “İnsanın Dine Olan İhtiyacı ve Din ve Vicdan Hürriyeti”, DİD., 2000, c.XXXVI, sy.3, s.104 246 51 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 9.maddesine göre din hürriyeti; “Herkesin düşünce, vicdan ve din özgürlüğü hakkı vardır. Bu hak, dinini veya inancını istediği gibi seçme özgürlüğü ile din veya inancını tek başına veya topluca yaşama, açık veya hususi olarak ibadet etme, öğretme, uygulama ve gözetme yoluyla açıklama hürriyetini de kapsar.” Bu madde din özgürlüğünün içeriğini ve nasıl uygulanacağını da açıkça belirtmektedir. T.C 1982 Anayasası’nın 24. maddesinde ise; herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. 14.madde (bu madde hakların kötüye kullanılmasına yer vermektedir) hükümlerine aykırı olmamak şartıyla; ibadet, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz. Biz bu çalışmamızda din hürriyetini açıklamaya çalışırken elbette ki “din hürriyeti” ibaresinin çağrıştırdığı diğer kavramları da esas alarak açıklamaya çalışacağız. Özellikle “din hürriyeti” ifadesi çalışmamızda temel olacaktır. Bu konuda “ibadet hürriyeti”, “inanç hürriyeti”, “ vicdan hürriyeti”, “ din ve vicdan hürriyeti” gibi kavramlarda kullanılmaktadır. Bunların hepsi yakın anlamları çağrıştırsa da birbirlerinin yerini tam olarak tutmazlar. İbadet hürriyeti, din ve vicdan hürriyetinin içinde büyük bir yer işgal eder. Fakat bu hürriyet sadece ibadet etmekten ibaret değildir. Bu tabir anlam olarak dardır, din ve vicdan hürriyetinin tam olarak karşılığı olamaz.252 Çünkü ibadet hürriyeti, daha çok amel etme, dinin emirlerini yerine getirme manalarını çağrıştırmaktadır. İnanç hürriyeti, bu konuda daha yaygın olarak kullanılanı inanç hürriyetidir. Çünkü bu tabiri kullananlara göre, din ve vicdan hürriyeti inançla başlar ve inanç bu hürriyetin temelini meydana getirir.253 İnanç hürriyeti, din hürriyetiyle aynı anlamları çok küçük farklılıklarla içermektedir. Biz çalışmamızda “inanç hürriyeti” ifadesini kullanırken din hürriyeti anlamında kullanacağız. Din hürriyeti, çalışmamızda da sürekli olarak kullanacağımız bu kavram, genel kabul gören görüştür. Merhum Ali Fuat Başgil de “Din Ve Laiklik” adlı eserinde bu kavramı kullanmaktadır. Başgil, bu kavramın içeriğini ise şöyle 252 Servet Armağan, Din - Vicdan Hürriyeti ve Laiklik, İnsan Yayın. İstanbul, 2003, s.38 Mustafa Reşit Belgesay, Anayasada İnanç Hürriyeti, AD, 1962, s.3-4; Bkz. Bahri, Savcı , “Laik Görüş Açısından Anayasada İnanç Hürriyetinin Mütaalası”, SBFD, c.VXII, s.2 253 52 açıklamaktadır. İnanma, iman etme, ibadet ve dua etme, neşir ve telkin etme, dini öğrenme ve öğretme, inandığı dine göre amel etme- dinin emirlerini yerine getirme,254 herhangi bir dine inanan kişi veya zümrelerin, o dinin emirlerini hiçbir engelle karşılaşmadan yerine getirebilme halidir.255 “Çok defa din hürriyeti, vicdan hürriyeti terimiyle karşılanmak istenmektedir. Bu yanlış bir tutumdur. Vicdan hürriyetinin kapsamı daha geniştir. Din hürriyeti, vicdan hürriyeti içerisine girer. Vicdan hürriyetinin içinde, din dışı fikirlere inanma hürriyeti de bulunur. Din inancının dayandığı temel ile felsefi inancın dayandığı temel birbirinden farklıdır.”256 Vicdan hürriyeti, her ferdin bir dine inanmak veya inanmamak hususunda sahip olduğu hürriyettir.257 Bu tabir Din ve Vicdan hürriyeti kavramına göre daha kısa ve onu ilk akla getiren bir tabir olmasına rağmen daha çok düşünce hürriyetini, yani felsefi ve dünya görüşlerini tercih etme ve benimseme258 hürriyetini de hatıra getirdiğinden ve bir başka açıdan da din ve vicdan hürriyeti kavramına göre dar, hatta daha çok fikir açıklama hürriyetini çağrıştıran bir kusuru da vardır.259 Günümüzde hemen her devlette, din ve vicdan hürriyetinin diğer hürriyetlere nazaran farklı bir yer işgal ettiği görülür. Devletler, umumi olarak hürriyetlere geniş yer verseler de, bu hürriyet daha geniş bir tatbikat sahası ister. Eğer hürriyetleri tatbik edici bir kanun varsa bu hürriyetin mahiyetine uygun şekil ve derecede tatbik edilmemesinden dolayı, o ülke insanı zulüm görür, ızdırap içinde yaşar. İnsanların kafalarında ve bilhassa kalplerindeki kıymet hükümlerine, ulvi olarak kabul ettikleri değerlere, ihtiram etme ihtiyaçları hatta mecburiyetleri, onların daha geniş bir serbestlik içerisinde bu hürriyetten istifade etmesini icap ettirir.260 Kur’ân’a başvurulduğunda din ve düşünce hürriyetini bütün insanlara tanıdığı gibi Müslümanlara da tanıdığı ve Müslümanları bu nimetlerden mahrum bırakmadığı açıkça görülür. Din hürriyetinin anlamı, yalnız dinin hükümlerinin yapma hürriyeti olmayıp yapmama hürriyetini de içerir.261 İslâm dünyasında din ve düşünce hürriyetinin sağlanmasıyla hem din anlayışı, hem ilim ve felsefe yapma ilerleyecek, 254 Başgil, Din ve Laiklik, s.97; H. Yunus Apaydın, İlmihal II- İslam ve Toplum, “Siyasal Hayat” Diyanet Vakfı Yay., Ankara, 2003, s.307 255 Öner, Necati, a.g.e., s.92 256 Öner, Necati, a.g.e., s.91 257 Fığlalı, Din ve Laiklik Üzerine Düşünceler, s.194 258 Mutlu, a.g.e., 90 259 Armağan, Din- Vicdan Hürriyeti, s.39 260 Vafi Ali Abdulvahid, Hukuku’l-İnsan fi-İslâm, Kuveyt, 1970, s.195-251 53 fikir üretimi dönemine girilecek, Müslümanlar dünya milletleri içinde en şerefli mevkide olabileceklerdir. Çünkü ilim hürriyeti mutlak din hürriyetinden doğar. İslâm dini ilim yapmaya sadece izin vermez, onu Allah’a inanmak kadar önemli bir farz olarak kabul eder ve Allah inancını ilme dayandırır.262 C. DİN HÜRRİYETİNİN MUHTEVASI Din hürriyetinin muhtevasını dinin kendi özünde olan ve insandan yapılmasını istediği şeylerde aramak gerekir. Çünkü bu hürriyet manevi alanı içerdiği içindir ki dışardan etki edilmesi ve içerisinin oluşturulması elbette ki bir takım sıkıntıları da beraber getirir. Devletler, umumi olarak hürriyetlere geniş yer verseler de bu hürriyet ayrı bir uygulama alanı ister. Çünkü bu hürriyetin uygulanmasında sıkıntı olursa vatandaşın huzur içinde yaşaması imkânsızdır. Çünkü insanlar madden rahat olsalar da manevi hayatlarındaki sıkıntılar toplumun temelinde büyük sıkıntılara sebebiyet verir. Bundan dolayı bu hürriyetin sosyal hayata uygulanışı ve bu hürriyetin diğer hürriyetlerden farklı hususiyeti onun araştırılmasını zorlaştırmaktadır. Din hürriyetinin muhtevasında şu hürriyetler bulunmaktadır. 1- İman etme hakkı. Din hürriyetinin en temel unsuru kişinin kendi hür iradesiyle tercih ettiği kutsala iman etmesi, dilediği dini benimsemesi veya reddetmesidir. 263 2- Bağlı bulunduğu dinin esaslarına göre yaşama- amel etme hakkı. Din sadece insan ile inandığı varlık arasında bir vicdan meselesi değildir. Din, mensuplarından kendi değerlerini ve kurallarını hayata geçirmesini ve onlarla amel edilmesini talep eder.264 261 Hüseyin Atay, Kur’ân’a Göre Araştırmalar–2, Ofset Baskı, Ankara, 1993, s.56 Atay, Kur’ân’a Göre Araştırmalar–2, s.57 263 Armağan, Temel Hak ve Hürriyetler, s.105; Din- Vicdan Hürriyeti, s.158-159; Köse, Din ve Vicdan Hürriyeti, s.16; Hamel Walter, Din ve Vicdan Hürriyeti, (Çev. Servet Armağan), Yeni Asya Yayın. İstanbul, 1982, s.146 vd. 264 Köse, a.g.e., s.16; Hamel, a.g.e., s.146 vd. 262 54 3- Dini öğrenme, öğretme, neşir ve telkin hakkı. İnandığı dinin kurallarını öğrenme, onları başkalarına öğretme hakkı din hürriyetinin olmazsa olmaz şartlarından birisidir.265 4- Dinin emirlerini yerine getirme hakkı. Dinin emrettiklerini yapma, yasakladıklarından da sakınmadır.266 5- Sosyal birlik oluşturma hakkı. “İnsanın sosyal bir varlık oluşu, onun aynı zamanda kendisini sosyal bir gruba ait hissetmesini beraberinde getirir. Tek bir amaç etrafında toplanmış olan insanların bir araya gelerek örgütlenmeleri tabii karşılanmalıdır. Bu sebeple aynı dine inanan, benzer dini inanışları paylaşan insanların örgütlenebilmeleri, çeşitli toplumsal faaliyetlerde bulunabilmeleri din ve vicdan hürriyetinin kapsamında yer alan bir haktır.”267 Hulasa olarak din ve vicdan hürriyetinin muhtevası; “Dileği ve beğendiği bir dinin akidelerine inanması ve bunları serbestçe benimsemesi, inandığı dinin ibadet ve dualarını o dinde yerleşmiş usul, adap ve lisan üzere serbestçe icra edebilmesi, inandığı ve kabul ettiği din üzerindeki düşünce ve bilgilerini, sevgi ve hayranlıklarını, sözle veya yazıyla, serbestçe yayması ve başkalarına duyurabilmesi, kabul ettiği dinin ilahiyatını ve amel ahkâmını serbestçe tahsil edip öğrenmesi ve bunları başkalarına okutup öğretebilmesi, devlet kanunlarının yapılmasını veya yapılmamasını bir kanun ile yani umumi, objektif ve mücerred birer kaide şeklinde emredip mecburi kıldığı hususlar müstesna olmak ve bunlarla tenakuza girmemek şartıyla, ferdi ve içtimai hayat sahalarında inandığı dinin emirlerini serbestçe yerine getirebilmesidir.”268 265 Köse, a.g.e., s.17; Armağan, Temel Hak ve Hürriyetler , s.105; Din - Vicdan Hürriyeti, s.162 Walter, a.g.e., s.146 vd. 267 Köse, a.g.e., s. 18 268 Başgil, Din ve Laiklik, s.143 266 55 D. DİN HÜRRİYETİNİN SINIRLARI Din hürriyetinin sınırlarına geçmeden önce bir genel prensip olarak şunu belirtmemiz gerekiyor. İnsanoğluna verilen bütün haklar mutlak, sınırsız ve sorumsuz değil pek çoğu bazı şartlarla tanınmıştır. Her hakkın genel sınırı, başkalarının hak ve hürriyetine tecavüzün başladığı noktadır.269 Sınırsız bir hürriyet değil, sorumlu bir hürriyetten bahsedilebilir. Kur’ân’ın ifadeleri ile inanç ve amel konusunda insana, hürriyetinin verildiği açıkça görülmektedir. “Kim hak yola girerse kendisi için girmiş olur. Kim de saparsa kendi aleyhine sapmış olur. Hiçbir günahkâr başkasının günahını çekmez. Biz bir peygamber göndermedikçe ( bir kavme) azap etmeyiz.”270 Ancak hürriyeti tamamlayan ve onunla birlikte düşünülmesi gereken manevi hal sorumluluktur. Hürriyet sorumlulukla anlam kazanır, sorumluluk olmayınca hürriyetin anlamı ve değeri bilinmez. İnsana hürriyetin verildiğine dair en büyük delil ise ona sorumluluğun271 tanınmış olmasıdır.272 Bir toplum içinde yaşayan ferd için mutlak hürriyetten bahsetmek mümkün değildir. Hürriyetin gayesi, ferd ve toplum halinde insanlığın gelişmesi, kabiliyetlerini ortaya çıkarması, insanlığa yararlı ve yakışır eserler vücuda getirmesi, iki cihan mutluluğu için gerekli gayret ve çabaları göstermesini temindir.273 Din hürriyetinin sınırları var mıdır? Varsa bu sınırlar nerden kaynaklanmaktadır? Yoksa mutlak manada hürriyetten bahsedilebilir mi? Gibi sorular karşımıza çıkmaktadır. Şurası muhakkaktır ki, insanın en mukaddes hürriyeti olan din hürriyetinin kaynağı, mutlak varlık olduğu için bu hürriyetin sınırı dıştan tayin edilemez. Hamel’in belirttiği gibi “ inanç hürriyetinin hudutları evvela ve bizzat ilgili inanç tarafından tespit edilir. Her inancın kendi hudutları vardır.”274 Aşkın ve mutlak bir varlığa dayalı olan ve ebedi hayatla ilgili olan bu hakkın sağlanıp korunması devletin görevlerinin başında gelir.275 Din hürriyetinin sınırlarını ele alırken elbette ki inanç noktasından değil de daha çok fiili hayatta ki uygulamalarda ve ibadetlerde aramak 269 Nuri Topaloğlu, “İnsan Hakları ve İslam” Diyanet Dergisi, 1990, c. XXVI, sy.1, s.11 İsrâ, 17/17 271 Ahzâb, 33/72 272 Şerafeddin Gölcük, Kur’ân’da İnsan Değeri, Pınar Yay., İstanbul, 1983, s.23-24 273 Hayrettin Karaman, Anahatlarıyla İslâm Hukuku-I, s. 209-210; Bkz. Ali Fuad Başgil, Demokrasi Yolunda, s.124 274 Öner, Necati, a.g.e., s.76; Bkz. Armağan, Din – Vicdan Hürriyeti, s.191-194 275 Öner, Necati, a.g.e., s.95 270 56 gerekmektedir. Çünkü iman manevi bir hal olduğu için herhangi bir sınırlama söz konusu olmamaktadır ve olamaz. Sadece inandığı dinin inanç esaslarına iman vardır ki bunda sınırlama düşünülemez. Ancak cemiyet ve toplum içinde yaşayan insan münasebetler dünyasında olduğu için elbette ki istediği gibi hareket edemez. Her şeyden önce inandığı dinin emirlerine göre hareket etmek zorundadır. İkincisi ise, içinde bulunduğu toplumun genel ahlâk, kanun ve örflerine göre hareket etme sorumluluğu bulunmaktadır. Bu noktada ‘din hürriyetinin ve bundan doğan hakların kanun ve örf ile tayin ve tespit edilmiş bir hududu olmak lazım gelir.’276 Elbette ki bu hudutlar inanç noktasında olamaz. Din hürriyetinin kanun ile sınırlandırılması ibadet etme hakkından başlar. Çünkü ibadet etme, fiili hayat ve faaliyetler sahasına girer.277 Sosyal hukuk devleti kanunlarını ve devletin din hürriyetini koruyuculuk görevini dikkate alarak konuyu ele aldığımızda, elbette ki bazı sınırlamaların olması gereklidir. Fakat bu sınırlamalar kanun ile devlet tarafından yapılması gerekmektedir. Ama hiçbir zaman bu kanunlar insanların inançlarını yaşamalarına engel teşkil etmemelidir. Bu sınırlamalar, kamu düzenine aykırılık durumlarında,278 bu hürriyetin kendi bünyesinde ortaya çıkan sınırlamalar, dinin emirlerine aykırı hareket etme durumunda ve kendi inandığı dini başkalarına zorla kabul ettirmeye çalışma durumlarında ortaya çıkar.279 Kısaca özetlemeye çalışırsak, ferdin din hürriyetinin hududu, her hak ve hürriyet gibi, başkalarının aynı kıymet ve mahiyetteki hak ve hürriyetinde, camianın emniyet ve asayişinde ve iyi muaşeret kaidelerinde bulur. Bu hududu aşmadıkça yani başkalarının hürriyetini engellemedikçe ve memleketin huzur ve sükûnunu bozar bir hareket şekli almadıkça ferdin din hürriyetine ve bundan doğan haklarına, indi ve siyasi mülahazalarla, kayıtlar konamaz. Bu yolda konulacak kayıtlar hem Anayasanın ruhuna ve maksadına, hem İnsan Hakları Dünya Beyannamesine, hem de hukukun yüksek prensiplerine aykırıdır.280 Eğer din ve inanç hürriyetine bir sınır konulacaksa bu kamu güvenliği, kamu düzeninin korunması, genel sağlığın 276 Başgil, Demokrasi Yolunda, s.125 Başgil, a.g.e., s.127-128 278 Bkz. Armağan, Din – Vicdan Hürriyeti, s.1189-203 279 Armağan, Temel Hak ve Hürriyetler, s.110-111; Ateş, Dinde Zorlama ve Şiddet Sorunu, s.85 280 Başgil, Din ve Laiklik, s.143 277 57 korunması, başkalarının hak ve hürriyetlerinin korunması281 noktasında kanunlarla her hangi bir sınırlama konulabilir. Ancak yine de insan etrafından bir takım engellerin ve kanunların olmasına rağmen, gerçekte serbest hareket etme yetkisi vardır. Şüphesizki insan kayıtsız- şartsız vicdanında hürdür. O dilediğini gizlemeye dilediğini açığa vurmaya muktedirdir.282 Kimse, kişinin hürriyetine istediği zaman kendi istekleri doğrultusunda herhangi bir sınırlama getiremez. 281 Kadir Arıcı, “Avrupa Birliği ve Türk Hukukunda İşyerlerinde Din İbadet Hürriyeti”, Uluslararası Avrupa Birliği Şurası’n da Sunulan Tebliğ, 3-7 Mayıs 2000, DİB Yay., Ankara, 2000, c.I, s.81 282 Mahmud, Mustafa, a.g.e., s.26 58 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KUR’ÂN-I KERİM’DE CİHAD A. KELİME OLARAK CİHAD Cihad luğatta, ( c-h-d), ( yechedu), cehden veya cühden) kökünden gelmiştir. ( cehede) fiilinin masdarı ( el- cühdü) damme ile veya fetha ile olup vus’at ( güç) veya takat manasına gelir. Denilmiştir ki; ( el- cühdü) dammeli olduğu zaman güç ve takat manasına, (el- cehdu) fethalı olduğu zaman meşakkat manasına gelir. (el-cehdu) fethali olduğu zaman en son had manasında da kullanılır. Ayette “ En son hadde kadar yemin ettiler.”283 Yani “ çok kuvvetli bir şekilde yemin ettiler” ( el cehdu velcihadu) luğatta; İnsanın iyi şeylere nail olması ve kötü şeylerden korunması için var olan bütün gücüyle takatını sarfetmesi manasına gelir.284 Gayret etmek, isteğinde ısrarlı olmak, bütün gücünü sarfetmek, eziyet ve meşakkat çekmek gibi manalara gelen cihad, teknik bir terim olarak “Allah yolunda can, mal, dil, kalem ve diğer bütün vasıtalarla çaba sarfetmek, kullar yararına mutlak adalet ve maslahat yararına dayanan ilahi masajı insanlara ulaştırmak,285 dini emirleri öğrenip ona göre yaşamak ve başkalarına öğretmek, iyiliği emredip, kötülüğü sakındırmaya çalışmak, İslâm’ı tebliğ, nefs ve dış düşmanlara karşı mücadele etmektir.286 Kısaca cihad, insanın ulvi bir amaç uğruna mal, can, fikir ve zaman gibi bütün güçlerini ortaya koymasıdır.287 Kur’ân-ı Kerim’de cihad, isim olarak dört, bundan türeyen fiil şeklinde ise yirmi dört yerde geçmektedir.288 “Cihad eden” anlamındaki “mücahid” ise iki ayette geçmektedir.289 Bu ayetlerin bir kısmında290 doğrudan savaşın kastedildiği anlaşılmakta, bir kısmında da cihad, “ Allah’ın rızasına uygun bir şekilde yaşama” çabası olarak genel anlamıyla kullanılmaktadır.291 283 Maide, 5/53; En’am, 6/109 İbn-i Manzur, 3/133-134; Firuzabadi, s.351; el- Mucem’ul Vasıt, s.142; Ünal- Yetik, Cihad, s.245; Râğıb el-İsfâhâni, Müfredâtü Elfazı’l- Kur’ân, ( Tahkık, Saffan Adnan Davudi), Daru’l- Kalem, Dimeşk, 1412/1992, s.208 285 Yaman, İslâm Devletler Hukukunda Savaş, s.57 286 Özel, Cihad, c.VII, s.527 287 Ece, Cihad Bilinci, s.14 288 Abdulbâkî, a.g.e., s.182-183 289 Nisa, 4/95, Muhammed, 47/31 290 Bkz., Tevbe, 9/41,44,81,86 291 Özel, Cihad, c.7, s.527 284 59 B. KAVRAM OLARAK CİHAD Cihad, İslâmi literatürde “dini emirleri öğrenip ona göre yaşama, dini başkalarına öğretme, iyiliği emredip kötülüğü engelleme ( emr-i bi’l- mar’uf-nhy ani’l- münker)292, nefse293 ve dış düşmanlara karşı mücadele verme”294 insan ile Allah arasındaki engelleri kaldırma adına gösterilen çaba,295 İslâm’ı tebliğ etme, Kur’ân’ın yönetimine uygun olarak evde, okulda, camide, sokakta eğitim ve terbiye ile uğraşma, din ve fikir hürriyetine engel olanlarla fiili mücadele etme,296 tevhidin insanlığa en güzel şekilde açıklanması için yapılan her türlü cehd, gayret ve çalışma297 gibi oldukça geniş ve kapsamlı anlamlarda kullanılmaktadır.298 Cihad, her Müslüman'ın Allah yolunda, Allah'ın hoşnutluğunu kazanmak için sarf ettiği her türlü cehdin, çabanın, gayretin adı olduğundan cihad; kıyamete kadar kesintisiz olarak devam edecek olan bir ibadet biçimidir. Kişinin kendi nefsini terbiye etmek için harcadığı çaba dahil, ilim ehlinin ilmiyle, sağlıklı olanın hizmetiyle, varlıklı olanın malıyla, İslâm inancının bütün insanlarca paylaşılması ve Müslümanların şerefinin ve onurunun korunması için harcadıkları cehd ve gayret cihad olarak da adlandırılır. Cihad, zaman zaman Müslümanların saldırıya uğramaları, ya da saldırıya uğrayacakları hakkında ciddî istihbarî bilgiler edinmeleri durumunda mevcut tehdidi ortadan kaldırmak, haysiyet ve itibarlarını korumak için kabule mecbur bırakıldıkları bir savaş biçiminde de görülebilir299 ki silahlı mücadele anlamında kullanılan savaş biçimi ise sadece cihadın bir boyutunu oluşturmaktadır. Savaş ( harb) ise, cihadın tam karşılığı değildir. Nefis ve şeytanla cihadı da ihtiva eden bu kavramın, ne savunma ne de saldırı biçimleri ile savaş diye tercüme edilmez. Kur’ân ve sünnet, savaş manasına daha yakın olan “kıtal-harb” deyimlerini kullanmışlardır.300 Kur’ân’da karşılıklı silahlı çatışma anlamında “harp”301 ve 292 Al-i İmrân,3/104 Nâziât, 79/40-41 294 Tevbe, 9/41 295 Ali Bulaç, “Cihad” YÜD., Ocak- Mart, 2004, yıl.17, sy. 63, s.44 296 Yaman, a.g.e., s.58 297 Yakıt, a.g.m., s.80 298 Köse, a.g.e., s.56; Ahmet Özel, İslâm Hukukunda Ülke Kavramı, İklim Yay., İstanbul, 1988, s.66, Özel, Ahmet, “Cihad” mad. c.VII, s.527 299 Hamza Aktan, “Kur’ân ve Sünnet Işığında Terör ve İntihar Eylemleri”, YÜD., Ocak- Mart, 2004, yıl.17, sy.63, s.25 300 Ünal- Yetik, Cihad, s.247 301 Maide, 5/64; Enfâl, 8/57; Muhammed, 47/4 293 60 “kıtal”302 kelimeleriyle bunların türevleri geçmektedir.303 Cihadın bu geniş ve kapsamlı anlamları dikkate alındığında dört farklı boyutundan söz edilebilir. a- “Müdâfaa boyutu: Genellikle "Cihad" "Ğazâ" ve "Harb" terimleriyle ifade edilir. Nitekim Cihad kelimesi ve türevleri Kur'ân-ı Kerim'de yaklaşık 34 kez tekrarlandığı hâlde sadece dört âyet-i Kerîmede304 doğrudan savaş anlamı kastedilmiştir. Ne var ki Cihad ile ilgili âyetlerin çoğu, genellikle savaş konuları içerisinde vârit olduğundan, hep bu anlamı ön plâna çıkmıştır. b- Psikolojik boyutu: İslâm düşünürleri ve özellikle Sufîler Cihad'ın ruhî ve manevî boyutunu ifade etmek üzere aynı kökten türetilmiş olan "Mücâhede" kavramını kullanırlar ve bunu da üç farklı kategoride ele alırlar: Düşmanla mücâhedeye "Cihad" ; Şeytan ile mücâhedeye "Takvâ"; nefis ile mücâhedeye de "Riyâzat" adını verirler. Kur'ân-ı Kerîm'de varit olan Cihad ile ilgili on âyet-i Kerîme305 bu bağlamda değerlendirilmektedir. c- Entellektüel boyutu: "İctihâd" ve "tefekkür"dür. Bu anlamda "İçtihad": Meşakkatli ve külfetli bir şeyi elde etmek için olanca gücü harcamak demektir. Nitekim İslâm hukukçuları "İçtihâd" terimini şöyle tanımlamaktadırlar: İkinci dereceden zanna dayalı konularda dinin hükmünü, açık delillerinden çıkarabilmek amacıyla fakîhin olanca gücünü harcamasıdır. Yani gerek dinî konularda, gerekse din dışı konularda Müslüman bilim adamının, sahip bulunduğu bütün entelektüel birikimlerini kullanarak görüş ortaya koyması cihaddır. d- Sosyal boyutu: Çevreye hizmet ve haksızlıklarla mücâdeledir. Bu manada kelime, yakın çevrede bulunan insanlara hizmet etmek ve haksızlıklarla mücadele edip engel olmak306 anlamına gelir.”307 302 Bakara, 2/190-191,193; Nisa, 4/74-76; Tevbe, 9/12-13 Abdülhakim Yüce, Şehitlik ve Şehitlerin Hayatları, Nil Yay., İstanbul, 2000, s.16-17 304 Tevbe 9/41, 73; Furkan, 25/52; Tahrîm, 66/9 305 Hacc, 22/78; Tevbe, 9/24, 88; Bakara, 2/218; Âl-i İmrân, 3/143; Hucurât, 48/15; Mâide, 5/35, 95. Ankebût, 29/6; Mümtahine, 60/1 306 Nitekim Kur'ân-ı Kerîm'de yedi ayrı âyette (Mâide, 5/54; Tevbe, 9/19; Enfâl, 8/72; Nahl, 16/110; Ankebût, 29/6; 8; Lokmân, 31/15) bu mânâda kullanılmaktadır 303 61 C. CİHADIN HÜKMÜ Cihadın hükmü derken kastettiğimiz, cihadın savaş anlamını içeren yönüdür. Yoksa cihadın insanın kendisini bağlayan ve devamlı Allah rızasını kazanma noktasında gayret etmesini sağlayan onu zinde ve aksiyon halinde tutan yönünden bahsetmiyoruz. Zaten bu her Müslüman için yapılması gereken olmazsa olmaz cihadın bir vasfıdır. Cihadın hükmünden kasıt, savaş- harp kısmını içeren ve düşmanla karşı karşıya gelindiğinde yapılması zorunlu olan kısmını içeren çeşidinin hükmüdür. Allah, insanlara şefkat edendir, insanları esirgeyendir, bağışlayandır.308 Allah hiçbir zaman insanların acı, sıkıntı ve zorluk çekmesini istemez. Fakat bazı sebepler bazı şeyleri zorunlu kılar. Bunlardan biriside savaştır. Savaş, Kur’ân’a göre, sadece zorunlu olduğunda başvurulacak ve mutlaka belirli insani ve ahlâki sınırlar içinde yürütülecek istenmeyen bir zorunluluktur. Hz. Muhammed’in hayatına baktığımızda da savaşın ancak zorunlu hallerde ve savunma maksadı olarak başvurulan bir yöntem olduğunu görürüz. “Kendilerine zulmedilmesi dolayısıyla, onlara karşı savaş açılana (Müminlere, savaşma ) izni verildi. Şüphesiz, Allah onlara yardım etmeye güç yetirendir. Onlar yalnızca: ‘Rabbimiz Allah’tır.’ Demelerinden dolayı, haksız yere yurtlarından sürgün edilip çıkarıldılar…”309 Allah, Müslümanlara savaşma iznini baskı ve zulüm gördükleri için vermiştir. Başka bir deyişle, izin verilen savaş, sadece savunma amaçlı bir savaştır. 310 Savaşın hukuki açıdan sorumluluğuna gelince; eğer topluca cihada katılmak gerekmiyorsa – umumi bir seferberlik söz konusu değil ise- farz-ı kifayedir. Yani cihada ehil herkesin üzerine farz olmakla birlikte, bir kısım mükellef bu vazifeyi yerine getirirse diğerlerinden bu sorumluluk düşer.311 “Allah mal ve canlarıyla cihad edenleri, oturanlardan derece itibariyle üstün kılmıştır. Bununla birlikte Allah – imanlarından ötürü- hepsine de güzelliği – cenneti- vadetmiştir.”312 Allah cihada 307 Bekir Karlığa, “Din, Terör, Savaş ve Global Etik İhtiyacı”, YÜD., Ocak- Mart, 2004, Yıl.17, sy.63, s.39 308 Bakara, 2/143 309 Hac, 22/39-40 310 Oktar, ‘Barış ve Güvenliğin Kaynağı: İslâm Ahlâkı’, s.73; Şedid, a.g.e., s.145 311 Burhanuddin Ebi’l Hasan Ali b. Ebi Bekr b. Abdulcelil er-Reşidani’l Merğınani, el- Hidaye fi Şerhi Bidayetü’l- Mübtedi, 1-II, Dar’u İhyait-Terasi’l- Arabiyyi, Beyrut- Lübnan, 1415/1995, s.378; Şibay, a.g.m., 169 312 Nisa, 4/95 62 çıkanlarla birlikte çıkmayanlara da güzellikler vadetmesi cihadın farz-ı kifaye olduğunu gösterir yoksa farz-ı ayın olsa o zaman cihada çıkmayanlar haram işlemiş sayılırdı ki o zaman onlara güzellikler vadetmesi söz konusu olmazdı.313 Cihadın farzı kifaye olduğunu gösteren başka bir delil314 ise; “müminlerin hepsinin cihada çıkması gerekmez, o halde her bir taifeden bir grup çıksın; kimi de dinde iyice bilgi sahibi olsun” ayetidir.315 “Ulema, cihad görevinin farz-ı ayın olmayıp farz-ı kifaye olduğunda müttefiktirler. Yalnız Abdullah b. Hasan, cihadın tatavvu’ olduğunu söylemiştir.”316 Cihadın ilan ve idaresi ümmeti temsil eden reislerin istişaresi ile verecekleri karara bağlıdır.317 Cihad üç halde farz-ı ayın olur:318 a- Her iki ordu karşı karşıya gelir ve saflar karşılıklı durursa, orada hazır bulunanların geri gitmesi haram olur ve orada kalmak artık kaçınılmaz olur. Çünkü Allah; “Ey iman edenler! Savaşmak isteyen bir topluluk gördüğünüz zaman sebat edip yüz çevirmeyin. Allah’ı çok çok anın...”319 buyurmaktadır. b- Kafirler bir beldeye hücum ettikleri takdirde, o belde halkı için onlarla savaşmak ve onlara karşı savunmaya katılmak bir zorunluluktur. c- İslam devlet başkanı bir topluluğun savaşa katılmasını isteyecek olursa, onunla birlikte savaşa katılmak zorundadırlar. Allah, “Ey iman edenler! Size ne oldu ki, Allah yolunda hep birlikte cihada çıkın denildiği zaman bulunduğunuz yere yığılıp kaldınız...”320 buyurmaktadır. D. CİHADIN SEBEPLERİ İlahi rahmet, her şeyden önce zulmün önlenmesini sonra ıslahını gerekli kılar. Sonra insanlığa nispetle kâmil ve tam olan ilahi rahmet, onların ihsan mertebesine yöneltilmesini, zalimlerin zulmünün önlenmesini, ev ve aile düzeninin kurulmasını, ülke siyasetinin belirlenmesini gerekli kılar. Saldırgan ruhlu ve güçlü kuvvetli 313 Zuhayli, a.g.e., VIII/180 İbn-i Rüşd, a.g.e., 570 315 Tevbe, 9/122 316 İbn-i Rüşd, a.g.e., 569; Şedid, a.g.e., s.173 317 Şibay, a.g.m., s.169 318 el- Muğni, c.VII. s.346 319 Enfal, 8/45 314 63 kimselerin egemenliğindeki ülkeler, tam anlamıyla insan bedenindeki kangren olmuş organlara benzerler; insanın kurtulabilmesi o organın kesilmesine bağlıdır. Yapısının ıslahı, bedeninin sıhhat haline ulaşabilmesi için mutlaka kesmek gerekir. Az şer, çok hayra götürecekse eğer, katlanmak gerekir.321 Bir yaşam modeli olan İslam, şiddet değil barış dinidir. İslâm’da temel (asıl), insanların barış ve huzur içinde yaşamalarıdır, savaş arızi ve istisnai bir durum olarak kabul edildiğinden322 ancak şartlar oluşup savaş kaçınılmaz bir hal alınca elbette ki bundan geri durmak mümkün olmayacaktır. Peki, barış dini olan İslâm’da cihadın323 yapılmasını gerekli kılan sebepler nelerdir. Cihâd amacıyla yapılan savaşlar; kendini müdafaa, zulüm altında olan zayıfların korunması, yanlışlıkların düzeltilmesi,324 karşı tarafın savaşı başlatması,325 Allah ve Resulüne savaş açılmış olması (onların buyruklarının aksine uygulama yapılması),326 fitnenin egemen duruma gelmiş olması,327 insanlara zulmedilmesi ve yeryüzünde haksız yere taşkınlık çıkarılması,328 yeryüzünde bozgun çıkarılma durumu,329 şeytanın dostlarının etkinlik kazanması,330 karşı tarafla yapılmış olan bir antlaşmanın bozulması,331 antlaşma yapılmış bir topluluğun antlaşmayı bozmak niyetinde olduğunun gözlemlenmesi,332 inkârcıların kendilerini öne geçmiş saymalarısanmaları durumu333 ve -cihad olmamakla birlikte- birbirleriyle savaşan iki Müslüman topluluğun barıştırılması için gösterilen çabaların boşa gitmesi üzerine saldırganın saldırıyı başlatması,334 saldırıyı püskürtmek,335 gerçeği yerleştirmek, 320 Tevbe, 9/38 Şah Veliyullah Dihlevî, Hüccetullâhi’l- Bâliğa, (Çev. Dr. Mehmet Erdoğan), İz Yayıncılık, c.II, İstanbul, 1994, s.540 322 Dağcı, İslam ve Şiddet, s.155 323 Burada cihadın kılıçla olan kısmı (savaş- harp) kastedilmektedir. 324 Muhammed M. Pickthall, Kadercilik Suçlaması ve Cihad, ( Çev. Taha Dinçer), Akabe Yay., İstanbul, 1985, s.16 325 Bakara, 2/190, Hac, 22/39 326 Maide, 5/33-34, Tevbe, 9/107 327 Bakara, 2/193 328 Şura, 42/42 329 Maide, 5/33 330 Nisa, 4/76 331 Enfâl, 8/56-57 332 Enfâl, 8/58 333 Enfâl, 8/59 334 Ünal, Yetik, Cihad, s.246 335 Bakara, 2/194 321 64 hakkın ışığını yükseltmek, zulmü ve ahlâki çöküntüyü söküp atmak,336 İslam davetçilerine yönelik saldırıları engellemek, zulmü önlemek, fitneleri defetmek ve Müslümanların bulundukları vatanlarını düşman saldırılarına karşı korumak337 gibi nedenleri kendinde bulundurması gerekmektedir. Cihad yapılmasına etki eden nedenler bunlardır. Bunların dışında istila, sömürü ve tecavüz için yapılan savaşları tanımayan İslâm dini338 can ve mal güvenliğini sağlamak, hak ve hürriyetlerini korumak, İslâm ve İslâm ülkelerine yönelik saldırıları önlemek amacıyla savaşa başvurulacağını hükme bağlamış ve meşru gördüğü bu savaşı diğerlerinden ayırmak için de cihâd ismini kullanmıştır.339 Yoksa Allah, İslâm’ın evrensel mesajlarını insanlara duyurmak ve onlara zorla kabul ettirmek için cihâdı, bir şiddet aracı olarak kullanmak ve dış dünyaya karşı sürekli ilan edilen bir savaş hali340 olarak sunmamıştır. Aksine Allah, cihâdı, evrensel barışın sağlanması için kullanılan bir çözüm yolu olarak göstermiştir. Şöyle ki bu anlayış, Kur’ân’ın barışı savaşa tercih ettiği şu ayetlerde açığa çıkmaktadır. “Eğer onlar barışa yanaşırlarsa, sen de yanaş.”341 “Size Müslüman olduğunu bildirene, sen mümin değilsin, demeyin.” 342 “Eğer sizden uzak durur, sizinle savaşmaz, size barış teklif ederlerse, Allah onlara dokunmanıza izin vermez.”343 Savaşla insanların gönüllerinin kazanılmasına imkân yoktur. İslâm, terörü, fitneyi ve zulmü yok etmek için savaşı son çare olarak görmektedir.344 Temel amaç, yeryüzünde evrensel barışın sağlanması, her türlü şiddet ortamının kalkması, insanların sevgi barış dolu bir dünyada kendi inandıkları değerleri ve inançları hiçbir baskı altında kalmadan hür iradeleriyle istedikleri şekilde yerine getirebilmeleridir. İslâm hukukunda harplerin meşruiyeti; İslâm ülkesine saldırı, zulmü ortadan kaldırıp hakkı çiğnenene yardım etmek, dine yönelik fitneyi yok etmek, vatanından haksız yere çıkarılmak, inananların ibadet özgürlüklerini garanti altına almak, 336 Muhammed Ebu Zehra, İslâm’da Savaş Kavramı, (Çev. Cemal Karaağaçlı), Fikir Yay., İstanbul, 1985, s.12 337 Zuheyli, İslam Hukukunda Savaş, s.41 338 Bkz., Bakara, 2/205; Nisa, 4/94; Kasas, 28/83; Şurâ, 42/41-42 339 Özel, Ahmet, a.g.m., s.53; Hatip, a.g.e., s.64, 68 340 Majid Khoduri, İslâm’da Savas ve Barış, (Çev. Nejdet Özberk), Fener Yay., İstanbul, 1998, s.79 341 Enfâl, 8/61 342 Nisa, 4/94 343 Nisa, 4/90 344 Saka, a.g.m., s.132 65 anlaşmaları bozup birliğin ihlaline, toplum huzurunun kaybolmasına çalışmak, hiyanet ve İslâm İdaresinin tabiatı, siyasette iki yüzlülük, arkadan vurma teşebbüsü,345 özetle; tevhid ve adalete düşman olma346 çağrı özgürlüğünü yok etme, engelleme347 savaşın meşruiyetinin sebepleri arasında gösterilmektedir. Savaşın sebeplerini348 incelediğimizde savaşa bakış açısı olarak şunu görürüz: “Hz. Peygamberin gözünde savaşın kendisinden vazgeçilmesi mümkün olmayan bir “kötü gerçek” olduğu ve asla kendisine menfaat sağlamak gayesiyle ve kendi arzu ve isteğiyle hiçbir zaman harbe tutuşmadığını, olan savaşların ise, tamamen karşı tarafta bulunan hasımlarının arzu ve istekleriyle çıktığını beyan ve ifade etmektedir. Bu durumda onun giriştiği savaşlarda kollanan gaye, düşmanı itaat altına almak ve onun bozuk mantık ve muhakemesini doğrultup düzeltmekti; asla onun kökünü kazıyıp yok etmek değildi. O kan akıtma maksadına dayanan bir harp değil, psikolojik bir harp yapmayı tercih ediyordu.”349 Onun savaş yapma sebepleri; fiili saldırılara mukabele etmek, antlaşmaların bozulması, gönderdiği elçilerin öldürülmesi ve ilgili devletin özür dilemeyi ve tazminat vermeyi kabul etmemesidir.350 Kur’ân-ı Kerîm’e ve Hz. Peygamber’in hayatına bakıldığında savaşlar zorla dini kabul ettirmek için değil,351 inanç önünde ki engelleri yok etmek, Müslümanlara karşı yapılan saldırıları püskürtmek,352 zulmü ve adaletsizlikleri yok etmek için yapılmıştır. Bu konuda İslam hukukçularının büyük bir çoğunluğu, savaş sebeplerinin, “saldırıyı püskürtmek” olduğu fikrinde birleşmişlerdir. Böylece bu çoğunluk, Kur’ân-ı Kerîm’in bazı ayetlerinde açıkça belirtildiği üzere ‘savaş’ın ‘saldırı’ya bir cevap olduğu konusunda oy birliği bulunmaktadır. 353 345 Ahmet Yalman, İslam Devletler Hukukunda Savaş, Beyan Yay., İstanbul , 1998, s.91; Halim Sabit Şibay, “Cihad”, İslâm Ansiklopedisi, MEB. Milli Eğitim Basımevi, 1963, c.III, s.166; Şedid, a.g.e., s.108; Topaloğlu, İnsan Hakları ve İslam, s.7; Selahattin Polat, “Cihad”, İslami Kavramlar , Sema Yazar Gençlik Vakfı Yay., Ankara, 1997, s.160-161 346 İlhami Güler, “Kur’ân’da Cihad’ın Teoloji- Politiği” İslâmiyât V, 2002, sy.1, s.81 347 İzzet Derveze, Kur’ân Cevap Veriyor, (Çev. Abdullah Baysal), Yöneliş Yay. İstanbul,1988, s.142 348 Abdullah Draz, Kur’ân’a Giriş, (Çev. Salih Akdemir), Kitabiyat, Ankara, 2000, s.50 349 Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber’in Savaşları, (Çev. Salih Tuğ), Yağmur Yay., İstanbul, 1991, s.224 350 Köse, Din ve Vicdan Hürriyeti, s.58; Yakıt, a.g.m., s.79; Ayrıca bkz., Yalman, a.g.e., s.71-78 351 Bakara, 2/256 352 Bakara, 2/194 353 Ebu Zehra, İslâm’da Savaş Kavramı, s.29-43 66 E. CİHADIN PRENSİPLERİ Cihad sadece savaş anlamını içermeyip bir İslami aksiyon biçimi olduğuna göre elbette ki belli bir takım prensipleri ve kaideleri bulunması gerekmektedir. İşte cihad yaparken uyulması gereken genel prensipler şunlardır: 1. Cihadda Zorlama Yoktur. Cihadın amacı insanlığı huzursuz eden her türlü etkenleri ortadan kardırmaktır. İnsanların iradeleri dışında bir eylemde bulunmak başta cihadın özüne ters ve aynı zamanda Allah’ın hoşnut olmayacağı, bunları işleyenlerden de bu eylemlerinin karşılığını alamayacakları bir durumdur. Allah sırf kendi rızası için yapılan işlerin karşılığını vermekte hatta kat kat vermekte, kendi rızasına uygun düşmeyen insanlara karşı haksızlıkları içeren fiillerde ise mutlaka adaleti gereği cezasını vermektedir. Zorla insanları İslam’a sokmaya çalışmak, baskı ve zor kullanmak Allah’ın hoşnut olmayacağı işlerdir. Çünkü Allah, insanların kendi istek ve arzularıyla iman etmelerini ve kendi rızalarıyla bu dinin emirlerini yerine getirmelerini istemektedir. Zaten kendi istek ve arzusu-gönlü olmadan insanın tam manasıyla iman etmesi imkânsızdır, iman gönül, kalp işidir ve buna baskı yapılmaz, yapılırsa ancak bu baskı sonucu münafık ortaya çıkar. Onun için dine davet eden tebliğcinin ve Allah yolunda canlarıyla, mallarıyla cihad edenlerin hiçbir zaman akıllarından çıkarmamaları gereken husus şudur. Mümine düşen görev; gücünün yettiği kadar Allah yolunda gayret ve çaba göstermek, yaşamak ve yaşatmaya çalışmak ama hiçbir zaman zorla insanlara bir şeyleri özellikle dini zorla kabul ettirerek iman etmelerini istemek, kendi rızaları olmadan bir şeyleri yapmalarını istemek olmamalıdır. İnsanların iman etmemelerine karşı rahmet peygamberinin üzüntülerine Allah’ın “Onlar iman etmiyorlar diye kendini helak edeceksin. Dilesek, biz onlara gökten bir mucize indiririz de, ister istemez ona boyun eğmek zorunda kalırlar”354 buyurarak peygamberini teskin ve teselli etmesi bu gerçeği ortaya koymaktadır. Şunu da unutmamak gerekir ki insanın hür iradesi olmadan, kendi istekleriyle işlerini görmedikten sonra dünyanın bir imtihan yeri olduğunu kabul etmek ve buna göre hesaba çekileceğini ifade etmek uygun olmaz. İmtihanın olduğu yerde insanın hür iradesinin olması gerekir ki yaptığı eylemlerden dolayı hesap 354 Şuara, 26/3-4 67 verebilsin. Çünkü insanın iradesi olmadan zorla yapılan veya yaptırılan işlerden dolayı Allah insanı sorumlu tutmuyor. 2. Cihadı Allah İçin Yapmak Cihad, Allah yolunda ve sırf Allah rızası için yapılan bir ibadet, bir eylemdir. Kur’ân-ı Kerîm’de cihad için “Allah yolunda” ifade edilmesi, cihadın kim için yapılması gerektiğini bize göstermektedir. Gerçek cihad, Allah’ın rızası için yapılan cihaddır. Bu cihadda ölen şehittir. “Allah yolunda” ifadesiyle de şehit olmanın şartını bize göstermektedir. Ganimet, şeref, rütbe, terfi elde etmek, istila etmek, sömürge kurmak gibi maksatlarla yapılan savaş cihad olmadığı gibi, meşru gayelerle açılmış bir savaş bile olsa, savaşan asker niyetini, ferdi olarak halis yapmazsa, o da Allah için savaşmamış olur ve de şehitlik mertebesine ulaşamaz.355 3. Antlaşmalara Uymak Cihadda gösterilmesi gereken en önemli prensiplerden birisi de düşmanla yapılan antlaşmalara sadık kalmaktır. İslam, bu konuda çok titiz davranmış neticesi kendilerine ne derece fayda sağlarsa sağlasın yaptıkları antlaşmaları ve verdikleri sözleri kesinlikle tek taraflı bozmamayı emretmektedir. Bu hususta Allah’ın emri kesindir, riayet edilmesini ve karşı taraf bozmadıkça gereklerinin yerine getirilmesini istemektedir.”356 Antlaşma yaptığınızda, Allah’ın ahdini yerine getirin. Allah’ı kendinize kefil tutarak pekiştirdikten sonra yeminlerinizi bozmayın. Şüphesiz ki Allah işlediklerinizi bilir. Sağlam eğirdiği ipliği tekrar bozan kadın gibi olmayın, bir topluluk diğer bir topluluktan kuvvetlidir diye, yeminlerinizi aranızda hile vasıtası yapıp zayıf tarafa zulmedersiniz. Hâlbuki Allah sizi bununla imtihan ediyor. Kıyamet gününde ise, aranızdaki ihtilafların gerçek yüzünü size gösterecektir.”357 “ Ahdi verilen antlaşmayı yerine getirin. Çünkü verilen sözden dolayı sorumluluk vardır.”358 Allah yapılan antlaşmalara uyulması ve verilen sözlerde durulmasını gerektiğini çünkü bunların sahipleri için sorumluluklar yüklendiğini hatırlatmaktadır. 355 Canan, Hadis Ansiklopedisi, III/497; Ünal- Yitik, a.g.e., “Cihad” md. s.247 Yalman, a.g.e., s.41-42 357 Nahl, 16/91-92 358 İsra, 17/34 356 68 bizlere ısrarla 4. Savaştan Önce Tebliğ Etmek Cihadın maksadı, inançsızları kılıçtan geçirip yok etmek değil, onları iman nuruyla aydınlığa çıkarıp, gerçek insanlık vasfına kavuşturulmalarını sağlamaktır. Onun için cihadda esas olan önce tebliğin yapılmasıdır. İslam, düşmanlarına karşı gerekli tebliğler yapılmadan ani baskınlar yapılmasını uygun bulmaz. Hatta böyle bir topluluğa karşı savaş başlatmayı bile caiz görmez.359 Hayber Gazvesi sırasında varid olan şu hadise konuya açıklık getirmektedir. “Hayber’in fethi günü, Allah Resulü (s.a.v.) sancağı Ali’ye teslim etti. Ali (r.a.): “Ya Resulullah! Onlarla bizim gibi olana dek savaşayım mı?” diye sorunca Hz. Peygamber şöyle buyurdu: “Onların bölgesine girinceye kadar sakin ol. Sonra onları İslam’a davet et ve konuyla ilgili olarak üzerlerine düşen İslam esaslarını haber ver. Ey Ali! Allah Teala’nın senin vasıtanla bir kişiye bile hidayet vermesi, iyi bil ki, sana kızıl develer bahşedilmesinden daha iyidir.”360 Başka bir hadiste ise konu daha açık bir şekilde beyan edilmektedir. Şöyle ki: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) bir ordunun veya seriyyenin başına komutan tayin ettiği zaman, -hassaten komutana- Allah'a karşı muttaki olmasını söyler, beraberindeki Müslümanlara da hayır tavsiye eder ve sonra şunları söylerdi: "Allah'ın adıyla ve Allah'ın rızası için savaşın. Allah'ı inkâr eden kâfirlerle çarpışın. Gazâ edin fakat ganimete hıyanet etmeyin, haksızlıkta bulunmayın, ölülerin vücutlarına sataşıp burun ve kulaklarını kesmeyin, (önünüze çıkan) çocukları öldürmeyin! Müşrik düşmanlarla karşılaşınca onları önce üç şeyden birine çağır: Bunlardan birine cevap verirlerse onlardan bunu kabul et ve artık dokunma! Önce İslâm dâvet et. İcâbet ederlerse hemen kabul et ve elini onlardan çek. Sonra onları yurtlarından muhâcirler diyarına hicrete dâvet et ve onlara haber ver ki, eğer bunu yapacak olurlarsa Muhacirler‚ va'dedilen bütün mükâfaat ve vecibeler aynen onlara da terettüp edecektir. Hicretten imtina edecek olurlarsa bilsinler ki, Müslüman bedevîler hükmündedirler ve Allah'ın mü'minler üzerine câri olan hükmü onlara icra edilecektir; ganimet ve fey'den kendilerine hiçbir pay ayrılmayacaktır. Müslümanlarla birlikte cihâda katılırlarsa o hariç, (o zaman ganimete iştirak ederler.) Bu şartlarda Müslüman olma teklifini kabul etmezlerse, onlardan cizye iste, müsbet cevap verirlerse hemen kabul et ve onları serbest bırak. Bundan da imtina ederlerse, onlara karşı Allah'tan yardım dile ve onlarla savaş. Bu durumda bir kale ahâlisini 359 Hatip, Cihad, s.133 69 muhâsara ettiğinde onlar senden Allah ve Resûlü'nün ahd ve emânını talep ederlerse kabul etme: onlar için, kendine ve ashâbına ait bir emân tanı. Zira sizin kendi ahdinizi veya arkadaşlarınızın ahdini bozmanız, Allah'ın ve Resûlü'nün ahdini bozmaktan ehvendir. Eğer bir kale ahalisini kuşattığında onlar, senden Allah'ın hükmünü tatbik etmeni isterlerse sakın onlara Allah'ın hükmünü tatbik etme, lakin kendi hükmünü tatbik et. Zira Allah'ın onlar hakkındaki hükmüne isâbet edip etmeyeceğini bilemezsin."361 Bundan dolayı İslam Hukukçuları, kendilerine İslam tebliği ulaşmayan kimselere savaşmaktan önce mutlaka davetin gerekliliği hususunda hemfikirdirler.362 Zira Allah “Biz elçi göndermedikçe kimseye azap etmeyiz.”363 Kâfirlerle savaşa girmeden önce şu üç şeyden birine kabule davet edilir. Birincisi; İslam’a girmek ve aynı zamanda hicret ederek cihad faaliyetlerine katılmak. İkincisi; hicret ve cihad zorunluluğu olmadan sadece İslam’a girmek. Üçüncüsü ise; zimmet ehlinden olmayı ve cizye vermeyi kabul etmek.364 Düşmana bu davet yapıldıktan sonra savaş başlar. Çünkü İslam’da esas olan barıştır ve bu her an olması gereken en iyi bir sonuçtur. 5. Tahribata Girmemek, Aşırıya Kaçmamak İslam her zaman itidal üzere hareket edilmesini bizden ister. İslam’da savaşın amacı kan akıtmak, insanlara zulmetmek ve etrafı tahrip ekmek olmadığı için başta Kur’ân-ı Kerîm ve Hz. Peygamber sonra ise bunları kaynak alan hukukçular savaş öncesinde, savaş esnasında ve sonrasında uyulması gereken bir takım kaideler çıkarmışlardır. Bunlar modern dünyanın evrensel hukuk ilkelerinden daha modern ve daha insancıldır. Bugün dünyada asker, sivil demeden, suçlu- suçsuz demeden insanlar katliamlardan geçerken İslam, savaş esnasında bile düşmana eziyet edilmesini, düşman cesetlerinin tahrib edilmemesini istemektedir. İslam’da cihadın savaş boyutuyla ilgili savaş esnasında ve sonrasında uyulması gereken kuralları Kur’an ışığında Peygamber’in sünneti esas alınarak şu başlıklar altında özetlenebilir. Düşmana acımasız davranmama, işkence etmeme, düşman ölülerine saygılı davranma, sivillere ve masum hedeflere saldırmama, 360 Darimi, Siyer, 8; Müsned, 1/231, 236 Müslim, Cihâd 3; Tirmizî, Siyer 48; Diyât,14; Ebu Dâvud, Cihâd, 90 362 Hafidu İbn-i Rüşd Ebu Velid Muhammed b. Ahmet el- Kurtubi, Bidayet-ül Müctehid ve Nihayet-ül Muktesıd, Çev. Ahmet Meylani), Arslan Yay., İstanbul, 1973, s.579 363 İsra, 17/15 364 Dihlevî, Hüccetullâhi’l- Bâliğa, c.II, s.550-551 361 70 Müslümanları hedef almama, emir komuta hiyerarşisi içinde hareket etme, düşmana insanî yardım yapma,365 insan kanı akıtmak haram olduğundan savaşmayan - savaşçı olmayan insanların öldürülmemesi, savaşla ilgisi olmayan çiftçi, tacir ve işçilerin, kadınların ve çocukların öldürülmemeleri, insanın tabii haklarına saygısızlık yapılmaması, düşman askerlerinin yakılmaması, düşman cesetleri üzerinde tahribat yapılmaması, antlaşmaların çiğnenmemesi, düşman kadınlarına tecavüz ve gayr-i meşru münasebetlerin yapılmaması, düşman rehinelerinin öldürülmemesi, yağmalama yapılmaması ve Müslüman askerlerin İslam ahlakına uygun düşmeyen hareketlerde bulunmamaları gerekmektedir.366 6. Esirlere Muamelede Ölçülü Davranmak Savaşta insan onuruna olanca saygıyı gösteren İslam, esirlere karşı da merhametli olmayı emretmiştir. Çünkü İslam’ın savaştan anladığı şey, saldırıyı püskürtüp zulmü önlemektir. Tarih, tutsaklara en merhametli davranan savaşçılar olarak, dinlerinin hükümlerine göre kendilerini ayarlamış olan ilk çağ Müslümanlarını görmüş ve tanımıştır. Esirlere karşı merhametli olma dini metinlerdeki direktiflere sıkça rastlanır. Bu, savaşın içinde bulunan savaşçıların psikolojik yapısından kaynaklanmaktadır. Çünkü şiddet ve kızgınlık anında intikam almaya girişilebilir ve zulüm yapılabilir.367 Onun için İslam insanın savaş esnasındaki halet-i ruhiyesini bildiği için her türlü yanlış davranışları önlemek için belli kural ve kaideler koymuştur. F. CİHADIN ÇEŞİTLERİ Cihadı, zamana, şartlara, yerine, amacına ve kullanılan vasıtalara göre farklı şekillerde sınıflandırmak mümkündür. Biz cihadın genel olarak, vasıtalarına ve hedeflerine göre çeşitlerini vereceğiz. a. Vasıtaları Bakımından Cihadın Çeşitleri 1. İlim ile Cihad Dünyadaki kötülüklerin genel sebebi cehalettir, ilim ve irfanın gönüller üzerinde icra ettiği tesiri silah gücü ile temin etmek mümkün değildir. Bu yüzden 365 Aktan, “Kur’ân ve Sünnet Işığında Terör ve İntihar Eylemleri”, s.25-29 Yaman, İslâm Devletler Hukukunda Savaş, s.144-148 367 Zehra, İslâm’da Savaş Kavramı s.105 366 71 Yüce Allah şöyle buyurmuştur: "Ey Muhammed! İnsanları Rabbinin yoluna, hikmetle, güzel öğütle çağır. Onlarla en güzel şekilde mücadele et!"368 İlim, irfan ve irşadla cihad, insanları ikna ederek, gönüllerine sevgiyi yerleştirerek hak yolu göstermek, sürekli ve kalıcı bir cihad şeklidir. Gönülleri vahiy ve sünnetle irşad cihadların en büyüğüdür. Yüce Allah şöyle buyurur: "Sen kâfirlere uyma, onlara karşı Kur’ân ile büyük bir cihadla cihad et."369 Allah’ın elçisi en faziletli cihadın, zalim bir hükümdar karşısında hak ve adaleti söylemek olduğunu bildirmiş, bu sebeple öldürülecek kimsenin Hz. Hamza'dan sonra en başta gelen şehitlerden olacağını haber vermiştir.370 İslam öncesi döneme “ cahiliyye “ denilmesi, bilgisizliğin iman etme önündeki en büyük engellerden olması ilimle yapılan cihadın önemine en güzel örnektir. İslam’ın gayesi küfrün önündeki en büyük engellerden biri olan cehaletin cihad vasıtasıyla yok edilmesidir.371 Temeli ilim yoluyla tebliğe ve davete dayanan İslamiyette bu tebliğ faaliyetinin adı ilim ile cihaddır. Aslında buna “Kur’ân’la cihad” denir. Çünkü en güzel mücadele şekli, Kur’ân-ı Kerîm’in belirttiği yöntem ve ikna yoluyla yapılan mücadeledir. Bu hususta ilimle cihada ışık tutan bir başka ayet ise şöyledir: “Nitekim kendi içinizden bir peygamber gönderdik ki, size ayetlerimizi okur, sizi inkâr ve günah kirlerinden temizler, size Kur’ân’ı, kâinatın gayesini ve sırlarını ve daha bilmediğimiz nice şeyleri öğretir.”372 Ayet peygamberin özelliklerinin yanında O’nun tebliğinin temelinde ilim ve öğretim bulunduğuna dikkat çekmektedir. Cassas, bedenle ve malla yapılan cihadla ilimle yapılan cihadı şöyle karşılaştırmaktadır. “Kılıçla cihad, ilimle cihad üzerine bina edilir ve onun fer’idir. İlimle cihad asıldır, mal ve canla cihad ise o aslın üzerinde bina edilir. Asıl, fer’den daha hayırlıdır. Eğer denilse ki, ilim öğrenmek mi daha hayırlıdır, yoksa müşriklerle cihad etmek mi? Biz de deriz ki, ‘Eğer müşriklerin hücumundan ve Müslümanları istila etmelerinden korkulur, onlara karşı koyabilecek kimse de bulunmazsa, düşmanla çarpışmak herkesin üzerine muayyen bir farz olur. Bu durumda cihadla meşgul olmak, ilim öğrenmekten daha faziletli olur. Çünkü düşmanın zararı 368 Nahl, 16/125 Furkân, 25/52 370 Bkz, Ebû Dâvûd, Melâhim, 17; Tirmîzî, Fıten, 13; Nesâî, Bey'a, 37; ibn Mâce, Fiten, 20 371 Hatip, a.g.e., s.160 372 Bakara, 2/151 369 72 Müslümanlara dokunduğunda bunun telafisi mümkün olmaz. Ama başka durumlarda da ilim öğrenilebilir. Öte yandan ilim öğrenmek farz-ı kifayedir. Her bir Müslümanın bizzat ilim öğrenmesi farz değildir. Müslümanlardan düşmana karşı koyacak kimse bulunmayınca cihad farz-ı ayın olur. Ertelenmesi veya ihmale gelmesi mümkün olmayan bir farz, başkaları tarafından yapıldığı takdirde kendisini sorumluluktan kurtaracak olan bir farz-ı kifayeden önemlidir. Eğer yeterli güce sahip bir Müslüman grup, düşmanla çarpışıp onların üstesinden gelebiliyorsa, o zaman ilimle meşgul olmak daha faziletlidir. Çünkü ilimle meşguliyetin rütbesi cihadla meşgul olmanın mertebesinden üstündür. Zira cihad ancak ilim temeli üzerine bina edilebilir.”373 2. Dil ile Cihad Dil ile cihad dini tebliğ etme ve yaşatmada en önemli bir vasıtadır. Dil ile cihad denilince, İslam’ı, bilmeyenlere anlatmak, tebliğ etmek, kâfirlere ve münafıklara karşı en kuvvetli deliller sunarak anlatmak, din düşmanlarını ikna edici delillerle susturmak, insanlara hakkı, gerçekleri, eldeki bütün meşru araçları kullanarak ulaştırmayı kapsar.374 Bütün peygamberlerin birinci vazifesi tebliğ, dil ile yapılan bir cihaddır. Allah, “sen kâfirlere itaat etme; onlara karşı bu Kur’ân’ın delillerini ortaya koyarak büyük bir cihad ile cihad et”375 buyuruyor. Ayet, ilimle cihada olduğu gibi dil ile cihada da bir delildir. Mekke’de nazil olan ve henüz savaşa izin verilmediği bu büyük cihad emri bütün mücadelelerin başıdır. Bununla görevlendirilen peygamberin elinde Kur’ân mucizesinden başka bir şey de yoktur. Peygamber cihadı, Kur’ân’ı anlatarak, 376 kâfirlere ve münafıklara377 karşı cihad yapıyor.378 Peygamberin vazifesinin dil ile cihad olduğunu açıkça belirten bir diğer ayet ise şudur: “ Ey Rasul, Rabbinden sana indirileni insanlara bildir. Bunu yapmazsan elçiliğini yerine getirmemiş olursun.”379 Dil ile cihad, ma’ruf’u anlatmak, onun yapılmasını sağlamak; münker’i tanıtmak, ondan sakınılmasını ve onun yapılmaması gerektiğini anlatmaktır. Bunun çalışmasını yapmak ve bu konuda gerekli gayreti göstermektir. Dil ile cihad aynı 373 el- Cassas, Ahkâmu’l- Kur’ân, II/174-175 Hatip, Cihad, s.171; Ece, Cihad Bilinci, s.34 375 Furkan, 25/52 376 Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, VI/440 377 Tevbe, 9/83; Yaşar Nuri Öztürk, Kur’ân’ın Temel Kavramları, Yeni Boyut Yay., İstanbul, 1995, s.73-74 378 Sabuni, Muhtasar, c.II, s.635; ibn-i Kesir, Tefsiru’l- Kur’ân’ı-l Azim, VI/125 374 73 zamanda ilmi ve edebi çalışmaları, tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerini, karşı tez geliştirmeyi, olumsuz düşünce ve zararlı propagandalara cevap vermeyi, bilimsel ve düşünsel alanda etkin bir mücadeleyi kapsar ve bunların yapılmasını gerekli kılar. Bunun metodu, yöntemi zamana ve şartlara göre değişebilir.380 Allah’ın dini bütün insanlara duyurmakla görevli olan mümin, çağdaş dünyanın bütün imkanlarını ( gazete, dergi, kitap, t.v., internet video, radyo, v.b) kullanarak, 381 zamanın ve şartların müsait olduğu ve imkanların el verdiği her yerde anlatmakla yükümlüdür ve bunu yapmakla sorumludur. Hz. Peygamberin şu hadisleri bu gerçeği bize açıkça ifade etmektedir. “Müşriklere karşı mallarınızla, canlarınızla ve dillerinizle cihad edin.”382 “ Mümin eliyle ve diliyle cihad eder. Nefsimi kudreti elinde tutana yemin ederim ki, dille attığında ok gibi yaralar açar.”383 Dil, insanları içten ve gönülden fethedeceği için onun tesiri oktan daha sür’atli ve daha kuvvetlidir. 3. Mal ile Cihad İslâm'da mal ile yapılan cihadın büyük bir yeri ve önemi vardır. Çünkü çoğu zaman nefis terbiye ve tezkiyesi, ilim ve irşad yoluyla cihaddan nihai sonuç alınmaz. Bunun güç ve kuvvetle takviyesi, düşmanı silah zoruyla dize getirmek, hak ve adaleti sağlamak zaruret halini alabilir. Bu noktada Kur’ân-ı Kerîm'de mal ve canla cihada teşvik eden pek çok ayet vardır. Bazıları şunlardır: "İman edip hicret eden, Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad eden, (mücahidlere) yer veren ve yardım edenlerin hepsi birbirinin vekilidir."384 "Allah yolunda mallarınızla, canlarınızla savaşın. Biliniz ki, bu sizin için hakkınızda çok hayırlıdır."385 "Allah mallarıyla canlarıyla mücadele edenleri derece bakımından cihaddan geri kalanlardan üstün kılmıştır."386 Malla yapılan cihad iki türlüdür. Birincisi; düşmana karşı koymak için binek, silah, donatım, savaş malzemesi ve bunların yerine geçebilecek tarzda mücahidin bizzat savaş meydanında kendisine lazım olan şeyleri alabilmek için mal vermektir. İkincisi ise; kendisi savaşa bizzat katılmadığı halde savaşa katılan başka birisine 379 Maide, 5/67 Ece, Cihad Bilinci, s.35-36 381 Canan, Kütüb-i Sitte, c.II, s.539 382 Nesai, Cihad, .6-7; Canan, Kütüb-i Sitte, c.III, s.539 383 Sabuni, Muhtasar, II/664, ( Müsned’den Nakil) 384 Enfâl, 8/72 385 Tevbe, 9/41 380 74 savaşta lazım olan şeyleri alması için ona destekte bulunmasıdır.387 Aslında mal ile cihad diğer cihad çeşitlerinin şart ve temelidir. Mali cihad olmazsa diğer cihad çeşitlerini de gerçekleştirmek güçleşir. Örneğin, ilimle cihad yapılabilmesi için gerekli öğretim malzemelerinin alınması, dil ile cihadın yapılabilmesi için gerekli unsurların sağlanması, bedenle yapılan cihadın yapılabilmesi için savaşta gerekli harp malzemelerinin sağlanması gerekir ki bunlar sağlanmadan yapılan cihad ya başarısız olur ya da istenilen netice elde edilemez.388 Mal ile cihad o kadar önemlidir ki Allah birçok ayet-i kerimede mal ile cihadı bedenle yapılan cihadla birlikte zikretmiştir.389 Malla cihadın önemini belirten birkaç hadis ise şöyledir; “Kim Allah yolunda bir askerin teçhizatını temin ederse bizzat gaza yapmış olur. Kim, gazaya çıkan bir askerin geride kalan ailesine hayırlı himayede bulunursa gaza yapmış olur.”390 “Allah yolunda bir savaşçıyı teçhiz edene, onun ecrinin misli vardır. Savaşçının ailesine bakana veya ona yardım edene savaşçının ecrinin misli verilir”391 Dünyada insan için en kıymetli iki şey vardır. Bunlardan birincisi insanın canı, ikincisi ise; malıdır. İnanan insanlar Allah için yeri geldiğinde bu ikisini de feda etmesini bilirler. Çünkü Allah'ın ismini yüceltmek ve ilay-ı kelimetullahı hâkim kılmak için cihad edenlere nusret-i ilahiyye tecelli eder. Yüce Allah onları bu dünyada görünmeyen melek ordularıyla takviye eder.392 Ahirette ise, altından ırmaklar akan cennetler hazırlamıştır ve orada ebedi olarak kalacaklardır.393 Allah onları sabır, ihlâs, takva ve gayretleri ölçüsünde muzaffer kılar. Ancak bütün bunlar ilk azim ve kararın, gayret ve fedakârlığın müminlerden gelmesi şartına bağlıdır. Dünyadaki imtihanın gereği de budur. Yüce Allah bu şartlı yardımı şöyle beyan eder: "Eğer siz Allah'ın dinine yardım ederseniz, Allah da size yardım eder ve ayaklarınızı (düşman karşısında) sabit kılar."394 386 Nisâ, 4/95 el- Cassas, Ahkâmu’l- Kur’ân, III/174 388 Hatip, a.g.e., s.173 389 Bkz., Tevbe, 9/20,41, 44, 81, 88; Saf, 61/11; Bakara, 2/261-262; Nisa, 4/95; Enfal, 8/72; Hucurat, 49//15 390 Buhari, Cihad, 38; Müslim, Emaret, 135, 136; Ebu Davud, Cihad, 21; İbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi- Kütüb-i Sitte, Akçağ Yay., İstanbul, ( Tsz), c.III, s.510 391 Hafız İmam el- Münziri, Terhib ve Tergib, (Çev. Komisyon), Hikmet Yay., İstanbul, 1985, s.112 392 bkz. Ali İmrân, 3/124, 125; el-Bakara, 2/249 393 Nisa, 4/95-96 394 Muhammed, 47/7 387 75 4. Beden ile Cihad Bedenle cihad, Allah yolunda yapılan bütün gayretleri, çabaları, fedakârlıkları kapsar. Aslında ister dil, ister mal, ister fiili savaş şeklinde, ister ilimle olsun yapılan cihad türlerinin hepsi bedenle yapılır. İnsan için hayatta en değerli şeyi canıdır. Bunun içindir ki, can pazarı olan cihad meydanlarında mücadele etmenin karşılığı cennettir. Şöyle ki Allah, mümin kullarından mallarını ve canlarını cennet karşılığı satın almaktadır. “Ey iman edenler! Sizi can yakıcı bir azaptan kurtaracak ticareti size haber vereyim mi? Allah’a ve peygamberine inanır ve Allah yolunda canlarınızla, mallarınızla cihad edersiniz. Bilesiniz bu sizin için daha hayırlıdır.”395 Ticaret, kişinin mal, vakit, emek, zihin ve yeteneklerini ortaya koyarak396 kazanç maksadıyla alımsatımın karşılıklı yapılmasıdır. Allah müminlerle kazancı çok, karı diğerine nispetle on kat olan bir ticareti gösteriyor. Bu ticaretin karı bazen diğerlerine nispetle yedi yüz kat daha fazla olabilir. Bundan daha fazlasını Allah dilediğine verebilir.397 Fakat bu ticaretin asıl kârı, ahiretin sonsuz hayatında elde edilecektir. Allah’ın azabından korunacak, günahlarınız bağışlanacak, sonsuz nimetlerinin bulunduğu cennete girerek görülecektir. Bu dünyada ki kazanç ise başarı ve zaferdir.398 Allah bu ticareti, şu ayeti ile daha açık bir şekilde beyan etmektedir. “Allah, karşılık olarak cenneti verip müminlerden canlarını ve mallarını satın almıştır. Onlar Allah yolunda mücadele ederler, öldürürler ve öldürülürler...”399 Allah’ın kullarını ibadete ve cihada daveti ve teklifi vardır. Allah insanlara can ve mal vermiş ve onları geçici olarak faydalanma ve tasarruf etme izni de vermiştir. Bu suretle onlar kendilerinde ve mallarında ödünç alınmış bir hürriyet ve mülkiyet hakkıyla geçici olarak tasarruf ve faydalanmaya sahiptirler. Ancak bu nimetleri sadece kendi istek ve seçimleri doğrultusunda yaparlarsa fani maksatlar uğrunda harcayıp kaybedenlerden olacaklardır. Allah vergisi olan can ve mallarını kendileri için ve kendi mülkleri olmak üzere değil, hürriyetlerini güzel bir şekilde kullanarak tam bir rızayla Allah’a teslim ederler, Allah için ve Allah’ın emrinde Allah yolunda harcarlarsa Allah onları boşa çıkarmayacak ve kendilerini sonsuz nimetlerle ödüllendirecektir. Bir mümin Allah yolunda savaşır, Allah için canını feda eder ve o yolda malını bağışlarsa bu fiili boşa gitmeyecek 395 Saf, 61/10-11 Ebu’l A’lâ el- Mevdudi, Tefhmu-l Kur’ân, (Çev. Kurul), İnsan Yay., İstanbul, 1987, VI/61 397 M. Mahmut Hicazi, Furkan Tefsiri, (Terc. Mehmet Keskin), İlim Yay., İstanbul, (Tsz), VI/219 398 Mevdudi, Tefhmu-l Kur’ân, VI/259; Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, VII/294 396 76 ahirette ona karşılık cennet verilecek, her türlü sıkıntıdan uzak cennet nimetleri içinde yaşatılacaktır.400 Allah kendi yolunda harcanan en küçük bir emeği dahi karşılıksız bırakmazken, insan için en değerli varlığı olan canını ortaya koyması ve gerektiğinde bunu Allah için seve seve vermesi durumunda elbette ki mükâfatı farklı olacaktır. Çünkü bu, Allah yolunda her türlü mücadelenin temel mihenk taşıdır. Bütün gayret ve çabalar buna bağlıdır. b. Hedef Alınanlar Açısından Cihadın Çeşitleri 1. Nefisle cihad Dış âlemde Allah düşmanlarıyla yapılan cihad, kulun, Allah’ın zatı konusunda nefsiyle yaptığı cihadın bir uzantısı olduğundan nefis ile cihad, dış âlemdeki düşmanla cihaddan önde gelir ve ona temel teşkil eder. Zira kişi ilk olarak, emronulduğunu yapması ve yasaklananları bırakması için nefsiyle cihad etmez, Allah yolunda ona karşı savaşmazsa dış âlemdeki düşmanıyla cihad etmesi mümkün olamaz. İçindeki düşmanı, kendisini otoritesi altına almış, ona baskın gelmiş ve kendisi de o düşmana karşı cihad etmemiş, Allah yolunda onunla savaşmamış iken düşmanıyla cihad etme ve ondan intikam alma imkânını nasıl elde edebilir ki? Hatta böyle bir kişi nefsiyle cihadı yapmadıktan sonra düşmanıyla cihad yapamaz.401 “Allah yolunda gerektiği gibi cihad edin. O sizi seçti. Size dinde bir zorluk yüklemedi.”402 Gerektiği gibi cihad etmek; kulun, kalbini, dilini ve uzuvlarını Allah’a teslim etmesi, nefsiyle cihad etmesi ve böylece kendine ait, kendi başına buyruk değil, bütünüyle Allah’a ait ve Allah’la birlikte olması; vaadini yalanlamamak, emrine isyan etmemek ve yasakladıklarını yapmamak suretiyle şeytan ile cihad etmesidir.403 Allah “şüphesiz şeytan sizin apaçık bir düşmanınızdır. Öyleyse onu düşman edinin” 404 buyurmaktadır. Onu bir düşman edinme emri, - sanki o bıkmaz usanmaz ve alınıp verilen nefesler sayısınca kul ile savaştan geri durmaz bir düşman imişcesine- onunla cihad etme ve savaşma yolunda olanca çabayı sarfetmeye bir 399 Tevbe, 9/111 Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, IV/296-297 401 İbn-i Kayyım, a.g.e., III/20-21 402 Hac, 22/78 403 İbn-i Kayyım, a.g.e., III/23 400 77 tenbihtir.405 Çünkü “Müslüman cihada çıkmadan önce en büyük savaşı kendi nefsinde şeytana ve nefsi hevasına (dizginlenemeyen heveslerine), şehevi duygularına, bitmek bilmen ihtiraslarına, menfi yöndeki eğilimlerine; kişisel, ailesel, kabilesel ve ulusal çıkarlarına, kısaca İslâmi değerlerin dışında kalan tüm değerlere karşı en çetin savaşı başarı ile gerçekleştirmelidir”406 yoksa cihaddan beklenen netice elde edilemez. Tabi ki en güç olan cihad, nefis ve şeytana karşı yapılan cihaddır. Çünkü bunlar görünmeyen düşman olup, bunların hile ve tuzaklarını anlayarak tedbir almak zordur. Nefsine karşı cihadda başarılı olamayan bir kimse, kendisinde düşmanın karşısına çıkıp savaşacak güç ve cesareti bulamaz. Tebük Gazvesinden dönüşünde Ashab-ı kiramına, Hz. Peygamber, "Küçük cihaddan büyük cihada dönüyoruz. Sahabe, “büyük cihad nedir?” sorunca “nefis ile olan cihaddır”407 buyurmuştur: “Büyük ve hatta daha büyük cihad, nefsi kusurlarından arındırmak, nefis gemisini gaflet, ihmal ve kötülüğe eğilimlerinin dalgalı sularından kurtarmak ve O’nu hatırlama, ışık ve bilginin ilahi iksirini kabullenmeye hazırlanmak için deruni savaştır. Büyük cihad, Bir olanın tahtı önünde, yalnızca egolarını kurban etmeye hazır olan manevi savaşçılar tarafından yürütülür.”408 Yine başka bir hadiste “ Mücahid, nefsiyle cihad edendir”. Burada en büyük ordu ile gerçekleştirilen bir gazve "küçük cihad" olarak nitelendirilirken, nefis ve şeytanla olan, mücadeleye "büyük cihad" denilmiştir. İnsanın özüne yönelik olan bu manevi eğitim ve mücahede insanı önce kendi varlığında güçlü kılar, bundan sonra vahiy ve sünneti hakim kılmada gerekli güç ve enerjiyi kendisinde bulur. Nefis ile cihad dört türlüdür. Birincisi: Doğru yolu ve hak dini öğrenme konusunda cihad edip onu doğruyu ve güzeli kavramak üzere eğitmektir. İkincisi: Bu hak dini, doğruyu, güzeli öğrendikten ve kavradıktan sonra onun gereğince davranmak ve onları fiiliyata dökmektir. 404 Muhammed, 47/4 İbn-i Kayyım, a.g.e., III/21 406 Seyyid Kutup, Yoldaki İşaretler, (Çev. Abdi Keskinsoy), Pınar Yay., İstanbul, 2002, s.88 407 Aclûnî, Keşfü'l-Hafâ, I, 425; Bkz, Keşfü’l Hafa, 1/511; İhyâ-u Ulumi’d Din, 3/10; Razi, XXIII/72 408 Seyyid Hüseyin Nasr, İslam’ın Kalbi, (Çev. Ahmet Demirhan), Gelenek Yay., I.Baskı, İstanbul, 2002, s.157 405 78 Üçüncüsü: İnsanları bu dine çağırma ve bilmeyenlere onu öğretmek için nefis ile cihaddır. Bu yapılmazsa faydasız ilim konumuna düşer ki bu da kendisine hiçbir fayda vermez. Dördüncüsü: Allah’a davet etmenin zorluklarına ve halkın eziyetlerine karşı sabretme ve bütün bunlara Allah için tahammül gösterme konusunda nefis ile cihaddır.409 Nefis ile olan bu mücadeleyi gerçek manada başaran insan dünya ve ahiret mutluluğunu kazanarak dış fetihleri gerçekleştirme hususunda önündeki bütün iç engelleri kaldırmış olur. 2. Şeytana Karşı Cihad Nefis ve şeytan insanın manevi terakkisinde önemli iki büyük engeldir. Biri içten biri dıştan insanın ayağını kaydırmaya çalışırlar.410 Kur’ân-ı Kerim’in ifadesi ile şeytan, insanın en açık düşmanı411 olması ve Allah’a başkaldırmasıyla kıyamet gününe kadar insanların varoluş gayelerinden uzaklaştırarak onların kurtuluşuna engel olmak için Allah adına ant içmesi onun insanın açık bir düşmanı olduğunu göstermektedir.412 “ Şeytan, sizin için bir düşmandır. Siz de onu düşman edininiz. Şüphesiz o, kendine uyanları cehennem ashabından olmaya çağırır.”413 Şeytanın bu düşmanlığı Hz. Âdem’le başlar. Hz. Âdem’e secde etmemesi yüzünden İlahi rahmetten uzaklaştırılır. Bu yüzden Hz. Âdem’e ve nesline düşman kesilir ve onların Allah’a giden yollarına engel olmak için izin ister. İnsanların imtihan edilmesi ve kabiliyetlerinin tezahür etmesi için Allah izin verir.414 Şeytan şöyle der: “Sen beni azgınlığa mahkûm ettiğin için, ben de onları gözetlemek üzere Senin doğru yolunun üzerine pusu kurup oturacağım. Sonra onların önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından sokulacağım ve onlara vesvese vereceğim. Sen de onların ekserisini şükreden kullar bulmayacaksın.”415 Allah ise şöyle cevap verir: “ Alçak ve kovulmuş olarak çık oradan! Onlardan kim sana uyarsa, iyi bilin ki cehennemi sizlerle dolduracağım.”416 409 İbn-i Kayyım,a.g.e., III/24-25; Yaşar Nuri Öztürk, Din ve Fıtrat, Yeni Boyut Yay., İstanbul, 1990, s.249 410 Şadi Eren, Cihad ve Savaş, Yeni Asya Yay., İstanbul, 1996, s.67 411 Araf, 7/22; Yusuf, 12/5; Fatır, 35/6 412 Şevki Saka, Yabancılaşma Karşısında Kur’ân, Fecr Yay., Ankara, 1997, s.66 413 Fatır, 35/6 414 Eren, Cihad ve Savaş, s.68 415 Araf, 7/16-17 416 Araf, 7/18; Ayrıca bkz. İsra, 17/64; Sebe, 34/20-21 79 Şeytanın işi gücü yalan vaatlerde bulunmaktır.417 Zihinlere asılsız korkular atıp kötülükleri emretmek,418 Allah’a karşı insanlara bilmediklerini söyletmektir.419 İnsanların arasına kin ve düşmanlık tohumları atarak420 onları kötülüğe çağırmaktır. Bütün bunları vesveseleriyle yapan şeytan, vesveselerini daha çok, çirkin işleri güzel gösterme yolunda kullanır.421 Şeytanla cihad iki basamak halinde olur. Birincisi: Şeytanın kulun içine attığı iman konusunda kalbe kurt düşüren şüphe ve tereddütleri defetmek üzere yapılan cihaddır. İkincisi ise; kulun içine attığı bozuk iradeleri ve arzuları defetme konusunda şeytanla cihaddır. Birincisinin sonunda kesin inanç, gönül aydınlığı, ikincisinin sonucunda ise sabır oluşur. Başarı ise, sabır ile bozuk iradeleri ve arzuları, kesin inanç ile de şüphe ve tereddütleri yok etmekle kazanılır.422 3. Münafıklara Karşı Cihad Münafık, gerçekte iman etmediği halde, kendini mümin gösteren kimsedir. Bu yönüyle, münafıklık, bir inanç sahtekârlığıdır. İnanç ve eylem planında ise namertliktir.423 Münafık bukalemun gibidir; bulunduğu araziye göre renk değiştirir. Tünel şeklinde tüneller yapıp, istediğinden girip çıkarak, düşmanlarını aldatan Jerbua gibi hareket eder.424 Onun hareket alanı menfaatlerine bağlı; din, inanç anlayışına ise menfaat duygusu hâkimdir.425 Kur’ân-ı Kerîm’de münafıkların vasıflarından şöyle bahseder: “Onların kalplerinde bir hastalık vardır... Onlar için yalan söylemeleri sebebiyle elim bir azap vardır”,426 “onlara, yeryüzünde fesat çıkarmayın, denildiğinde, biz ıslahçılarız derler. Dikkat edin onlar bozguncuların ta kendileridirler. Lakin farkında değillerdir,”427 seviyesizdirler,428 ikiyüzlüdürler, kendilerinde şahsiyet zaafı vardır,429 manen sağır, dilsiz ve kördürler,430 417 Nisa, 4/10 Bakara, 2/268; Nur, 24/21 419 Bakara, 2/169 420 Maide, 5/91; Yazır, a.g.e., III/272 421 Enam, 6/43; Enfal, 8/48; Nahl, 16/63; Neml, 27/24; Ankebut, 29/38; Bkz. Hatip, Cihad, s.197; Muhammed Ali es- Sabuni, Muhtasar’u Tefsir’i İbn-i Kesir, Daru’l Kalem, Beyrut, (Tsz), I/578 422 İbn-i Kayyım, a.g.e., III/25; Öztürk, Din ve Fıtrat, s.249 423 Sadık Kılıç, Kur’ân’a Göre Nifak, Furkan Yay., İstanbul, 1982, s.27 424 İbn-i Manzur, ‘n-f-k’, md 425 Kılıç,a.g.e., s.54 426 Bakara, 2/10 427 Bakara, 2/11-12 428 Bakara, 2/13 429 Bakara, 2/14 418 80 korkaktırlar,431 yalan yere yemin etmekten kaçınmazlar.432 Bu vasıflarla nitelenen münafıklara karşı mücadele hususunda Allah şöyle buyuruyor: “Kâfirlerle ve münafıklarla cihad et!”433 Ayette kastedilen cihad savaş anlamında değildir. Çünkü Hz. Peygamber münafıklara kılıç çekmemiştir. Münafıklara gizli kâfir olmaları itibariyle açık kâfirler gibi çarpışma ve vuruşma şeklinde cihad kastedilmemektedir. Onlara karşı cihad, delil getirme, ikna ve ilzama çalışma,434 el ve lisan ile mücadele435 şeklinde olmuştur. 4. Kötülüklere Karşı Cihad İslam literatüründe “emr-i bi-l ma'ruf nehy-i ani'l-münker” diye ifadesini bulan “iyiliği emretme, kötülüklerden sakındırma” Allah’ın emirlerinin ilk sıralarında yer alır. Ma’ruf, ‘arafe’ fiilinden türemiştir ve ma’rifet ve irfan kelimeleriyle yakından ilgilidir. Ma’firet ve irfan, bir şeyi derinden derine düşünerek idrak etmek, anlamak olduğuna göre, ‘ma’ruf’; derinden derine düşünülerek idrak edilen, özellikleri bilinen, yakından tanınan şeye denir. Ma’ruf, güzel ve iyi olduğu din ve akıl tarafından bilinip tanınan her türlü fiil, söz ve davranıştır. Münker ise, salim akıl ve dinin yasakladığı şey demektir. Başka bir ifadeyle, Kur’ân-ı Kerîm ve sünnete uygun düşen şey ma’ruf, Allah’ın razı olmadığı, haram ve günah kılmış olduğu ve vücuda gelmesini menettiği şey de münkerdir.436 Kur’ân-ı Kerîm’de, emr-i bi-l ma'ruf nehy-i ani'l-münker’i emreden bir çok ayet vardır.437 Allah, “içinizden öyle bir topluluk bulunsun ki, onlar insanları hayra çağırsın, iyiliği tavsiye edip kötülükten sakındırsın. İşte onlar kurtuluş bulacak olanlardır”438 buyurmaktadır. Bu ayet göstermektedir ki, emr-i bi-l ma'ruf nehy-i ani'l-münker bütün Müslümanların yapması gereken bir farzdır. İslam âlimleri eğer bu farzı ümmet içinden bir grup yaptığı takdirde diğerlerinden sorumluluğun kalkacağı, ancak hiç kimsenin 430 yapmaması halinde bütün Bakara, 2/18 Münafıkun, 63/4 432 Münafıkun, 63/1-2 433 Tevbe, 9/73; Tahrim, 66/9 434 Yazır, a.g.e., IV/274; Eren, Cihad ve Savaş, s.136 435 Hatip, Cihad, s.211; İbn-i Kayyım,a.g.e.,III/25 436 Ragıb, a.g.e., s.560-561; Yazır, a.g.e., II/366; Sabuni, Muhtasar, .I/306; Hüseyin Kazım Kadri, 20. Asırda İslamiyet, Pınar Yay., İstanbul, 1992, s.193; Karaman, Günün Meseleleri, s.619 437 Al-i İmran, 3/104,114; A’raf, 7/157,199; Tevbe, 9/71,112; Hac, 22/41; Lokman, 31/17; Maide, 5/79, 438 Al-i İmran, 3/104 431 81 Müslümanların 439 belirtmişlerdir. bu durum karşısında sorumlu ve günahkâr olacağını Emr-i bi-l ma'ruf nehy-i ani'l-münker’ i uygulama hususunda farklı görüşler440 olsa da Hz. Peygamber’in şu hadisi bize yol göstermektedir. “sizden bir kimse bir kötülük gördüğü zaman, gücünün yettiği şekilde, onu eliyle düzeltsin; buna gücü yetmezse diliyle tariz ve ihtarda bulunsun; bu da elinden gelmezse kalbiyle buğzetsin; fakat bu, imanın en zayıf derecesidir ve bunun gerisinde imandan hiçbir şey yoktur.”441 “Bundan anlaşılıyor ki, Hz. Peygamber’in tercihen istediği şey, kötülüğün fiilen düzeltilmesidir ve bu İman ve İslam’ın en yüksek derecesidir.”442 Emr-i bi-l ma'ruf nehy-i ani'l-münker, faaliyetinin, davet, tebliğ, cihad, tavsiye ve nasihat gibi dini görevlerle çok yakın ve sıkı bir ilişkisi vardır.443 Dünyada iyi ve kötünün devam ettiği sürece, emr-i bi-l ma'ruf nehy-i ani'l-münker de Müslümanların üzerinde devamlı sorumlu oldukları bir görev olarak kalacaktır ki bu da sürekli ve kesintisiz olarak kötülüklerle mücadele edilmesi anlamına gelmektedir. Yani kötülüklerle cihad hayat boyu devam edecektir. Emr-i bi-l ma'ruf nehy-i ani'l-münker, İslam toplumunda kurumsallaşarak hisbe adı altında faaliyet göstermiştir. Kur’ân-ı Kerîm’de bahsedilen emr-i bi-l ma'ruf nehy-i ani'l-münker444 prensibinden hareketle ortaya konulan ve “dinin emir ve yasaklarına nezaret etmek” bir bakıma “ictimai kontrol”ün İslam’a has olan kısmı445 da diyebileceğimiz hisbe, tarih boyunca üzerinde hassasiyetle durulmuş, üzerinde uzun araştırmalar yapılarak teorik ve pratik yönleri ortaya konulmuştur.446 439 Yazır, a.g.e., II/366 Kadri, a.g.e., s.196 441 Müslim, İman, 49; Tirmizi, Fiten, 2172; Mace, Fiten, 4013; Sabuni, Muhtasar, s.306 442 Kadri, a.g.e., 196 443 Ece, a.g.e., s.130 444 Al-i İmran, 3/103, 109,113; Tevbe, 9/72 445 Karaman, Günün Meseleleri, s.615 446 Bkz. Ebu Bekr el- Hallal Ahmet b. Muhammed b. Harun, el- Emr bi’l- Mar’ruf ve’n- Nehy ani’lMünker, Daru’l- Kutubi’l- İlmiyye, Beyrut, 1986; Abdurrahman b. Nasır Şeyzeri, Nihayetü’r- Rütbe fi Talebi’l Hisbe, Kahire, 1946; Muhammed b. Dıyaiddin İbnu’l Uhuvve, Me’alimu’l Kurbe fi Talebi’l, Hisbe, Cambridge, 1937; Yusuf Ziya Kavakçı, Hisbe Teşkilatı, Ankara, 1975; Ziya Kazıcı, Osmanlılarda İhtisab Müessesi, İstanbul, 1987; Ebu’l Abbas Ahmed b. Şihabiddin Abdulhalim b. Mecdiddin Ebi’l – Berekat Abdisselam b.Teymiyye, el_Hisbe fi’l İslam, Yayınlayan, Muhammed Zuhri en-Neccar, Riyad, 1980 440 82 5. Dış Düşmanlara ve Kâfirlere Karşı Cihad Cihad, İslam’ı düşmanlarına karşı savunmak için yapılır. Allah’ın adını yüceltmek için en güzel şekilde ve güzel bir öğütle, ilim ve hikmetle tanıtmak, insanların Müslüman olmalarına engel olan şeyleri kaldırmak ve yeryüzünde fitne ve fesadı yok etmek için yapılır. İslam tarihine baktığımızda sabır ve hicret dönemlerini takip eden ve onların tamamlayıcısı durumunda olan üçüncü safhayı dış düşmanlarla cihad olarak görürüz. Gücün, kuvvetin olmadığı bir dönemde böyle bir işe girmek işin başında ezilmekten başka bir sonuç vermez. Mekke döneminde uygulanan stratejide bunun açık bir delilidir. Çünkü bu dönemde maddi imkânları kısıtlı olan Müslümanların tek dayanakları sabırdı. Dış düşmanlarla cihada hicretten sonra izin verilmesindeki maksat budur. Hicretten sonra maddi imkânlara kavuşan Müslümanlara cihad izni veren Hac Süresi’nin bir kısım ayetleri Mekke’de nazil olmuş olsa da, diğer bir kısım ayetleri Medine’de nazil olmuştur. Mekki ve Medeni ayetlerde müfessirler ihtilaf etse de cihada izin veren ayet447 Medine’de hicretten sonra nazil olmuştur.448 Fiili olarak cihadın emredilmesi elbette ki tedrici bir mahiyette olmuştur. İlk olarak, “kâfirlere boyun eğme ve bu Kur’ân ile onlarla büyük bir cihad et”449 buyurularak Hz. Peygamber’den, inanmayanlara karşı Kur’ân’ın, İslam’ın güzelliklerini anlatarak onlarla mücadele etmesini, onlara boyun eğmemesini ve sabretmesini istemektedir. İkinci merhalede, Mekke döneminde izin verilmeyen düşmana kuvvetle karşı koyma450 yani savunma izni bu merhalede verildi. Şöyle ki: “Kendileriyle savaş edilenlere, zulmedilmeleri sebebiyle savaşmalarına izin verilmiştir. Allah şüphesiz onlara yardım etmeye Kaadirdir.”451 Bazı tefsircilere göre bu cihada (harp – kıtal) izin veren ayettir.452 Bazılarına göre ise Bakara Süresi 190. ve 216. ayetler ile kıtal farz kılındı. Üçüncü merhalede ise, ahdi bozmak, hıyanet, arkadan vurma teşebbüsü, düşmanlarla anlaşmak gibi savaşa suç teşkil eden sebeplerden dolayı bunları yapanlara karşı mücadele etmek.453 Son merhalede ise, 447 Hac, 22/39-40 Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili,V/307 449 Furkan, 25/52 450 İbn-i Kayyım,a.g.e., III/106 451 Hac, 22/39 452 Sabuni, Muhtasar, II/546 453 Tahrim, 66/9 448 83 bütün saldırgan müşriklere karşı savaşılmasını emreden ayetler gelmiştir.454 Allah, dinini din olarak tanımayarak o dine ve o dine iman edenlere saldırıda bulunanlara karşı savaşılması gerektiğini emrediyor. Allah, müminlere, karşılarında duran ve devamlı kendilerine zulmeden açık düşmanlarına karşı mücadele izni veriyor.455 Hz. Peygamber ise, "müşriklere karşı mallarınızla, canlarınızla ve dillerinizle cihad edin"456 buyurarak cihadın nasıl yapılması gerektiğini gösteriyor. Cihad farz kılınmadan önce başvurulan sabır ve hicret safhaları, düşmana karşı koymada İslam’ın ortaya koyduğu aynı dinamikte prensiplerdir. Bunlar birbirine zıt değil birbirini tamamlayan unsurlardır. Şartlara göre değişik görüntülerde karşımıza çıkan, İslam’ın, tehdide karşı kendisini muhafaza ve hedeflerine ulaşmada başvurduğu bu dinamik prensipler şartlara göre sabır, hicret ve savaş şekline bürünmektedir.457 Savaş, hayatta şartlar oluşunca kaçınılmaz, yeri gelince insanın hayatta kalabilmesinin de olmazsa olmaz bir nedeni olabiliyor. Onun için Allah’ın hoşunuza gitmese de savaş size farz kılındı458 buyurmasının hikmeti de bu olsa gerekir. G. CİHAD - DİNE DAVET İLİŞKİSİ Cihadın, sosyal hayatta en dikkat çekici görünümlerinden birisi hatta en başta geleni tebliğdir. Tebliğ, fıtrat dini olan İslam’ın tanıtılması ve yayılması faaliyetidir.459 Sosyal bir faaliyet olan tebliğ iki yönlü etkileşim sürecini içerir. Bir yönü, davet edenleri; diğer yönü ise, davet edilenleri ilgilendirmektedir. Davetçiler açısından, muhataplara asla zorlama yapılmaz ve dine davet her zaman tebliğle sınırlıdır. Tebliğ ise, ikna yöntemiyle yapılır. Davet edilenler açısından ise, inanç daima bireysel ve özgür bir tercihtir, vicdani bir meseledir, kul ile Allah arasındadır. Dolayısıyla kabul etmeme sorumluluğu uhrevi boyutuyla kişilere aittir.460 Cihada dini tebliğ noktasından yaklaştığımızda onun kılıçla insanları dine sokmak manasına gelmediğini görürüz. Rabbin rızasını, hâkimiyetini, fertleri İslâm’a kazandırmayı, 454 Tevbe, 9/29 Ece, Cihad Bilici, s.74-78 456 Ebu Dâvud, Cihâd, 18; Nesâî, Cihâd 1 457 Hatip, Cihad, s.232 458 Bakara, 2/216 459 Öztürk, Din ve Fıtrat, s.257 455 84 İslâm’ın fert ve cemiyet bazında anlaşılması için meşru olan her türlü yolu kullanmaktır.461 Davet zorla yapılacak bir faaliyet değildir. Çünkü onun özünde insanların gönlüne hitap etme ve gönüllerine girme vardır. Kalben istenmeyen ve inanılmayan hiçbir şeye bağlanma netice vermez. Onun için Allah, tebliğ konusunda devamlı Peygamberlerini uyarmış ve onlara adeta tebliğin ruhunu öğretmiştir. Bu noktada Kur’ân perspektifinden tebliğe baktığımızda peygamberlerin görevlerinin sadece tebliğ olduğunu, icbar ve ikrah yetki ve güçlerinin olmadığını görürüz.462 Vahye muhatap olan toplum vahye icabet edip etmeme konusunda serbesttir.463 Bu serbestlik içerisinde yapmış oldukları batıl tercihlerden dolayı peygamberler sorumlu değillerdir.464 Çünkü Kur’ân’ın ifadesi ile peygamberler sağır, ölü ve hakkı görmemek için kör gibi davranan zihniyetleri ilahi rahmete sevk edemezler.465 Fakat peygamberler, kavimlerini hidayete erdirmek için her türlü metodu kullanmaya çalışırlar.466 Tebliğ aksiyonunun yanında nasihatte bulunup öğüt vermeye gayret ederler.467 Hakkı hatırlatıp kalplerini yumuşatmaya çalışırlar.468 Bütün bu çalışmalarının sonunda inkârlarında ısrar edenlerden yüz çevirirler.469 Peygamberler bu kötü tablo karşısında ilahi otorite tarafından teselli edilirler.470 Örneğin; Hz. Peygamber’in insanların küfürde ısrarları karşısındaki üzüntüsünden dolayı Allah, “onlar iman etmiyorlar diye kendini harap etme”471 buyurarak onun vazifesinin sadece tebliğ olduğunu belirterek Peygamber’ine teselli vermektedir. Davette sertliğin hiçbir zaman faydası olmadığı gibi pek çok zararları da bulunmaktadır. Sertlik, toplumu çeşitli fırkalara bölerek anarşinin doğmasına ortam hazırlayacak, hikmet ve güzel öğüt yerini kaba kuvvete bırakacak ve sonuçta davetçiler anarşist ve terörist ilan edilerek toplumdan soyutlanacaklardır. Böyle bir 460 Ahmet Güneş, “Dini İnanç Özgürlüğünün Kriterlerine Dair Bir Deneme”, EKEV Akademi Dergisi, 2004, yıl.8, sy.18, s.135 461 Nihat Hatipoğlu, Davetin İlkeleri, Mesaj Yay., Ankara, 1991, s.87 462 Maide, 5/92,99; Nisa, 4/84; Al-i İmrân, 3/20,40; Yunus, 10/40,41,82; Kehf, 18/6; Enbiya, 21/109; Nur, 24/54; Ankebut, 29/18; AhKâf, 46/22; Cin, 72/23 463 Yunus, 10/108; Al-i İmrân,3/20 464 Nur, 24/54; Zümer, 39/41; Şura, 42/6, 48; Yunus, 10/41 465 Şuara, 26/3,4; Neml, 27/81,82; Rum, 30/57,58; Fâtır, 35/22; Zümer, 39/19; Zuhruf, 43/40; Nahl, 16/37; Münâfıkun, 63/6; Yunus, 10/42,43 466 Hud, 11/32; Nuh, 71/8,9 467 Nisa, 4/63; Hud, 11/46; Sebe, 34/46 468 Kâf, 5/45; Zariyat, 51/55; Tur, 52/29; A’la, 87/9; Gaşiye, 88/21, 469 Nisa, 4/63; En’âm, 6/68,106 470 Yasin Pişgin, İnsan ve Peygamber Olarak Hz. Muhammed, İlâhiyât, Ankara, 2002, s.154-155 471 Fâtır, 35/8 85 ortamda İslâm’a uygun olmayan her türlü fikir ve düşünce yayılmaya başlayacaktır ki bütün bunlardan sonra İslâm’ın yayılışı yavaşlayacak ve yine bundan zarar gören de din olacaktır.472 Onun içindir ki İslâm, dine girmede, katiyetle ikrahı bir vesile olarak görmemektedir. Müslümanlar nazarında imtihan alanı olan bu dünyada ikrah ve icbar, imtihanı iptal edici, ihtiyarı ortadan kaldırıcıdır. Kişinin ihtiyarının söz konusu olmadığı ve kılıç parıltıları karşısında tevhidi ikrar etmesi katiyetle makbul ve geçerli değildir.473 “Hz. Peygamber kendi hayatı ve yaşam sistemi ile kitabın açılımını yaparak nebevi öğreti ile insanların hayatlarını Allah’ın rıza standardında yapılandırır. Ve onlara bilmediklerini öğretir. Bu öğretim faaliyetlerini sürdürürken bu aksiyonu amatörlükten kurtarmak için profesyonel olarak eğitim ve öğretim işi ile ilgilenecek, ashâb-ı suffe gibi profesyonel öğrenim kadroları da kurmuştur.”474 Eğer Müslümanlar da modern dünyaya İslâm’ı tanıtmak istiyorlarsa peygamberin ortaya koymuş olduğu bu yöntem ve hayatın her anında cihad ruhunu ortaya çıkararak insanların inandıkları yanlış şeylerin yerine doğrusunu koyarak, durmaksızın çaba sarf etmelidir. Bu noktada İslâm’ı ve İslâm müesseselerini bütün insanlığa tanıtacak olan sadece Müslümanların hareketleri ve samimi gayretleridir.475 Mekke döneminde cihada izin verilmemişti.476 Çünkü bu devre belli şartlar altında belirli bir cemiyet hayatı için eğitme ve hazırlama devresiydi. Gurur, kibir ve şereflerine düşkün bir toplumda barış yoluyla davet daha kolay ve daha tesirli olurdu. Allah önceleri Müslümanlara eza ve cefa eden müşriklerden birçoğunun daha sonra İslâm’ın halis askerlerinden ve kumandanlarından olacaklarını pek âlâ biliyordu. Ve bu dönemde Müslümanların sayısı azdı, kendilerine zulüm edilen insanlara Arap kabileleri yardım etmeyi bütün güçlerini feda edecek kadar severlerdi.477 Böyle bir ortamda cihadın savaş boyutunun aktif bir şekilde uygulanmamasında tabi ki dini tebliğ açısından birçok faydaları bulunmaktadır. Kuşkusuz herhangi bir şeyle kayıtlı olmayan cihâd emri, hicretten sonra gelmiştir. Delillerle cihâd etme Mekke’de iken: 472 Hatipoğlu, a.g.e., 96 Önkal, a.g.e., s.187 474 Pişgin, a.g.e., s.165 475 Pickthall, a.g.e., s.73-74 476 Kutup, Fi- Zilâl, II/714; İbn-i Kayyım, a.g.e., III/106 477 Kutup, Fi- Zilâl, II/714-715 473 86 “Kâfirlere uyma onlara Kur’ânla büyük bir cihâd aç” ayetiyle478 emredilmiştir. Hatta müşriklerin düşmanlıklarını açığa vurup inananlara her türlü zorluklar çıkarmalarına karşın Allah, müminlere bu durum karşısında direnmelerini, sabretmelerini, ellerini savaştan çekmelerini,479 kötülüğü iyilikle karşılamalarını,480 zorlamaya başvurmaksızın481 tebliğ faaliyetlerini hikmetle, güzel öğütle ve iyi bir tartışma yöntemiyle482 sürdürmelerini istedi.483 Bu dönemdeki cihâd, tebliğ yapma ve delille karşı koyma ile yapılıyordu.484 Zaten Mekke döneminde cihaddan bahseden dört ayette485 de kelime anlamında yani din uğrunda çaba sarfetmek, gayret göstermek, mücadele etmek486 anlamında kullanıp cihadın nasıl yapılacağını göstermekteydi. Müslümanların savaş yapmalarına izin veren ayetler ise, Medine’de nazil olmuştur.487 Böylece davetin cihâdla birleştiği görülür. Yani cihadın kılıçla, fiili güçle yapıldığı kısmına sıra gelmiştir. Ancak Medine döneminde de davet, hikmet ve güzel öğüt esaslarına göre yapılmaya devam edilmiştir. Asla davet üslubunda bir değişme olmamıştır. Savaşın meşru kılınmasıyla sertleşme ve katılaşma söz konusu değildir. Çünkü savaş insanları zorla dine sokmak için bir cebir ve ikrah vasıtası değil, aksine zorla insanların dinlerini değiştirmeye ve iradelerine baskı yapmaya çalışanlara karşı engel olma vasıtasıdır. Daveti, emr-i bi-l ma'ruf nehy-i ani'l-münker’i, yapmada metodoloji çok önemlidir. İyiliği emretme ve kötülüklerden sakındırma işini üstlenen insan, iyi ile kötüyü ayırt edebilecek seviyede bilgisi olmalı, anlatmak istediği şeyleri yumuşak bir uslüple katı davranmadan tatlı bir dille ifade etmeli ve yumuşaklığın neticesinin faydalı olacağını aklından çıkarmamalıdır. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v), “ yumuşaklığın süslemediği; sertliğin lekelemediği bir şey yoktur.”488 “Allah yumuşaktır, her işte yumuşaklığı sever, sertliğe vermediğini yumuşaklığa verir”489 478 Furkan, 25/52 Nisa, 4/77 480 Fussilet, 41/34 481 Beled, 90/22; Taha, 22/2; Bakara, 2/256 482 İbrahim, 14/25 483 Güler, Kur’ân’da Cihad’ın Teoloji- Politiği, s.79 484 İbn-i Kayyım, a.g.e., c.III, s.106 485 Furkan, 25/52; Lokman, 31/15; Ankebut, 29/6-69 486 İsfahani, a.g.e., s.208 487 Bkz. Bakara, 2/190-194, 216-217, 244, 246; Al-i İmrân,3/125,165,195; Nisa, 4/71-78, 84; Enfâl, 8/5-8, 39-40; Tevbe, 936; Ahzâb, 33/20, 25; Muhammed, 47/4, 20, 31; Fetih, 48//28 488 Müslim, Birr, 78; Ebu Davud, Edeb, 10 489 Müslim, Birr, 77; Ebu Davud, Edeb, 10 479 87 buyurarak yumuşaklığın önemine dikkat çekmektedir. Davetçi, davetini yaparken iyiliği emretme, kötülüklerden sakındırmada elbette ki karşısına sıkıntı ve zorluklar çıkacaktır ve bu sıkıntılar yeri geldiğinde kaçınılmaz olacaktır. Gerçek davetçi, karşısına çıkan bu problemlere karşı anlayışla ve sabırla tahammül etmesini de bilmelidir.490 Peki, davet etmenin zorunluluğu nerden kaynaklanmaktadır? Davetin üzerimize zorunluluğu bizzat ilahi otorite tarafından yani Allah’tan gelmektedir. Çünkü Allah “sizden iyiye çağıran, doğruluğu emreden ve fenalıklardan meneden bir cemaat olsun...”491 buyurmaktadır. Buna göre davet Müslümanların üzerine kifai vaciptir. a. Davet Yaparken Dikkat Edilmesi Gereken Prensipler492 Bu prensipleri vermekteki amacımız, davetin yerine göre cihadla özdeşleştiği hususlarda dine davet eden yani cihad eden kişilerin nasıl olmaları ve nelere dikkat etmeleri gerektiği hususunu vererek cihadın hiçbir zaman bir zorlama aracı olarak görülmeyeceğini de ortaya koymaktır. 1. Sözü Güzellikle ve Yumuşak Söylemek “ Sen insanları Allah yoluna hikmetle, güzel ve makul öğütlerle davet et, gerektiği zaman da onlarla en güzel tarzda mücadele et...”493 “Bu ayet İslâm tebliğinin esas metodunu tesbit etmektedir. İnsanlar başlıca üç kısımdır. Birinci kısım, aklını kullanmasını bilenler olup bunlara gerçeği anlatmak hikmetle, delilleri bildirmekle olur. İkinci kısım daha geniş kitle olup bunlar akli delillerden çok, selim fıtratlarını koruyan fayda ve zararını düşünen kimselerdir. Bu gruba güzel öğüt vererek, hakka uymakla sağlayacağı faydaları, uymamakla maruz kalacakları zararları anlatmak gerekir. Bu ikisinden anlamayıp muhalif olan kâfirlere de, şartlara göre tartışmanın en verimli şekli ile gerçeği anlatıp savunmak gerekir.”494 Davette münakaşadan müspet bir netice elde 490 İbn Teymiyye, Bir İslam Kurumu Olarak HİSBE, (Çev. Vecdi Akyüz), İnsan Yay., İstanbul, 1989, s.121-122 491 Al-i İmrân, 3/104 492 İrşad, Davet, Tebliğ Metodları Hak. Ayrıntılı bilgi için “1.Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri” ne bkz. 493 Nahl, 16/12;, Ayrıca şu ayetlere bkz. İsra, 17/53; Taha, 20/43-44; Fussilet, 41/34; Al-i İmrân, 3/159; Meryem, 1941,47; Mü’minun, 23/96 494 Suat Yıldırım, Kur’ân- ı Hakim’in Açıklamalı Meali, Işık Yay., İstanbul, 1423/2003, s.372 88 etmek oldukça zor bir iştir. Karşılıklı bir takım fikirlerin çatışması sonucu genellikle dargınlık ve yorgunluktan başka bir şey çıkmaz. Bunun için Kur’ân, makul bir delil ileri sürmeden, bilgisizce ve boş iddialarla yapılan mücadele şeklini reddetmiştir.495 Zira münakaşada konuşan, haktan ziyade enaniyet ve benliklerdir. Böyle bir ortamda konuşmak hak adına şeytana teslim edilmiş olmaktan farklı değildir. Konuştuğumuz ve konuşacaklarımız ne denli ikna edici ve edebi olursa olsun, muhatabımıza zerre kadar tesiri olmayacak ve anlattıklarımız hüsn-ü kabul görmeyecektir. Öğütle kalplere girildiği zaman, kalpleri yumuşatır. Duygulara inildiğinde duyguları harekete geçirir ve nefsin isteklerine hitap edildiği zaman hızını keser.496 Davet ederken güzel bir öğütle davet etmek lazımdır. Sakin ve yumuşak olarak kalblere sızmak gerekir, tatlılıkla duyguların derinliklerine inilmeli ve asla zorlamaya ve gereksiz sıkmalara başvurulmamalıdır. Tatlı dil, güzel öğüt çoğu zaman kalblerin hidayetine vesile olur, nefret besleyen gönülleri ferahlatır.497 Ancak davet üslubundaki bu yumuşaklık ve müsahama, hiçbir zaman davetin konusu olan iman, ibadet, ahlâk ve muamelat gibi ana konuların yumuşatılması, hafifletilmesi ve muhatabın arzularına göre değiştirilmesi değildir. Yumuşaklık ve müsahama davetin konusunda değil bu konuları anlatırken kullanılan metod ve sunuş biçimindedir.498 2. Davette Ayırım Yapmaktan Sakınmak Dine davet edilmek her insanın hakkıdır. Davetçi karşısındaki insanların sosyal durumlarına göre farklı ve imtiyazlı bir tavır takınmadan davetini yapmalıdır. İslâm, nesep, mal, mülk ve makama dayanan üstünlük anlayışını kaldırmış ve onun yerine takvaya dayanan üstünlük anlayışını getirmiştir. “...Şunu unutmayın ki Allah’ın nazarında en değerli, en üstün olanınız, takvada en ileri olandır...”499 Bu hususta Abdullah ibn-i Mektum hadisesi bizlere güzel bir örnek teşkil etmektedir.500 Hz. Peygamberin Abdullah ibn-i Mektum’a davranışı farklı şekilde yorumlara sebep olmuştur. Fakat çıkarılması gereken sonuç, insanların makam ve şöhretlerine, zenginlik ve fakirliklerine göre farklı bir muameleye tutulamayacağı peygambere 495 Saka, Kur’ân-ı Kerim’in Davet Metodu, s.182 Muhammed el- Muhtar es- Selami, “İrşad ve Allah Yoluna Çağrı”, 1.Din Şurası- Tebliğ ve Müzakereleri- 1-5 Kasım 1993, ( Çev. Ali Serter), s.102-111, DİB. Yay., Ankara, 1995, s.110 497 Kutup, Fi- Zilâl, IV/2202 498 Saka, Kur’ân-ı Kerim’in Davet Metodu, s.31 499 Hucurat, 49/13 496 89 hatırlatılmış, herkesin bir tarağın dişleri gibi müsavi olduğu, kimsenin kimseye bir üstünlüğünün bulunmadığı belirtilmiştir.501 Bu ayetlerde insanları hakka davet edenler için önemli notlara işaret etmektedir. Şöyle ki, kim olursa olsun davetten faydalanması sağlanmalıdır. İştiyakla gelene değer verip anlatmalı, usulüne uygun hikmet ve güzel öğütle yapılan davetlere rağmen kaskatı durup hidayetten ısrarla uzak durmaya çalışanların peşinden koşmaya da gerek yoktur.502 3. Daveti İnandırıcı Delililerle Yapmak Muhatabın seviyesine inilmeli ve anlattığı mevzuyu inandırıcı delillerle anlatmalı ki karşıdaki insan tarafından kabul görsün. Delilsiz, kuru bir anlatım hiçbir zaman neticeye vardırmaz. Bu konuda Kur’ân’ın üslubu iyi analiz edilmelidir. Bu hususta davetçiye düstur olacak ve Kur’ân’ın muhataplarına nasıl davranılacağına örnek teşkil edecek pek çok ayet bulunmaktadır.503 4. Davet Edilen Muhatabı Tanımak Tebliğ insanı, muhatabın durumunu yakından takip etmeli ve onun hatalarına karşı anlayışla davranmalıdır. Mü’mine karşı gösterilecek anlayış, mürüvvet; küfür ve ilhad ehline karşı gösterilecek anlayış ise, basiret, kiyaset ve dirayet şeklinde olmalıdır. O bunları kullanarak muhatabın gönlüne ve mantığına girerek, anlatmak istediği meseleleri bir taraftan sevdirip, bir taraftan kabul ettirebilmelidir. Davetçi muhatabın seviyesini iyi tetkik etmeli ve onları nefret ettirici ve kaçırıcı tutum ve davranışlardan oldukça sakınmalıdır ki ulaşmak istediği neticeye varabilsin. 5. Anlaşılır Bir Dil Kullanmak Bu husus da muhatabın seviyesine inilmesiyle alakalı bir husustur. Muhatabın anlayacağı ve konuştuğu dilin kullanılması elbette ki davette olmazsa olmaz bir ilkedir. İnsanların konuşmadığı veya anlamadığı dilin kullanılması elbette ki istenilen şeylerin olmasına engel olacaktır. Kur’ân’ın 500 indirildiği toplumun Bkz. Abese, 80/1-10; ibn-i Kesir (H.800- 884), Tefsiru’l- Kur’ân’ı-l Azim, Kahraman Yay., İstanbul, 1992, VIII/342 501 ibn-i Kesir, a.g.e., VIII/342 502 Yıldırım, Suat, a.g.e., s.822 503 Bkz. Kaf, 50/6-9; Beled, 90/,8-10; Yasin, 36/78-81 90 diliyle indirilmesi,504 davetçinin dine davet ederken insanların anladığı dille konuşması gerektiğini bize gösteriyor. Davette uygun metodlar kadar hatta ondan daha önemlisi davet eden davetçinin davete ehil olmasıdır. Tebliğ insanında, bulunması gereken -olmazsa olmaz- bazı vasıflar vardır. Bunlar anlattıklarında etkili olması için gerekli unsurlardır. Bunlar: a. Sağlam bir inanç sahibi olmak505 b. Bilgili olmak.506 “Öyle olmasaydı, Kur’ân’ı düşünmeleri gerekmez miydi? Yoksa kalplerinin üzerinde üst üste kilitler mi var?”507 Kalplerin kilitleri vardır. Davetçinin görevi, bu kilitlerin anahtarlarına sahip olmak ve davetine icabet edilmesini sağlamak için, kalplere nerden girileceğini bilmesi508 ve o anahtarla kalplerine girip oraya gerçek imanı yerleştirmesini bilmesi gerekir. c. Örnek bir yaşayış ve ahlâk sahibi olmak ‘İslam davetçisinin en büyük görevi, karşı tarafa, kendini suçlayacak hiçbir açık gedik bırakmayacak şekilde çağrısını net bir üslupla ortaya koymasıdır. Hatta onu suçlamak için ısrarla üzerine gidecek olsalar dahi, davet ettiği ve uğrunda canını vermekte şeref duyduğu düşünceden başka bir şeyle suçlayamayacakları’509 kadar da yaşantısı tertemiz olmalıdır. d. Doğru olmak510 e. Sabırlı olmak.511 Müminin manevi gücü sabırla tamamlanır. Allah yolunda cihad salt savaşa atılmak olmadığı gibi, zorluk anında cesaret göstermek ve savaşta ön saflara atılmak da değildir. O kesintisiz süren bir mücadele ve ömrü kuşatan sürekli bir cihaddır. Mal ve canı feda etmeyi gerektiren ancak sabır gösterenlerin yapabileceği bir fedakârlıktır. 504 Nahl, 16/103; Taha, 20/113; Şu’ara, 26/198-199; Yusuf, 12/2; Zümer, 39/28; Zuhruf, 43/1; Duhan, 44/58-59, 505 Saka, Kur’ân-ı Kerim’in Davet Metodu, s.46; Secde, 32/18-20; Zümer, 39/11-13; En’am, 6/56 506 Saka, a.g.e., s.51; Tevbe, 9/122; Mücadele, 22/11; Fatır, 35/28; M.Zeki Karakaya, “İrşad Hizmetini Üstleneceklerde Aranan Nitelikler” 1. Din Şurası, s.206; Özlen, Mehmet, “İrşad Hizmetini Üstleneceklerde Aranan Nitelikler” 1. Din Şurası, s.213 507 Muhammed, 47/24 508 Münir Muhammed Gadban, Nebevi Hareket Metodu, (Çev. Tarık Akarsu), Nehir Yay., İstanbul, 1998, s.34 509 Cevdet Said, İslami Mücadelede Şiddet Sorunu, ( Çev. Halil İbrahim Kaçar), Pınar Yay., İstanbul, 1995, s.44 510 Saka, a.g.e., s.54; Hud, 11/112; Maide, 5/119 511 Peygamberlerin tebliğlerinde gösterdikleri sabır ve tahammülleri için ilgili ayetlere bkz. İbrahim, 14/9-14; Yunus, 10/71; Mü’min, 40/23-27 91 Sabır, müminin nefsini terbiye ve davet sürecinin de vazgeçilmez bir öğesidir.512 Hz. Muhammed, tebliğ vazifesini her türlü şartlar altında yerine getirmiş, müşriklerin kahredici işkenceleri ve alayları, hatta en yakınlarının şuursuzca karşı çıkışları bile, O’nun davetine engel olamamış, O bütün sıkıntılara sabrederek ve kararlılık göstererek davetini eksiksiz yerine getirerek513 bir davetçinin sabrının nasıl olması gerektiğini de bizlere en güzel şekilde göstermiştir. f. Merhametli olmak.514 Davetçinin ahlâki yönünden sevimli, mütevazı halim selim olmasının da topluma etki etmesinde çok büyük bir fonksiyonu vardır. Bu değerlere sahip olan davetçi, en katı kalplere dahi nüfuz edebilir ve davet esnasında maruz kaldığı en olumsuz etkilere karşı olumlu davranabilme yeteneği kazanır.515 g. Daveti Allah için yapmak. h. Gerekli maddi imkânlara sahip olmak.516 i. Hilim sahibi, mütevazı, sabırlı, vakur, takva ehli, şecaat sahibi, ilmiyle amil,517 alçak gönüllü, feragat sahibi olmak v.b.518 Davetçinin bunlar gibi gerekli vasıflara ve imkânlara sahip olmasını davetinin icabeti açısından çok önemlidir. Davetinde Allah’ın rızasını kazanmak için her türlü fedakârlıklardan kaçınmama olduğu ve öncelikli hedeflerini göz önünde tuttuğumuzda davetinde bir cihad olduğu ortaya çıkmaktadır. Davette öncelikli hedefler ise, ‘insanların tevhide inanması, Hz. Muhammed (s.a.v)’in Allah’ın Rasulü olduğunu kabul edip onun getirdiği şeyleri söz ve fiilleriyle uygulamaları, Kur’ân’ın Allah kelamı olduğunu kabul etmeleri ve onun emir ve yasaklarına uymaları, ahirette dünyada yaptıklarının hesaplarını vereceklerine inanmaları, Allah ve Resulü’ün öngördüğü ahlâk ilkelerini kabul edip onlara uymaları ve daveti kabul eden insanlarla bir cemaat oluşturmalarıdır.’519 Dikkat edildiğinde görülecektir ki cihad ruhuyla dolu bir davetçinin bu hakikatleri insanlığa duyurması elbette ki cihaddır. Bundan dolayıdır ki cihad ruhunu kendisinde taşımayan davetçi, gerçek davetçi olamaz. 512 Şedid, a.g.e., s.134 Abdullah Özbek, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, Esra Yay., Konya, 1977, s.43 514 Tevbe, 9/128; Saka, a.g.e., s.63 515 Gadban, a.g.e., s.33 516 Önkal, a.g.e., s.199-200 517 Karakaya, İrşad Hizmetini Üstleneceklerde Aranan Nitelikler, s.206-29 518 Bkz., Özlen, İrşad Hizmetini Üstleneceklerde Aranan Nitelikler, s.211-222 513 92 H. CİHAD – HİCRET İLİŞKİSİ Hicret, lügatte terk etmek, bırakmak, ayrılmak, kişi veya kişilerin bulundukları yerden göç yoluyla ayrılmaları anlamlarına gelir.520 Fıkhı bir terim olarak, küfür diyarından dini maksat ve gayelerle İslam diyarına göç etmektir. Hicret tarihsel bir terim olarak ise; Hz. Muhammed (s.a.v)’in ve Mekkeli Müslümanların miladi 622 yılında, peygamberliğin on üçüncü yılında, Mekke’den Medine’ye göç etmeleridir.521 Bu duruma göre hicrette bir terk edilen bir de alınan, bir ayrı kalınan bir de varılan yer ve şeydir. Kötü ve çirkin huylardan iyi ve güzel huylara gitmek bir hicrettir. İsyan, tuğyan ve günahkâr olmaktan kaçarak itaat, inkıyad ve ibadet haline dönmek de bir hicrettir. Hicret batılda ısrar etmekten Hakk’a rücu etmektir. Sufli ve behimi arzuları bırakarak ulvi ve ilahi vasıflarla bezenmektir. Yanlışı bırakarak doğruya, eğriden uzaklaşarak gerçeğe yönelmektir. Bu duruma göre kötüden, yanlıştan, çirkinden, batıldan, günahtan, sufli arzulardan uzaklaşarak, iyiye, doğruya, güzele, Hakk’a, sevaba ve ulvi arzulara doğru yapılan yolculuk her an yaşayan ve yaşanan ve yaşatılan, daha doğrusu böyle olması icab eden bir hicrettir.522 Hadiste523 ifade edilen hicret de bu anlamdaki hicrettir. Aslında hicret, cihadın hayata uygulanmasında ki bir yönünüdür. Çünkü o cihatta insan önüne çıkan engelleri aşmak için bir vasıta bir vesiledir. Hicret aynı zaman cihad eden insanı ayakta tutan bir iç dinamiktir. Kur’ân-ı Kerîm’de “hicret” kelimesinin aynı kalıpla yer almamakla birlikte, otuz bir yerde524 “hecr” kökünden gelen çeşitli türevlerinin geçtiğini görmekteyiz. Bunlar da kullanıldığı bağlamlarda farklı anlamlar içermektedirler. Şöyle ki; “Kur’ân’ı terketmek”,525 “bir kişiden veya gruptan ayrılmak”,526 “kötü şeyleri terk 519 Ebu’l Alâ Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamberin Hayatı, (Çev. Ahmed Asrar), Pınar Yay., İstanbul, 1992, 3.Baskı, c.III, s.166-167 520 Ragıb, Müfredat, s. 833 521 Ece, Cihad Bilinci, s.111; Rasim Özdenören, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, “Hicret”, c.II, s.161 522 Uludağ, İnsan ve Tasavvuf, s.244 523 “Yapılan işler niyetlere göre değerlenir. Herkes yaptığı işin karşılığını niyetine göre alır. Kimin niyeti Allah’a ve Resûlü’ne varmak, onlara hicret etmekse, eline geçecek sevap da Allah’a ve Resûlü’ne hicret sevabıdır. Kim de elde edeceği bir dünyalığa veya evleneceği bir kadına kavuşmak için yola çıkmışsa, onun hicreti de hicret ettiği şeye göre değerlenir.” (Buhârî, Bed’ü’l–vahy 1, Îmân 4, Nikâh 5, Menâkıbu’l–ensâr 45, İtk 6, Eymân 23, Hiyel 1; Müslim, İmâret 155. Ayrıca bk. Ebû Dâvûd, Talâk 11; Tirmizî, Fezâilü’l–cihâd 16; Nesâî, Tahâret 60; Talâk 24, Eymân 19; İbni Mâce, Zühd 26) 524 Bkz. Abdulbâkî, a.g.e., s.730-731; Müddessir, 74/5; Meryem, 19/46; Müzzemmil, 73/10; Nisa, 4/34; Haşr, 59/9; Ahzab, 33/6,50; Bakara, 2/218; Al-i İmran, 3/195; Enfal, 8/72,74,75; Tevbe, 9/20,100, 117; Nahl, 16/41,110; Hac, 22/58; Nisa, 4/89,97,100; Enfal, 8/72; Furkan, 25/30; Ankebut, 29/26; Mümtehine, 60/10; Nur, 24/22; Haşr, 59/8; 525 Furkan, 25/30 93 etmek”,527 “Allah uğrunda başka bir yere göç etmek”,528 gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Hicret dini yaşama noktasında baskı, zulüm ve tehdit altında kalan insana Allah’ın ihsan ettiği bir lütuf, bir çare ve bir çıkış yoludur.529 İnsan Allah’ın rızasını kazandırıcı faaliyetler yaparken, uygun bir ortamın bulunmasına ihtiyaç duyar. Bu uygun ortamın sağlanmasında hürriyet vakasının göz ardı edilemez bir fonksiyonu vardır. İnsanın, yaratıkların en üstünü olması en hür olması anlamına da gelir. Hürriyetin engellendiği, zulüm ve baskılarla tehdit edildiği bir ortam ve mekânda hicretin olumlu bir fonksiyon olarak uygulanması çıkar yol olarak karşımıza çıkmaktadır.530 Tabi ki hicret salt bir kaçış ve kurtuluş hareketi değil, bir arayıştır. Dinin tamamen yok edilme noktasına gelen tehdit ve tehlikelerden kurtarılarak, yaşatılmasına müsait bir ortamın aranmasıdır. Bundan dolayı hicreti, dini yaşayıp neşredebilmek için müsait yer arama gayreti olarak anlayabiliriz.531 Mekke’den Medine’ye hicreti bu açıdan değerlendirmemiz gerekir. Cihadı da ancak hicretle, hicret ve cihadda ancak imanla tamam olur. Allah’ın rahmetini umanlar bu üçünün hakkını verenlerdir.532 Bundan dolayı Kur’ân-ı Kerîm’de çoğu zaman “iman”, “hicret” ve “cihad” sözcükleri yanyana kullanılmaktadır.533 Ayetlerdeki bu sıralama bize müminin hayatında nasıl bir çizgide hareket etmesi gerektiğini göstermektedir. İman, temel akidenin tam olarak kalbe yerleşmesi; hicret, imanın gereğini yerine getirme, yaşama, başkalarına duyurma iradesinin gerçekleşmesi; cihad ise, iman ve hicretin gereğini yerine getirmede en son hadde kadar gayret etme, çaba gösterme ve gerekiyorsa önündeki engelleri kaldırma adına kuvvete başvurmadır.534 Hicret imanın medinesine açılan kapıdır. Bu kapı belli bir süre kapalı tutulduktan sonra, açılacak zaman gelince açılır ve tevhit mücadelesinde yeni bir dönem başlar; bu dönem Cihad’ın Medine “kıtal” aşamasına geldiği dönemdir.535 Anlaşılıyor ki, tebliğ önündeki engelleri ve dini yaşama noktasında insan önüne çıkan engelleri aşmada 526 Meryem, 19/46; Müzzemmil, 73/10 Müddessir, 74/5 528 Bakara, 2/218 529 Nisa, 4/100 530 İsmail Kıllıoğlu, “Hicretten Hicrete”, İslam Aylık Mecmua, Aralık-1983, s.36 531 İbrahim Canan, Anarşi, Sebepler, Tedbirler, Çareler, Işık Yay. İstanbul, 2003, s.144-145; Şedid, a.g.e., s.58 532 İbn-i Kayyım, a.g.e., c.III, s.26 533 Bkz., Bakara, 2/218; Enfâl, 8/72,74-75; Tevbe, 9/20, 534 Abdullah Demir, Kavram ve Hadise Olarak Kur’ân’da Hicret, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1999, s.86 535 Ali Ünal, Mekke Rasüllerin Yolu, Pınar Yay., İstanbul, 1983, s.220 527 94 hicret bir vasıta olarak kullanılmakta eğer bu da çözüm getirmiyorsa o zaman cihadın savaş kısmı yani, kuvvetin kullanılması söz konusu olmaktadır. Bundan dolayı hicret ve cihad içerdiği anlamlarda ve kullanıldığı saha açısından birbirinden bağımsız değil aslında birbirini tamamlayan önemli iki unsurdur. Hicretle cihadın birbirine benzeyen bir yönü de vardır ki, hicret de cihad gibi, birincisi; sürekli ve kesintisiz, ikincisi ise; belli şartlarda ortaya çıkan olmak üzere ikiye ayrılır. Mümin hayatı sürekli bir cihad içindedir ve bu cihadın adı bir anlamda hicrettir. Cihad tek Allah’a ibadet edebilmek için müminin sürekli içinde bulunduğu uğraştır, bu uğraş müminin tüm hayatını kapsar. Maddi hicretten sonra emredilen “kıtal” ise bu cihadın bir yönüdür. Aynı şekilde mümin sürekli hicret içindedir; bu hicret Allah Resulünün “ muhacir günahtan, isyandan, kötülüklerden kaçandır” sözünde anlamını ve ifadesini, bulan hicrettir. Yani ruhsal alanda kesintisiz gerçekleştirilmesi gereken Allah’a dönüş hareketidir.536 Demek, “hicret hiçbir zaman basit bir göç olayı değildir. Hicret, Tevhid mücadelesinin önemli bir geçit yeridir, iki ucu birbirine bağlayan köprüdür, sırattır. Hicret Allah için Allah’a kaçıştır.”537 Hicret sürekli bir aksiyon halidir. Ruhlarında sürekli hicret hareketini, çamurdan Allah’ın ruhuna yönelme eylemi, sürekli olarak Allah’a kaçış içinde olabilme davranışını gerçekleştiren müminler şartlar zorunlu hale getirdiği zamanda yeryüzündeki hicret emriyle yükümlü olurlar. Yeryüzünde bir yerden bir yere göç olayıyla gerçekleştirilen hicret hiçbir zaman yapılması ile yapılmaması, aynı olan veya yapılmasında sevap umulan veya bir çıkar beklenilen basit bir eylem değil yerine getirilmesi kesinlikle zorunlu bir emirdir. Allah’ın mümin kullarının üzerine yüklediği bir farzdır. Bu farzın ana hedefi bir Allah’a ibadet edebilme yani yaradılışın amacını yerine getirebilmedir.538 Allah (c.c) için yapılan her hareket, tavır ve söz'ün karşılıksız kalması mümkün değildir. Allah için bulunduğu yeri, bin bir zorluk altında terk eden ve bununla İslâm'ı daha iyi yaşamayı, Allah'a daha mükemmel bir şekilde kullukta bulunmayı amaçlayan bir kimsenin eli boş döndürülmesi düşünülemez. Allah (c.c) Kur'ân-ı Kerîm'de, hicret edenlere müjdeler vermektedir: 536 Ünal, Mekke Rasüllerin Yolu, s.220 Ünal, Mekke Rasüllerin Yolu, s.219 538 Ünal, Mekke Rasüllerin Yolu, s.221 537 95 "Muhakkak iman edenler, hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler, işte onlar, Allah'ın rahmetini umabilirler"539 "Muhacir ve ensardan daha önce iman etmiş olanlarla (sonradan) onlara ihsan ile uyanlardan Allah razı olmuştur. Ve onlar da Allah (ın kendilerine verdiği nimet ve sevap)dan razi olmuşlardır. Onlar o cennetlerde ebedî kalıcıdırlar"540 "(Kendilerine) Zulmettikten sonra Allah yolunda hicret edenleri dünyada iyi bir şekilde yerleştireceğiz elbette, ahiretteki ecir (leri) ise daha büyüktür. Keşke ölmüş olsalardı"541 Hicret ve cihad birbirini tamamlayan ve insanı sürekli aksiyon halinde tutan, birbirlerinden ayrı düşünülmesi imkânsız olan önemli iki ana unsur ve Allah’ın emirlerini yerine getirme noktasında vazgeçilmez vasıtalardır. Bu iki unsur ve vasıta insanı iç dünyasında hem uyanık tutar hem de dış etkenlere karşı insanın her zaman hazır olmasını sağlar. I. CİHAD – SAVAŞ İLİŞKİSİ Cihad teriminin Kur’âni kullanımı, terimin siyasi kullanımının ifade edeceği manadan çok daha geniş manalar içermektedir. Terimin temel anlamı “mücadele”dir. Kur’ân cihad sözcüğünün fiil halini “Allah Yolunda” ifadesiyle kullanır ve bir bakıma yapılan mücadelenin “Allah yolunda” olması yani Allah’ın Kur’ân’da vazettiği ve Hz. Peygamber’in gösterdiği doğru davranış biçimi olarak ifade etmekte ve kayıt altına almaktadır.542 İslâm literatüründe Cihad doğrudan savaş anlamına gelmez. Ancak düşmanla savaşmak konusunda bütün çaba ve gücün harcanması nedeniyle kelime savaş anlamında da kullanılmaktadır. Kur'ân-ı Kerîm'de doğrudan savaş anlamında: Kıtâl, Harb, Muhârebe ve Ma'reke terimlerinin kullanıldığını görüyoruz.543 Savaş anlamındaki Cihad, doğru bir mücadele, kutsal bir amelden başka bir şey olamaz. Eğer savaş ilahi kanunlar tarafından emredilmiş, gerçek bir sebep (dava) için değilse 539 Bakara, 2/ 219; Tevbe, 9/20 Tevbe, 9/100 541 Nahl, 16/41 542 Chittick, Wlliam C., Murata, Sachiko, İslam’ın Vizyonu, (Çev. Turan Koç), İnsan Yay. İstanbul, 2000, s.74 543 Karlıağa, “Din, Terör, Savaş ve Global Etik İhtiyacı”, s.39; Mevdudi, Allah Yolunda Cihad, s.107 540 96 İslâm’da her türlü savaş yasaktır. Fakat İslâm'ın ve Müslümanların varlığını ve onurunu korumayı amaçlayan savaşlar, ebede doğru uzayıp giden zaman içinde cihad sürecinin kısa halkalarını oluşturur. Bu anlamda savaş biçiminde görülen cihad meşru bir müessesedir. Müslümanların, ülkelerinin işgal edilmesine, sömürü ve baskılara tepki koymaları ve bunlara karşı mücadele etmeleri meşrudur, en tabiî hakları ve görevleridir.544 Bu anlamda Hz. Peygamberin hayatı, sadece üç türlü savaşı göz önünde bulundurur. Savunması, cezalandırıcı ve önleyici savaş. Bizans topraklarında Müslüman bir elçinin öldürülmesi sebebiyle, Bizans İmparatoru Herakliyus’a yazdığı meşhur mektubunda Hz. Peygamber, üç alternatif teklif ediyor: “İslâm’ı kabul et, …aksi takdirde cizye vergisini öde, … eğer İslâm’a girmek yada cizye ödemek isterlerse, tebaların ile İslâm arasındaki işlere müdahale etme.” Dünyada vicdan ve inanç özgürlüğünü yerleştirmek, Hz.Muhammed tarafından sürdürülen mücadelenin gayesi işte buydu. İşte Müslümanların savaşı “Cihad’ı” budur. Bu, asla sömürge gayesi ile değil; fakat bir fedakârlık ruhu ile yapılan ve yegâne hedefi Allah’ın kelamını üstün kılmak için olan bir savaştır. Bunun dışında her türlü savaş gayr-ı meşrudur. İnsanları İslâm’a girmeğe zorlamak maksadı ile bir savaş başlatmak kesinlikle söz konusu değildir. Bizzat din, bu durumun dine aykırı olduğunu ilan etmektedir.545 “Cihad terimin zihinlerde savaşı çağrıştırması yanlış bir şartlanmışlıktır. İslam’ın kılıçla yayılabileceğini düşünmek Kur’ân’ın temel prensiplerine ve Hz. Peygamber’in uygulamalarına aykırıdır.”546 İnsanlarla mücadele ve insanlar arası savaş ilişkilerini anlatan pek çok kelime varken, İslâm bu kelimeleri cihad kavramı yerine kullanıyor. Meselâ, harp, kıtal, ezâ kelimeleri cihad kelimesinin yerini tutmamaktadır. İslâm niçin eskiden Araplar'ın kullandığı harp vb. gibi kelimeleri almadı da yepyeni bir ifade olan cihad tabirini aldı. Bunun birinci sebebi, harp tabiri şahsi menfaatler, polemik oyunlar, ateşi sönmeyen yangının çağlar boyu milletlerin ve kabilelerin içinden çıkamayacakları bir durum olduğundan kıtal anlamında kullanılmıştır. Harplerde genellikle, kişisel ve toplumsal kinler hâkim olmuştur. Harplerde fikir endişesi, bir akîdeyi galip kılma çabası göze çarpmaz. 544 Aktan, “Kur’ân ve Sünnet Işığında Terör ve İntihar Eylemleri”, s.25 Hamidullah, İslâm’a Giriş, s.227-228 546 Aktan, “Kur’ân ve Sünnet Işığında Düşünce ve İnanç Özgürlüğü”, s.85 545 97 Cihad, insani hislerin ötesinde, ilahi adaleti gerçekleştirmeyi ve önündeki engelleri yine geçerli sebeplerle ortadan kaldırmayı amaçlar. Cihad, savunma ve zulmü kaldırma, adaleti gerçekleştirme işidir. Onun için düşman ya fiilen hücum ve taarruz etmeden evvel İslâm ordusu harekete geçip düşman saldırısını önler veya mazlum bir kavmi zalimlerin elinden kurtarmak için savaşa girer veyahut da misilleme savaşları yapar. Bunların hepsi ya savunma, ya caydırma veya İslâmı tebliğ savaşlarıdır. Müslümanların savaşları yağma, talan, ganimet elde etme, şan ve şeref kazanma savaşları değildir. Daha doğrusu bu gibi şeyler, İslâmi savaşın - cihadın gayesi olamaz. Fakat şunu bilmeliyiz ki din, hayat, nesil, mal ve namus ancak cihadla muhafaza olunur. Yine düşmanın baskısı, zulmü, eza ve cefası, haksızlıkları ve ahlâksızlıkları da ancak cihadla son bulur.547 Cihad sadece bir fiili savaş hali değildir. “Cihadın İslami kaynaklarda ilk veya tek anlamı da savaş değildir. Evet, cihadın anlamlarından biri de savaştır; fakat savaş İslam’da bizatihi müspet (pozitif) bir konuma sahip değildir. Asıl olan barıştır ve savaş talidir. Eskilerin deyimiyle savaş bir selb (nefy) durumudur; yani barışın yokluğudur. Bu yüzden İslam âlimleri ahlaki ve hukuki düzenlemelerinde barışı temele alıp savaşı arızı olarak değerlendirmişlerdir.548 ”İslâm’ın evrensel olan mesajının insanlara ulaşması ve takip ettiği gayelerin gerçekleşmesi, barışçıl yollarla temin edilmesi Kur’ân’ın açık emridir.549 Ancak bu görev barışçıl yollardan yapılmasına engel olunursa o zaman da savaş alanındaki çatışmayla icra ihtimali ortaya çıkacaktır. “Ama cihadı sadece savaş olarak anlamak, Ortaçağların tarihi tecrübesiyle bağımlı olmak ve ilk Müslümanların tarihi tecrübesini yanlış değerlendirmekten başka bir şey değildir.”550 Cihadın kutsal savaş olarak değerlendirilmesinde, Ortaçağlarda devam eden Haçlıların İslâm dünyasına yönelik saldırılarıyla, buna karşı koyan Müslümanlar arasında hüküm süren çatışmaların belirgin tabiatı ve sosyal düzenler arasındaki ilişkilerin dostça olmayışı da rol oynamakta,551 cihad kavramının yanlış 547 Uludağ, İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti, s. 135 Hadi Adanalı, İslam, Terörün Sebebi Değil Çaresidir, Zaman Gazetesi, 25 Kasım 2003, s.18 549 Yalman, a.g.e., 58; Bakara, 2/256, Furkan, 25/52; Nahl, 16/125 550 Ebu Süleyman A. Ahmet, İslâm’ın Uluslararası İlişkiler Kuramı, (Terc. Fehmi Koru), İstanbul, 1985, s.131 551 Ebu Süleyman, a.g.e., s.47 548 98 anlamlandırılmasında552 ve biraz da tarafgir yaklaşımlarının rolü bulunmaktadır.553 Yanlış anlaşılmanın temelinde, her Müslümanın göstermekle mükellef olduğu cihad gayretinin yanlış anlaşılmasından ve sadece kâfirlere karşı savaşmak anlamında düşünülmesinden ileri gelmektedir. Kâfirlere karşı savaş hiçbir yerde emredilmiş değildir. Fakat kötülüğe karşı, mütecaviz zalimlere karşı haktan yana olmak, tembelliğe, atalete, uyuşukluğa, pisliğe, cehalete karşı mücadele etmek emredilmiştir. Hayatın her anında, ister kendi evinde, ister iş yerinde, ister ruhunda olsun Müslümanın hayatı cihaddır.554 Yani cihad Müslümanın hayatının her anını kapsar ve hayat boyu devam eder. Onu dar anlamında kullanıp insan hayatının önemli bir kısmından uzaklaştırmak Kur’ani gerçeklere uymaz. Bundan dolayı “cihad”ın hemen her zaman “dinsizlere karşı savaş” veya “ dinsizlerle savaşmak” şeklinde tanımlanması yanlıştır. Bu sözcüğün edebi yazılarda “ kutsal savaş” (“guerre sainte”, “guerra sainta”, “ holvy war”) ile çevrilmesi, iki nedenle isabetli değildir. Birincisi; sanki “cihad” belirgin, zaman ve mekân olarak sınırlanmış savaşı belirten bir etki bırakıyor; oysa durum böyle değildir. “Kutsal savaşlar” vardır ama ”cihad”lar ( sözcüğün çoğulu yoktur) olamaz. İkincisi olarak, “cihad” her zaman aynı kutsal haleyi bırakmıyor.555 Bir diğer husus, “Allah yolunda cihad” Kur’ân’da pek çok yerde can ve mal ile cihad556 olarak geldiğinden zihinlerde bu sadece savaş- kıtalle sınırlı tutulmuştur. Oysa cihad, kıtal- savaş’tan daha kapsamlıdır.557 Şu halde İslam’ın hedeflerine varmak için gereken bütün ‘cehd’i ( çaba, gayret) yerine getirmek olan “cihad” kelimesini sadece “kutsal savaş” olarak çevirmek ve bu “kutsal savaş”ıda ganimet ve köle edinme amacı ile yapılan savaşlar olarak tanımlamak, önyargılardan bazıları içinde kasden ve kötü niyetle yapılan bir iddiadan ibarettir. Amaç insanları sömürmek ve köleleştirmek değildir.558 Diğer bir hatalı bakış açısı ise; ‘dünyayı darü’l- İslam ve darü’l harp diye ayırıp, “cihad”ı da 552 Şamil Dağcı, “İslam ve Şiddet” Beşinci Avrasya İslam Şurası- Gazimağusa, DİB Yay. Ankara, 2003, s.155 553 Adanalı, a.g.m., s.18 554 Pickthall, a.g.e., s.72-73 555 Albrecht Noth, Müslümanlıkta ve Hıristiyanlıkta Kutsal Savaş ve Mücadele, (Çev. İhsan Çatay), Özne Yay., İstanbul, 1999, s.26; Yüce, a.g.e., s.23 556 Tevbe, 9/20, 41, 44, 81,88; Nisa, 4/95; Enfal, 8/72 557 Şedid, a.g.e., s.105 558 Hüseyin Hatemi, “Müslümanların Diyalog’a Girmelerinin Şartları ve Amacı”, Kültürlerarası Diyalog Sempozyumu –7-8 Mart 1998, s.179-183, İBBKİDB Yay., İstanbul, 1998, s.179 99 “kutsal savaş” diye anlayıp bunu bütün insanları İslam dinine sokmak için bir zorlama unsuru göstererek, sürekli bir savaş hali olarak algılanmasıdır.’559 Böyle anlaşılmasında ise, fıkıhçıların cihad tariflerinden kaynaklanmaktadır. Fakat Kur’ân’da cihad kelimesinin kullanımına baktığımızda daha geniş bir perspektifle karşılaşmaktayız ve İslam ulemasının görüşü de bu yöndedir.560 Anlaşılıyor ki bu ön yargının nedeni, gerçeklere inememekten ve meselenin esasını bilememekten kaynaklanmaktadır.561 Meseleye bu açıdan bakınca, Cihadı anlama konusunda batı dünyasının malumatı yetersizdir. Çünkü Batı’da genellikle Müslümanların gerek dinlerini kabul ettirmek ve gerekse onu kabul etmeyenleri yok etmek için silah kullanma hakkına sahip oldukları ve hatta mukaddes kitaplarına göre böyle hareket etmeye de mecbur oldukları kanaati hâkimdir. Bu düşünceyle cihad’ı “kutsal savaş” olarak göstermektedirler. Ancak gerçek şu ki, “gayret sarf etme” anlamına gelen bu kavramın askerlikle bir alakası yoktur. Mekki sürelerde de, irşad veya barışçı bir şekilde ikna etmek için gayret sarf etme,562 ya da ferdi mahiyette manevi bir gayret gösterme anlamlarında kullanıldığını görmekteyiz.563 Kur’ân-ı Kerîm’de savaş kelimesinin karşılığı “kıtal” - “harp” olarak kullanılmıştır.564 Kur’ân-ı Kerîm, cihadın silahlı olanına (harp- kıtal) da bünyesinde yer veren gerçekçi bir kitaptır. Çünkü harp da insan ve hayat gerçekleri arasındadır. Yeri gelince vazgeçilmez olur. Ama bir yanda Müslümanların müsamahakâr davranışları diğer yanda engizisyon ve haçlı seferleriyle tarihi kana bulayan kilise babalarının riyakâr ve çıkarcı davranışları… Bunları iyi ayırt etmek gerekir.565 O zaman “cihad”la “kutsal savaş” kavramlarının birbirinden farklı anlamlarda kullanıldığı ve farklı olduğu görülecektir. “Harp- kıtal” yani savaş, cihadın başvurulması gereken en son aşaması olup ve buna da kaçınılmaz bir durum oluştuğunda sebepler vuku bulursa başvurulur. 559 Khoduri, İslâm’da Savas ve Barış, s.68-69 Zuhayli, İslam Hukukunda Savaş, s.15 561 Zehra, Savaş Kavramı, s.55 562 Furkan, 25/52 563 Ankebut, 29/69 564 M. Abdullah Draz, Kur’ân’a Giriş, (Çev. Salih Akdemir), Kitâbiyât, Ankara, 2000, s.50; Dağcı, İslam ve Şiddet, s.155 565 Öztürk, Din ve Fıtrat, s.252 560 100 İslamiyet’te cihadın, düşmanla savaşmanın farz kılınmasındaki hikmeti olan; zulüm, şerr ve fesadın önlenmesi, yeryüzünde hayrın hâkim kılınması, İslam’ın en güzel şekilde ve en güzel öğütle, ilim ve hikmetle tanıtılması, inkârcılar ve ehl-i küfür tarafından Müslümanlara gelecek her türlü kötülüğün bertaraf edilmesi566 gibi hususiyetlerinin göz önünde tutulması ve ona göre değerlendirilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde yanlış ve içinden çıkılması mümkün olmayan çıkarımlara varılacaktır. Özetle, cihad ilahi kaynaktan geldiği şekliyle tevhid akidesinin insanlığa iletilmesi için gösterilen her türlü cehd ve gayretin adıdır. Cihadda prensip kesinlikle savaş değil, tevhid akidesini kabule insanları ikna çabasıdır. Herkes gücüne göre bu ortak çabaya katkıda bulunmalıdır.567 İ. CİHAD- ŞİDDET- TERÖR İLİŞKİSİ Cihad ile şiddet kavramlarını yanyana koyup değerlendirmeden önce aslında İslam ile şiddetin birbirlerine ne kadar uzak olduğuna bakmak gerekir. Bizzat barış, hoşgörü, sevgi, merhamet gibi kavramları kendi bünyesinde toplayan ve bu özellikleri taşıyan İslam’ın şiddet ve zor kullanma, insanları baskıyla dine sokma gibi ruhuna uymayan ve aykırı olan kavramlarla beraber zikredilmesi onu tam manasıyla anlamamaktan ileri gelmektedir. Özellikle ‘İslam’ın Müslümanlar tarafından fethedilmiş topraklarda yaşayan kitleler arasında, fetihten hemen sonra zora başvurularak tutunduğunu ileri sürmek, oldukça bilimdışı bir iddia olacaktır. Dinsel bir hayat ve onun öğretisi kitlelere kısa bir sürede nasıl benimsetilebilir ki?’568 İslam’ın bugün bile hala barışçıl yollarla yayılıyor olmasının devam ediyor olması, onun geçmişte de nasıl yayıldığına dair yeterli fikir vermektedir. Bugün en önyargılı, en tarafgir Batı’lı yazarlar bile bunu kabul etmek zorunda kalıyorlar.569 Hıristiyanlıkla İslam’ı karşılaştıran Bayle şöyle diyor: “ Müslümanlar, temel inançlarına bağlı olarak, diğer dinleri gidermek için şiddet kullanmak zorunluluğu altındadırlar. Bununla birlikte onlar, geçmiş yüzyıllarda, diğer dinlere karşı hoşgörülü davranmışlardır. Hıristiyanlarsa, öğüt vermek ve öğrenmekten başka 566 Doğan, Makalelerim-II, s.176 Aktan, “Kur’ân ve Sünnet Işığında Düşünce ve İnanç Özgürlüğü”, s.86 568 Ebulfazl İzzeti, İslam’ın Yayılış Tarihine Giriş, (Çev. Cahit Koytak), İnsan Yay., İstanbul, 2003, s.24 569 İzzeti, a.g.e., s.25 567 101 hiçbir şeyle emredilmedikleri halde, hatırlanamayacak kadar eski zamanlardan beri kendi dinlerinden olmayanları, ateşle, kılıçla ortadan kaldırmışlardır. Eğer Arapların ve Türklerin yerine Asya’da egemenliği Hıristiyanlar ele geçirmiş olsalardı, Yunan Kilisesinden tek bir iz bırakmaz, bir zamanlar bu kıtada yaşayan Hıristiyanlara hoşgörüyle davranan Müslümanlara göz açtırmazlardı. Biz (Hıristiyanlar), insan türünü katletme, canına okuma, kökünü kazıma sanatında diğerlerinden çok daha deneyimli olmanın tartışılmaz üstünlüğüne sahibiz.”570 İslam’ın ne kadar hoşgörü bir din olduğunu gösteren bu ifadeler elbette, gerçeği anlamada bize yol gösterecektir. Bu ifadelerin bir Hıristiyan yazar tarafından ifade edilmesi, bir bakıma gerçeklerin itiraf edilmesi, gerçekleri görmeyip saklayanlara bir tokat mesabesindedir. İslam açısından dinin tanımı ve temel ilkeleri, bu dinin temel kaynağı olan Kur’ân’dan çıkarılmalıdır. Kur’ân, insanların barış ortamında yaşamalarını öngörmekte, Hz. Peygamberin hadisleri de bu güveni ve bu güvenceyi vurgulamaktadır. İnsanlığa rahmet, sevgi ve merhamet, Peygamberimizin kozmik görevlerindendir. Peygamberin evrensel ilke ve mesajları sadece kendi dindaşlarına değil, bütün insanlığa hatta bütün canlılara merhametli olmayı gerekli kılar. Bu nedenle O, Kur’ân’ın ifadesiyle “âlemlere rahmet olarak gönderilmiştir.”571 Merhametin olmadığı yerde Kur’ân’ın bu ilkesi ihmal edilmiş olur. Merhamet İslam’da sadece bir ahlak ilkesi değil aynı zamanda, hukuki bir formülasyondur. Müslümanın merhametli olmama tercihi yoktur; olumlu evrensel değerlerde Müslümanın nötr kalma hakkı da bulunmamaktadır.572 Bu açıdan cihadı İslam’ın bu evrensel ilkeleri doğrultusunda ele almak ve ona göre değerlendirmek gerekmektedir. Cihadın yanlış algılanmasında elbette ki insanların veya fertlerin bakış açısı çok önemlidir. İnsan devamlı bir değişim içerisindedir. Bu değişimde hayatın teoriğiyle- pratiği arasındaki uyumsuzluk, fert ve toplum eğitiminde ikna ve diyalog yerine şiddet vasıtalarının kullanılması, toplumda bireysel hastalıkların doğmasına sebep olabilmektedir. Bunun neticesi olarak fikir ve düşünce dondurulmuş ve değişim atılımlarında şiddet ilk plana geçirilmiş olmaktadır. Bu arada siyasi tesirin şiddete dayalı olması, davanın şiddet yoluyla yayılmasının, başarı için daha garantili 570 Bayle P., Dictionary, 3. ed., III 1850, (Ebulfazl İzzeti, İslam’ın Yayılış Tarihine Giriş, naklen) Enbiya, 21/107 572 Dağcı, İslam ve Şiddet, s.154-155 571 102 bir metod olduğunun düşünülmesi,573 cihadın ikna ve diyalogdan çok şiddet yoluyla yapılması gibi bir yanlış algılamayı meydana getirmektedir. Ama bu yanlış anlayış daha çok ferdi veya küçük zümrelerce algılanmakta, toplumun genelinde ise Kur’ân ve sünnet çizgisinde bir bakış açısı ortaya konulmaktadır. “Cihad, İslam’ı silah zoruyla empoze etmek için dünyadaki bütün gayr-i müslimlere karşı her Müslümanın ilan etme yetkisine sahip olduğu bir ‘kutsal savaş’tan çok ilahi bir izni gerektiren ve hakları, imanları ve özgürlükleri tehdit altında bulunan mazlumlar adına verilmiş bir savaştır.”574 Cihadın ruhunda insanları baskı ve zorlamalardan koruma ve kurtarma vardır. Zorlama ve baskı olmayan İslâm'a, insanları davet ederek Allah'ın adını yüceltmek, herkesi, mensubu olduğu akîdeden zorla çıkarmaya çalışmayıp, hakkın kabulü ve yayılışına engel olmak isteyen ve gücünün yettiğine baskı yapan hak düşmanlarının kovulması ve her türlü engelin kaldırılması ile, sağlam kalp ve dosdoğru düşünen bir akıl için belirlenmiş en güzel nizamı, yani İslâm'ı hâkim kılmaktır. Şiddet, insan iradesini yok eden bir unsurdur. İnsan iradesinin rol almadığı bir eylemden sorumlu tutulamayacağı dikkate alınırsa şiddet zoruyla insanların dine sokulması veya din adına insanlara şiddet uygulanması kabul edilebilir bir durum değildir. Din adına yapılan her şey, insanların kendi istekleriyle kabul edebileceği bir durum olmasını gerekli kılar. Bunu da Kur’ân-ı Kerîm’in ve Hz. Peygamber’in cihada yüklediği anlama bakmakla görebiliriz. Bu anlamda cihad, Hz. Peygamber (s.a.s)'in yaşayıp tebliğ ettiği İslâm'a yapışarak Allah yolunda kendini ve malını feda etmek, orta yolu seçmek, aşırılıktan sakınmak, ilâh olarak Allah'ı ve onun hâkimiyetini tanımak, İslâm'ı bütün dinlerin üstünde ve tamamlanmış tek din olarak kabul ederek bu dini müdafaa ve yaşanılır kılmak için çalışmaktır. Bunun için İslâm'da mutlak surette, öldürme, intikam ve din değiştirmeye zorlama yoktur. Düşmanı yenmek, onun kuvvet ve gücünü bertaraf edip, dinde serbest olarak Allah'ın hükmüne tabi tutmaktır ki, işte Allah'ın adını yüceltmek için yapılan cihad şekillerinden birisi de budur. Ama bunda ne şiddet ne terör ne zorlama ve ne de zulüm vardır. Tamamen insanların iradelerine engel olan unsurları yok etme vardır. 573 Said, Şiddet Sorunu, s.21-22 Yahya Jean Michot, “ İslam ve Şiddet” Doğudan Batıdan Konferanslar Dizisi III, İBBKDİB Yay., İstanbul, 1998, s.230; Said, Şiddet Sorunu, s.69 574 103 Cihâdın gayesi, yeryüzünden fitneyi kaldırmak ve hakkı yüceltmektir. Bu gayeyi gerçekleştirmek için kullanılan metodunda haklı olup olmadığını görmek için şu prensiplere uyup oymadığına bakmak gerekir; Misyon adam öldürmeme, suikast gibi şiddet eylemlerini gerçekleştirmeme ve insanları buna sürüklememe, insanın kendi fikirlerini başkalarına şiddet yoluyla kabul ettirmeye çalışmama ama benimsediği dava uğruna her türlü zorluğa katlanma, benimsediği metodun başından sonuna kadar peygamberin metoduna ters düşmeme, başkalarına doğru yolu gösterirken önce kişinin kendi nefsinden başlaması, kişinin davasına olan bağlılığının göstergesi olarak onun ahlaki derecesinin hareket noktası olarak kabul edilmelidir.575 Bu prensipler doğrultusunda İslâm'da cihad konusuna bakınca onda intikam, insan öldürme, yağma, baskı ve zulüm yapmak olmadığı aslında bunları ortadan kaldırmak için çaba harcandığını gösterir bir çaba ve gayrettir. Maksat, insanları baskılardan kurtarmak, İslâm'ın yüce gerçeklerini onlara duyurmak ve kendi rızalarıyla Müslüman olabilecekleri ortamı hazırlamaktır. Diğer bir konu ise dinde şiddetin farklı bir şekli olan din adına yapılan terördür. Aslında terör, hangi amaç ve hangi vasıtalar ile yapılırsa yapılsın aynıdır. Fakat dayanakları, kendilerine amaç edindikleri düşünce yapısından dolayı farklı isimlendirmeler yapılabilir. Terörün anahtar sözcükleri arasında, korku, şiddet, dehşet, soğuk savaş, psikolojik savaş, anarşi, silah, soygun, gasp, adam öldürme, tahrip, sabotaj, kaos v.b kavramları sayabiliriz. Terörizmin her türlüsünde olmazsa olmaz (conditio sine gua non) şart, şiddet unsurudur. Terör silah, kan, ölüm ıstırap ve gözyaşından ibaret olan bir hastalık sendromu, terörist ise, hasta ruhlu insandır. En önemli enstrümanını insan oluşturması sebebiyle terör, sosyal bir hastalıktır.576 Aynı zamanda çağdaş dünyanın en büyük bir problemidir. Bu problemin çözülmesi ise topyekün bir eğitim seferberliğiyle ve uluslararası ortak bir çözüm yolunun bulunmasıyla halledilebilir. Yoksa terör, bütün milletleri tehdit eden bir sorun olmaya devam edecektir. Aslında din adına terör olmaz, olsa olsa din adına barbarlık yapma olur. Çünkü dinde şiddet kullanma, insanların canına kıyma, cinayetler işleme dinin özünde yoktur. Din adına terör, işleyenlerin dindarlığından değil dinsizliğinden 575 Said, Şiddet Sorunu, s.30-31 104 kaynaklanmaktadır ve terörün sebebi terör eylemi yapan insanların inançsızlıklarında aranmalıdır.577 Allah katında insan hayatı kutsaldır. Kimse onun hayatına dokunamaz ve onu öldüremez. “... Kim katil olmayan ve yeryüzünde fesat çıkarmayan bir kişiyi öldürürse sanki bütün insanları öldürmüş gibi olur. Kim de bir adamın hayatını kurtarırsa sanki bütün insanların hayatını kurtarmış gibi olur...”578 Allah, bir insanın hayatına dokunmanın bütün insanların hayatına kastetmek gibi olduğunu579 ve bunun da büyük bir günah olduğunu beyan ediyor. İnsan hayatının bu kadar önemli bir değer olduğunu ve kimsenin de buna dokunma hakkının bulunmadığını, canı veren Allah’ın yine canı kendisinin alacağını bildirmesine rağmen insanların dini dayanak göstererek terör eylemi yaparak insanların canına dokunması cinayetten başka bir şey değildir. Terör eyleminde bulunup ve bozgunculuk çıkaranlar için Allah çok ağır bir cezadan bizi haberdar ederek şöyle buyuruyor: “Allah ve Elçisi ile savaşanların ve yeryüzünde bozgunculuk yapmaya çabalayanların cezası, öldürülmek veya asılmak veya çapraz olarak el veya ayaklarının kesilmesi, ya da yerlerinden sürülmeleridir. Bu, onlara dünyada bir rezilliktir. Ahirette de büyük bir azap vardır.”580 Hz. Peygamber (s.a.v)’in hadislerinde ise, "Yeryüzünde haksız yere öldürülen bir insan yoktur ki katilin günahından bir misli Hz. Âdem'in ilk oğluna (Kâbil'e) gitmemiş olsun. Çünkü o, haksız öldürme yolunu ilk açandır."581 "Mü'minin öldürülmesi, Allah katında, dünyanın zevalinden daha büyük (bir hâdise)dir."582 Terör, şiddet, baskı, zorlama dinin ruhunda olmayan özelliklerdir ve din bunları hiçbir şekilde dini yaymak için bir vasıta olarak görmez, bunları kabul etmez hatta bunları kesin emirlerle yasaklar. Çok farklı düşünüp uç yorumlar çıkararak şiddet eylemlerinde bulunmak insanların yanlış anlayışlarından kaynaklanmaktadır. İslam, savaşı düşmanın tecavüzünü geri çevirmeye ve akide özgürlüğünü korumaya hasr eder. Keyfi, ekonomik nedenle veya şovanist-ırkçı amaçla yapılan savaşları tasvip etmez. Yapacağı harpte, hakkı, hayrı ve her insan için şeref taşıyıcı 576 Dağcı, İslam ve Şiddet, s.154 Okyar, a.g.m., s.88 578 Maide, 5/32 579 Sabuni, Muhtasar, I/508 580 Maide, 5/33 581 Buhâri, Diyât 2, İ'tisâm 15; Müslim, Kasâme 27; Tirmizi, İlm 14; Nesâi, Tahrim 1 577 105 insani bir savaş olması için lazım gelen bütün unsurları dikkate alır. Sadece Müslümanların yararı amacıyla değil, bütün insanlık hayrına olması için harbe, bir düzen bir sınır ve bir adabı gerekli kılar. Onu kötü amelden, ihanetten ve zulümden, şiddet ve terörden temizleyerek üstün ahlak esasları üzerine oturtur.583 Savaşı sadece savaş alanına hasr ederek tahrip etmeyi, yıkmayı, sivilleri öldürmeyi veya onları hayat için gerekli şeylerden mahrum bırakmayı yasaklar. Çünkü o, hayır ve rahmet mesajıdır, azap ve işkence kırbacı değildir.584 Sonuç olarak konuyu şöyle özetleyebiliriz. “Şehirlerin kalabalık caddelerinde, sivil insanları, kadın, çocuk ve yaşlıları katleden, taşıt araçlarını, binaları yakan, havaya uçuran, rehin aldığı veya kaçırdığı masum insanları işkence ile öldüren, bunları yaparken, kimseye hesap vermeyen, vücuduna bağladığı veya arabasına yüklediği patlayıcıları sivillerin ortasında infilak ettirerek kendini ve masum insanları katleden intihar eylemcilerinin bu eylemlerine cihad adını vermeleri ve kendilerini mücahid olarak isimlendirmeleri, bu eylemlerin Kur’ân ve Sünnet'ten tasvip görmesini sağlayabilir mi? Önemli olan, bir şeye ne isim verdiğimiz değildir. Önemli olan, isim verdiğimiz şeyin ne olduğu, yapısı ve mahiyetidir. Sesini duyurmak için masum kanı akıtan bu kanlı ve kirli mücadele yöntemini Müslümanlar icat etmediler. Bu metot, Marksist-Leninist terör örgütlerinin benimsediği bir yöntemdir. Patenti onlarındır. Şimdiye kadar bu eylemlerin Müslümanlara bir yarar sağladığı görülmedi. Aksine, İslâm'ın ve Müslümanların ilim ve irfan, hak ve adalet, sevgi ve barış imajını sildi. Bunun yerine insanların zihninde, İslâm ve Müslümanlarla terör arasında ilişki kurulmasına sebep oldu ki, İslâm'a bundan daha büyük kötülük yapılamazdı. Kısaca, terörün cihad kavramı içinde yeri yoktur. Müslümanların hangi şartlarda nasıl davranıp, kimlerle nasıl mücadele edecekleri, Kitap ve Sünnet'te belirlidir. Hiçbir Müslüman, hem Müslüman kalıp, hem de Allah ve Resûlü'ün çizdiği yol dışında, onun tersi bir yolda gidemez.”585 Şu husus aslında bir Müslümanın her zaman dikkat etmesi ve hiçbir zaman da aklından çıkarmaması gereken önemli bir vakıadır. 582 Nesâi, Tahrim 2 Şedid, a.g.e., s.155 584 Şedid, a.g.e., s.158 585 Aktan, “Kur’ân ve Sünnet Işığında Terör ve İntihar Eylemleri”, s.29 583 106 Müslümanlar, kendilerine has özellikleri olan İslami toplumu söz ve davranışlarıyla temsil etmedikleri durumlarda, cihad ve şiddet denemelerinden gördükleri zarar gibi, İslami toplumları temsil ettiklerini iddia eden ve kendilerini cihad önderi ilan eden ancak bütün tavırlarıyla samimi olmadıklarını ortaya koyan kimselerden de zarar görmüşlerdir.586 Bu açıdan İslami toplumun bütün fertleri dinlerinin kendilerine yüklediği sorumluluktan dolayı her zaman bütün insanlar için güzel örnek olmalı, tatlı dilli, güzel sözlü, hoşgörülü, örnek bir insan olarak dinini hem yaşamalı hem de başkalarına yaşatmalıdır. Üzerine yüklenen ve yapması gereken asıl sorumluluk da işte budur. J. CİHADIN FAZİLETİ Cihadın fazileti, önemi nerden kaynaklanmaktadır? Ona üstünlük veren sebepler nelerdir? Bunların esaslarını kısaca belirterek cihadın faziletini ve önemini belirten ayet ve hadislerden örnekler vererek konuyu fazla uzatmamaya çalışacağız. Allah yolunda cihad, imandan sonra amellerin en üstünüdür. Bu bakımdan cihad, İslam’ın temel kaidelerinden birisi olup İslam’ın direği, salih amellerin zirvesidir.587 Bu açıdan ele alınca cihadın üstünlükleri şu esaslara bağlanmıştır. 1- Cihad Allah’ın tedbirine ve ilhamına uygunluk arz eder. Bunu tamamlamak için çaba göstermek, rahmetin şümulü için sebeptir, iptali için gayret göstermek de laneti muciptir. Böyle bir zamanda cihaddan geri kalmak, çok hayrı kaçırmak demektir. 2- Cihad zor bir iştir; yorgunluğa katlanmayı, mal ve can feda etmeyi, vatandan, yardan geçmeyi göze almayı gerektirir. Bunu, ancak Allah’ın dininde ihlâs sahibi onlanlar, ahiret hayatını dünya hayatına tercih edenler, sıdk ile Allah’a dayananlar yapabilir. 3- Bu saikin insan kalbinde yer alması, ancak meleklere benzemesi yoluyla olabilir. Bu kemal vasfından en çok pay sahibi olan, hayvani gücün şerlerinden en uzak olan, dinin kalbinde en çok yer ettiği kimsedir. Cihad, kişinin kalbinin selamette olduğunun bir göstergesi olur. 586 587 Said, İslami Mücadelede Şiddet Sorunu, s.35 Lütfi Doğan, Makalelerim –II, Yurt Ofset, İstanbul, 2001, s.126 107 4- Amele verilecek karşılık, kıyamet gününde amelin suretinde olur. 5- Cihad, Allah katında hoşnut olunan bir ameldir. 6- Dinin tamamlanması, derecesinin yüceltilmesi, insanlar arasında vazgeçilmez bir kurum olarak ikame edilmesi ancak cihad ile mümkündür.588 Cihad, İslam tepesinin zirvesini oluşturur. İslam’ın bütün kaidelerinin korunmasını sağlayan bir sur, İslam ve Müslümanların ülkelerinin korunmasını sağlayan bir etkendir. İslam’ın en önemli kaideleri arasında yer alır. Çünkü cihad, gücün, üstünlüğün, şerefin yoludur. Bu bakımdan muhkem bir fariza, kıyamet gününe kadar kalıcı bir emirdir. Hangi kavim cihadı terk ederse, mutlaka zelil ve perişan olur ve cihada sarılmadıkça asla kendilerini düzeltemezler.589 Allah, Kur’ân-ı Kerîm’de cihaddan bahsederken insanların canları ve malları karşılığında cenneti vereceğini müjdeleyerek şöyle buyuruyor: “Ey müminler! İster hafif techizatla, ister ağırlıklı olarak seferber olun ve mallarınızla, canlarınızla Allah yolunda cihad edin. Eğer bilirseniz böylesi sizin için daha hayırlıdır.”590 “Allah, müminlerden, canlarını ve mallarını, kendilerine cennet vermek üzere satın almıştır: Allah yolunda çarpışacaklar da öldürecekler ve öldürülecekler. Bu, Tevrat'ta da, İncil'de de Kur'ân'da da Allah'ın kendi üzerine yüklendiği bir ahittir. Allah'dan ziyade ahdine riayet edecek kim vardır? O halde yaptığınız alış-veriş ahdinden dolayı size müjdeler olsun! Ve işte o büyük kurtuluş budur.”591 “Allah'a ve Resulüne inanırsınız, mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda savaşırsınız. Eğer bilirseniz sizin için en iyisi budur.”592 “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma. Bilakis onlar diridirler, Rab'leri katında rızıklanmaktadırlar. Allah'ın lütfundan verdiği nimetle sevinçlidirler. Arkalarından kendilerine ulaşamayan kimselere de hiç bir korku olmayacağını ve üzülmeyeceklerini müjdelemek isterler.”593 Hz. Peygamber’in hadislerinde de cihad üzerinde ısrarla durulmaktadır, şöyle ki; 588 Dihlevî, Hüccetullâhi’l- Bâliğa, c.II, s. 541-542 Zuhayli, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, VIII/178 590 Tevbe, 9/41 591 Tevbe, 9/111 592 Saf, 61/11 593 Al-i İmran, 3/104 589 108 "Allah yolunda bir günlük ribât, diğer menzillerde (Allah yolunda geçirilen) bir günden daha hayırlıdır."594 "(Müslüman erkeklerden) kim, Allah yolunda, ilâ-yı kelimetullah için, devenin iki sağımı arasında geçen müddet kadar savaşacak olsa cennet kendisine vacib olur."595 "İçinden samimi şekilde Allah yolunda cihâd yapmayı temenni eden bir kimse, bilahare ölse de, öldürülse de şehid sevabı kazanır. Kim de Allah yolunda yara alsa veya Allah yolunda -düşmanın sebep olmadığı- bir musibetle bile yaralansa bu yara, kıyamet günü, en büyük hâli içinde rengi zaferân renginde, kokusu da misk kokusunda olarak gelir. Kimin vücudunda, Allah yolunda iken çıkan, iltihap gibi bir yara açılacak olsa bu da onun için Şehitlik mührü olur."596 "Allah yolunda yaralanan hiçbir yaralı yoktur ki, kıyamet günü, yarası kanıyor olarak gelmiş olmasın, bu kanın rengi kan renginde, kokusu da misk kokusundadır."597 "Allah iki kişi hakkında güler: Bunlardan biri diğerini öldürmüş olduğu halde ikisi de cennete gider. Bunlardan diğeri, Allah yolunda cihad eder ve şehid olur. Allah katile mağfiretini ulaştırır, o da Müslüman olur, sonra Allah yolunda cihada katılır ve şehid olur. (Böylece her ikisi de Cennette buluşurlar)."598 K. GÜNÜMÜZDE CİHAD İslam’a göre bütün bir hayat cihaddır. Çünkü hayat Allah iradesine göre yaşamak, iyi olanı yapmak ve kötü olana karşı çıkmak için bir gayret ve çabadır. Öyle bir dünyaya bırakılmışız ki, dengesiz ve düzensizlik, hem onun içinde hem bizim içimizde. Allah’a teslimiyete ve O’nun buyruklarını takip etmeye dayalı dengeli bir hayat yaratmak, sürekli cihadı ihtiva eder. Dürüst olmak ve gündelik hayatı İlahi Hukuk’a ve İslami kaidelere göre yaşamak, sürekli bir cihad yürütmektir. Bundan dolayı bir Müslüman için hayatının her anının bir cihad olduğu ve kişinin 594 Tirmizî, Fedâilu'l-Cihâd 26; ( 1667, 1664, 1665); Buharî, Cihâd 73; Müslim, İmaret 163; İbnu Mâce, Cihâd 7; Nesaî, Cihâd 39, 6, 39 595 Tirmizî, Fedâilu'l-Cihâd 21; Ebu Dâvud, Cihâd 42; Nesâî,Cihâd 25,; İbnu Mace, Cihâd 15 596 Tirmizî, Fedâilu'l-Cihâd 21; Ebu Dâvud, Cihâd 42; Nesâi, Cihâd 25 597 Buharî, Cihâd 10, Zebâih 31; Müslim, İmâret 103; Tirmizî, Fedâilu'l-Cihâd 2; Nesâî, Cenâiz 82; Cihâd 27; Muvatta, Cihâd 29 109 aradığı huzurun, Allah yolunda gayret ve O’nun iradesine göre davranma çabası olarak –temel anlamıyla cihad vasıtasıyla oluşturulan- dengenin sonucu olduğu söylenebilir. Hz. Peygamber’in “Cihad, Kıyamet Gününe kadar geçerlidir” sözü, bu kusurlu dünyadaki genel insanlık durumunda içkin olan cihadın bu evrensel anlamıyla anlaşılmalıdır.599 İslam’da tam olarak ifadesini bulan, bütün yönleriyle ilahi mesajı insanlığa duyurma amacı güden ve her devirde canlı tutulması zorunlu olan cihad faaliyetinin günümüz şartlarında hangi metodlar ile yürütülmesi gerektiği hususunda ciddiyetle üzerinde durmak gerekmektedir. Cihadın tabii ve kalıcı yöntemlerini maddi ve manevi olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Her iki yöntemi de bir arada zikreden Nahl Süresi 125. davet ayeti600 öncelikle manevi nitelikteki hikmeti ve güzel öğüdü, sonra da en güzel metodla maddi ve bedeni mücadele şeklini önermektedir.601 Günümüz şartları dikkate alındığında takip edilmesi gereken cihad yöntemlerini, ekonomi, kültür ve savaşla ilgili olmak üzere üç noktada toplamak mümkündür. 1. Ekonomi Savaşı Allah’ın dinini her tarafa yaymayı kendilerine ideal edinen Müslümanlar, Kur’ân’ın emrettiği gibi, kuvvetli olmak zorundadırlar. Bu kuvvet, zorbalık için değil, Allah’ın dinini muhtaç gönüllere ulaştırmak ve zalimlere engel olmak içindir.602 Müslümanın elindeki güç ve kuvvet, zalim ve zorba toplum ve insanlara karşı bir caydırıcı araçtır. Onun için inananların, çağın şartlarına göre ekonomik olarak kendilerini geliştirmek ve çağa ayak uydurmak zorundadırlar. Kur’ân-ı Kerîm’de, dış görünüşü itibariyle inançlı ve samimi olan, fakat içlerinden Müslümanlara karşı şiddetli husumet duyguları besleyen bir tipten söz edilirken, bu tip insanların ellerinde yetki ve imkânlara sahip olduklarında yeryüzünde düzeni fesada uğratmak ve nesli bozmak için ellerinden gelen çabayı 598 Buharî, Cihâd 28; Müslim, İmâret 128,129; Nesâi, Cihâd 37 Nasr, İslam’ın Kalbi, s.156-157 600 ”Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel nasihatle davet et ve onlarla en güzel bir şekilde mücadele et! Şüphe yok ki yolundan sapanları en iyi şekilde bilen ancak Rabb’indir; hidayete erenleri de en iyi bilen O’dur” 601 Bekir Topaloğlu, “Günümüzde Cihad” TDVİA, c.VII, s.532; Ayrıca Bkz. Yusuf, 12/108; Sebe, 34/46 602 Eren, Cihad ve Savaş, s.282 599 110 gösterecekleri ifade edilmektedir.603 İslamiyet ekonomik savaş hususunda, bir taraftan faiz, ihtikâr, rüşvet ve hırsızlık gibi haksız kazanç yollarlını kapatarak helal yoldan kazanmayı teşvik ederken, diğer taraftan, israfa karşı tedbirler alınmasının üzerinde durarak Müslümanların meşru yoldan ekonomik olarak güçlenmenin ve askeri güce sahip olmanın önemini çeşitli vesilelerle vurgulamış Allah yolunda harcanacak hiçbir şeyin boşa gitmeyeceğini belirtmiştir.604 Günümüz şartlarında her şeyin ekonomik güç ve kuvvetle yapıldığı gerçeğini kabul edersek ekonomik ve askeri gücü olmayan bir topluluğunun ekonomik güç ve kuvveti elinde bulunduran toplumlara karşı İslam adına yapabilecekleri hiç bir şey yoktur. 2. Kültür Savaşı İslam dinindeki bütün emir ve tavsiyeler yeryüzünün halifesi olarak kabul edilen insanın korunması, geliştirilmesi ve yüceltilmesini hedef almaktadır. Bu sebeple İslamiyet’in batıla karşı hakkı ayakta tutma ve güçlendirme savaşında insan neslinin korunması ve sağlıklı geliştirilmesine önem verdiği görülür.605 Çağımızın kitlelerarası iletişim ve mücadele metodları içinde kültürün ilk sırada yer aldığı göz önüne alınırsa günümüzde cihadın, geçmişte olduğundan daha fazla cephe savaşından ekonomi ve kültür mücadelesi alanlarına kaydırılması zarureti doğmaktadır.606 Müslümanlar, kendi kültürlerini ve İslami yaşantılarını sağlam ve diri tutabilmeleri, başka kültürler arasında varlıklarını sürdürebilmeleri için kendine has özelliklerine bağlı, çağın gereklerine ayak uydurabilmeleri için de gelişmeye açık ve Allah yolunda bir şeyler yapma gayreti içinde buluna bilmeleri için de her an cihad ruhuyla dipdiri olmalarıyla mümkün olacaktır. Yoksa çağımızın akıl almaz etkileşim unsurları arasında yok olmaya ve kimliklerini kaybetmeye mahkûm olmak zorunda kalacaklardır. Mü’minler İslâm’a aykırı olmayan bütün araçları kullanarak; çağımızda özelde Müslümanları, genelde bütün insanlığı tehdit eden, onların mutluluğuna engel olan kötülüklerle mücadele etmeli ve 603 insanlara İslâm’ın güzelliklerini Hatip, a.g.e., s. 276; Topaloğlu, Günümüzde Cihad, s.533; Bakara, 2/204-205 Hatip, a.g.e., s. 276- 277; Topaloğlu, Günümüzde Cihad, s.533; Enfal, 8/60; Buhari, Zekat, 18 605 Bakara, 2/205; Muhammed, 47/122 606 Hatip, a.g.e., s. 277/278; Topaloğlu, Günümüzde Cihad, s.533 604 111 ulaştırmalıdırlar. İnsanlığın gerçekten bu çabaya, bu çalışmaya her zamankinden daha fazla ihtiyacı bulunmaktadır. 3. Silahlı Savaş Hak ile batılın kıyamete kadar devam edeceğine607 göre her zaman böyle bir mücadelenin olabileceği muhakkaktır. İnananlara karşı her zaman olması ihtimal böyle bir duruma karşı Müslümanların buna hazırlıklı olmaları gerekmektedir. Çağın şartları nasıl bir hazırlık gerektiriyorsa onu yapmalı ve düşmanın elindeki imkânlardan daha fazlasını yapmakla yükümlü olan inanç sahiplerinin eğer böyle bir çalışmanın içerisinde bulunmazlarsa akıbetlerinin çok acı olacağını bilmeleri gerekir. Çünkü insan sebeplere riayet ederek üzerine terettüp eden sorumlulukları yerine getirmekle mükelleftir. Günümüzde yapılan cihad çeşitlerini elbette farklı bölümlere ve çeşitli alt başlıklara ayırmak mümkündür. Fakat çağımızda yapılacak olan cihadı, şahıs ve toplum planında cihad adı altında iki başlık halinde özetlemek mümkündür. Çünkü ayrıntıya girildiğinde dâhil bu iki temel başlık onların temelini oluşturacaktır. Bu açıdan bu iki konu çok önemlidir ve diğerlerinin yapılmasında etken ve aynı zamanda onlar için zemin hazırlayıcı konumdadır. Şahıs planında cihadı, Kur’an’ın kâmil mümin portresinde görmek mümkündür. “Gerçek müminler o kimselerdir ki, yanlarında Allah anılınca kalpleri ürperir, kendilerine O’nun ayetleri okununca bu, onların imanlarını artırır ve yalnız Rabbilerine karşı güvenip dayanırlar.”608 İşte, cihadın büyüğü veya ferdi planda cihad, bu müminlerden olabilme gayretidir. Toplum planında cihad ise, güzel bir toplum meydana gelmesini, meydana gelebilmesi içinde yapılması gerekenleri yapmayı, Müslümanların problemlerini teşhis etmeyi, bu problemleri çözmeyi veya bunlara çözüm üretmeyi, alternatif teklifler getirmeyi ve elden geldiğince onları hayata taşıyabilmeyi kısa ve özlü bir şekilde ifade eder.609 607 Ebu Davud, Cihad, 33 Enfal, 8/2 609 Şeker, Müsbet Hareket veya Manevi Cihad, s.48 608 112 Bu açıdan günümüzde cihad ve tebliğ faaliyetinden beklenen neticeleri elde etmek için bu yolda gayret edenlerin mutlaka şu hususlara dikkat etmeleri gerekmektedir: İ’lay-ı kelimetullah’ı gaye edinen her mümin, nefisle cihadını ihmal etmemeli, devamlı “müsbet hareket” metoduyla hareket etmeli, bütün cihad çeşitlerinin temelinde yer alan “ilmi cihad”ı her zaman diri tutmalı, bid’atlara ve batıla karşı durmalı, İslam’ın safi bir şekilde yaşanmasını ve hâkim olmasını sağlamalı, ekonomik olarak kuvvetlenmeli ve bunu Allah yolunda kullanmalı, “müminler kardeştir”610 prensibinden ayrılmayıp inananların birlik olmasına dikkat etmeli ve İslam’ın evrensel değerlerini her türlü iletişim araçları ve vasıtaları kullanarak dünyanın her tarafına bunları ulaştırma gayreti içinde olmalıdır.611 Ancak bu şekilde cihad vazifesi istenilen boyutta yapılır ve mümin ancak bu şekilde her zaman canlı ve zinde kalır. 610 Hucurat, 43/10 113 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM CİHAD’IN İNANÇ VE FİKİR HÜRRİYETİ BAĞLAMINDAKİ DURUMU Çalışmamızın birinci bölümünde fazla ayrıntıya girmeden anlatmaya çalıştığımız düşünce- İfade hürriyeti, düşünce- İfade hürriyetini destekleyen deliller ve düşüncenin ifade edilmesinde bizlere yol gösteren birçok yol ve yöntemin olduğunu görmüştük. Tabiî ki İslam bunları bir hak olarak bizlere sunmaktadır. Bunlar; Kur’ân’da ifade edilen hisbe prensibi, nasihat, şura, içtihad, eleştiri hürriyeti, toplanma hürriyeti, din hürriyeti612 v.b. Gördük ki Kur’ân, insanın değil düşünmesine engel olsun, aksine düşünmesi için her türlü imkânı, yol ve yöntemi insanın hizmetine sunmaktadır. Düşünce özgürlüğüne engel bir unsur olmamakla birlikte, her kim olursa olsun yeter ki konuştuğunda gerçekleri söylesin onu hem Kur’ân’ın beyanı hem de sünnet uygulamaları her zaman desteklemektedir. Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise, tezimizin temel konusu olan cihadın mahiyeti, çeşitleri, hükmü, cihadın sadece savaştan ibaret olmadığı, sadece savaş olarak da anlamanın hatalı olacağı, din benimseme hususunda zorlamanın olamayacağı, imtihan gerçeği ancak hürriyet ile mümkün olacağı gibi hususları belirtmiştik. Biz bu başlık altında ayrıntılara girmeden cihadın din ve düşünce hürriyetine engel teşkil edip edemeyeceği hususunda kısa bir değerlendirme yapmaya çalışacağız. Din ve vicdan hürriyeti problemi Batı kültür tarihinde ilk defa Hrıstiyanlık’la ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlık, dogmatik tekelciliği sebebiyle dinde bir hoşgörüsüzlük oluşturmuştur. Hıristiyanlık ortaya çıkışından itibaren üç asır boyunca Roma’dan beklediği hoşgörüyü, kendisi devlet dini olduktan sonra ne kendi içinde ortaya çıkan gruplara ve farklı inanışlara ne de başka dinlere göstermiştir. Diğer din mensuplarına gösterilen katı tutum bir tarafa kendi içindeki farklı inanç sahipleri, günahkârlar ve dinden dönenler, kilisenin otoritesine karşı gelenler de manevi bir ceza olan afarozun yanı sıra kilisenin devletle işbirliğine bağlı olarak çeşitli kovuşturma ve baskılara maruz kalmışlardır. Kilise devletten aldığı gücü kaybettiği oranda bu katı tutumunu zorunlu olarak yumuşatmış ve azaltmıştır. Diğer bir ifadeyle, kilisenin devletle olan sıkı işbirliği ve baskıcı tutumu, önce reform hareketlerinin, devamında da din ile 611 Eren, Cihad ve Savaş, s.277-278 114 devletin ayrışması ve alan ayırımına gitmesi projesinin gündeme gelmesine ve sonuçta da gerçekleşmesine imkân hazırlamıştır. Bu süreç Batı’da, gelişen pozitif bilimlerin de desteğiyle, ferdi hayattan ve değerler dünyasından dinin dışlanması gibi olumsuz ve uca kaçan gelişmelerin de hazırlayıcısı olmuştur.613 Yani din ve vicdan hürriyetini baskılardan korumak ve insanlar inançlarında hürdür anlayışını ortaya koymak için sonradan çıkarılmış bir düşüncedir. İslam dininde ise, batı toplumunda görülen bu yaklaşım tarzı görülmemekle beraber din bizzat hayatın içinde yaşamın bir parçasıdır. Dini inanç konusunda ne bir baskı ne de bir zorlama söz konusudur. Dini inanç ve düşüncelerini ifade etme konusunda insanların önünü açmış ve nasıl bir yol izlenmesi gerektiği konusunda yol ve yöntemlerle de göstermiştir. Fakat dinlerin ilk çıkış ve tebliğ dönemlerinde gerek tebliğ esnasında çıkan zorluklara karşı koyma gerekse siyasi birliği sağlamak için biraz daha katı bir tutumun olmasını normal karşılamak gerekmektedir. Çünkü büyük sosyal, siyasi ve dini hareketlerde böyle durumların olması normal bir hadise olsa gerekir. Konuya bu açıdan bakılınca, ilk dönemlerde İslam’ın tebliğ ve yayılışına engel olan müşriklere ve diğer din mensuplarına karşı kararlı ve tavizsiz bir politikanın izlenmesi, dinden dönenlere sert yaptırımların uygulanması, bir yönüyle dinlerin kuruluş ve yayılış dönemlerinde alınması gereken önlemler, bir yönüyle de yarımadada siyasal birliğin kurulabilmesi için zorunlu idari ve siyasi tedbirler olarak görülmelidir. İlk halife Hz. Ebu Bekir’in dinden dönenlere ve vergilerini vermeyenlere karşı savaşması, müşrik Arapların Müslüman olmaya veya yarımada dışında zorla iskâna tabi tutulması insanlara din ve düşünce hürriyeti tanınmadığı şeklinde değil de, o dönemde gerçekleşen irtidad hareketinin siyasal isyana ve kamu huzurunu bozmaya yönelik olmasıyla ve yeni kurulan siyasal birliğin korunması zaruriyetiyle açıklanmalıdır. İslam’ın “cihad” ilke ve emri de din ve vicdan hürriyetini tanımayan ve kısıtlayan prensip veya zorla dine sokma ameliyesi değil, Allah’ın birliğini ifade eden kelime-i tevhidi yayma, dinin varlığının kabul edilmesini ve yayılmasını engelleyen şartların ortadan kaldırılması çabasıdır. Bütün insanlığa ilahi mesajı ulaştırma, onların 612 613 Bkz. Kemali, s.37-108 Apaydın, a.g.m., s.308; Ömer Faruk Harman, “Din ve Vicdan Hürriyeti” TDVİA, c.XVIII, s.322 115 da bu hak ve hakikatle tanışmasına imkân hazırlama gayretidir.614 Şunu unutmamak gerekir ki İslam’ın asıl gayesi yeryüzünde barış ve huzurun temin edilmesini sağlamaktır. Cihadda da asıl olan barıştır, insanların huzur ve güven içerisinde bulunmaları ve dinlerini kendi inançları doğrultusunda serbestçe yaşayabilmeleridir. Zira Peygamber, Müslümanları barışı yaygınlaştırma, düşmanı güzellikle savma yolunda çaba sarf etmek ve savaşmamak üzere terbiye ederdi: “…Düşmanla karşılaşmayı dilemeyin. Allah’tan afiyet dileyin…”615 “Eğer barışa yanaşırlarsa sende yanaş ve Allah’a tevekkül et…”616 Bu metod esas alınarak İslam, barışı temel olarak kabul eder ve savaşı başa gelen ve savulması gereken bir durum olarak algılar.617 Gerçek cihaddan anlaşılan, bütün insanların yararına din ve vicdan hürriyeti içerisinde yaşanacak, hiçbir baskı ve zulmün olmadığı bir dünya için kişinin canıyla, malıyla, diliyle çaba sarf etmesi618, sevgi, saygı, hoşgörü, huzur gibi evrensel değerin insanlar arasında iletişimi sağlayan en önemli değerler olması için bu yolda sürekli bir gayret içerisinde bulunmasıdır. İslam’da din ve vicdan hürriyetini belirleyen en sarih ifade; “Dinde zorlama yoktur. Artık hak ile batıl birbirinden tamamen ayrılmış ve hak bütün açıklığıyla meydana çıkmıştır”619 ayetidir. Buna göre zor kullanmak suretiyle dini benimsetmeye çalışmanın İslami bir davranış olmadığı açıktır. Dinin bir bilgi, şuur ve hür iradenin alanı olması yanında İslam düşüncesine göre dünyanın da bir imtihan alanı olduğu açıktır. Yaratan veya yaratılmışlar tarafından baskı kullanıldığı takdirde insanda bulunan seçme hürriyeti ortadan kalkacağı için dünya da bir imtihan alanı olma özelliğini kaybedecektir.620 Çünkü insan Allah katında ancak kendi hür iradesiyle ve bilerek yaptığı davranışlardan sorumlu tutulacağı için iradesinin olmadığı, zorla yaptırılan fiillerden sorumlu tutulmayacaktır. İslam’ın benimsemiş olduğu din hürriyetiyle yine İslam’ın önemli bir ilkesi olan “cihad”ın çeliştiğini, din hürriyetini ortadan kaldırdığını ileri sürenler olmuştur. Ancak cihad ilkesinin meşru kılınması sebebi, insanın dilediği dine girme ve dini hayatı güçlendirme açısından insanla Allah arasında hiçbir vasıta bırakmamak şartıyla 614 Apaydın, a.g.m., s.309 Buharî, Cihâd 156, 22, 32,112, Temennî, 8; Müslim, Cihad, 20, Ebu Dâvud, Cihad, 98 616 Enfal, 8/61 617 Şedid, a.g.e., s.144-145; Zuhayli, İslam Hukukunda Savaş, s.127 618 Yalman, a.g.e., 63 619 Bakara, 2/256 615 116 tam bir vicdan hürriyeti için gerekli şartları hazırlamaktır. Buna göre cihad, İslam’ı zor kullanma yoluyla benimsetme olmayıp din olarak varlığının kabul edilmesini ve yayılmasını engelleyen şartların ortadan kaldırılması için gayret sarf etmekten ibarettir. Kur’ân-ı Kerîm, Müslümanlara daima mutedil bir inanç ve din hayatının temsilcisi olma görevini yüklemiştir.621 Din hürriyeti ve cihada bu açıdan bakılınca Kur’ân’da yer yer savaşmayı emreden ayetlerin hedefini tespit etme de kolaylıkla mümkündür.622 Bu ayetlerden birisi olan ve din hürriyetine engel gibi düşünülen, “fitne kalmayıncaya ve din tamamıyla Allah’a ait oluncaya kadar onlarla savaşın”623 ayettir. Bu ayette savaşa sebep olan iki şey vardır. Birincisi; fitnenin ortadan kalkması. İkincisi ise, dinin tamamıyla Allah’a ait olmasıdır. Bu iki unsuru savaşın meşru sebebi saymak da mümkündür. Fitne, büyük sosyal sarsıntılar doğuran olaylar manasına gelebileceği gibi insanın selim yaratılışı, hürriyeti, şeref ve haysiyetiyle bağdaşmayan putatapıcılık anlamında da kabul edilir.624 Şirk kalkıncaya,625 İslam’a girenleri ve biat edenleri bundan vazgeçirmeye çalışanların bu çabalarından vazgeçene kadar626 onlarla mücadele edilmesi emredilmektedir. Fitne ile ilgili başka bir ayette ise Bakara Süresi’nin 193’üncü ayetidir. Ayette Allah şöyle buyuruyor: “Fitne kalmayıncaya ve din sadece Allah’ın oluncaya kadar onlarla savaşın! Fakat vazgeçerlerse, o takdirde zalimlerden başkasına düşmanlık yoktur.” Buradaki fitneden kasıt, inananlara zulüm yapan, azgınlık yapan, saldırganlık içresinde bulunanların yaptıkları fiillerdir.627 Şirki ve dinsizliği yaymak, dinden döndürmek, Allah’ın haramlarını çiğnemek, asayişi bozmak, müminlerin vatanlarından çıkarmak da olarak fitne sayılmıştır.628 Bütün bunlar savaş sebebi olarak kabul edilerek insanları zorla dine sokma değil inananlara yapılan işkence ve zulümleri ortadan kaldırma amacı taşımaktadır. 620 Topaloğlu, Din ve Vicdan Hürriyeti, s.322 Bakara, 2/143 622 Topaloğlu, Din ve Vicdan Hürriyeti, s.323 623 Enfal, 8/39 624 Topaloğlu, Din ve Vicdan Hürriyeti, s.323 625 Yazır, a.g.e., 4/136; Ateş, Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, 2/1078; Ömer Nasuhu Bilmen, Kur’ân-ı Kerim Türkçe Mealisi ve Tefsiri, Bilmen Basım ve Yay., İstanbul, (Tsz), c.III, s.1187; Muhammed Ali esSabuni, Saffetü’t Tefasir, Daru’s Sabuni, Medinetü’n Nasr, 1997/1417, I/467 626 Fahreddin er Razi, Tefsiru’l Kebir, Daru’l Kutubu’l İlmiye, Beyrut, 1990/1411, XV-XVI/131 627 Pickthall, a.g.e., s.20; Zehra, Savaş Kavramı, s.42; Yakıt, a.g.m., s.79 628 Yıldırım, a.g.e., s.42; Sabuni, Saffetü’t Tefasir, I/112 621 117 Ayetlerde geçen “dinin tamamen Allah ait olması” veya “dinin tamamının Allah’a ait olması” hedefini İslam âlimleri dinin ilahi olması tarzında anlamış olmalılar ki semavi din mensuplarına zorlama yapılmayacağını kabul etmişlerdir.629 “İslam’da inanç açısından anne- babaların, eş ve çocukların dahi zorlanamayacağı tavizsiz bir nitelik göstermektedir. Hz. Nuh’un oğlu,630 Hz. Nuh ve Hz. Lut’un karıları,631 Hz. İbrahim’in atası,632 Peygamberimizin amcası Ebu Talib konumuzun tipik örneklerini oluşturmaktadır.”633 Kur’ân’da dine girme hususunda herhangi bir zorlama olsaydı elbette ki ilk önce baskı yapılması gereken, kendilerini Peygamberlik payesiyle payelendirdiği büyük insanların akrabaları ve çevresindeki insanlara yapılması gerekirdi. Çünkü tebliğ vazifesiyle yükümlü olan peygamberlerin etrafındaki insanların tebliğlerini kabul etmeleri muhakkak ki davetinin daha geniş kitlelere ulaşmasında büyük kolaylıklar sağlayacak ve davetinin kabul görmesi daha hızlı olacaktır. Fakat Kur’ân’ın açık ifadelerinde bunu görmüyoruz. Aksine iman noktasında insanlar kendi hür iradeleriyle baş başa bırakılmaktadırlar. İslam’ın Müslüman olmayanlara tanıdığı din ve vicdan hürriyetinin içerik ve sınırlarını tanımada, tarih boyunca gayri Müslimlerin Müslüman toplumlarda sahip oldukları serbesiyeti, hak ve hürriyetleri izlemek yeterli olacaktır. Hz. Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin döneminden itibaren gayri müslim halk ile yapılan vatandaşlık ve bağlılık antlaşmalarında onların din ve vicdan hürriyetinin tanındığı, dinlerinin gereklerini serbesiyet içinde yerine getirebilecekleri açıkça ifade edilmiştir. Kendi inançlarını koruma, mabedlerini yapma ve dinlerine göre ibadet etme, dinlerine göre davranma, çocuklarına din eğitimi verme, hukuki ve kazai muhtariyet gibi bir dizi hak ve hürriyet tanınmış, sadece kamu düzenini ilgilendiren hususlarda herkes gibi onlarında bu hususlara tabi olmaları istenmiştir.634 “İslâm’ın din ve vicdan hürriyeti adına sergilediği bu engin hoşgörü sadece vesâyetine dehâlet edenlere de münhasır değildir; o bütün dünyada aynı değerleri koruyup kollamanın da takipçisi olmuştur; mağdurun imdadına koşmuş, mazluma 629 Topaloğlu, Din ve Vicdan Hürriyeti, s.323 Hud, 11/42 631 Tahrim, 66/10 632 Enam, 6/74 633 Güneş, “Dini İnanç Özgürlüğünün Kriterlerine Dair Bir Deneme”, s.136 634 Apaydın, a.g.m., s.310 630 118 yardım etmiş, düşeni tutup kaldırmış ve her yerde hakkı ikame etme arkasında koşmuştur. Dahası, onun maddî mücadelesi dahi, insanları cebir, şiddet ve ikrâhtan koruma edâlıdır. O, elinin ulaşabildiği hemen her yerde, vicdanlara baskı yapılmasına karşı çıkmış; imanın gönül rızasıyla kabul edilmesine zemin hazırlamış; yerinde bir pakt olarak ve yerinde münferiden bir kısım mazlum milletleri rızaları hilafına herhangi bir dine, bir düşünceye, bir felsefeye veya bir ideolojiye zorlamaya müdahale etmiş; gücü yetiyorsa her türlü cebir ve şiddeti önlemiş ve onlara başkalarına zarar vermeme kaydıyla, istediği yolu-yöntemi seçebilmenin garantörü olmuştur. Bu da İslâm’ın, muhtelif milletlerden meydana gelmiş geniş bir câmiada umumi sulh ve sükûnu sağlaması, gönüllerde bütün peygamberlerin temel mesajlarına karşı hürmet hissi uyarması ve böylece herkesin konumuna saygılı olmayı bir kısım mâkul ve kalıcı sebeplere bağlaması demektir ki fevkalâde önemlidir.”635 Din ve vicdan hürriyetiyle ilgili nasslarla Hz. Peygamber döneminden itibaren İslam dünyasındaki mevcut uygulamalar ve muhtelif Müslüman toplulukların genel anlayış ve telakkileri değerlendirildiğinde şu sonuç çıkmaktadır: İslam dini samimi inanca ve Allah’a teslimiyete büyük önem vermiş, kalp ile Allah arasındaki münasebetlere özendirici bazen de caydırıcı nitelikte manevi müeyyidelerle insanı eğitmeyi amaçlamıştır. Ferdin dışa yönelik davranışlarında ise, onun Allah’ın halifesi olma özelliğini ön planda tutarak şahsi bazı hürriyetlerini kamuya ve mukaddesata feda etmesini istemiş, gelişmenin ve ebedileşmenin ancak bu yolla mümkün olacağını kabul etmiştir.636 İnsanın gerçek saadete ulaşmasının da ancak bazı fedakârlıklar yapmasıyla mümkün olacağını hayatın acı gerçekleri bizlere göstermektedir. Cihadın da yapılması zor ve meşakkatli olmasına rağmen neticesi itibariyle mukaddes bir görev ve Rabb’e ulaşmanın da önemli bir yoludur. 635 636 Başyazı, Dar Bir Çerçevede Din ve Vicdan Hürriyeti, s.5 Topaloğlu, Din ve Vicdan Hürriyeti, s.323 119 SONUÇ İslam, insanlığa, bütün diğer din ve felsefi sistemlerden farklı olarak, evrensel buutlu, ama kendine has bir düşünce ve hayat sistemi ortaya koymuştur; koymuş ve müntesiplerine onu yaşama ve uygulama sorumluluğunu yüklemiştir. Aslında insanın yeryüzünde Allah’ın halifesi olması ve kendisine sorumluluk yüklenmesi, Müslüman’ın derin bir hakikat aşkı, bir ilim tutkusu, bir araştırma sevdasıyla çalışmasını, öğrenmesini, her hususta maharet sahibi olmasını gerektirmektedir. Bundan dolayı Kur’an’ın ilk emri olan “oku” ile başlayıp ve yine Kur’an’ın birçok yerinde insan aklına yönelik hitapları, insanın aklını aktif kullanıp devamlı düşünmesine, bir şeyler üretmesine ve araştırmasına vurgu yapmaktadır. İlmin önündeki engelleri kaldırıp insanın varlık hakkında bilgi edinme yolunu da göstererek ona çeşitli sorumluluklar yüklemiştir. Sorumluluk, insan iradesi ve imtihan sırrı birbirine bağlı ve birbirlerinin olmazsa olmaz şartlarıdırlar. Aynı zamanda imtihan, hür iradenin ve sorumluluk yüklenmenin bir sonucudur. Hür irade yoksa orada insanın yaptıklarından dolayı ilahi adalet gereği sorumlu olması ve hesaba çekilmesi söz konusu değildir. İslam, insanların imanını, tehdit, baskı ve zorbalık üzerine değil, bilgi, bilgilendirme ve insanın hür iradesi üzerine oturtmayı temel esas edinmiştir. Bu bağlamda, Kur’an-ı Kerim’de Peygamber’in şahsında tebliğ misyonunu üstlenen bütün insanlara hitaben, “Ey Muhammed! Sen öğüt ver! Esasen sen bir öğütçüsün. Sen onlara zor kullanacak değilsin”637 buyurulmaktadır. İnanmak ya da inanmamak subjektif (öznel) bir olgudur. İnsanın şahsını bağlar. Zor ve tehdit altında oluşan iman gerçek iman değil, yapaydır. Böyle bir anlayış öz ve gerçek gönül Müslümanı yerine sahte Müslüman ve münafıkların türemesine neden olacaktır. Bu ise, ne insanın şahsına ne de İslam’a bir şey kazandıracaktır. Zira İslam, zor altında kişinin küfrü kabulüne dini ve hukuki açıdan hiçbir değer vermediği gibi zor ve baskı altında gerçekleşen imana da hiçbir değer vermemektedir.638 İslam tarihinde, dini kabulün semeresi mutlak saadet olduğu halde “dinde zorlama yoktur” mantığınca dine girme mevzuunda hiç kimseye karşı cebir ve şiddet kullanılmamıştır. Aksine din, başkalarını ikrahtan korumayı taahhüt etmiş ve 637 638 Gaşiye, 88/21-22 Bkz. Nahl, 16/106 120 herkesin rahatça kendi dinini yaşayabilmesini teminat altına almıştır. Dahası din, başkalarına baskıyı hem insana hem dinin ruhuna saygısızlık kabul etmiştir; insana saygısızlıktır, zira o, irade sahibi hür bir varlıktır ve dilediğini yapabilmesi de diğer varlıklar arasında farklılığının en belirgin özelliğidir. Dine karşı saygısızlıktır, zira iman samimiyete dayalı ve kalbin kabulüne vabeste bir izan işidir. Kalplerde kabul görmeyen imanda, amelde makbul değildir. Değişik baskılarla insanlara kabul ettirilen iman iman olmadığı gibi böyle bir imanı taşıyan kimse de mümin değildir. Olsa olsa o bir münafık, amel adına ortaya koyduğu davranışlar da birer göstermeliktir. Din hürriyetine engel olarak gösterilen veya engel gibi gözüken “dinden dönenlerin öldürülmesi” meselesi ise konunun siyak- sibakı, günün şartları ve emrin söylenme gayesi dikkate alınmadan ele alındığı için problem olarak gözükmektedir. Dinden dönenlerin öldürülme hadisesi, dinlerinden döndüklerinden dolayı değil zamanın şartları içerisinde siyasi iktidara karşı gelmelerinden ve toplumu olumsuz etkilemelerinden dolayı gerçekleşmiştir. Yoksa ferdi planda kaldığı sürece böyle bir emrin uygulanması Kur’an’ın emrine uygun olmayan bir davranış olacaktır. Sorumluluk sahibi kişi ise bilerek böyle bir yanlış davranış içerisinde olmaktan sakınır. Cihad konusunda Allah ve Resulü’nün ifadelerinden çıkarılan ana fikir ve mana şudur: Allah yolunda bir ömrü bütünüyle Allah’ın emrettiği istikamette geçirmek, yaratılış gayesine uygun yaşamak, Allah’a layık bir kul olmak, Allah’ı Teala’yı ve Resulü’nü bütün insanlara tanıtmak, O’nun dinine sahip çıkmak, bu gibi hususlarda cehd ve gayret sarfetmek, bunlarda başarılı olabilmek için mücadele etmektir. Savaş ise cihadın gerektiğinde yeri ve zamanı geldiğinde yapılması gereken bir boyutudur. Allah için ve Allah yolunda yapılan cihad ve savaşın gayesi insanları baskı ve şiddet altında tutmak veya onlara baskı yapmak değil, insan iradesinin önündeki engelleri kaldırmak, baskı ve şiddet uygulayarak insanlara zulm ve işkence edenleri bu amellerinden vazgeçirerek İlahi adaletin gerçekleştirilmesini sağlamaktır. Cihad din ve düşünce özgürlüğünün önünde bir engel değil aksine din ve düşünce özgürlüğünün önündeki bütün engelleri kaldıran bir vasıtadır. Gerçek hürriyet ancak cihadın tam manasıyla yerine getirilmesiyle mümkün olacaktır. Cihad içerdiği engin 121 manasıyla müminin hayat boyu aksiyon halinde olmasına ve yaratılış gayesini en iyi şekilde yerine getirmesi hususunda insana yol gösteren bir anlayıştır. Dinin anlatılması ve muhtaç sinelere duyurulması meselesi ise tamamen gönül işi olup insanların kalplerine tesir icra ederek anlatılması, yaşatılması ve dünyanın dört bir tarafına rahmet esintilerinin duyurulması ancak Peygamber mesleği olan tebliğ ile mümkün olacaktır. Tebliğ ise insanların gönüllerine girmekle mümkündür. Onun için tebliğin ruhunda da baskı, şiddet ve zorluk bulunmamaktadır. Engin hoşgörü ve sevgiye dayalı hizmet anlayışı dinin duyurulması ve anlatılması için en güzel yol olsa gerekir. İslâm, başkalarıyla savaş içinde bulunulduğu durumlarda dahi, vatandaşlığı kabul edip vergisini verme taahhüdünde bulunanları vatandaş kabul etmiş ve asla dinine, diyanetine karışmamıştır. Savaşta ısrar edenlere de, yenik düştüklerinde zimmet hakkı tanımış, kendi vatandaşlarından aldığı gibi onlardan da belli bir vergi almış ve onları da vicdanlarıyla baş başa bırakmıştır. Bundan başka o, gelip gönül rızasıyla vesâyetine girenlere din ve vicdan hürriyeti adına nasıl davranmışsa, harp mağluplarına karşı da aynı kuralları uygulamış ve onları, devlete, millete zarar vermeme kaydıyla bütün tasarruflarında serbest bırakmıştır. 122 BİBLİYOGRAFYA Abduh, Muhammed, Tevhid Risalesi, ( Çev. Doç. Dr. Sabri Hizmetli), Fecr Yayınları, Ankara, 1986 Abdulvahid, Vafi Ali, Hukuku’l-İnsan fi-İslâm, Kuveyt, 1970 Abdülbâki, Muhammed Fuâd, el- Mucem’l – Müfehres li Elfâzi’l- Kur’âni’lKerîm, Çağrı Yay., İstanbul, 1990 Acar, H. İbrahim,“Hürriyet ve Eşitlik Kavramları Ekseninde Demokrasi ve İslâm Bazı Mülahazalar”, İslâmi Araştırmalar, Ankara, 2003, c.XVI, sy.1 Adanalı, Hadi, İslam, Terörün Sebebi Değil Çaresidir, Zaman Gazetesi, 25 Kasım 2003, Agiş, Fazıl, Laiklik ve İslâm’da İnsan Hakları, Öğretmen Matbaası, Ankara, 1976 Ahmet, Ebu Süleyman A., İslâm’ın Uluslararası İlişkiler Kuramı, (Terc. Fehmi Koru), İstanbul, 1985 Akbulut, Ahmet, “Allah’ın Takdiri Kulun Tedbiri”, AİFD., Ankara, 1992, c.XXXII, Akın, İlhan F., Temek Hak ve Özgürlükler, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul, 1968 Aktan, Hamza, “Kur’ân ve Sünnet Işığında Terör ve İntihar Eylemleri”, YÜD., Ocak- Mart, 2004, yıl.XVII, sy.63, Altıntaş, Hayrani, “Kur’âni Düşünce Sisteminde İnsan Hakları”, Uluslar arası Avrupa Birliği Şurası, 3-7 Mayıs, DİB Yay., Ankara, 2000, c.II Altuntaş, Halil, İslâm’da Din Hürriyetinin Temelleri, DİB. Yay., Ankara, 2001 Arıcı, Kadir, “Avrupa Birliği ve Türk Hukukunda İşyerlerinde Din İbadet Hürriyeti”, Uluslararası Avrupa Birliği Şurası’n da Sunulan Tebliğ, 3-7 Mayıs 2000, DİB Yay. Ankara, 2000 Armağan, Servet, Din - Vicdan Hürriyeti ve Laiklik, İnsan Yay. İstanbul, 2003 -------- İslâm Hukuku’nda Temel Hak ve Hürriyetler, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3.Baskı, Ankara, 1996 123 -------- İslâm Hukukunda Fikir Açıklama Hürriyeti ve Hudutları, Onar Armağanı, İstanbul, 1977 Atay, Hüseyin, Kur’ân’a Göre Araştırmalar – 3, Ofset Baskı, Ankara ------ -- Kur’ân’a Göre Araştırmalar-II, Ofset Baskı, Ankara, 1993 --------- Kur’ân’a Göre Araştırmalar-V, Semih Ofset, Ankara, 1995 Ateş, Abdurrahman, Kur’ân’a Göre Dinde Zorlama ve Şiddet Sorunu, Beyan Yay. İstanbul, 2002 Ateş, Mustafa, “Dinde Zorlama Yoktur”, DİD, 1997, c.XXXIII, sy.2, Ateş, Süleyman, Kur’ân-ı Kerim ve Yüce Meali, Kılıç Kitabevi, Ankara, (Tsz) -------- Kur’ân-ı Kerim Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, (Ysz),1988 Aydın, Doç. Dr. Hakkı, İslâm ve Modern Hukukta İşkence, Beyan Yayınları, İstanbul, 1997 Aydın, Mehmet, “Türk Toplumunda Dini Hoşgörünün Temelleri”, Kültürlerarası Diyalog Sempozyumu –7-8 Mart 1998, s.57-69-183, İBBKİDB Yay., İstanbul,1998 Aydüz, Davut, Kısa Sürelerin Tefsiri, Işık Yay., İstanbul, 2003 Başgil, Ali Fuad, Demokrasi Yolunda, Çeltül Matbaacılık, İstanbul, 1961 -------- Din ve Laiklik, Yağmur Yay., İstanbul, 1962 Belgesay, Mustafa Reşit, Anayasada İnanç Hürriyeti, AD, 1962 Bilgin, Beyza, “İslâm ve Hoşgörü” DİD., 1998, c.XXXIV, sy,1, Bilmen, Ömer Nasuhi , Hukukı İslâmiyye ve Istılahı Fıkhıyye Kamusu, Bilmen Yay. İstanbul,1985 ------- Kur’ân-ı Kerim Türkçe Mealisi ve Tefsiri, Bilmen Basım ve Yay., İstanbul, (Tsz) Buhari, Muhammed b. İsmail, el- Cami’us Sahih, I-VIII, Çağrı Yay. İstanbul, 1981 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, İnterpress Basın- Yayın. İstanbul, 1986 Cafer Taki Muhammed, Düşünce Arayışı, (Çev. Davut Duman), Fecr Yayınları, 1.Baskı, Ankara,1999 Canan, İbrahim, Anarşi, Sebepler, Tedbirler, Çareler, Işık Yay. İstanbul, 2003 124 -------- Hadis Ansiklopedisi- Kütüb-i Sitte, Akçağ Yay., İstanbul, (Tsz) Cevziyye, İbn-i Kayyım, Zâdu’l Meâd, (Çev. Şükrü Özen, H.Ahmet Özdemir, Mustafa Erkekli), c.III, İklim Yay., İstanbul, 1989 Chittick, Wlliam C., Murata, Sachiko, İslam’ın Vizyonu, (Çev. Turan Koç), İnsan Yay. İstanbul, 2000 Çağrıcı, Mustafa, “Hürriyet”, md., TDVİA., c.XVIII Çelik, Halil, Farklı Kültürlerin Birlikte Yaşama Formülü, Nesil Basım Yay., İstanbul, 1998 Çubukçu, İbrahim Agâh, İslam ve Çağdaşlaşma, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2002 Dağcı, Şamil, “İslam ve Şiddet” Beşinci Avrasya İslam Şurası- Gazimağusa, DİB Yay., Ankara, 2003 ----------“Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması”, Uluslararası Avrupa Birliği Şurası”, DİB Yay., Ankara, 2000, c.II, s.98 Demir, Abdullah, Kavram ve Hadise Olarak Kur’ân’da Hicret, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1999 Demir, Fahri, “Hukukta Eşitlik, Din ve Vicdan Özgürlüğü”, DİD., 1994 , c.XXX, sy.1 Derveze, İzzet, Kur’ân Cevap Veriyor, ( Çev. Abdullah Baysal), Yöneliş Yay., İstanbul,1988 Dihlevî, Şah Veliyyullah, Hüccetullâhi’l- Bâliğa, (Çev. Dr. Mehmet Erdoğan), İz Yayıncılık, cilt.II, İstanbul, 1994 Draz, M. Abdullah, İslâm’ın İnsana Verdiği Değer, (Çev. Nureddin Demir), Kayahan Yayınları, İstanbul,1983 --------- Kur’ân’a Giriş, (Çev., Salih Akdemir), Kitâbiyât, Ankara, 2000 Dursun, Davut, Din ve Vicdan Hürriyetinin Siyasal Sistem Açısından Anlamı ve Uygulaması, Bilgi ve Hikmet Dergisi, İstanbul, 1994, sy.6, Düzgün, Dr. Şaban Ali, Din Birey Ve Toplum, Akçağ Yayınları, 1. Baskı, Ankara, 1997 Ebu Davud, Süleyman b. Eş’as es- Sicistani, es- Sünen, I-V, Çağrı Yay. İstanbul, 1981 125 Ebu Süleyman, A.Ahmet, İslâm’ın Uluslar arası İlişkiler Kuramı, ( Terc. Fehmi Koru), İstanbul, 1985 Ece, Hüseyin K., Cihad Bilinci, Denge Yay. İstanbul, (Tsz.) el- Merğınani, Burhanuddin Ebi’l Hasan Ali b. Ebi Bekr b. Abdulcelil er- Reşidan, el- Hidaye fi Şerhi Bidayetü’l- Mübtedi, 1-II, Dar’u İhyaitTerasi’l- Arabiyyi, Beyrut- Lübnan, 1415/1995 el- Cassas, Ebubekr b. Muhammed b. Ali, Ahkamu’l- Kur’ân, Daru’l- Fikr, 1414/1993 el- Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el- Ensari, el- Cami’ li Ahkâmi’l – Kur’ân, Beyrut el- Mucem’ul Vasıt, Komisyon, Çağrı Yay. İstanbul, 1990 el- Münziri, Hafız İmam, Terhıb ve Tergıb, (Çev. komisyon), Hikmet Yay., İstanbul, 1985 el-Cevheri, İsmail b. Muhammed, es-Sahih Fi-l Lüga ve’l-ulum, Lübnan, 1974, c.I Er Razi, Fahreddin, Tefsiru’l Kebir, Daru’l Kutubu’l İlmiye, Beyrut, 1990/1411 Eren, Şadi, Cihad ve Savaş, Yeni Asya Yay., İstanbul, 1996 es Sabuni, Muhammed Ali, Muhtasar’u Tefsir’i İbn-i Kesir, Daru’l Kalem, Beyrut, ( Tsz) ---------- Saffetü’t Tefasir, Daru’s Sabuni, Medinetü’n Nasr, 1997/1417 es- Selami, Muhammed el- Muhtar, “İrşad ve Allah Yoluna Çağrı”, 1.Din Şurası- Tebliğ ve Müzakereleri- 1-5 Kasım 1993, ( Çev. Ali Serter), s.102-111, DİB. Yay., Ankara, 1995 Esed, Muhammed, Yolların Ayrılış Noktasında İslâm, ( Çev. Hayreddin Karaman), Nesil Yay. İstanbul, 1986 Fığlalı, Ethem Ruhi, Din ve Laiklik Üzerine Düşünceler, M.Ü.B., Muğla, 2001 Firuzabadi, Muhammed b. Yakub, el-Kamus’ül Muhit, Beyrut, 1993 Friecdrich, A. Hayek, Özgürlük Yolu Hayek’in Sosyal Teorisi, (Çev. Atilla Yayla), İş Bankası Yay., Ankara, 1994 126 Gadban, Münir Muhammed , Nebevi Hareket Metodu, (Çev. Tarık Akarsu), Nehir Yay., İstanbul, 1998 Garaudy, Roger, Yaşayan İslâm, (Çev. Mehmet Bayraktar), Pınar Yay., İstanbul, 1995 Gazali, Muhammed, İslâm Kültür Birliğinin Esasları, (Çev. Hazma Tekin), Fecr Yay. Ankara, 1999 Gökmenoğlu, Hüseyin Tekin, İslâm’da Şahsiyet Hakları, Diyanet Vakfı Yay., Ankara,1996 Gölcük, Şerafeddin, Kur’ân’da İnsan Değeri, Pınar Yay., İstanbul, 1983 Güler, İlhami, “İman ve İnkârın Ahlâki ve Bilişsel (Kognitif) Temelleri” İslâmiyât I, 1998, c.I, sy.1 Güneş, Ahmet, “Dini İnanç Özgürlüğünün Kriterlerine Dair Bir Deneme”, EKEV Akademi Dergisi, 2004, yıl.8, sy.18 Hafidu İbn-i Rüşd Ebu Velid Muhammed b. Ahmet el- Kurtubi, Bidayet-ül Müctehid ve Nihayet-ül Muktesıd, (Çev. Ahmet Meylani), Arslan Yay., İstanbul, 1973 Hallâf, Abdulvahhap, İslâm Hukuk Felsefesi, (Çev.,Hüseyin Atay ), AÜİF Yayınları, Ankara, 1985 Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamber’in Savaşları, (Çev.Salih Tuğ), Yağmur Yay. İstanbul, 1991 ---------İslâm’a Giriş, (Çev. İbrahim Arif Koytak, Veysel Uysal), Beyan Yay., İstanbul, 1996 ---------İslâm’ın Doğuşu, ( Çev. Murat Çiftkaya), Beyan Yay., İstanbul, 1997 Harman, Ömer Faruk, “Din ve Vicdan Hürriyeti” TDVİA, c.XVIII Hasanu’l –Hamsa, Muhammed, Müfredatü’l-Kur’ân-ı Kerim Tefsir ve Beyanı, Daru’r- Reşit, Beyrut, 1984 Hatemi, Hüseyin, “Müslümanların Diyalog’a Girmelerinin Şartları ve Amacı”, Kültürlerarası Diyalog Sempozyumu –7-8 Mart 1998, s.179-183, İBBKİDB. Yay., İstanbul, 1998 Hatipoğlu, Nihat, Davetin İlkeleri, Mesaj Yay., Ankara, 1991 Havva, Said, el-Esasü fit-Tefsir, Daru’l İslâm, 1985 127 Hicazi, M. Mahmut, Furkan Tefsiri, ( Terc., Mehmet Keskin), İlim Yay., İstanbul, (Tsz) İbn- Kesir, Muhtasar Kur’ân-Kerim Tefsiri, (Çev. Bekir Karlığa), Çağrı Yay., İstanbul, 1990 İbn Teymiyye, Bir İslam Kurumu Olarak HİSBE, (Çev., Vecdi Akyüz), İnsan Yay., İstanbul, 1989 İbn-i Abidin, Muhammed Emin b. Ömer, Reddü’l Muhtar Ale’d- Dürri’l Muhtar, Beyrut, ( Tsz) ibn-i Aşur, M. Tahir, İslâm Hukuk Felsefesi, (Çev. Vecdi Akyüz, Mehmet Erdoğan), Rağbet Yayınları, 3.Baskı, İstanbul, 1999 İbn-i Atıyye el- Endelüsi, el- Muharreru’l Veciz fi Tefsir’il- Kitabi’l Aziz, Beyrut, 1413/1993, c.I ibn-i Kesir (H.800- 884), Tefsiru’l- Kur’ân’ı-l Azim, Kahraman Yay., İstanbul, 1992 İbn-i Manzur Ebu Fadl Cemaleddin Muhammed b. Mukerrem, Lisanü’l Arab, Daru’l Fikr, Beyrut, 1990 İmam Şâfi, er- Risale, (Çev. A. Muhammed Şakir), Nur Yay., İstanbul, (Tsz) İsfahani, Ragıb, Müfredatü Elfâzı’l- Kur’ân, ( Tahkık, Saffan Adnan Davudi), Daru’l- Kalem, Dimeşk, 1412/1992 İslâmoğlu, Mustafa, Üç Muhammed, Denge Yay., 4. Baskı , İstanbul, 2001 İzzeti, Ebulfazl, İslam’ın Yayılış Tarihine Giriş, (Çev. Cahit Koytak), İnsan Yay., İstanbul, 2003 Kadri, Hüseyin Kazım, 20. Asırda İslamiyet, Pınar Yay., İstanbul, 1992 Kam, Ömer Ferit, Dini ve Felsefi Sohbetler, ( Sadeleştiren, Süleyman Hayri Bolay), DİB Yay., Ankara, 2003 Karagöz, İsmail, “İnsanın Dine Olan İhtiyacı ve Din ve Vicdan Hürriyeti”, DİD., 2000, c.XXXVI, sy.3, s.89-106 Karakaya, M.Zeki, “İrşad Hizmetini Üstleneceklerde Aranan Nitelikler” ”,1.Din Şurası- Tebliğ ve Müzakereleri- 1-5 Kasım 1993, DİB. Yay., Ankara,1995 Karaman, Hayreddin, Anahatlarıyla İslâm Hukuku-1, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1987 128 ------- İslâm Hukukunda İctihad, Marmara Üniversitesi İFAV Yayınları, İstanbul,1996 Karaman, Hikmet, “Terör ve Şiddetin Önlenmesinde Dini Değerlerin Yeri ve Önemi”, DİD., 200, c.XXXVI, sy,3 Karlığa, Bekir, “Din, Terör, Savaş ve Global Etik İhtiyacı”, YÜD., OcakMart, 2004, yıl.17, sy.63, Kemali, Muhammed Haşim, İslam’da İfade Hürriyeti, (Çev. Muhammed Şekiver), İnsan Yay. İstanbul, 2000 Khoduri, Majid, İslâm’da Savas ve Barış, (Çev. Nejdet Özberk), Fener Yay., İstanbul, 1998 Kılıç, Sadık, Kur’ân’a Göre Nifak, Furkan Yay., İstanbul, 1982 Kılıçer, M.Esad, İslâm Fıkhında Rey Taraftarları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 1994 Kıllıoğlu, İsmail, “Hicretten Hicrete”, İslam Aylık Mecmua, Aralık–1983 Koçyiğit, Talat; Cerrahoğlu, İsmail, Kur’ân-i Kerim Meal ve Tefsiri, DİB Yay., Ankara, 1984 Kubal, Hüseyin Nail, Anayasa Hukuku Dersleri- Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler, İstanbul, 1971 Kutup, Muhammed, İslâm’ın Etrafındaki Şüpheler, (Çev. Ali Özek), Cağaloğlu, Yayınları, 3.Baskı, İstanbul, 1973 Kutup, Seyyid, Fi zilalil- Kur’ân, Daruş-şuruk, Kahire, ( Tsz) -------- Yoldaki İşaretler, (Çev. Abdi Keskinsoy), Pınar Yay., İstanbul, 2002 M.Tahir b. Aşur, İslâm Hukuk Felsefesi, (Çev. Vecdi Akyüz, Mehmet Erdoğan), Rağbet Yay., 3. Baskı, İstanbul, 1999 Mahmud, Mustafa, Kur’ân’a Yeni Yaklaşımlar, (Çev. Muhittin Akgül ), Işık Yay., İzmir, 1999 Mahmud, Mustafa, Kur’ân’a Yeni Yaklaşımlar, (Çev. Muhittin Akgül ), Işık Yay., İzmir, 1999 Mevdudi, Ebu’l Alâ, Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamberin Hayatı, (çev., Ahmed Asrar), Pınar Yay., İstanbul, 1992, 3.Baskı, c.III --------- Tefhmu-l Kur’ân, (Çev., kurul), İnsan Yay., İstanbul, 1987 129 Michot, Yahya Jean , “ İslam ve Şiddet” Doğudan Batıdan Konferanslar Dizisi III, İBBKDİB. Yay., İstanbul, 1998 Müncit, Beyrut, 1986 Nasr, Seyyid Hüseyin, İslam’ın Kalbi, (Çev. Ahmet Demirhan), Gelenek Yay. I.Baskı, İstanbul, 2002 Necati, M. Osman, Kur’ân ve Psikoloji, (Çev. Hayati Aydın), Fecr Yayınları, 1.Baskı, Ankara, 1998 Noth, Albrecht, Müslümanlıkta ve Hıristiyanlıkta Kutsal Savaş ve Mücadele, ( Çev. İhsan Çatay), Özne Yay., İstanbul, 1999 Öner, Necati, İnsan Hürriyeti, Selçuk Yay., İstanbul, 1982 Önkal, Ahmet, Resulüllah’ın İslâm’a Davet Metodu, Esra Yay., Konya, 1995 Özbek, Abdullah, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, Esra Yay., Konya, 1977 Özdemir, İbrahim, Postmodern Düşünceler, Kaynak Yay., İstanbul, 2002 Özden, Mustafa, Kur’ân’a Göre İnanma Hürriyeti, ( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1997 Özdenören, Rasim, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, “Hicret”, c.II Özel, Ahmet, “Cihad” İslâm Ansiklopedisi, TDV, İstanbul, 1993 Özel, Ahmet, İslâm Hukukunda Ülke Kavramı, İklim Yay., İstanbul, 1988 Özlen, Mehmet, “İrşad Hizmetini Üstleneceklerde Aranan Nitelikler” ”, 1.Din Şurası- Tebliğ ve Müzakereleri- 1-5 Kasım 1993, DİB. Yay. Ankara,1995 Özsoy, Ömer; Güler, İlhami; Konularına Göre Kur’ân. Fecr Yayınları, 2. Baskı. Ankara, 1997. Öztürk, Yaşar Nuri, Din ve Fıtrat, Yeni Boyut Yay. İstanbul, 1990 --------- Kur’ân’ın Temel Kavramları, Yeni Boyut Yay. İstanbul, 1995 Pickthall, Muhammed M., Kadercilik Suçlaması ve Cihad, ( Çev. Taha Dinçer), Akabe Yay., İstanbul, 1985 Pişgin, Yasin, İnsan ve Peygamber Olarak Hz. Muhammed, İlâhiyât, Ankara, 2002 Rabee, Ahmet, “İnsan Hayatı Kutsaldır”, Şark’ul Evsat, 30 Kasım 2003 Rahman, Fazlur, İslâm ve Çağdaşlık, Çev., Alparslan Açıkgenç, M.Hayri Kırbaşoğlu, Ankara Okulu Yay. Ankara, 1999 130 Rıza, Reşit, Tefsir’ul- Menar, c. VIII, Beyrut, (Tsz) Said, Cevdet İslami Mücadelede Şiddet Sorunu, ( Çev. Halil İbrahim Kaçar), Pınar Yay. İstanbul, 1995 Saka, Şevki, Kur’ân’a Göre İnanç Hürriyeti, DİD., c.XXVIII, sy.1, 1992 --------- Yabancılaşma Karşısında Kur’ân, Ferc Yay.,Ankara, 1997 Savcı, Bahri, “Laik Görüş Açısından Anayasada İnanç Hürriyetinin Mütaalası”, SBFD., c.VXII Selâhaddin, Muhammed, Özgürlük Arayışı ve İslâm, (Çev. N.Ahmet Asrar), Anar Yay. 2.Baskı, İstanbul,1989 Selçuk, Mualla, “Din Öğretimi Özgürleştiren Bir Süreç Olabilir mi?”, İslâmiyât I, c.I, sy.I, 1998 Serdar, Ziyaüddin, İslâm Medeniyetinin Geleceği, ( Çev. Deniz Aydın), İnsan Yay., İstanbul, 1986 Şafak, Ali, İslâm Hukukunda İnanç Fikir ve Söz Hürriyeti, Diyanet Dergisi, c.XV, sy.3, 1976, s. 133–142 Şedid, Muhammed, Resulullah’ın Davet ve Cihadı, ( Çev. Hüseyin Arslan), Birleşik Yay. İstanbul, 1995, II. Baskı Şengül, İdris, “İslâm ve Evrensellik–1”, Yeni Ümit Dergisi, Sy.43, İzmir, 1999 ---------“Kur’ân Kaynaklı Hoşgörü ve Hürriyet” DİD, Ankara, 1995, c.XXXI, sy.1 ---------“İslâm ve Evrensellik–2”, Yeni Ümit Dergisi, İzmir, 1999, sy.44, Şibay, Halim Sabit, “Cihad”, İslâm Ansiklopedisi, MEB. Milli Eğitim Basımevi, 1963, c.III Terör ve Terörle Mücadelede Durum Değerlendirmesi, Başbakanlık Basımevi, Ankara,1983 Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa, es- Sünen, I-V, Çağrı Yay., İstanbul, 1981 Topaloğlu, Nuri, “İnsan hakları ve İslam” Diyanet Dergisi, c. XXVI, sy.1, 1990 Tuncay, Mete; “Cumhuriyet Dönemi Araştırmalar, Nisan, 1990, 2. Baskı, c.IV, sy.2, 131 Düşünce Özgürlüğü”, İslâmi Uludağ, Süleyman, İnsan ve Tasavvuf, Mavi Yay., İstanbul, 2001 -------- İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti, Diyanet Vakfı Yayınları, 3. Baskı, Ankara,1992 Ulvan, Abdullah, Hürriyetü’l- İtikad, Fi’ş- Şeratü’l-İslam, Dar’us- Selam, Mısır, 1988 Ünal, Ali, Kur’ân’da Temel Kavramlar, Nil Yay. İzmir, 1999 -------- Mekke Rasüllerin Yolu, Pınar Yay., İstanbul, 1983 Walter, Hamel, Din ve Vicdan Hürriyeti (Çev. Servet Armağan), Yeni Asya Yayın. İstanbul, 1982 Yakıt, İsmail, Kur’ân’a Göre İnanç, Düşünce ve İfade Özgürlüğü, DİD., 2002, c.XXXVIII, sy.2 Yalar, Mehmet, “ İslam Açısından Temel Hak ve Hürriyetler”, Uluslar arası Avrupa Birliği Şurası, DİB Yay., Ankara, 2000, c.II. Yaman, Ahmet, İslâm Devletler Hukukunda Savaş, Beyan Yay., İstanbul, 1998 Yaşar, Ahmet, İslam Ceza Hukukunda İdamı Gerektiren Suçlar, Beyan Yay., İstanbul, 1995 Yavuz, Yunus Vehbi; İslâm’da Düşünce ve İnanç Özgürlüğü, Sahaflar Kitap Sarayı, İstanbul (Tsz) Yazıcıoğlu, M. Sait, Kelam Ders Notları, AÜİF Yay., Ankara, 1998 Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Akçağ Yay., Ankara, ( Tsz) Yıldırım, Suat, Kur’ân- ı Hakim’in Açıklamalı Meali, Işık Yay., İstanbul, 1423/2003 Yılmaz, Ejder, Hukuk Sözlüğü, Ankara, 1982 Yılmaz, Mehmet Nuri, “İslam ve İnsan Hakları” Konuşmaları ve Makaleleri– 1995–1996, c.II Yiğit, Yaşar; İnanç ve Düşünce Özgürlüğü Perspektifinden İrtidad Suç ve Cezasına Bakış, İslâmiyât II, sy.2, 1999 Yüce, Abdülhakim, Şehitlik ve Şehitlerin Hayatları, Nil Yay., İstanbul, 2000 Zebidi, Muhibbudin Ebu’l Feyz Murtaza el- Hüseyni, Tacu’l Arus min Cevahiri’l Kamus, c.VIII, Lübnan, (Tsz) 132 Zehra, Muhammed Ebu, İslâm’da Savaş Kavramı, (Çev. Cemal Karaağaçlı), Fikir Yay., İstanbul, 1985 Zeydan, Abdülkerim; Fıkıh Usulü, (Çev. Dr. Ruhi Özcan), I.Baskı Ankara Yüksek Teknik Öğretim Okulu, Ofset Matbaa. Ankara,1979 Zuhayli, Vehbe, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, Risale- Basın Yayın, İstanbul, 1992 --------- İslam Hukukunda Savaş, ( İsmail Bayer), İhtar Yay. İstanbul, 1996 133 ÖZET ÇİFTCİ, Mustafa, “İnanç ve Fikir Hürriyeti Bağlamında Kur’an-ı Kerim’de Cihad Olgusu”, Yüksek Lisans Tezi, Tez Danışmanı: Prof. Dr. İdris ŞENGÜL, VI + 133 sayfa, ANKARA 2005 Bu çalışma bir giriş, dört bölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Giriş kısmında tezin konusu, amacı, önemi ve konuyla ilgili kavramlar üzerinde durulmuştur. Birinci bölümde Kur’an-ı Kerim’de düşünce hürriyetini çeşitli başlıklar halinde incelenmiştir. İkinci bölümde inanç- din hürriyeti Kur’an-ı Kerim çerçevesinde incelenmiştir. Üçüncü bölümde cihad konusu Kur’an çerçevesinde ele alınıp genel hatlarıyla üzerinde durulmuştur. Dördüncü bölümde cihadın inanç ve fikir hürriyeti bağlamındaki durumu ele alınmış olup cihadın inanç ve fikir hürriyetine engel olmadığı sonucuna varılmıştır. Bu çalışmada ulaştığım neticeler sonuç kısmında özet halinde verilmiştir. Çalışma bibliyografya ile tamamlanmıştır. SUMMARY ÇİFTCİ, Mustafa, “Jihad Phenomenon in the Holy Koran in the context of liberties of Belief and Thought”, Master’s Thesis, Advisor: Prof. Dr. İdris ŞENGÜL, VI + 133 pages, ANKARA 2005 This study consists of an introduction, four sections and a conclusion. In the introduction section, there emphasized the subject, aim, importance and concepts relating to the thesis. In the first section, the thought liberty in the Holy Koran has been analyzed within various headings. In the second section, the belief and religion liberty has been analyzed as specified in the Holy Koran. In the third section, the jihad phenomenon and its essences have been analyzed as specified in the Holy Koran. In the fourth section, the jihad phenomenon in the context of liberties of belief and thought has been analyzed and there concluded that the jihad does not obstruct the liberties of belief and thought. The final judgments have been specified as a summary in the conclusion section. The study has been completed with a bibliography.
