TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

İBN KUDAME, Muvaffakuddin
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Kudame, eş-Şertıu 'l-kebir 1el-fl1ugni içi nde). i, 9-10 (mukaddime). ayrıca bk. i, 3-4; Yiinini, leylü fl1ir'iW'z-zaman, Haydarabad 1960,
IV, 186-191 ; Zehebi, fl1u'cemü'ş-şüyül] lnşr.
M. Habib el-Hile). Taif 1408/1988, i, 375-376;
a.m lf., el-fl1u'in fi (aba kati 'l-mutı add işin 1n şr.
Hemmam Abdürrahim Said). Arnman 1404/
1984, s. 218; a.mlf., e l-fl1u'cemü 'l-m ul] taş bi 'lmutıaddişin 1n ş r. M. Habi b el-Hile), Ta if 1408/
1988, s. 138-139; Kütübi, Feuatü'l-Ve{eyat, ll,
291-292; Safedi, el-Vafi, XVIII, 240-244; Yafi!.
fl1ir'atü'l-cenan, IV, 197 -198; ibn Kesir, el-Biday e, XIII, 302; ibn Habib ei-Ha lebi, Te?kiretü 'n nebih (1 eyyami'l-fl1anşür ve benih ln ş r. M. Muhammed Emin- Said Abdü lfettah Aş Or). Kahire
1976, i, 64, 81-82; ibn Receb, e?-leyl 'a la Tabakati 'l-/janabile, Bey rut, ts. IDarü' l-m a' ri fe). ll ,
304-310; Makriz!. es-Sülük, 1, 720; ibn Tağri­
·berdi. en-Nücümü'z-zahire, VII, 358; a.mlf., elfl1enhelü 'ş-şafi, VII , 212; Burhaneddin ibn Müflih, e l-fl1akşadü '1-erşed l n şr. Abdurrahman b. Süleyman ei-U seymin) . Riya d 1410/1990, ll, 107109; Nuaymi, ed-Daris rı taril]i 'l-medaris lnşr.
Ca'fe r ei-Hase ni). Kah i re 1988, i, 45, 48-50, 5354, 76, 79, lll , 128,401, 571; ll, 12, 33, 36,
62, 83, 106, lll, 113, 115, 119, 207, 276,
438; Ebü'I-Yümn ei-Uieym!. el-fl1enh ecü 'l -a tı­
med lnş r. Abdü lkadir ei-ArnaOt v. dğr. ). Beyrut
1997, ll, 416; IV, 84, 267,298,305,3 12,3 16,
3 17-3 23,336,358 , 386, 387; Abdullah b. Ali
es-Sübey'i, ed-Dürrü 'l-münaçlçlad rı esma' i
kütübi me?h eb i 'l-İmam Atımed lnşr. Ömer b.
Ga rame ei-Amrl), Beyrut 1416/1996, s. 170173; Keşfü'z-z unün, ll, 1809 ; ibn Bedran , elfl1edl]al ila me?h eb i 'l-İmam Atımed b. Hanbel
lnşr. Abdulla h b. Abd ülmuhsin et-Türki) . Beyrut
1405/1985, s. 433, 435; Brockelmann, GAL, 1,
504 -505; Suppl., 1, 691 ; Ferhat Koca, " Han bell
Mezhebi", DİA , XV, 541.
ı
fA:1
~4iıJ
FERHAT KocA
İBN KUDAME, Muvaffakurldin
ı
( 4..1~ .:,ıf .:,.;...>Jf.jS~)
Ebu Muhammed Muvaffakuddin
Abdullah b. Ahmed b. Muhammed
b. Kudame el-Cemmalli el-Makdisi
(ö. 620/1223)
Hanbeli fakihi ve usulcüsü.
L
541
Şabanında
_j
(Ocak 1147) Kudüs yabulunan Nablus'a bağlı Cemmali köyünde doğdu. Birçok alim yetişti­
ren Kudame ailesinin tanınmış şahsiyet­
lerindendiL Bölgeye hakim olan Franklar'ın kötü muamelesi yüzünden Ku dam e
ailesi 551 (1156) yılında Dımaşk'a göç etti. İbn Ku dam e, ilk eğitimini babası tarafından 556'da (1161) kurulan Salihiyye
Medresesi'nde babasından, Ebü'I-Mekarim İbn Hilal ve diğer bazı hocalardan aldı. Başta Kur'an-ı Kerim olmak üzere Hı­
rakl'nin el-Mu]]taşar'ını ve mezhep fık­
hıyla ilgili çeşitli metinleri ezberledi. Babasının vefatından sonra ağabeyi Ebu
Ömer Muhammed'in himayesinde yetişti
kınlarında
ve ondan ders aldı. Yazdığı bir şiirde kullandığı "muvaffak" redifinden dolayı halk
arasında Muvaffakuddin lakabı ile meş­
hur oldu . 561 'de (1166) teyzesinin oğlu
Abdülganl b. Abdülvahid ei-Makdisl ile
birlikte tahsil için Bağdat'a gitti. Burada
Abdülkadir-i Geylani'den ders almaya baş­
ladıysa da hacası kırk gün sonra vefat etti. Bu arada Abdülkadir-i Geylani'den tasawuf h ırkası giydi. Hayatının ileri safhasında onun tasawuf anlayışını devam ettirdiği görülür (tasavvuf sil silesi için bk.
Geo rge Makdisi, Religion, Law and Lea rn ing in Classical Islam 1199 1J, s. 88-96) .
Bağdat'ta kaldığı dört yıl boyunca başta
Ebü'I-Feth İbnü'I-Mennl olmak üzere bölgenin ileri gelen alimlerinden ders aldı.
565'te ( 1169) Musul'a geçti; bir süre kaldığı bu şehirde Ebü'I-Fazl Abdullah b. Ahmed b. Muhammed et-Tüsl'nin derslerini takip etti. Ardından Dımaşk'a döndüyse de yaklaşık bir buçuk yıl sonra ikinci
defa Bağdat'a giderek (567/1171) öğre ­
nimini sürdürdü. 573 (1178) veya 574
( 1179) yılında hacca gitti ve Mekke 'de
Hanbeli alimlerinden Mübarek b. Ali b.
Hüseyin et-Tabbah'tan ders aldı. Hac dönüşü Bağdat'ta yaklaşık bir yıl daha kalarak tahsil ine devam etti. Bu arada Dı­
maşk'a dönmeyi düşündüğünde hacası
İbnü'l-Mennl'nin Bağdat' ın ona ihtiyacı olduğunu söylemesi İbn Kudame'nin öğre­
nimi sırasında bile seçkin bir yer edindiği ­
ni gösterir. Hocaları arasında ayrıca Ebü'IFerec İbnü'I-Cevzl. İbnü'I-Haşşab, Ebü'IHasan ei-Mevazlnl. Ebu Ali er-Rahbl, İb­
nü't-Tac, Ebu Mansur İbnü 'd-Damegani,
İbn Zafer. İbn Ebu Asrün , Ebü'I-Meall Abdullah b. Abdurrahman es-Süleml, Ebü'IMekarim Abdullah b. Muhammed el-Ezdi gibi alimler bulunmaktadır (hocaları­
nın bir li stes i içi n bk. İşbatü şıfati'L-'ulüv
ln şr. Bed r b. Abd ul lah BedrJ, neş redenin
g iri ş i, s. 13-20 ; Ze hebl, XXII, 166) .
İbn Kudame 575 (1179) yılında Bağ­
dat'tan ayrılarak Dımaşk'a yerleşti, eği­
tim ve telif çalışmalarını burada sürdürdü. Kudüs'ün işgaline son vermek için Selahaddin-i Eyyübl'nin 583'te (1187) Franklar'a karşı düzenlediği sefere katılması
dışında şehirden pek ayrılmadı. Selahaddin-i Eyyübl bu savaşta İbn Kudame'ye
ve ağabeyi Ebu ömer Muhammed'e müstakil bir çadır verdi. İbn Kudame , Eyyübl
Hükümdan ei-Melikü'l-Muazzam Şerefed­
din ile de iyi ilişkiler içinde oldu ve muhtemelen bu sebeple , 617 ( 1220) yılında
Dımaşk Emeviyye Camii'nde Hanbelller
için de bir kürsü kuruldu. İbn Kudame Dı­
maşk'a yerleştikten sonra uzun müddet
Emeviyye ve KasiyOn camilerinde ders
verdi; ayrıca ağabeyi Ebu ömer'in ölümünün ardından ei-Camiu'I-Muzaffer'i'de imamlık ve hatiplik görevini üstlendi.
Özellikle cuma günleri namazdan sonra
aralarında birçok fakihin de bulunduğu
çeşitli kişilerle münazaralar yaptı. İbn Kudame'den birçok kişi ders aldı. Öğrencile­
ri arasında kızı tarafından tarunu Ebü'IAbbas Takıyyüddin Ahmed b. Muhammed
ei-Makdisl, Ebu Muhammed Safiyyüddin
İshak b. İbrahim eş-Şakrav'i, Ebu Muhammed Şerefeddin Hasan b. Abdullah eiMakdis'i, Ebü's-Saffı HaiH b. Ebu Bekir eiMeragi, Ziyaeddin el-Makdisl, Ebu Muhammed Bahaeddin Abdurrahman b. İb­
rahim ei-Makdis'i, Ebu Şame ei-Makdisl,
Ebü'I-Ferec Abdurrahman b. Rez'in elHavran'i, Ebu Süleyman Abdurrahman b.
Abdülgani ei-Makdisl. Ebu Zekeriyya İb­
nü's-Sayrafi, kardeşinin oğlu ve el-Mu]fni' ile el-Mugni'nin şarihi Ebü'l-Ferec
İbn Kudame , Ebü'l-Hasan Ali b. Ahmed
es-Sa'dl ve Ebu Bekir İ bnü'I-İmad ei-Makdisl gibi alimler bulunmaktadır (öğre n c i­
lerinin li stes i için bk. İşba tü şıfati'L-'ulüv
1n ş r. Bedr b. Abdull ah Bed rJ, n eş redenin
girişi, s. 20-25; Ze hebl, XXII. 167) . 1 Şewal
620'de (28 Ekim 1223) Dımaşk'ta vefat
eden İbn Kudame , el-Camiu'I-Muzaffer'i'nin arkasındaki KasiyOn Kabristanı'na
defnedildi. İbn Kudame'nin hayatına dair
öğrencilerinden Ziyaeddin ei-Makdisl bir
eser yazm ı ş . birçok tarihçi onun şahsiye­
ti hakkındaki bilgileri bu eserden nakletmiştir (Zehebl, XXII , 167; İbn Receb, Il,
136)
İbn Kudame'nin ahlakifaziletleri ve kerametlerine dair tabakat kitaplarında birçok rivayet bulunmaktadır (Ebu Şam e. s.
140; İbn Receb, ll, 136- 138). Thkva ve zühdü yanında sünnete sıkı sıkıya bağlılığı ,
her türlü bid'at ve hurafeye karşı mücadelesiyle de tanınmıştır. Bir taraftan Selef akldesini savunurken diğer taraftan
Hanbeli mezhebinin hukuki mirasını kendisinden sonraki nesillere aktarmak için
eser telif etmeye ve öğrenci yetiştirme­
ye çalışmış. ders halkalarında ilmi meseleleri tartışıp Hanbeli fıkıh kültürü ve
doktrininin oluşumuna katkıda bulunmuştur. Böylece Ebu Muhammed ei-Berbeharl, Şerif Ebu Ca'fer el-Haşim!, Hace
Abdullah-ı Herevi ve Abdülkadir-i Geylani
gibi ferdi hayatlarında zühdleri, içtimal
hayatlarında ise mücadeleleriyle tanınan
Selefi-Hanbeli geleneğinin VII. (Xl ll. ) yüzyıldaki en önemli temsilcilerinden biri olmuştur. İbn Kudame geniş fıkıh kültürü,
zühd hayatı ve bid'atlarla mücadelesi gi-
139
iBN KUDAME, Muvaffakuddin
nuşması
bi özellikleriyle sadece yaşadığı dönemin
bir müellifi olarak kalmamış, aynı zamanda öğrencileri ve eserleriyle bu değerle­
rin daha sonraki nesillere ulaştırılmasını
da sağlamıştır. Bu bakımdan VIII. (XIV.)
yüzyılın İslam dünyasında ismi ve görüş­
leri etrafında büyük tartışmalar meydana gelen Takıyyüddin İbn Teymiyye ile Muvaffakuddin İbn Kudame arasında, tasavvuf konusundaki derin görüş farklılıkları
bir tarafa bı rakılırsa fıkhl anlayış ve mücadele geleneği yönüyle bazı benzerlikierin kurulması mümkündür.
gibi meselelerdir. Ona göre ilahi
için "kıyasü'l -gaib
ale'ş-şahid" adı verilen istidlal tarzına baş­
vurmak Allah'ı yaratıkianna benzetmeyi
gerekli kılar. Kelamcıların teşbihten kurtulmak amacıyla geliştirdikleri bu istidlal
tarzı onları teşbihe düşürmüştür (Müna?ara fi'l-~ur'ani'l-'a?fm, s. 75; Taf:ırfmü'n­
na?ar. s. 5 I). Yaratıklara nisbet edilen isim
ve sıfatiarın Allah'a nisbet edildiği takdirde farklı anlamlar taşıdığının bilinmesi
teşbihi ortadan kaldırmak için yeterli olup
bazı sıfatları te'vil etmeye gerek yoktur.
Güçlü bir münazara yeteneğine sahip
olan İbn Kudame fıkıh. kelam. hadis, hilaf, feraiz. ensab, Arap dili ve edebiyatı ,
hesap ve astronomi gibi dallarda yetkin
bir alim olmasına rağmen özellikle kelam
ve fıkıh sahalarında daha çok meşhur olmuştur. İbn Kudame , Hanbeli mezhebi
literatürüne en büyük katkıyı yapan müelliflerden biri olup döneminin alimlerinden Ebu Bekir Muhammed b. Meali b. Ganlme. "Zamanımızda Muvaffak'tan başka
ictihad derecesine ulaşan bir kişi bilmiyorum" demiş, Takıyyüddin İbn Teymiyye de Dımaşk'a Evzai'den sonra İbn Kudame'den daha fakih birinin gelmediğini
belirtmiştir. Onun hakkında dönemin birçok aliminin benzer övgüleri bulunmaktadır (Zehebl, XX II , I 68- I 73; İbn Receb, II,
I 35- I 37) .
İbn Kudame, Ahmed b. Hanbel' e bağlı
olmakla birlikte fıkıh la ilgili eserlerinde
mezhep taassubundan kaç ınmaya çalış­
mış, kendi görüşüyle mezhepte yerleşik
görüşün birbirine uymadığı durumlarda
kendi görüşünü esas almıştır. Ancak kendi görüşleri de mezhep içi bir tercih niteliğindedir (HanbeiT mezhebincieki yerleşik
görüş l e re aykırı bazı ictihadları h akk ınd a
b k. Abdülazlz b. Abdurrah man es-Said. s.
88-92 ).
Müteahhir dönemde yaşamış olmasına
rağmen İbn Kudame İslam dünyasında
meydana gelen fikri gelişmelerle pek ilgilenmemiş. genel anlamda düşünce ve
akaid sahasında aşırı denebilecek bir muhafazakarlık ortaya koymuştur. Bundan
dolayı akaid konularını anlamak ve gerektiğinde te'vile başvurmak amacıyla akla
önem veren kelamcıları İbn Teymiyye gibi
etraflıca inceleyerek değil bütünüyle ve
suçlayıcı bir üslupla eleştirmiştir. İbn Kudame'nin itikadl konularda Selefiyye'nin
görüşlerini temellendirmeye çalışırken
üzerinde en çok durduğu hususlar aklın
ilahi sıfatları ve onların mahiyetierini bilmekten aciz kalması. Allah'ın zatıyla arşın
üzerinde olması . harf ve sesle (lafız) ko-
Eserleri. A) Fıkıh ve Usulü. 1. el-Mugni. Ebü'I-Kasım el-Hıraki'nin Hanbeli fık­
hına dair ilk el kitabı niteliğindeki elMul]taşar'ı üzerine yazılan çok sayıdaki
şerhin en meşhurlarından biri olup çeşitli
neşirleri yapılmıştır (nşr. M. Reşld Rıza,
eş-Şerf:ıu '1-kebfr il e birlikte, I-XII , Kah i re
134 I -1 348; buna iki indeks cildi ilaves i ile,
!-XIV, Beyrut I 392/1972, 1982; nşr. M. Reş! d Rıza, eş-Şerf:ıu'l-k ebfrolmaksızın, I-IX,
Kahire 1367; nşr. Taha ez-Zeynl - Mahmud
Abdü lvehhab Fayid- Abdülkadir Ahmed
At a, 1-IX, Kah i re 1388- I 390/ 1968- I 970;
n ş r. M. Salim Muhaysın - Şa'ba n M. İ sma­
il , 1-IX, Riyad, ts .; nşr. Abdullah b. Abdül muh sin et-Türk!- Abd ülfettah Muhammed ei-Hulv, I-XV, Kah i re 1406- I 4 I 1/ I 986199 I) . İbn Kudame bu şerh te, Hanbeli
mezhebindeki farklı görüşler yanında diğer mezhep imam ve müctehidlerinin
de ictihad larına geniş şekilde yer vermiş
ve aralarında tercihlerde bulunmuştur.
Bir fıkıh ansiklopedisi niteliğindeki eser
İslam hukukçuları tarafından önemli bir
kaynak olarak kabul edilmiş, Şafii fakihi
izzeddin İbn Abdüsselam da eserin bu niteliğine dikkat çekmiştir (İbn Keslr, XI ll,
100; İbn Receb, II, I 33). Abdullah Ömer
ei-Barudl, el-Ber]fu'l-lemma' fima fi'lMugni min ittifa]f ve'l-ittira]f ve'l-icma' adlı eserinde (Beyrut I 406/ 1986). elMug ni' de zikredilen ve genel olarakislam hukukçuları tarafından benimsenen
görüşleri kitap, babvefasıl sistematiğine
göre bir araya getirmiştir. z. el-'Umde
fi'l-fı]fhi'l-lfanbeli. 'Umdetü'l-fı]fh 'ala
me?,hebi'l-İmam AJ:ımed adıyla da yayımlanan eser (nşr. Eşref b. AbdülmaksQd,
Beyrut 1409/1988; nşr. Abdullah b. Sefer
el-Gamidl- Muhammed b. Dügay!Tb eiUteybl, Taif 1409/ 1989, 1416/ 1995) baş­
langıç seviyesindeki fıkıh öğrencileri
için bir ders kitabı niteliğindedir. Kitapta tartışma veya mukayeseye girilmeden ve delillerin ayrıntılarına inilmeden
mezhepte tercih edilen görüşler sade
bir üslupla anlatılmıştır (Beyrut 1406/
140
sıfatları kanıtlamak
1986; n ş r. Se na H alTI ei-Hevvarl- Eyman
Muhammed Enver Zehra, Dımaşk 1990).
Bu muhtasarı müellifin öğrencisi Ebu Muhammed Bahaeddin Abdurrahman b. İb­
rahim ei-Makdisl el-'Udde şer]Ju'l-'Um­
de (Kah i re 1960; nşr. Muhibbüddin ei-Hatlb, Beyrut, ts.; nşr. Abdürrezzak el-M ehdi, Beyrut 1416/1995), Takıyyüddin İbn Teymiyye Şer]Ju'l- 'Umde fi'l-fı]fh (nşr. Suud
b. Salih e i-Uta yşa n . 1, Riyad 1413/ 1993;
nşr. Salih b. Muhammed el-H asa n, 11-111,
Riyad 141 311993 ) ve Abdülmü'min b.
Abdülhak el-KatTI Şer]Ju '1- 'Umde (İbn
Receb, IV, 429) adıyla şerhetmiştir. Eser
Henri Laoust tarafından Fransızca'ya çevrilmiştir (Le precis de droit d'lbn Qudama, Beyrut ı 950). Abdullah b. Abdurrahman ei-Bessam da muhtasarı çeşitli not
ve haşiyeler ekleyerek 'Umdetü'l -fı]fh
şer]J ve ta'lf]f adıyla yayımiarnıştır (Kahire ı 379). 3. el-Mıılpır (1 -11 , Kahire 1322,
1341, 1382/ 1962; Riyad 1982; Katar 1393;
Beyrut, ts ). Orta seviyedeki fıkıh eğitimin­
de ders kitabı olarak kullanılmak üzere
yazılan eser Hanbeli uleması tarafından
hayli rağbet görmüş, birçok şerh , haşiye
ve ihtisar çalışmasına konu olmuştur. 4.
el-Kafi fi fı]fhi'I-İmami'l-mübeccel AJ:ı­
med b.ljanbel. Hanbeli mezhebinin temel metinlerinden biri olan eserde mezhepteki farklı görüşler delilleriyle birlikte
kaydedilmiştir (nşr. M. Züheyr eş-Şavlş,
HV, Dıma şk 1382; Beyrut I 399/1979, 1402/
1982). Eser, müellifin el- 'Umde ve elMu]fni' adlı muhtasarlarının genişletil­
miş bir şekli niteliğindedir. İbn Kudame'nin öğrencilerinden Ziyaeddin ei-Makdisl
el-Kafi'de geçen hadisleri tahrlc etmiş,
Abdurrahman b. Mahmud b. Ubeydan elBa'll de Z eva'idü'l-Kafi ve'l-Mu]Jarrer
'ale'l-Mu]fni' adlı bir çalışma kaleme almıştır ( Dıma şk ı 379; Riyad 140 ı) . S. 'Umdetü'I-'a?-im ii teL!Jişi'l-mesa'ili'l-l]ari­
ciyye 'an Mul]taşari Ebi'l-Kiisım ('Umdetü '1-/:ıfizim fi 'l-mesa'ili'z-zeva'id 'an Mul].taşarı Ebi'l-~asım, el-Had!) (nşr. Ali b. Abdullah b. Kasım Al-i Sani, Beyrut, ts .). 6.
Zeva'idü'l-Kafi 'ale'l-Ijıra]fi. Hıraki'nin
el-MufJtaşar'ı üzerine bazı ilavelerden
ibaret olduğu anlaşılan bu eseri, Cemaleddin Ebu Zekeriyya Yahya b. Yusuf esSarsar! (ö . 656/1258) Vasıtatü'l-'i]fdi'ş­
şemin ve 'Umdetü'l-]Jdiı?-i'l-emin adıy­
la manzum hale getirmiştir (İbn Receb,
Il, 263). 7. Raviatü'n-nfi?ır* ve cünnetü'l-müna?-ır ii uşuli'l-fı]fh 'ald me?,hebi'l-İmam A]Jmed (nşr. Abdülkerlm b.
Ali b. Muhammed en-Nem le, 1-111 , Riyad
1414/ 1993). Hanbeli mezhebinin ve Hanbeli fıkhı eğitiminin önemli usul kitapta-
iBN KUDAM E, Muvaffakuddin
rından
şiye
olan eser üzerinde çeşitli şerh. have ihtisar çalışmaları yapılmıştır.
B) Keliim. 1. Lüm'atü 'l-i'ti.Jsadi'l-hadi
ila sebili'r-reşad . 'A]fidetü'l-İmam Muvaiiakıddin (Ka h i re 1329, el-Mecmü'u'lmü şte mil 'ale'd-düreri 'l-a tiye içeri sinde,
s. 55 1-560 ) ve el-İ'ti]fad (nşr. Adil Abdülmü n' im Ebü'I -Abbas. Kahire 14 11 / 1990 )
adlarıyla da yayımlanan eserde müellif
temel itikad konularını Selefi anlayış çerçevesinde özetlemiştir (Dımaşk 1338; n ş r.
Muh ammed Ahmed Mu hamm ed Abd üsselam, Kah i re 1340, 'Aşru resa'il ve 'a~a' id
ad lı mecm ua içerisinde, s. 28-54; Kah i re
1372/1953; nşr. Abdü lkad ir ei-ArnaOt, Dı­
m aşk 139 1, 1395, 1408/1987; n şr. Bedr b.
Abdullah ei-Bed r, Küveyt 1406/1986,1416/
1995, işbatü ş ıfati'l-'ulüu ve lemmü't-te'vll ile birlikte). Lüm'atü'l-i'ti]fad ' ı Muhammed Salih ei-Useymln şerhetmiştir
(Riyad 1403; n ş r. Eşref b. Abd ülmaksQd
b.Abdürrahim, Ri ya d 14 15/ 1995) . Z. İşba­
tü şıiati'l- 'ulüv. ibn Ku da me bu kitapta
herhangi bir te'vil ve tefsire gitmeden.
teşbih ve tecslm isnatlarını da reddederek Allah Teala'nın semada bulunduğu­
nu ve arşa istiva ettiğini. Cenab-ı Hakk'ın
üstte, yukarıda oluş sıfatına sahip olduğunu ileri sürmüş, bu yöndeki nakli delilleri te'vil eden kelamcıları eleştirmiştir
(nşr. Ahmed b. Atıyye b. Ali ei-Gamidl, Beyrut -Medine 1409/1988;Tanta 14 13/1993;
n ş r. Bed r b. Abdullah ei-Bedr. Küveyt 1416/
1995. bir öncek i ese r ve lemmü 't-te'v ll
ile birl ikte). 3. Müna;ç;ara ii'l-Kur'ô.ni 'l'a;ç;irn.ljikôyetü 'l -müna;ç;ara fi'l-Kur'an
ma'a ba'zı ehli'l-bid'a adıyla da neşre­
dilen risalede ( n ş r. Abdullah b. Yusuf eiCedl'. Riyad 1989 ) ibn Kudame. bid'at ehli
olarak nitelediği bir kişiyle Kur'an hakkın­
da yaptığı tartışmayı anlatır ve Hanbelller'in Kur'an'ın mahluk olmadığına ilişkin
klasik görüşlerini savunur (nşr. Ebu Abdullah Muhamm ed b. Hamed ei-Hamud,
Küveyt 14 10/ 1990) Muhtemelen söz konusu münazaranın mahiyetiyle ilgili olarak müellife farklı zamanlarda gelen taleplere ayrı ayrı cevap verilmesi sebebiyle günümüze adı ve muhtevası birbirinden farklı nüshalar ulaşmıştır. Bunlardan
Leiden Universitatsbibliothek (Or.. nr.
2523/1) ve Manisa iı Halk Kütüphanesi'ndeki (nr 6584/5) nüshalar Hans Daiber tarafından bir araştırınayla birlikte Isra el
Oriental Studies'de yayımlanmıştır (b k.
bibl) Bu nüshalardan , tartışmanın ibn
Kudame ile Dımaşk Kadısı Ebu Abdullah
Muhammed b. Ali el-Eş' ari arasında geçtiği anlaşılmaktadır. 4. el-Burhan fi beyani'l-Kur'an. Kur' an ' ın mahluk olup ol-
madığı konusundaki tartışma çerçevesinde Allah'ın kelam sıfatı ve bu sıfatın mushafla ilgisi üzerinde durulan eserde bazı Eş'arller ' e nisbet edilen , mushaflara
"Kur' an" adı verilmesinin mecaz yoluyla
olduğuna dair görüş reddedilerek mushafın mecazi değil gerçek Kur'an olduğu
ve Allah'ın kelamının ses (savt) unsurunu
ihtiva ettiği ispata çalışılır. Eseri neşre­
den Suud b. Abdullah ei-Fenlsan (Mece lletü '1-Buf:ıüşi 'l-islamiyye, XIX 1Ri ya d 14071.
s. 189-284). tek nüshasının Mekke'deki
Mektebetü'ş-Şeyh Süleyman b. Abdirrahman el- Hamdan'da (nr 42) bulunduğunu
söylüyorsa da eserin diğer bir nüshası Manisa il Halk Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (nr.
6584/4). s. Zemmü 't-t e'vil . Eserde Selef'in Allah'ın sıfatları konusundaki görüşleri Kitap ve Sünnet'ten delillerle ispat edilmeye çalışılmış ve te'vil ehli tenkit edilmiştir (Kahire 1329 ; nşr. Muh ammed Ahm ed Abd üsse lam Hıdır, Ka hire
135 1; nşr. Bedr b. Abdullah ei-Bed r. Kü veyt 1416/ 1995. Lüm'atü'l-i'ti~ad ve işba­
tü şıfati' l-'ulüu ile birlikte). 6. TaJ:ırirnü'n­
na;ç;ar fi kütübi ehli'l-kelam. Ki tab fihi
er-re d 'ala İbn 'A]fil, el-Men' mine'nna;ç;ar fi kütübi 'l-mübtedi'a ve er-R ed
'alô İbn 'Akil adlarıyla da anılan eserde (Brockelmann, GALSuppl., 1, 689) ibn
Akil'in benimsediği ileri sürülen kelaml
görüşler eleştirilmiş. bu arada onun Şerif
Ebu Ca'fer'in mescidinde cemaatin huzurunda görüşlerinden rücu ettiği anlatıl­
mıştır (bu o l ayın ayrıntısı içi n bk. Geo rge
Makdisi. Melanges Lou is Massignon, lll ,
9 1-1 26). Eserde bu vesileyle Allah'ın sıfat­
ları ve halku'I-Kur'an konusundaki Selefi
görüş savunulmuş, Ebü'I-Vefa ibn Akil'in
şahsında başta Mu'tezile olmak üzere diğer grupların görüşleri tenkit edilmiştir.
George Makdisl tarafından ingilizce tercümesiyle birlikte yayımlanan eser ( lbn
Qudama 's Censure of Specu lative Th eology, London 1962; Norfo lk 1985). kelam
ilmine karşı cephe alan Hace Abdullah-ı
Herevi'nin (ö. 48 1/ 1089) Z emmü '1 -kelôm ve ehlih (nşr. Semlh Dugaym, Beyrut 1994) adlı kitabından sonra kelam ilmine ve kelam cılara karşı Hanbeli u lemasının muhalefetini ortaya koyan önemli
bir çalışmadır. 7. el-'Akide ti 'ilmi't-tevJ:ıid (Süleymaniye Ktp., Laleli. nr. 3732/ 1)
Risale fi'l-i'tişam bi's-sünne'nin (Manisa il Halk Ktp. nr. 6584/7) değişik bir rivayeti olup ikisi birlikte Han s Daiber tarafın ­
dan The Creed ('A qida) of th e Hanbalite Ibn Qudama al-Maqdisi: A Newly
Discoverded Tex t adıyla neşredilmiştir
( Studia Arabica et lslamica, Fes t. lhsan
Abbas, Beirut 198 1. s. 10 5- 125. Textual
Sources for th e Study of islam, ed. Andrew
Rippin- )an Knappert, Manchester 1986.
s. 121 - 127). 8. Risaletü't-tenzih(nşr. Ahmed Adnan Sali h. Bağdad 1989). 9. Risale ile'ş-Ş eyl;]. Fal;].riddin İbn Teymiyye
ii tal;].lidi ehli'l-bid'a fi'n-nar (Brockelmann, CAL Suppl., 1. 689). 10. eş - Şıra­
tü '1-müstakim fi işbati'l-J:ıarfi'l-kadim .
ibn Kudame'nin el-Burhan ii beyani'lKur'an'ını yayımiayan Suud b. Abdullah
el-Fenlsan. bu eserin bir nüshasının kendisinde bulunduğunu ve onu yayımlama­
yı düşündüğünü söylemektedir (Mecelletü 'l-Buf:ıüşi 'l-islamiyy e, XIX IRiyad 14071.
S. 197)
C) Hadis. 1. Kun'atü'l-erib ii tefsiri'lgarib min J:ıadişi Reswillah ve'ş-şaJ:ıa­
be ve't-tabi'in (el-Muf]taşar tr GarTbi'lf:ıadTş) . Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam ' ın
Garibü '1-l:ıadiş adlı eserinin ihtisarıdır
(n şr. Ali Hü sey i n ei-Bevvab. Riyad 1406/
1986). z. Mu]Jtaşaru 'İleli'l-J:ıadiş. Ebu
Bekir ei-Hallal'in eser inin muhtasarıdır.
Muhammed Nasırüddin el-Elbanl. Darü'lkütübi'z-Zahiriyye'de bulunan (Hadis. nr.
348) el-Münt el;].ab min e 'l-eJ:ıadiş adlı
eserin bu kitap olabileceğini söylemiştir
(Mal]tütfit, s. 99)
D) Diğer Eserleri. 1. et-Tebyin fi ensô.bi'l-Kureşiyyin.
Hz. Peygamber'in ve
nesebi ve faziletleri hakkın­
dadır. Bu çalışma . sadece nesep ve islam
tarihi bakımından değil aynı zamanda
Resul-i Ekrem dönemindeki sosyal yapıyı
gösteren sosyolojik ve antropolojik bir
kaynak olması bakımından da önemlidir
(nş r. Muhammed Nay if ed- Düleyml. Bağ­
da d 1402/ 1982; Beyrut 1408/1988) . Z. elİstibşar ii nesebi 'ş-şaJ:ıabe mine'l-enşar. Eserde önce Hazrec ve Evs kabilelerine mensup sahabiler. ardından ensardan kabilesi belli olmayan bazı kişiler tanıtılmıştır (nşr. Ali Nüveyhiz, Beyrut 1392/
ı 972) 3. Kitôbü't-Tevvabin (Kitabü 'tTeub e). Bu eserde Harut ve Marut adlı
iki meleğin tövbeleriyle ilgili olaylar, Hz.
Adem. Nuh, Musa, Davud. Süleyman ve
Yunus peygamberlerin ve geçmiş ümmetlerden bazı kimselerin, ayrıca Resul-i Ekrem'in. bazı sahabilerin ve i slam
tarihinde meşhur olan çeşitli kişilerin tövbeleriyle ilgili kıssalar anlatılır (nşr. George Makdisi. Kitab at-TauwabTn: "Le livre
des p enitents " de Muwaffaq ad-Drn lbn
Qudama al-MaqdisT, Da mas 196 1; n ş r. Abdülkad ir ei-Arnaut. Beyrut 1394/1974; n ş r.
Halid Abd üllatlf es-Se b' el-Alemi, Beyrut
1410/ 1990; n ş r. AlaAbdülvehhabMuhammed, Kahire 1414/ 1993) 4.Zemmü'l-müvesvisin ve't -t aJ:ı~ir mine'l-vesvese.
akrabalarının
141
iBN KUDAME, Muvaffakuddin
·;.;,r~~~t~~.~~~~:.!~lc~~-~~~~< ~ i~X\{.; .
,y; .• ~(~;~~;1bı.:.:,.;li~1>·1>-"4~:J:JJ,....~0~ı~..'~ · .
.<.:t.
'~):[1? ,,~ur,tı_ı,r~~ptJyl;.,ı;;.ıı~t:~:i5:
~~ -·
. . -- .~ ·
. . . . . ·. .. . . . .
. ~"·i;' ';'
,, __. .:'f~'lJI~,t;Jj;<>-:~~...!I>J~If,J.aH~/~~ ::~.
,-. :-, ı,ı" ı·· . ' ..,,, . ı·' • i 1 J } '·• • ·ı l · . . i} "'" t(\..
~; --~"* .~- Y'~J~~v~~:p:f.'--.:-'H~~~~ ~~-~ ~? f~.\J1t
' · ,(;fd.~tJJ .ı " ;;.f,.;,...,J·L~_.,. Jfi_,,p"')(i ~,J I~~;;,t;- ·
, .,
J __ • ·_. ~- C:
.. ·, : ' .. _- ·_ -· ' ,'lt ~~:;,j' .~ '
~uiv?l)cıW.bıJI~;,;'"~~_,."''·''\k~ :
·<·
'<·;~;{;.!l:'ı&.b ?,!; 4'•iJ~>',$~ 1}.91Jii~'~~~:t­
·ll/iv.,. ; ····.tı~.ıM..ı:'·ı~<ı~J_l:"~-"1:;':'t~{c ~ t
.··'i~<.(~~.p... VJ!L~Il· i.U;<~"-1/k"i.J;''i;.JJV"'([."-;;.,;.i~~t\.ıo
. •.:2':-'Mllcft ' . ' :.·,
., • • ,., ·.· ·.. : . " •<... , '. \'i: . . ' .:
, .,. - ıı· . - ~- :, ,_J?;·.ı:.._.r...r/'· 1;-SI'f-ç:: ~-.//.ı~ ~-<i~l~-tr)i•. .~
1 ·.P-1 -ıı-:' i~Jf;. jı' ' . ·:-~" ;'"::. . . . '-r . ~ ~.:;\..."t-"1( ~- .-·
lı t:::t·:.-l;
- - _~4-': ~~-- -~- _-~?._l::'••(:.:~~-i~rıw,. ......ilJ~,.~r.~~~r.JJl -- ~~-·)'i~\~;-- :~ ~·.
~~~~~J-U"#'ll,-".v<Y!t.JLJ',~ı~ıı.J~.oı.-lti-~ı·ı
·
:1~~~r~t~1 rt.:;-:'t.~.4-:t7. ,.~ ~ ~;.i.:>-7''"t.ı_ıtJ~;>f_.t:-!~~+t~;_ j·~- ;; -~,~-~
Muvaffakuddin ibn Kudame' nin Kitiibü't-Tevbe adlı ese·
rinin müeılif hattı nüs hasının ilk sayfası {Chester Beatty Li·
brary, MS , nr. 3863)
504; Suppl., ı. 689) Feza'ilü'l-{ıuleta'i'l­
erba'a ve tertibühüm fi'l-fazl ve fazlü
hd?;ihi'l-ümme 'ald gayriha adıyla da
anılmaktadır (Süleymaniye Ktp .. Fatih. nr.
4445/1) 8. el- Vaşıyye (nşr. Üm mü Ali b int
Ma h rus ei-Asell, İsmailiye 141111990) 9 .
Zemmü md 'aleyhi mu'ani 't-taşavvuf
mine'l-gına ve'r-rakş.
Fütya ii ?;emmi'ş­
şebbabe ve'r-rakş ve's-semd'(nşr. Mu-
hammed b . ömer b. Abdurrahman b. Akil.
Kah ire 1976) ve Zemmü md 'aleyhi müdde'u'Haşavvuf (nşr. Züheyr eş-Şavl ş ,
Beyrut- Dımaşk 1404/ 1984) adlarıyla da yayımlanan risalede İbn Kudame bazı mutasawıfların müsiki, raks, def çalma ve
yüksek sesle zikir konusundaki görüşleri­
ni tenkit etmiştir (nşr. Hamid ei-Fıki. Defa'inü'l-künllz içerisinde, 1349) 1o. TuJ:ı­
fetü'l-aJ:ıbdb
ii beyani J:ıükmi'l-e?;ndb
(Brockelmann. GAL Suppl., ı. 689) . 11. elFeva'id. İkinci cüzü Darü'I-kütübi'z-Zahiriyye'de bulunmaktadır (Mecmu', nr. 7) .
Kaynaklarda İbn Kudame'ye nisbet edi len eserler arasında Mukaddime fi'l-fe-
Zemmü'l-vesvas adıyla da yayımlanan
eserde (nşr. Abdullah b. Muhammed b .
Ahmed et-TarlkJ. Riyad 14 ı 1/1 990; nşr. Muhammed Halid Harse, 141 1/1990) vesvesenin tahlili yapılıp özellikle ibadetlerin
ifasında yol açtığı olumsuz sonuçlara dikkatçekilir(Kahire 1350. 1372!19531Lüm'atü 'l-i'ti~ad ile birlikte!; Beyrut, ts .; nşr.
Ebü'l-Eşbal e z-Züheyrl- Hasan b . Emin
Al-i Menduh. Kahire 1407/1987). İbn Kayyim ei-Cevziyye eseri Makii'idü'ş-şeya­
tin fi'l-vesvese ve ?;emmü'l-müvesvisin adıyla şerhetmiştir (Beyrut, ts.) . S.
Kitdbü '1-Mütef:ıdbbine fi'llah (nşr. Hayrullah eş-Şerif, Dımaşk 1991; nşr. Mecdl esSeyyid İbrahim, Kahire 1987). 6. er-RiMa
ve'l-bükd'. Kitdbü'r-Ril).ka adıyla da yayımlanan bu eserde (n ş r. Mes 'ad Abdülhamld Muhammed e s -Sa'denl, Beyrut 1414/
1994) müellif tasawufi bir yaklaşımla yumuşak kalpiili k ve pişmanlık duygusu üzerinde durur, peygamberlerin ve salih kimselerin hayat hikayeleri ni. zühd ve takvalarını. ibadetlerini ve güzel sözlerini nakleder. Eserin son kısmında İbn Kudame'nin velllerin kerametlerinden deliller getirmesi tasawufa bakış açısını yansıtma­
sı bakımından önemlidir (nşr. Ahmed b.
Ebü ' I-Ayneyn, Tanta 1412/ 1992; nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk
141 5/ ı 994). 7 . Minhdcü '1-kiişıdin ii faz li'l-{ıulefa'i 'r-raşidin (N uruosmaniye
Ktp., nr. 1274; Brockelmann, GAL, I, 503-
142
ra'iz, Kitdbü'l-J<:.ader, Cevabü mes'ele
veredet min Şar{ıad fi'l-J<:.ur'an, Bülgatü 'Hdlibi'l-J:ıaşiş min şaJ:ıiJ:ıi 'avali'lJ:ıadi§, ez-Zühd, eş-Şati, Fetava ve mesa'ilü men§ure, Menasikü'l-J:ıac, J<:.açlaya 'Ali, Feza'ilü 'Aşura', Feza'ilü'l-'aşr
(cennetle müjdelenen on sahabi hakkın­
da). Şıfatü '1-feldk ve Meşya{ıa sayılabi­
lir. İbn Kudame irşad ve hikmet ağırlıklı
şiirler de yazmıştır (ba z ı beyitleri için bk.
Sı bt İbnü'I-Cevzl, Vlll/2, s . 630; Ebu Şam e,
s . l41;İbnReceb,II, l4l-l43)Müellifhakkında Abdü lvehhab İbrahim Ebü Süleyman The Role of Ibn Qudama in Hanbali Jurisprudence (doktora tezi, 1970,
University of Lo ndon) ve Sa'd b . Muhammed b. Isa en-Nebat! Cühudü İbn J<:.udame ii J:ıidmeti'l- 'akide (y üksek lisans
tezi, 14 ı ı, Camiatü ümmi'l-kura !Mekke])
adıyla birer çalışma yapmışlardır.
BİBLİYOGRAFYA
:
Muvaffakuddin ibn Kudame. Ta/:ır1mü'n-na­
?ar {1 kütübi ehli 'L-kelam: lbn Qudama 's Censure o{Speculative Theology (nşr. ve tre. G. Makd isi). London 1962, tür.yer. ; ayrıca bk. neşre­
denin g i riş i , s. IX-XXVI; a.mlf., lemmü't-te'vil,
Kahire 1351, tür.yer. ; a.mlf., ei-Ka{i(nşr. Züheyr
e ş"Şavlş) . Beyrut 1402/1982, neşreden in giri şi,
1, ş-s ; a.mlf .. İşbatü şıfati'l-'ulüv (nşr. Ahmed
b. At ıyy e b. Ali el-Gamidl). Beyrut-Medine 1409/
1988, s. 9-66; a.e. (nşr. Bedr b. Abdu llah ei-Bedr) .
Küveyt 1416/1995, neşredenin girişi, s. 7"35;
a.mlf .. Lüm'atü '1-i'til):ad ( nş r. Bedr b Abdullah
b. ei·Bedr). Küveyt 1416/1995 , tür.yer.; a.mlf.,
Münfı?ara fi'L-Kur'ani 'L·'a;:1m ( n ş r. Ebü Abdullah Muhammed b. Hamed ei -Ha müd ); Küveyt
14(0/1990, tür.yer.; ayrıca bk. neşredenin giri·
şi, s. 5-24; a.mlf .. Ravtatü 'n-nfı?ır (nşr. Abdü l·
kerim b. Ali b. Muhammed en·Nem le) . Riyad
1414/ı993, neşredenin girişi,
1, 1-52; Yaküt.
Mu'cemü 'l-büldan, ll, ı13; S ı bt ibnü 'I-Cevzl.
Miratü'z.zaman, Vlll/2, s. 627-630; Münzirl,
et-Tekmile, V, 158; Ebü Şame. e?·leyl 'ale 'r·
Rautatey n, s. ı39-ı42; Zehebl. A' la mü 'n-nü·
bela', XXII , 165-173; ibn Fazlullah e l-Ömer!.
Mesalik, VIII, 111-ıı7; Safedl, el- Va {i, XVII , 37 ·
39; Kütübl. Feuatü 'l· Vefeyat, ll , 158-159; Yafil,
M ir' atü 'kenan, IV, 4 7 -48; ibn Keslr. ei-Bidaye,
Xlll, 99-101; İbn Receb, e?·leyl 'ala Tabal):ati'l·
Hanabile, Beyrut, ts . (Darü'l"ma 'rife). ll, 133149, 263; IV, 429; ibn Tağriberdi, en-Nücümü 'z.
zahire, VI, 256; Burhaneddin İbn Müflih. el-Mal):şadü'L·erşed(nşr.
Abdurrahman b. Süleyman el·
Useymln ). Riyad ı4ı0/1990, ll, 12-20;Aii b. Süleyman ei-Merdavi. el-İnşa{ {f ma'rifeti'r-raci/:ı
min e'L-I]ilaf (nşr. Muhammed Ham id ei"Fıki).
Beyrut 1406/1986, neşredenin girişi, I, 14; Ebü'J.
Yümn ei-Uieyml, ed-Dürrü 'l-münaçiçiad {1 ?ikri
aş/:ıabi'L-İmam A/:ımed(nşr. Abdurrahman b. Süleyman ei"Useymln) . Kahire 1412/1992, I, 346348; a.mlf .. el-Menhecü'L-a/:ımed (n ş r. Abdülkadir ei·Arnaüt v . dğr.). Beyrut ı997, IV, 148-165;
Keş{ü '?·?Unün, !, 343, 828, 924; ll, 1164, 1406,
ı4ı5 , 1478, 1628; ibnü'l-imad. Şe?erat, V, 8892; ROda ni. Şılatü '1-/]alef bi-meuşüli 's"sele{(nşr.
Muhammed Hacci). Beyrut ı408/1988 , s. 144,
207,217,242, 250,264 , 274,285,335-336 ,
344, 405, 4ı4, 418, 442, 460; Ahlwardt. Verzeichnis, IV, ı O-ıı; Brockelmann. GAL, 1, 502504; Suppl. , ı , 688-689; ltat:ıu 'L-meknün, ı, 70,
544; ll, 24ı; George Makdisi, "Nouveaux detalis sur l'affaire d' Ibn 'Aqll", Melanges Louis
Massignon, Damas ı957 , lll, 9ı-ı26; a.mlf. ,
"Two More Manuscripts of the Book of Penitents " (ed. 1. M. Barrol). Orientalia Hispanica,
Leiden ı974, 1, 526-530; a.mlf., "L'isnad initiatique soufı de Muwaffaq ad-Din Ibn Qudarna",
Religion, Law and Learning in Classical Islam,
Narfaik ı99ı, s. 88-96 (altınc ı makale); a .mlf.,
"The Hanb ali School and Sufısrn", Boletin de La
Asociacion Espanola de Orientalistas, XV,
Madrid ı979, s. ı !5-ı26; a.mlf .. "Ibn 'A~ıl". EJ2
(İng . ). lll, 699- 700; ;:ı.mlf .. "Ibn Kudama .al-Makdisi", a.e., lll, 842-843; Elbanl. Mal]tütat, s. 9699; Abdülaziz b. Abdurrahman es-Said.. İbn Kuda·
me ve aşaruhü 'L-uşüliyye, Riyad ı408/1987,
s. 8ı-ı43; Ramazan Şeşen, Muf]tarat mine '[.
mal]tüt!W 'l-'Arabiyyeti'n-nadire {1 mektebati
Türkiya, istanbul ı997 , s. 130-133; H. Laoust.
"Le ı:ıanbelisrne so us le califat de Baghdad",
RE/, XXVII ( ı959). s. 67 -ı28; D. Raymond. "L'ijtihad ch ez Muwaffaq al-Din b. Qudama", a,.e.,
XXXI (ı 963). s. 33-4 7; Mehmed Hayri Kırbaşoğ­
lu, "Allah'ın Kelfuıu Olması Açısından Kur' an'ın
Mahiyetiyle ilgili ihtilaflar ve İbn Qudarne elMaqdisl'nin 'Kitabu'l-Burhan fi Beyani Haqlqati ' l-Qur'an'ı" , AÜİFD, XXVlll( ı986). s. 427-444;
İhsan en-Nas. "Kitabü't-Tebyln fi ensabi'l- Kure ş iyyln li'bn KUdame el-Makdisl", MMLADm.,
LXIX ( ı415/1994). s. 403-4ı3; a.mlf .. "Kitabü'listibşar fı nesebi'ş-şal:ıabe rnine ' l-enşar li'bn
Kudarne el-Makdisl", a.e., LXIX ( ı4I 511994). s.
4ı3-4ı7; Hans Oaiber. "The Quran asa Shibboleth of Varying Conceptions of the Godhead" ,
/OS, XIV ( 1994). s. 249·295 . ı.iJ
Iı!!IIJ FERHAT KoCA
İBN KUDAME, Şemseddin
L
(bk. İBN ABDÜLHADI, Şemseddin).
_j