TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MiRZA MELKUM HAN
sonraki İran tarihinde Melkum'a daha
bir yer verilmiş, ülkede reform ve
modernleşme sürecindeki rolüne vurgu
yapılmıştır. Her derde deva olarak algıla­
nan Batılılaşma'ya karşı çıkan son dönem
İran 'ı ise onu tekrar daha eleştirel bir
gözle değerlendirmeye başlamıştır (mesela Celal AI-i Ahmed Garb-zedegf adlı
eserindelTahran 1357/1978, s. 801 Melkum'u "yerli Montesquieu" diye anarak
onunla alay etmiştir).
saygın
Melkum
BİBLİYOGRAFYA :
W. S. Bl u nt, Seeret History of the English
Oeeupation of Egypt, London 1903, s. 82-84;
Han Malik Sasanl, Siyasetgeran-i Deure-yi Kaetir, Tahran 1337 hş./1958, 1, 127-147; Firldün
Ademiyyet. Fikr-i Azadi ue Mul!:addime-yi Nehzat-i Meşrütiyet-i Tran, Tahran 1340 hş./1961,
s. 94-181; a.mlf .. Endişe-yi Tera/!: i!: i ue l:fükümet-i Ktinün der Y\şr-1 Sipehsalar, Tahran 1351
hş./1972; a.mlf.- Hüma Natık. Efkar-i ietima'i
ue Siyasi ue il!:tişadl der Aşar-ı Münteşir Neşüde-yi Deure-yi Ktiear, Tahran 1356 hş . /1976
(Melkum'un yayımlanmamış risa lelerine birçok
atıf içermektedir): Mirza Ali Han Emlnüddevle,
ljatırat-ı Siyasf(nşr. Hafız Fermanfermalyan),
Tahran 1341 hş . /1962; ibrahim Safal. Rehberan-ı Meşrüta, Tahran 1344 hş ./1 966, s. 4163; Mirza M. Hasan Han i'timadüssaltana, Rüzname-yi ljatırat(nşr. Irec Efşar). Tahran 1345
hş./1967; ismail Raln. Feramüşi:J[ıne ue Feramasünri der İrari, Tahran 1348 hş . /1968, I, 487568; a.mlf.. Mirza Melküm /jan: Zindegi ue Küşişha-yi Siyasi-yi Q, Tahran 1350 hş./1971; Firişte Nüral, Ta/:ıl!:il!: der Efkar-i Mirza Melküm
!jan, Tahran 1352 hş./1973 ; Hamid Algar. Mirza Malkum K han: A Study in the History of Iranian Modernism, Berkeley 1973; H. Nategh,
"Mirza Aga Khan, Sayyed )ama! al-Din et Malkoru Khan a Istanbul", Les iraniens d'lstanbul
(ed. Th. Zarcone- F. Zarinebaf- Shahr). IstanbulTeheran 1993, s. 45-60 ; H. R. Haweis. "Talk
with a Persian Statesman", Contemporary Re-
z;ıllü's-sultan
ve Mirza Mel-
küm !jan", Berreslha-yi Tarll]i, lll/6 , Tahran
1347 hş./1969, s. 83-120; Gene R. Garthawaite. "Malkom Khan", The Oxford Eneyclopedia
of the Modern lslamie World(ed. ı. L. Esposito).
Oxford 1995, lll, 42-43.
r:u;ı
~ HAMİD
1
ALGAR
MiRZA MUHAMMED AHBARi
1
( 1-SJ~i ~ ljy.:-o)
EbCı Ahmed Cemalüddin
Mirza Muhammed b. Abdinnebi
b. Abdissani' Ahbari NlsabCıri
Han'ın basılmış
eserlerinden
bazıları şunlardır : Al}vô.l-i 'Ali (Londra
1303/1885); I) urub-i Em§Ô.l-i Müntel)abe (Londra 1885); Gülistô.n (Londra
1885); Külliyyô.t-ı Melkum (nşr. Haşim
Rebl'zade, Tebriz 1328/1908; bu külliyat
on üç risaleyi ihtiva etmekte olup bunlardan Risale-i Gaybiyye Melkum'a yanlış­
lıkla isnat edilmiştir); Mebde-i Teral}l}i,
Şey]] ve Ve zir (Tiflis 1908); Mecmu'a-yi
A§ô.r-i Mirzô. Melkum ljô.n (nşr. Muhlt
Tabata bal, Tahran 1327/1948, Külliyyat'taki eserleri içermektedir); Nemune-yi
ljatt-ı Ademiyyet (Londra 1303/1885).
Basılmamış eserleri arasında Risô.le-yi
Ferô.muşl)ô.ne (Melik Ktp., Tahran, nr.
3116) ve bazı risaleler bulunmaktadır.
Melkum ile Ahundzacte'nin alfabe konusunda birbirlerine gönderdikleri mektuplar Elifbô.-yi Cedid ve MektUbô.t adıyla
yayımlanmıştır(nşr. Ham!d Muhammedzade ve Ham!d Araslı, Bakü 1963).
166
uiew, LXX 11896). s. 74-77; Cihangir Kaimma-
kaml, "Revabit-i
(ö. 1233/1818)
İmamiyye 'nin
L
Ahbariyye ekolüne mensup
Şii fakihi.
_j
cevap alamadı. Bu arada Mirza Muhammed'in Ahbar! düşüncesini hükümdara
telkin edeceğinden endişelenen Ca'fer
Kaşifülgıta en-Necefi, onun aleyhinde
yazdığı Keşfü'l-gıtô.' 'an me'ô.yibi Mirzô. MuJ:ıammed 'adüvvi'l-'ulemô.' adlı
eserini saraya göndermişti. Usull düşün­
eeye mensup önemli kişilerin baskısı sonucunda Mirza Muhammed Tahran'dan
ayrılarak Irak'ta Kazımeyn 'e gitti. Kazı­
meyn'de bulunduğu sırada Usulller'le mücadelesini ısrarla sürdürmeye devam etti. Bu durum başta Seyyid Muhammed
Mücahid. Seyyid Abdullah Şibr ve Şeyh
Esedullah Kazımeyn! olmak üzere zamanın alimleri arasında onun katlinin gerektiği hükmünün yayılmasına zemin hazır­
ladı. Bu esnada Bağdat ' ta bulunan iki
Osmanlı idarecisinden Esad Paşa bildiği
sihir ve garip bilgilerle kendisini destekleyen Mirza Muhammed'in himaye edilmesine. buna karşılık Usull ulema ve
müctehidlerden yana olan Davud Paşa
onun ortadan kaldırılmasına taraftardı.
Sonunda Usull ulemanın hükmüne dayanan muhalif bir grup Mirza Muhammed'in Kazımeyn ' deki evine baskın düzenleyerek kendisini. büyük oğlu Ahmed'i
ve o sırada yanında bulunan bir öğrenci­
sini öldürdü. Mirza Muhammed'in günümüze kadar Irak'ta devam eden nesli AI-i
Cemaleddin diye anılmaktadır.
21 Zilkade 1178 (1 Z Mayıs 1765) tarihinde Hindistan'da Ekberabad yakınla­
rındaki Ferruhabad beldesinde dünyaya
geldi. Aslen Esterabadlı olan ve N!şabur'­
da ikamet eden babası Abdünnebl onun
doğumundan önce ailesiyle birlikte Ekberabad'a yerleşmişti. Öğrenimini Ekberabad 'da tamamlayan Mirza Muhammed
1199 (1785) yılında annesi ve babasıyla
birlikte hac görevini yerine getirdi. Hac
dönüşünde önce babası . bir süre sonra
da annesi vefat etti. Ş!a tarafından kutsal sayılan Necef, Kerbela ve Kazımeyn'de
kalan Mirza Muhammed buralarda Aga
Muhammed Ali Bihbehanl. Mirza Mehdi
Eserleri. Akaid, fıkıh, Ahbariyye'nin
Şehristanl. Musa Bahran! gibi alimlerden
Usuliyye'ye karşı müdafaası ve gaybl ilimfaydalandı. Bu arada sihir, tılsım ve cifr
ler hususunda seksen civarında eser tegibi konularda bilgi edinerek özellikle celif eden Mirza Muhammed'in çalışmala­
del hususunda tecrübe kazandı. imamiyrından bir kısmı şunlardır: 1. Uşul-i Din
ye bünyesinde mevcut ekallerden Ahbarl . ve Füru '-i An. İslam inanç esasları konusunda olup büyük bölümü Farsça. bazı
düşüncesine yönelip Usull görüşteki fakısımları Arapça yazılmıştır (Münzev!, ll,
kih ve müctehidlere karşı mücadeleye ko887) . 2. Ayine-i 'Abbô.si der Nümô.yiş-i
yuldu . Bilhassa Kaşifülgıta Ca'fer en-Nelfal}şinô.si (Emalf-i 'Abbasl). Yahudi, hı­
cefi. Seyyid Ali Tabatabal ve Muhammed
ristiyan ve Mecusl akaidini red ve nübüvİbrahim ei-Kelbasl ile sert tartışmalara
.
veti
ispat amacıyla yazılmıştır (Aga Bügirişerek onları itharn etmesinden dolayı
zürg-i Tahran!, ı. 53; ll, 3 18; V, 588). 3. TuJ:ı­
Usulller tarafından düşman ilan edildi.
fe-i Cihô.nbô.ni. Hz. Ali'nin imametini
Bunun neticesinde lrak'ı terkedip iran'a
akli ve nakli delillerle ortaya koymaya
gitti. Başta Meşhed olmak üzere bazı şe­
çalışan, bu arada inanç esaslarına tehirlerde bir müddet kaldıktan sonra iranmas eden eser Kaçar Hükümdan Feth
Rus savaşlarının (ı 803- ı 8 ı 3) başladığı
Ali Şah ' ın oğlu Muhammed Ali Mirza'devrede Tahran'a gelerek burada dört yıl
ya ithaf edilmişt i r (Münzev!, ll, 908ikamet etti ve FethAli Şah'tan yakın ilgi
909). 4. Devô.'irü'l-'uJUm. TuJ:ıietü'l­
gördü. Tahran'da kaldığı süre içinde zal)ô.l}tin diye de bilinen eser (Aga Büzürg-i
manını eser telif edip ders vermekle geTahran!. Yili, 267), müellifin çeşitli ilim
çiren Mirza Muhammed halk arasında kedallarından seçtiği konuları "daire" adını
ramet sahibi bir kişi olarak şöhret kazanverdiği bölümler halinde ele aldığı bir çadı (Zeynelabid!n-i Şirvan!, s. 581 ). Hükümlışmadır (Kum ı 402) . 5. 'l,al)iretü'l-elbô.b
darla iyi münasebetler kurdu. Ah bari ekove bugyetü'l- aş.f:ıô.b. Bir önceki eler. tarIününün devletçe tanınıp himaye edilmezında yazılmıştır (a.g.e., X, 14) . 6. Il}asiniFethAli Şah'tan istediyse de olumlu
;r.ü'n-nebih. Fıkıhla ilgili olan eser, Mirza
MiRZA MUSTAFA EFENDi
Muhammed neslinden gelen Mirza İb ­
rahim tarafından tashih edilmiş ve bir
mukaddime ilavesiyle yayımlanmıştır
(Kahire 1356). 7. el-Burhan fi't-teklif
ve'l-beydn. Allah'ın kullarını mükellef kıl­
masını konu edinen çalışmada Ahbariyye'nin görüşleri desteklenirken Usüliyye'nin düşünceleri reddedilmiştir (Bağdad
ı 34 ı). Esere Ali Muhammed Bab'ın yazdığı haşiyede ileri sürülen bazı itirazlara,
Mirza Muhammed'in öğrencilerinden Mirza Muhammed Bakır Lari Deştl tarafın­
dan kaleme alınan ve el- Burhan'ın şerhi
olan el-Kelimdtü'l-l]d~ö.niyye'de cevap
verilmiştir. B. Fetlw'J-bdb. ilim kapısının
kapandığını iddia edenlerin düşüncelerini
red amacıyla yazılan kitabı Cemaleddin
Mirza Ahmed Ahbarl neşretmiştir (Bağ­
dat 1342). 9. Meşddirü'l- envdr fi'l-icti hô.d ve'l-ahbdr. Eserde imamlardan gelen haberle;e itibar edilmesinin gerekliliği
belirtilmekte ve ictihada karşı çıktimak­
tad ı r (Bağdad- Necef 1341, 1342). 10. TuJ:ı­
fe-i Emin (Şemfn). Muhammed Emin
Han Hemedanl'nin çeşitli konularda on
iki sorusunun cevabını ihtiva eden bir risaledir (Münzevl, ll, 941 ). Mirza Muhammed'in bunların dışında çok sayıda eseri mevcuttur (eserlerinin geniş bir listesi
ve bulundukları kütüphaneler için bk. M.
Ali Hablbabadl. lll, 935-942; DMBi, VII,
159)
BİBLİYOGRAFYA :
Zeynelabidln-i Şirvanl. Bustanü 's-seya/:ıa,
Tahran 131 O, s. 580-581; Hiı:layet, Rauzatü 'ş­
şafa, ıx, 415; M. Ha~an Han i'timadüssaltana.
Tarih-i Munta?am-ı Naşıri, Tahran 1330, lll, 116;
Han~arl. Rauzatü '1 -cennat (nşr. Esedullah ismailiyyan). Kum 1392, VII, 127-140; Browne, LHP,
IV, 374-376; Tebrlzl. Reyl:ıanetü'l-edeb, Tebriz,
ts. (Çaphane-i Şafak). 1, 85-86; Ma'süm Ali Şah.
Tara'i~. ı , 183 - 184; MünzevJ. Fihrist,ll, 887,
9o8 -909, 911, 941; M. Ali Hablbabadl. Mekarimü'l·aşar; isfahan 1351 hş., lll, 925-944; Kehhale, Mu 'cemü 'l·mü'elli{in, IX, 31; Ham id Algar.
Religion and State in Iran, 1785-1906: The
Role of the U lema in the Qajar Period, Berkeley-Los Angeles 1969, s. 64-66; a.mlf.. "Akbari, Mirza Mol)ammad", Elr., ı. 716; Aga Büzürg-i
Tahran!. e?-~eri'a ila teşanifi'ş-Şi'a, Beyrut
1403/1983,1, 53; ll, 318; V, 588; VIII, 267; X, 14;
A'yanü 'ş-Şi'a, IX, 173; M . Asaf Fikret, Fihrist-i
Elifba'i-yi Kütüb-i ljaıtf-yi KitabiJane-i Merkezi-yi Asitan-ı Kuds-i Razau1, Meşhed 1369, s.
14, 87, 215, 225, 244, 315, 380, 391, 423,
441, 494, 523, 533, 567, 572; Metin Yurdagür,
"Ahbariyye", DİA,I, 490-491; Rıza Şükrl. "AI}barY, Mirza Mul)ammed", DMBI, VII, 157-160.
liJ
MusTAFA Öz
MiRZA MUHAMMED HAN
(bk. KAZVINİ, Mirza Muhammed Han). _j
L
MiRZA MUSTAFA EFENDi
(ö .
L
1135/1 722)
Osmanlı şeyhülislamı.
_j
1040 (1630-31) yılı dolayında Batum'da
Batumlu Abctürrauf Efendi'nin
oğludur. Enderun'da yetişen üç şe~hülis­
l amın birincisidir. 1056'da ( 1646 ı lstanbul'a giderek Galata Sarayı'na girdi, burada imam-ı Sultani Şam! Hüseyin Efendi ve
Kiçi Mehmed Efendi'den ders aldı. Ardın ­
dan Minkarlzade Yahya Efendi'nin derslerine devam etti. Sultan İbrahim'in saldoğdu.
tanatının sonlarında Topkapı Sarayı'nda
Enderun'da Küçük Oda, ardından Büyük
Oda talebeleri (halifeleri) arasına alındı. Kı­
sa zamanda yükselerek kilar-ı amireye
başhalife oldu. Kabiliyet ve çalışkanlığıiV.
Mehmed'in dikkatini çekince hatt-ı hümayunla müstakil olarak Minkarlzade'den mülazım olması emredildi. Saray-ı
Hümayun'da on altı yıl görev yaptı. 10?2'de ( 1661-62) ilmiye mesleğine geçti. Once derecesi 40 akçe olan medreseye ulaş­
tı . 1 Safer 1075'te (24 Ağustos 1664) ibtida-i haric itibariyle Osman Efendi Darülhadisi Medresesi'ne, 22 Muharrem 1081'de (ll Haziran 1670) Kasım Paşa Medresesi'ne, 25 Muharrem 1083'te (23 Mayıs
16 72 ı ibtida-i dahil itibariyle Nişancı Paşa-yı Atık Medresesi'ne müderris oldu.
Aynı yılın saferayında (Haziran 1672) IV.
Mehmed'in Kamaniçe harekatı sırasında
Musahib Mustafa Paşa'nın yanında sefere katıldı. Kamaniçe'nin fethinin ardından
Mirza Mustafa Efendi'nin bir fetvası (ilmiyye SalniJ.mesi,
s. 504)
receb ayında (Kasım 1672) Halep payesiyle Kamaniçe kadılığına getirildi. 1 Şaban
1085'te (31 Ekim 1674) görev süresini tamamladı ve kendisine Cisriergene kazası arpalık olarak verildi. 1 Cemaziyelewel
1086'da (24 Temmuz 1675) Köprülüzade
Fazı! Ahmed Paşa'nın desteğiyle Yenişehr - i Fenar kadılığına tayin edildi, bir yıl
sonra da aziedildL 13 Muharrem 1092'de
(2 şubat 1681) Reblülahir ayından (Mayıs
ı 681 ) başlamak üzere Mısır. 20 Reblülevvel 1096'da(24Şubat 1675) 1 Muharrem
1097'den (28 Kasım 1685) başlamak üzere Mekke kadılığına getirildi. Bir yıl sonra
görevden alındı ve Güzelhisar kazası kendisine arpalık verildi.
Reblülahir 1099'da (Şubat 1688) istanbul kadısı oldu. Sadaret Kaymakamı Ömer
Paşa ile araları açıldığından her ikisi de
birbirini padişaha şikayet edince Reblülahir 11 OO'de (Şubat ı 689) istanbul kadılı­
ğından aziedilip arpalık olarak Antep kazası verildi. ardından Midilli'ye sürgüne
gönderildi (Raşid,ll , 69) . Bir müddet sonra affedilip istanbul'a geldi. Ancak ll. Süleyman'ı hal'edip IV. Mehmed'i tekrar hükümdar yapmak isteyen ulema arasın­
da yer aldığı gerekçesiyle Şaban 11 02'de (Mayıs 1691) Limni'ye. oradan da Kıb­
rıs adasına sürüldü (Silahdar. [ ıı. 569; R.aşid. ıı . 155). Şaban 11 03'te (Nisan 1692) lstanbul'a dönmesine izin verildi. 25 Reblülevvel 1105'te (24 Kasım 1693) Anadolu
kazaskerliği payesiyle Çirmen ve Havass - ı
Mahmud Paşa kazaları arpalıklarına ilave edildi.
Şaban 11 06'da (Mart ı 695) Rumeli kazaskeri oldu, bir yıl sonra emekliye sevkedildi ve arpalık olarak kendisine Üsküdar
kazası verildi. 1 Şaban 11 09'da ( 12 Şubat
ı 698) ikinci defa Rumeli kazaskerliğine
getirildi. 15 Zilhicce 111 O' da ( 14 Haziran
1699) aziedilince istanbul Emirgan'daki
yalısına çekildi. Birkaç gün sonra görevi
sırasında bazı uygunsuz işler yaptığı ve
rüşvet aldığı isnadıyla Sinop'a sürgüne
yollandı (Muharrem ll ı 1 /Temmuz 1699
tarihli hüküm: BA, MD, nr. lll, s. 43). Dört
yıl burada ailesiyle birlikte kaldı. Receb
1115'te (Kasım 1703) istanbul'a dönmesine izin verildi. Il. Mustafa'nın tahttan
indirilmesi ve Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi olayının ardından istanbul'a
geldi ve uzun bir süre herhangi bir göreve
tayin edilmedi. Kendisine verilen arpalık­
ları ile geçindi. 27 Zilkade 1120'de (7 Şu­
bat 1709) üçüncü defa Rumeli kazaskeri
oldu. 1 Muharrem 1122'de (2 Mart 171 O)
mazul olup Manisa ve Mudanya arpalıkları
tahsis edildi. 1 Ramazan 1123'te ( I 3 Eki m
167