ıv. kutlu dogum sempozyumu

T.C.
SÜLEYMAN DEMiREL ÜNİVERSİTESİ
İLAHİYAT FAKÜLTESi
...,
IV. KUTLU DOGUM
SEMPOZYUMU
(TEBLİGLER)
19-20 NİSAN 2001
ISPARTA
S.D.Ü. İLAHİYAT FAKÜLTESi YAYlNLARI NO: 10
BİLİMSEL TOPLANTlLAR YAYlN NO : 4
TERTİP HEYETi
i
·;
Başkan
: Prof. Dr. İsmail YAKIT (Dekan)
Sekreter
: Yrd. Doç. Dr. Kemal SÖZEN
Üyeler
: Prof. Dr. Mustafa ÇETİN
Prof. Dr. M. Orhan ÜNER
Doç. Dr. M. Saffet SARIKAYA
ISBN 975-7929-46-8
DİZGi
Ayşe SERİM
KAPAK
S.D.Ü. Basın ve Halkla İlişkiler
BASKI
Ali ÇOLAK
Yayınlanan Tebliğierin Sorumluluğu Yazariarına
Yayınlanan tebliğler
Aittir.
kaynak gösterilmek şartıyla iktihas ve atıf şeklinde kullanılabilir
©SDÜ ilahiyat Fakültesi Isparta-2002
İSTEME ADRESi
S.D.Ü. ilahiyat Fakültesi Merkez KampüsüISPARTA
Tel : (0.246) 237 10 61 Fax: (0.246) 237 10 58
1I
GÜNÜMÜZ DİN EGİTİMİ VE ÖGRETİMİNDE
PEYGAMrnERÖGRETThfl
Yrd. Doç. Dr. Ramazan BUYRUKçu·
Giriş
Geçmişte ve günümüzde müslümanların İslam anlayış ve yaşayışını
genelde Kur'an ve Sünnet belirlemiş ve belirlemektedir. Başka bir ifade ile,
İslam, Kur'an ve Sünnet anlayışına göre şekillenmiştir. Dolayısıyla İslam'ın
doğru anlaşılması ve yaşanınası Kur'an ve Sünnetin doğru anlaşılması ve
anlatılınasına bağlıdır. Kur'an ve Sünnetin doğru anlaşılması da Kur'an ve
Sünnetin doğru öğrenilmesi ve öğretilmesi ile ilgili bir problemdir.
Peygamberler dünya ve ahirette insanın mutluluğunu, toplumun huzurunu
sağlamak için Allah tarafından görevtendirilmiş elçilerdir. Onların görevleri
Allah'tan aldıkları ila.Iı1 mesajları insanlara tebliğ etmek, açıklamak, hakikat
yollarını göstermek, inananlara önderlik ve örneklik yapmaktır. Hz.
Muhammed de aynı misyonu İcra etmiş, kendisine inananlara rehberlik
etmiş, onlar için örnek bir hayat yaşamıştır. Peygamber inananlar için ideal
bir şalısiyettir. O'nun söz ve davranışlarında inanan kimseler için güzel bir
örnek vardır. Hz. Peygamberin görevi sadece Kur'an'ı tebliğ etmekten ibaret
değildi. O, aynı zamanda Kur'an'ın ifadesiyle "insanlara, kendilerine
indirileni açıklamak'" la da görevliydi. Açıklamalar; sözlü anlatım şeklinde
olduğu gibi, zaman zaman uygulamanın bizzat pratize edilmesi şeklinde
gerçekleşiyordu. Hz. Muhammed'in peygamber! hayatı Kur'an'ın emir ve
yasaklarını tatbik etmekten ibaretti. Gazali'nin ifadesiyle; "0, yeryüzünü
değiştirip, yepyeni bir medeniyet tesis eden canlı bir Kur'an'dı 2". Hz.
Muhammed'in risalet hayatı, Kur'ani düşüncenin uygulamaya
geçirilmesinden ibaretti. Bu anlamda Hz. Peygamberi Kur'an'dan ayrı
değerlendirmek mümkün değildir. Çünkü O'nun Sünnetinin dayanağı
S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Din Eğitimi Anabilim Dalı.
K. 16,44.
2
Gazali, M., Es Sünnetü'n Nebeviyye, s. 143.
Kur'an'dır. 3 Dolayısıyla Kur'an'nın doğru anlaşılmasında Sünnetin yeri ve
önemi oldukça büyüktür. Kur'an'ın doğru anlaşılmasında Sünnetin etkinliği
ve problematiğini dikkate aldığımızda, Peygamber öğretimi problemi ayrı
bir önem ve anlam kazanmaktadır.
Biz bu tebliğimizde Peygamber öğretiminin tarihi gelişim ve
yerine günümüz örgün ve yaygın din eğitimi ve öğretiminde
Peygamber öğretimini tartışmaya açmak istiyoruz. Tebliğimizde:
problematiği
- Örgün ve yaygın din eğitimi ve öğretiminde Hz. Peygamberi nasıl
öğretiyoruz?
-
Peygamber
öğrenim
ve
öğretiminin yaşanan
hayata
yansımaları
nasıl olmaktadır?
-
Hz. Peygamber nasıl
öğretilmelidir?
Sorularına "hipotez sınayıcı" değil, "tanımlayıcı", "muhteva analizi"
ve "gözlem tahlili" metotlarıyla cevap aramaya çalışacağız.
Örgün eğitimde; okullardaki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi
programları ve ders kitaplarını, yaygın eğitimde ise, Kur'an
1
kurslarındaki öğretim program ve ders kitapları ile camilerdeki va'z ve
hutbeleri temel kaynak olarak esas alacağız. Aile, kitle iletişim araçları,
tarikat ve cemaatler, yani diğer yaygın eğitim alanlarına, dalaylı olarak ve
ihtiyaç duyuldukça "gözlem tahlili" şeklinde başvurulacaktır. Örgün ve
yaygın eğitimde peygamber öğretimi, ağırlıklı olarak amaç-program
çerçevesinde "muhteva analizi" metoduyla değerlendirilecek, zaman zaman
da konuyla bağlantılı olarak metodik eksiklik ve yetersizliklere dikkat
çekilecektir.
öğretim
·;
Örgün Din Eğitimi ve Öğretiminde Peygamber Öğretimi
Yukarıda da ifade edildiği üzere, örgün din eğitimi ve öğretiminde
peygamber öğretimini, öğretim kademelerine göre, öğretim program ve ders
kitaplarını esas alarak değerlendireceğiz. Değerlendirmelerimizde; Milli
Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu'nun 28.02.1992 tarih ve 47 sayılı
kararıyla kabul edilen Temel Eğitim (4, 5, 6, 7 ve 8. sınıf) Din Kültürü ve
Ahlak Bilgisi dersi öğretim programı ve ders kitapları ile, aynı Kurulun
19.09 2000 tarih ve373 sayılı kararı ile 2000-2001 öğretim yılından itibaren
uygulanmak üzere kabul edilen İlköğretim Okulu Din Kültürü ve Ahlak
Bk. Kırbaşoğlu, M. H., İslam Düşüncesinde Sünnet, s.84.
380
Bilgisi (4, 5, 6, 7, ve 8. sınıf) öğretim programları 4 ile Ortaöğretim Din
Kültürü ve Ahlak Bilgisi öğretim program ve ders kitaplan esas alınmıştır.
Amaç-program ilişkisi, yani her programın belli bir amaca yönelik
olarak hazırlanacağı ilkesinden hareketle, öğretim programlarında
peygamber öğretimi konusuna geçmeden önce, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
dersinin genel ve özel amaçları ile peygamber öğretiminin amaçlar arasında
yer alışının tespitinin, öğretim programlarının sağlıklı değerlendirilmesine ve
konunun daha doğru ve kolay anlaşılınasına imkan vereceği düşüncesiyle,
önce dersin genel ve özel amaçlarını son şekliyle kısaca hatırlatmak
istiyoruz.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin genel amacı: "Temel eğitim
ve ortaöğretimde, Türk Milli Eğitim politikası doğrultusunda, Türk Milli
Eğitiminin genel amaçlarına, ilkelerine ve Atatürk'ün laiklik ilkesine uygun,
din, İslam Dini ve Ahlak Bilgisi ile ilgili yeterli temel bilgi kazandırmak;
böylece Atatürkçülüğün, milli birlik ve beraberliğin, insan sevgisinin, dini ve
ahlaki yönden geliştirilmesini sağlamak, iyi ahlaklı ve faziletli insanlar
yetiştirmektir." şekliyle belirlenmiştir. 5
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinin özel amaçları arasında da
peygamber öğretimi "Allah' ı ve peygamberi tanımak ve sevmek, örnek bir
insan olarak Hz. Muhammed'in güzel ahlakını, yaşayışını çeşitli alanlardaki,
öğüt, görüş ve düşüncelerini bilmek" şeklinde yer almaktadır.
Öğretim Programlarında (Eski) Peygamber Öğretimi
Belirlenen genel ve özel amaçlar doğrultusunda hazırlanan Temel
4. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında
(eski) peygamber öğretimi: "Peygamberimiz ve Din, Peygamberimiz Hz.
Muhanımed'in Hayatı ve Peygamberimizin Örnek Ahlakı" ünite
başlıklarında işlenmektedir. İlköğretim 5. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
dersi öğretim programında da
peygamber öğretimi: "Peygamberlere
İnanmak" ünitesinde, Peygamberlik ve Din, Peygamberler ve Allah Niçin
Peygamberleri göndermiştir?, Kitabı Olan Peygamberler, Peygamberimiz
Hz. Muhammed, Peygamberimize Karşı Görevlerimiz olarak yer almaktadır.
İlköğretim 6. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında
ise peygamber öğretimi: "İslam' da İman, ibadet Esasları ve Yükümlülükler"
ünitesinde, Ahlaki Görevlerimizden Bazıları başlığında, Peygamberimize
Eğitim
4
Yeni
öğretim
programına
göre
hazırlanan
yayınlanmamıştır.
B k. 29 Mart 1982 tarihli
Tebliğler
Dergisi.
381
ve
hazırlanacak
ders
kitapları
henüz
Karşı Görevlerimiz altbaşlığında yer almaktadır. İlköğretim 7. sınıf Din
Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında peygamber öğretimi:
"Peygambere İman" ünitesinde: Peygamber Kavramı ve Peygamberlere
İnanmak, İnsanların Peygamberlere Olan ihtiyacı, Peygamberlerin Sıfatları
şeklinde yer almaktadır. Peygamberimiz Hz. Muhammed'le ilgili özel bilgi
verilmemiştir. İlköğretim 8. sınıfDin Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim
programında peygamber öğretimi: "Kur'an ve Hz. Muhammed" ünitesinde
Son Peygamber Hz. Muhammed başlığı altında; Ailesi, Çocukluğu ve
Gençliği, Peygamber Oluşu, Hicreti, Savaşları, Veda Haccı ve Vefatı alt
başlıklarında yer almaktadır.
Ortaöğretim
.,
'
.,
.i
..
'
9.
sınıf
(lise 1) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi
peygamber öğretimi: "Dinler ve Özellikleri"
ünitesinde, Son Din Müslümanlık baş lığında; İslam' ın .Doğuşu ve Hz.
Muhammed, Hz. Peygamberin Aile Çevresi alt başlıklarında işlenmektedir.
öğretim
programında
Ortaöğretim
10.
sınıf
(lise2) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi
öğretim programında peygamber öğretimi: "İslam'da İnanç Esasları"
ünitesinde, Peygamber inancı, '~Çalışmak ve Üretici Olmak" ünitesinde de
Hz Muhammed'in Çalışma İle İlgili Güzel Sözleri başlıklarında yer
almaktadır.
'
Ortaöğretim
ll. sınıf (lise3) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi
ise peygamber öğretimi: "Evrensel Bir Din Olarak
İslamlık" ünitesinde; İslam! Bilgilerin Dört Ana Kaynağı başlığında Sünnet,
Allah Alemierin Rabbi'dir başlığında da Peygamberimiz Bütün İnsanlığa
Gönderilmiştir alt başlıklarında; "Adalet, Ahlak ve Din" ünitesinde de, Hz.
Muhammed'in Adalet Konusundaki Güzel Sözleribaşlığında işlenmektedir.
öğretim programında
İlköğretim (4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflar) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
dersi öğretim programlarını bir bütünlük içerisinde değerlendirdiğimizde;
Peygamber-din ilişkisi, peygamberlere iman, peygamberlerin sıfatları ile Hz.
Muhammed'in hayatı, doğum öncesinden, ölümüne kadar, (ailesi, doğumu,
çocukluğu, geçliği, peygamber oluşu, hicreti, savaşları, veda haccı)
konularının biyografık ve tarih! olarak geniş bir şekilde ve tekrar tekrar
işlendiğini görürüz. Hz. Peygambere karşı görevlerimiz ve O'nun örnek
ahlakı da "sevmek, saymak, bilmek, öğrenmek" yüklemleriyle dar ve sınırlı
olarak programda yer almaktadır. Programda aşırı ve benzer bir tekrarlama
gözlenmektedir. Örneğin 4. sınıf programı ile 8. sınıf programı, 5. sınıf
programıyla 7. sınıf programı ünite ve alt başlıklar itibariyle hemen hemen
aynıdır. Öğretim programındaki tekrarlamanın pekiştirme amaçlı olduğunu
ifade etmek mümkün ise de; içerik ve öğretim dili itibariyle
öğrenim ilkelerine (motivasyon) uygun değildir.
382
aşırı
tekrar,
Şüphesiz öğretim programlarında konuların işlenmesinde indirekt
peygamber öğretimiyle ilgili bilgiler yer almaktadır. Bununla birlikte Temel
Eğitim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programlarında
peygamber öğretimi muhteva itibariyle dar ve sınırlı olarak yer almıştır.
Yalnızca bilgilendirme amacı taşımaktadır. Programın hazırlanmasında dini
ve siyasi endişelerin etkisinin olduğu, bütüncül olarak program
incelendiğinde hissedilmektedir. Dini, siyasi, idari ve ekonomik endişelere
dayalı
sınırlandırma
ve tekrarlama, eğitim-öğretİrnde ogrenmeyi
zorlaştıracağı, amaca ulaşmayı engelleyeceği gibi, çağdaş eğitim anlayış ve
programiarına da uygun olmayacaktır. Ayrıca eğitim etkinliklerini ve
öğretim programlarını sadece bilgilendirme amacına indekslernek, eğitimi
ezberlemeye teşvik edecek, bireysel düşü~~enin gelişimini ve üretkenliği
engelleyecektir. Halbuki modem eğitim, bilgi ile birlikte davranış
kazandırmayı, bilgi aktarma yerine bilgi üretmeyi amaçlamaktadır.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitaplarmda Peygamber
Öğretimi
Ders kitaplarının genel değerlendirmesini yapmak konumuz sınırları
Biz sadece peygamber öğretiminin ders kitaplarında yer alışını,
öğrenim-öğretim ilkeleri doğrultusunda, içerik, dil ve günümüz peygamber
anlayışına yansırnalarına etkisi çerçevesinde belirlerneye ve değerlendirmeye
dışındadır.
çalışacağız.
Eski öğretim programiarına göre hazırlanan Din Kültürü ve Ahlak
Bilgisi ders kitaplarında peygamber öğretimi: Peygamberlere İnanmak,
Peygamberlere İman, Peygamber inancı şeklinde "inanç"; Peygamberimiz
ve Din, Son Peygamber Hz. Muhammed, Son Din Müslümanlık, ünite ve
başlıklarında da "bilgi" öğretimi gibi iki temel üzerine kurulmuştur. Konular
zaman zaman aynı veya benzer içeriklerle, çeşitli öğretim kademeleri için
hazırlanan ders kitaplarında tekrarlanmıştır. Örneğin İlköğretim 4. ve 8. sınıf
ile ortaöğretim 1. sınıf ders kitaplarında, ağırlıklı olarak bilgilendirmeye
yönelik olarak Hz. Muhammed'in hayatı işlenirken, İlköğretim 5. ve 7. sınıf
ile ortaöğretim 2. sınıf ders kitaplarında inanca yönelik olarak
Peygamberlere İman konusu yer almaktadır. İlköğretim 6. sınıf ve
ortaöğretim 3. sınıf ders kitaplarında ise peygamber öğretimi ahlaki
görevlerimiz ünitelerinde peygambere karşı görevlerimiz başlıklarında, çok
dar ve hemenhemen aynı içerikle yer almaktadır.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplarında peygamber öğretimi
birliktelik görülmekle birlikte, ders
kitaplarında ve konunun işlenmesinde fikir birliği sağlanabilmiş değildir. Bir
ders kitabında duygusal ve mucizevi anlatıma ağırlık verilirken, bir
incelendiğinde; öğretim programlarında
383
başkasında rivayetçi bilgi aletarımı ön plana çıkarılmaktadır. Peygamberlik
ve peygamberlere iman konusu, çok dar ve içerik itibariyle çocuğun zilın1
gelişiminin üstünde soyut kavramlarla anlatılınaya çalışılmaktadır. Konuyla
ilgili Kur' an-ı Kerim ayetleri ve mealieri çok az verilmekte ve yeterince
anlaşılır hale getirilememektedir. Hz. Muhammed'in hayatı; doğum öncesi
gelişmelerden, doğumu, çocukluğu, gençliği, peygamberliği, savaşları ve
ölümü oldukça geniş bir şekilde işlenmektedir. Hz. Peygamberin Hayatı
klasik Siyer-Megazi ve İslam Tarihi kitaplanndan rivayetçi bir yaklaşımla
aynen aktarılmaktadır. Muhteva statik olup, çocuğu düşündürnıemektedir.
Çocuğun gelişim özellikleri dikkate alınmaksızın sürekli muhteva tekran
yapılıyor. Konular arası ilişkiler sağlıklı kurulamıyor. Aynı konu başlığında
birbirine zıt, eksik ve çelişkili bilgiler verilebiliyor. 6
.i
.,
'
_..
.i
..
'
Eski öğretim programına göre hazırlanan ders kitaplarındaki
peygamber öğretiminde, öğrencinin gelişim dönemlerine göre programda bir
gelişme gözlenınediği gibi, konular arasında da bir bütünlük ve
tamamlayıcılık gözlenmemektedir. İnanç, ibadet ve ahiakla ilgili konular
işlenirken, Kur' an-ı Kerim ayetleri ve Hz.. Peygamberin söz ve
davranışlarından uygun ve yeterli örnekler verilmemektedir. Örneğin Hz.
Peygamberin örnek ahlakı .' işlenirken, programa "ihlas" suresının
ezberletilmesi ve manasının açıklanması yerleştiriliyor, kitaplar bu şekilde
hazırlanıyor. 7 Halbuki peygamberle ilgili ayetlerin verilmesi ve açıklanması,
öğrenmeyi kolaylaştıracak ve davranış geliştirmeyi etkileyecektir. Ders
kitaplarına yerleştirilen okuma parçaları ve şiirler çoğunlukla konuyla
bağlantılı değildir. Ayrıca dili oldukça ağır ve çoğunlukla menkibev1 ve
duygusal metinlerdir. Aynı metinler, resimler, okuma parçaları ve şiirler,
ayrı dönemler için hazırlanan kitaplarda aynen kullanılmaktadır.
Ülkemizde eğitim sistemi yenilenme,modernleşme arayışındadır.
olduğu gibi din eğitimi ve öğretiminde de program
geliştirme ve yeni yöntem arayışları devam etmektedir. Arayışlar sonuçlarını
vermeye de başlamıştır. Bu gelişmeler doğrultusunda 2000-2001 öğretim
yılından itibaren uygulanmak üzere hazırlanan İlköğretim Okulları Din
Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim programında peygamber öğretimini
ayrıca ele almak gerekir, düşüncesiyle biz de konuyu ayrı bir başlıkta
Genel
eğitimde
değerlendirdik
6
Krş. Çınarlı,
A. R.
Kadımoğlu,
K., Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 8, Meram Yayıncılık, s.
31.
7
Krş. İlköğretim 4. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders Kitapları.
384
Yeni Öğretim Programlarmda Peygamber Öğretimi
MilllEğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu'nun 19.09.2000 tarih
ve 373 sayılı kararı ile 2000-2001 öğretim yılından itibaren uygulanmak
üzere kabul edilen İlköğretim Okulları Din Kültürü ve Ahiilk Bilgisi (4, 5, 6,
7 ve 8. sınıf) öğretim programında peygamber öğretimi şöyledir:
İlköğretim 4. sınıf
Din Kültürü ve Ahiilk Bilgisi dersi öğretim
Peygamber öğretimi: "Hz. Muhammed'i Tanıyalım"
ünitesinde, Hz. Muhammed'in Doğduğu Çevreyi Tanıyalım, Hz.
Muhammed'in Aile Büyüklerini Tanıyalım, Hz. Muhammed'in Çocukluk ve
Gençlik Yılları, Hz. Muhammed'in Çocukluk ve Gençlik Yıllarındaki
Erdemli Davranışlarını Öğrenelim. Hz. Muhammed Aile Büyüklerini Sever
ve Sayardı, Hz. Muhammed Dürüst ve Güvenilirdi, Hz. Muhammed
Çalışmayı ve Yardımiaşmayı Severdi, Hz. Muhammed Kötü Davranışlardan
Kaçınırdı, Hz. Muhammed Haksızlıklara Güzel Bir Tavırla Karşı Çıkardı,
Hz. Muhammed Arkadaşlarıyla İyi Geçinirdi, Hz. Muhammed Doğayı ve
Hayvanları Severdi, başlık ve alt başlıkları ile yer almaktadır.
programında
İlköğretim 5. sınıf Din Kültürü ve Ahiilk Bilgisi dersi öğretim
programında
peygamber öğretimi: "Peygamberleri Tanıyalım" ünitesinde;
Allah Mesajlarını İnsanlara Peygamberler Aracılığı İle Göndermiştir,
Peygamberlerin Gönderilmesi Allah'ın İnsanlara Bir Yardımıdır,
Peygamberlere Gelen Mesajlar Aynı Amaca Yöneliktir, Peygamberlerin
İnsanlardan Seçilmesinin Nedenleri, Peygamberlerin Nitelikleri; Doğru
Olmak, Güvenilir Olmak, Akıllı ve Zeki Olmak, Allah'tan Aldığı Mesajları
Olduğu Gibi İnsanlara Bildirmek, Kur'an'da Adı Geçen Peygamberler ile
"Hz. Muhammed ve Aile Hayatı" ünitesinde: Hz. Muhammed'in Ailesi
İçindeki Örnek Davranışları, Hz. Muhammed Aile Bireylerini Çok Severdi,
Hz. Muhammed Ev İşierine Yardımcı Olurdu, Hz. Muhammed Aile
Bireyleriyle Şakalaşırdı, Hz. Muhammed Aile Bireyleri Arasında Ayırım
Yapmazdı, Hz. Muhammed Aile Bireylerinin Görüşlerine Değer Verirdi, Hz.
Muhammed Akrabayı Ziyaret Ederdi. Hz. Muhammed'in Ailesipin Seçkin
Özellikleri; Hz. Muhammed'in Ailesinde Sevinçler ve Sıkıntılar Paylaşılırdı,
Hz. Muhammed'in Ailesinde Misafıre Cömert Davranılırdı, Hz.
Muha:ınılled'in Ailesinde İsraftan Kaçınılırdı, Hz. Muhammed'in Ailesinde
Aile Bireyleri Birbirine Danışırdı, Hz. Muhammed'in Ailesinde Komşuluk
İlişkilerine Önem Verilirdi, Hz. Muhammed'in Ailesinde Öksüzler ve
Yoksullar Gözetilirdi, başlık ve alt başlıkları olarak yer almaktadır.
İlköğretim 6. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim
programında
peygamber
öğretimi
ise; "Son Peygamber Hz. Muhammed"
ünitesinde: İslam'ın Doğduğu Ortam, Hz. Muhammed'in Çağrısı, Mekke
385
Dönemi, İlk Vahiy, Yaratan Rabbinin Adıyla Oku!, Yakın Çevreye Çağrı,
Çağrının
Yaygınlaştırılması,
Hicret
Olayı,
Medine
Dönemi,
Peygamberimizin Mescidi ve Sosyal işlevi, Eğitme ve Öğretme Etkinlikleri,
Toplumsal Barışın Kurulması, Veda Hutbesi ve Hz. Muhammed'in Vefatı,
Kur'an'da Hz. Muhammed, Hz. Muhammed'in İnsanı Yönü, Hz.
Muhammed'in Peygamberlik Yönü, başlık ve alt başlıkları olarak yer
almaktadır.
İlköğretim 7. sınıf, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim
programında
ünite olarak peygamber öğretimi yer almamaktadır. Ancak
"Din Güzel Ahlaktır" ünitesindeki başlık ve alt başlıklar peygamberin
davranış modelleri olarak sunulmaktadır.
.;
.,
'
.i
.,
..
'
İlköğretim 8. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi öğretim
programında ise: "Hz. Muhammed'in Örnek Ahlakı" üİıitesinde; Hz.
Muhammed Güzel Ahlak Örneği Olarak Gönderilmiştir, Hz. Muhammed'in
Örnek Ahlakı, Hz. Muhammed Güvenilir Bir insandı, Hz. Muhammed
Merhametliydi, Hz. Muhammed .İnsanlara Değer Verirdi, Hz. Muhammed
Cesaretliydi, Hz. Muhammed Hakkı Gözetirdi, Hz. Muhammed Sabırlıydı,
Hz. Muhammed Verdiği Sözde Dururdu, Hz. Muhammed Hoşgörülüydü,
Hz. Muhammed Zamanı İyi Değerlendirirdi, Hz. Muhammed Danışarak İş
Yapardı şeklinde düzenlenmiştir.
Programın geliştirilmesindeki
ilkeler, genel ve özel amaçlar, ünite
başlık ve açılımları ile dersin örnek işlenişi çerçevesinde İlköğretim (4, 5, 6,
7 ve 8. sınıf) Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programlarındaki
"Peygamber Öğretimi"ni genel olarak değerlendirdiğiınizde: Öğrencinin
'j
gelişim özelliklerine uygun olarak, Hz. Muhammed'in doğduğu aile ve
sosyal çevre tanıtılarak, çocukluk ve gençliğinin tarihi ve biyografık tanıtımı,
erdemli davranışlarıyla bir bütünlük içerisinde verilmektedir. Hz.
Muhammed'in peygamberlik öncesi ahlaki davranışlarının teorik mesajlar
içeren başlık ve alt başlıklar halinde sunulması, bilgilendirme ile birlikte
davranış kazandırma ve geliştirme açısından anlamlıdır ve didaktiktir.
Programda öncelikle peygamberlik öncesi Hz. Muhammed ailesi, çevresi ve
şahsiyet özellikleriyle tanıtılmaktadır. Dersin "örnek işlenişinde" öğrenciyi
hazırlama aşamasında, doğum günü kutlama, mevlit merasimleri ile bağlantı
kurularak, Hz. Muhammed'in doğumu ile ilgili örfi ve kültürel bilgiler
aktarılmakta ve değerlendirilmektedir. Böylece peygamber sevgisi duygusal
ve kültürel çerçevede işlenmektedir.
Daha sonra genel olarak peygamberler, peygamberlere olan ihtiyaç,
peygamber seçimi, peygamberleriri nitelikleri gibi, inanca yönelik,
peygamberliği tanıtıcı bilgiler verilmektedir. Ayrıca Hz. Muhammed ve aile
386
hayatı
yine düşündürme ve davranış
programda yer almaktadır.
geliştirmeye
yönelik mesajlar
özelliğinde
Hz. Peygamberin ailesine karşı tutum ve davranışları, ailesinin
özellikleri birlikte işlenmekte, öğrencinin ferdi ve ailevl davranış ve
yaşantılarını mukayese edebilme ortam ve imkanı hazırlanmaktadır.
Bilgilendirme
ve
davranış
kazandırma
duygusal
söylemlerle
bütünleşmektedir.
Sonraki sınıflarda ise, peygamber olarak Hz. Muhammed ve
peygamberi etkinlikleri anlatılmakta, Hz. Muhammed, insani ve peygamberi
özellikleriyle Kur' ani olarak verilmektedir. Son olarak da Hz. Peygamberin
örnek ahlakı, düşündürücü ve yönlendirici bir şekilde işlenınektedir.
Yeni öğretim programında peygamberlik öncesi bireysel farklılıklara
dikkat çekilerek, sosyalleşme ilkesine uygun olarak, fert-aile-toplum ve
evrenselliğe doğru tedricl bir öğretim hedeflenmektedir. Ayrıca mucizevi
anlatımların çoğunlukla gerçekleri yansıtmadığı, Peygamber sevgisindeki
taşkınlık sonucu oluştuğuna ve geleneksel olarak yaygınlaştığına dikkat
çekilerek, Hz. Muhammed'in peygamberi ve insani özellikleri, dini ve idari
sorumlulukları Kur'ani olarak verilmeye çalışılmaktadır. Öğretim
programının genel amaç ve ilkeleri; bireysel sorumluluğu kazandırmak,
sorgulayan, düşünen, inanan ve inancını yaşayan insanı yetiştirmek olarak
belidendiği halde, ünite örnek hazırlık ve değerlendirme soruları daha çok Nerede, ne zaman doğdu, süt annesi kimdi, çocuklarının isimleri, Kur'an'da
isimleri geçen peygamberler vs. gibi,- ezberleyerek öğrenmeyi teşvik edici
bir özelliğe sahiptir. Kanaatimizce ders kitaplarının hazırlanması
aşamasında, sorular amaç doğrultusunda geliştirilecektir.
Yaygın Din Eğitiminde Peygamber Öğretimi
Yaygın din eğitiminde peygamber öğretimini sağlıklı ve doğru tespit
edebilmek için öncelikle yaygın eğitim ve yaygın din eğitimi kavramlarının
tanımını doğru yapmak, mahiyet ve özelliklerini iyi belirlemek gerekir.
Yaygın eğitimin farklı tanımları olmakla birlikte en kapsamlı ve
ortak özellikler içeren tanım şöyledir: "Örgün eğitim sistemine hiç girmemiş
ya da herhangi bir kademesinde bulunan veya bu kademelerden çıkmış
bireylere gerekli bilgi, beceri ve davranışları kazandırmak için örgün
eğitimin yanında veya dışında, onların; ilgi, istek ve yetenekleri
doğrultusunda ekonomik, toplumsal ve kültürel gelişmeleri sağlayıcı
nitelikte, çeşitli süre ve düzeylerde yaşam boyu yapılan eğitim, öğretim,
387
rehberlik ve uygulama etkinliklerinin tümüdür." 8 Yaygın eğitimde ayıncı
özellik, örgün eğitimde yer almayan bireylere yönelik bir eğitim süreci
olmasıdır. Yaygın eğitim, bireyin ve toplumun, sosyal, kültürel ve ekonomik
gelişimini sağlayan en etkili faaliyetlerdendir. 9
.;
.,
'
.,
.i
..
'
Yaygın din eğitimi ise; örgün din eğitimine hiç girmemiş veya.hut
herhangi bir kademesinde bulunan veyahut bu kademeden çıkmış olanlara,
örgün eğitimin yanında veya dışında dini bilgi, beceri ile ahlaki davranışların
kazandırılması etkinliklerinin bütünü şeklinde tanımlanabilir. Yaygın din
eğitimi toplumu din konusunda aydınlatma, dini bilgi, beceri ve davranışlar
kazandırılmasında önemli bir etkinliğe ve fonksiyona sahiptir .10 Yaygın din
eğitiminin amacı, farklı yaş ve eğitim düzeyindeki insanları din konusunda
bilgilendirmek, dini pratik ve tecrübelerin usulüne göre yapılmasını
öğretmek, bilgi eksikliklerini tamamlamak, bilinenleri pekiştirmek, yanlış ve
batıl inançları düzeltmek, milli birlik ve beraberliğin sağlanması ve
korunmasına katkı sağlamak 11 şeklinde sıralanabilir. Yaygın din eğitiminin
hedef kitlesi; -yaş, cinsiyet, öğrenim durumu, meslek, sosyo-kültürel yapı,
ekonomik durum bağımsız değişkenlerine göre çeşitli öğrenim yetenek ve
kabiliyeti, zeka düzeyi, ilgi, istek ve ihtiyaç durumu itibariyle farklı bireysel
özellikler taşıyan- toplumun bütün kesim ve katmanlarıdır. Yaygın din
eğitiminin programı ise, dini, ahlak'!, sosyal, kültürel, sağlık ve ekonomik
konuları içerir. Yaygın din eğitiminin geleneksel yeri cami ve mescitler,
eğitimcileri vaiz, müftü, imam-hatip ve Kur'an öğreticileri 12 öğretim
vasıtaları da genellikle va'z ve hutbelerdir.
İslam Eğitim Tarihine baktığunızda; eğitim-öğretim faaliyetlerinin
Kur'an öğretimi olarak evlerde başladığını ve uzun yıllar mescit ve
camilerde va'z ve nasihatlarla müslümanları dini konularda bilgilendirme
şeklinde, öğrenen ve öğreten açısından tamamen ferdi fedakarlığa dayalı
olarak, yaygın eğitim mahiyet ve özelliğinde devam ettiğini görürüzY Va'z
ve hutbeler, İslam'ın başlangıcından itibaren toplumu dini ve ahlaki
Mill! Eğitim Bakanlığı
9
Yaygın Eğitim
Kurumlan
Yönetmeliği,
madde 7, s. 14.
İnsanlık tarihinin başlangıcından itibaren eğitim, yetişkinlerin çocuk ve gençlere toplum
kültürünü aktarmak şeklinde genellikle mabetler
Bk. Baltacı, C., Osmanlı Medreseleri, s. 1.
etrafında
informal olarak
yapılmıştır.
10
Bk.
ll
Krş. Doğan, R., Yaygın Din Eğitimi, s. 261; Bulut, M., Diyanet İşleri Başkanlığı'nın
Doğan,
Yaygın
R.,
Yaygın
Din Eğitimi, s. 260-261.
Din Eğitimindeki Yeri, s. 22-23.
12
Bk. Bilgin, B./Selçuk, M., Din Öğretimi, s. 190.
13
Krş. Çelebi, A., İslam'da Eğitim Öğretim Tarihi, s. 38-106; Dağ, M./Öymen, H. R.,
İslfun Eğitim Tarihi, s. 65-88.
388
konularda bilgilendirme vasıtası olduğu gibi, siyası, sosyal, idari ve huhuki
esasların telkin ve ta'liminde de en çok kullanılan yollardan birisi olmuştur.
İslam eğitim-öğretim etkinliklerinde va'z ve hutbe etkili ve önemli iletişim
vasıtasıdır, diyebiliriz.ı 4
Va'z ve Dutbelerde Peygamber Öğretimi
Geçmişte olduğu gibi, günümüzde de cami ve mescitler; va'zı 5 ve
hutbelerleı 6
toplumun dini yaşayışları için gerekli olan veya ihtiyaç duyulan
dini ve ahlaki bilgilerin aktarılması ya da önceden öğrenilen bilgilerin
düzeltilmesi veya pekiştirilmesi şeklinde eğitim fonksiyonlarını devam
ettirmektedirler. Bu görev günümüzde yasalarla 17 Diyanet İşleri
Başkanlığı'na verilmiştir. Başkanlık yönetmelik, yönerge, genelge ve
talimatlada bu görevi belirlenen amaçlar doğrultusunda belirli ilke ve
prensipler çerçevesinde yürütmektedir. ıs
Belirli günlerde, özellikle kutsal gün ve gecelerde yapılan va'zlar ile
Cuma ve Bayram günleri okunan hutbelerdeki "Peygamber Öğretimi"ni -her
ne kadar Başkanlık va'z ve hutbelerin konularının belirlenmesi, hazırlanması
ve sunulmasında bazı ilke ve kurallar belirlemiş ise de- örgün eğitimde
olduğu gibi belirli kriterler çerçevesinde değerlendirerek, genel geçerliliği
olan sonuçlara ulaşmak kolay değildir. Çünkü yaygın eğitimin hedef kitlesi
farklı özelliklere sahip olduğu gibi, öğretim programları da standart ve
sistematize edilmiş değildir. Bununla birlikte vaizlik ve vaizler hakkında
ı4
Bu konuda geniş bilgi için bkz. Parladır, S., Hz. Peygamber Devrindeki
ve işleyişi, s. 281-282; Bayraktar, M. F., Türkiye'de Vaizlik, s. 45-47.
Eğitim Anlayış
15
Kelime olarak, öğüt vermek, nasihat etmek, birisinin kalbini yumuşatacak şeyleri
söylemek, uyarmak, sakındırmak anlamına gelen va'z: camide namazdan önce veya
sonra vaiz tarafından tek taraflı olarak, nasihat tarzında, dinleyenlere dini ve ahlaki
bilgiler öğreterek, dini ve dünyevi görevlerin daha doğru ve daha verimli bir şekilde
yapılmasına katkıda bulunmak üzere yapılan bir hitabet biçimidir. Başka bir ifade ile
va'z; caınilerde, topluca ibadet edilen yerlerde toplumu din konusunda aydınlatmak
amacıyla yapılan dini bir öğüttür. Krş. Çakan/ Gündüz/ Çiçek, Hitabet, s. 71; Yüzendağ,
Dini Hitabet, s. 55; Tümer, Vaaz'da Takip Edilecek Metot, s. 12; Diyanet İşleri
Başkanlığı Görev ve Çalışma Yönetmeliği, s. 54. Tanımlar ve va'zla ilgili kavramlar
hakkinda geniş bilgi için bk. Bayraktar, M. F.,"Türkiye'de Vaizlik, s. 17-29; Tosun, C.,
ilahiyat Fakültelerinde Vaizlik Eğitimi, s. 181-188.
ı6
Hutbe; belirli günlerde (Cuma ve Bayram) hatiplerin minbere çıkarak cemaate karşı
yaptıkları konuşmalardır. Krş. Yüzendağ, Dini Hitabet, s. 43; Çakan/ Gündüz/ Çiçek,
llitabet, s. 55.
17
Bk. 3 Mart 1924 tarih ve 429
18
Bk. Diyanet İşleri Başkanlığı Görev ve Çalışma Yönetmeliği, madde 156-208; Diyanet
İşleri Başkanlığı Merkez ve Taşra Teşkilatı Görev ve Çalışma Yönergesi, s. 54-59.
sayılı
Kanun; 15.8.1965 tarih ve 633
389
sayılı
Kanun.
yapılan sınırlı araştırma 19 sonuçları ve gözlemlerimiz çerçevesinde konunun
tartışılmasının faydalı olacağını düşünüyoruz.
Vaizlerin nicelik ve nitelik
itibariyle yeterlilikleri konumuz sınırları dışında olmakla birlikte, niteliksel
yetersizliklerin camide peygamber öğretimini olumsuz etkilediği de
muhakkaktır.
.,
'
.,
.i
..
'
Klasik Mev'iza kitapları 20 ve günümüz va'z konuları incelendiğinde;
konunun hazırlanması ve takdiminde, konuyla bağlantılı olarak, Hz.
Peygamberin sünnetinden sık sık örnekler verilmekle birlikte, sistematik bir
peygamber öğretiminden söz etmek oldukça zordur. Yazılı kaynaklarda,
sunulan va'z ve hutbelerde Hz. Peygamber, genellikle duygusal bir üslupla,
menkibevi, mucizevi zaman zaman da cahill bir anlatımla öğretilmektedir.
Başka bir deyişle va'z ve· hutbelerde çoğunlukla rasyonalist ve Kur' ani bir
peygamber anlayışı öğretilememektedir. Öyle ki zaman zaman tasvir edilen
peygamber ile Kur'an'ın tanımladığı peygamber arasında çok büyük
farklılıklar meydana gelebilmektedir. Ayrıca va'z ve hutbelerde başlı başına
peygamber öğretimine çok az yer verilmektedir. Ancak belirli kutsal gün
(Mevlüd Kandili) gece ve hafta (Kutlu Doğum Haftası) larda peygamber
öğretimi va'z ve hutbe konusu olarak'seçilmektedir. ..
Kur' an kursları ve yaz kurslarında peygamber öğretimi konusuna
gelince; Kur' an kurslarında peygamber öğretimini belirlemede bilgi
kaynağımız, Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından hazırlanan ve uygulanması
zorunlu olan2 ı öğretim programları ile Başkaniıkça yayımlanan ders kitapları
olacaktır.
Kur'an Kursları Müfredat Programında Peygamber Öğretimi
Kur' an kıırsları ders programı İtikat ders i öğretim programında
Peygamber öğretimi; "Peygamberlere İman" ünitesinde; Peygamberlik ve
Peygamberlere Olan İhtiyaç, Peygamberlerin Görevleri ve Sıfatları, Kur'an-ı
Kerim'de İsmi Geçen Peygamberler, Mucize ve Keramet, Peygamberimizin
ı9
Bu konuda yapılan araştırmalardan bazıları şunlardır: Bayraklar, M. Faruk, Türkiye' de
Vaizlik, Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1997;
Demirkol, Bekir, "Vaizlerin Ehliyetleri ve Mesleğe Yatkınlıkları Üzerine Deneysel Bir
Araştırma", Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, XXXI, Ankara 1989 s. 283330; Zırh, Hüseyin, Diyanet İşleri Başkanlığı'na Bağlı Görev Yapan Vaizlerin
Yeterlilikleri ve Hizmet İçinde Yetiştirilmeleri (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara 1987.
20
Meşhur Mev'iza
Vaizlik s. 50-59.
2ı
Bk. Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları ile Öğrenci Yurt ve Pansiyonları
Yönetmeliği, madde 15, 3 Mart 2000 tarih ve 23982 sayılı Resmi Gazete, s. 28.
kitapları hakkında geniş
bilgi için bk. Bayraktar, M. F., Türkiye'de
390
Peygamberin savaşları rivayetçi tarih anlayışıyla ve çok teferruatlı ol: i
kitaplarda yer almaktadır. 25 Kitaplarda kullanılan dil öğrencilerin seviye
göre oldukça ağırdır. Kitaplarda din dilini koruma anlayışı hakimdir. Ku
kurslarında halen okutulmakta olan ders kitabında peygamber öğre
muhteva ve form açısından didaktik değildir. Değerlendirme son
düşündünneye değil, ezberlemeye teşvik edicidir.
Öğretim programları ve ders kitapları klasik eğitim aniayı
yansıtmakta,
geleneksel
İslam
düşüncesinin
korunmasına
yaygınlaşmasına katkı sağlamaktadır. Program ve kitaplar geliştirilmeyı
Sonuçlarını çıkarmak mümkündür.
yenilenmeye muhtaçtır.
İletişim-etkileşim korelasyononda aile başta olmak üzere, din! y;
yapan basın-yayın kuruiuşlarında, din! cemaat ve tarikatların eğ
etkinliklerinde de genellikle geleneksel, duygusal ve mucizev1 peygan
öğretiminin kabul gördüğünü söyleyebiliriz. Ancak konunun yaygın
eğitimi problem alanı olarak derinlemesine araştırılması gerekir.
Peygamber Öğrenim ve Öğretiminin Hayata Yansımaları
Öğrenim, öğretim ve eğitim kavramları; tanım, amaç, görev :
birbirleriyle ilişkileri çerçevesinde değerlendirildiğinde; inanç, fel
düşünce ve dünya görüşü ile eğitimcilerin düşüncelerine göre fark
göstermekte ise de; bireye bilgi, beceri ve davranış kazandırmak, yani bi
yetiştirmek, geliştirmek ve olguulaştırmak gibi bireysel, toplumun kült
değerlerini yeni kuşaklara aktarmak, yani kültürün korunması
geliştirilmesini sağlamak gibi toplumsal, bireyi hayata hazırlamak gibi
pragmatist ortak özellik ve fonksiyonlara sahip olduklan görülecektir. Gı
eğitimde olduğu gibi din eğitimi ve öğretiminde de asıl hedef insani bed
zihni ve ruhuyla bir bütünlük içerisinde yetiştirmektir. Ancak eğiı
öğretiınde; planlama, düzenleme, uygulama ve değerlendirmedeki eksü
yetersizlik ve yanlışlıklar, zaman zaman belirlenen hedeften uzaklaşm
neden olmakta ve hayata yansımaları farklı oluşmaktadır.
ve yaygın din öğretiminde uygulanan peygarr
eksiklikler, yetersizlikler ve farklı uygulamalar, peygaır
anlayışını ve hayata yansımalarını farklılaştırmaktadır. Konuyla ilgili i
araştırma olmamakla birlikte, toplumdaki din! uygulamalardan, peygaır
adına yapılan etkinliklerden günümüz peygamber öğretiminin ha~
yansımalarını örneklendirrnek mümkündür. Şüphesiz bugünh.ii peygarr
adına yapılan etkinliklerin, Sünnet olarak yaşananların tarihi temeli var
Örgün
öğretimindeki
25
Bk.
Yıizici,
S., Temel Dini Bilgiler, s. 283-298.
392
~eleri, Hz. Peygamberin Özellikleri, Hz. Muhammed'in Son
.mber Oluşu alt başlıklarında yer almaktadır. 22 Siyer dersi öğretim
ınıında peygamber öğretimi de; Hz. Muhammed' in Doğumu ve
: duğu, Hz. Muhammed'in Gençliği ve Evliliği, Hz. Muhammed'in
'mber Oluşu ve Gizli Davet, Davetİn Açıklanması, Habeşistan'a Hicret,
· )t ve Hüzün Yılları, Mir'ac, Hicret, Medine'de İlk Yıllar ve Hz.
'Lmberin Savaşları konuları ünite başlıkları şeklinde yer almıştır. 23
;
~
Kur' an kurslarında uzun yıllar Ahmed Harndi Akseki
tarafından,
•
bilgisi" özelliğinde hazırlanan ve Diyanet Işleri Başkanlığı
~) ıdan yayınılanan "İsliim Dini (İtikat, ibadet ve Ahlak.)" kitabı ders
, olarak okutulmuştur. 1990-1991 öğretim yılından itibaren de, Din
ll Yüksek Kurulu Üyesi Seyfettin Yazı-cı tarafından, Kur' an Kursları
~ ıdat Programı çerçevesinde, ders kitabı şeklinde hazırlanan ve Din
~ Yüksek Kurulu'nun 06.09.1990 tarih ve 82 sayılı mütalaaları ile
·\1 ıet İşleri Başkanlığınca yayonlanan "Temel Dini Bilgiler (İtikat,
:~ t, Ahlak., Siyer)" kitabı ders kitabı olarak takip edilmektedir.
.
:ı
~ ıal
1
ı1: Hazırlanan öğretim (müfredat) programları v~ takip edilen ders
':\ arı çerçevesinde Kur'an kurslarında peygamber öğretiminin analizinde:
] n kursları öğretim programında peygamber öğretimi içerik itibariyle
;j·. Ayrıca örgün eğitim ilköğretim 5. ve 7. sınıf öğretim programı ünite
i nu başlıklarıyla büyük ölçüde benzerlik göstermektedir. 24 Siyer dersi
m programı tarihi ve biyografik bilgi özelliği taşımakta olup,
J ·etim 4. ve 8. sınıf öğretim· programıyla ünite ve konu başlıkları
:ı .yle genelde örtüşmektedir.
J
:ı
Kur' an kurslarında takip edilen ders kitaplarında peygamber
ilmihal bilgisi şeklinde verilmektedir. İtikat dersi programında yer
'! ·Peygamberlere İman" ünitesi oldukça sınırlı, duygusal ve mucizevi bir
1.e işlenmektedir. Konular rasyonalist bir inanç yerine, duygusal ve
ı ıatist bir inanç oluşturacak şekilde işlenmektedir. Peygamberin hayatı,
J mberin özellikleri ön plana çıkarılarak ve menkıbevi bir şekilde
ıekte, kalıcı özelliği olmayan ve ihtiyaç duyulmayan bilgiler çok geniş
mmakta ve sürekli aynı üslup ve kavramlarla tekrarlanmaktadır. Hz.
H mi
k. Kur'an
1
•
Kursları Milfredatı,
Ankara 1985, s. 21.
iyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları Milfredatı, Ankara 1985.
rş. Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları Milfredatı Ankara 1976, s. 13-14;
iyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları Mtifredatı, Ankara J 985, s. 21; Milli Eğitim
akanlığı Talim Terbiye Kurulu 'nun 28.02.1992 tarih ve 47 sayılı kararıyla kabul edilen
emel Eğitim (4, 5, 6, 7 ve 8. sınıf) Din Ktiltilril ve Ahl§.k Bilgisi dersi öğretim programı
ve 7. sınıf öğretim programı.
391
Biz konunun tarihi
gelişimini
ilgililere
bırakarak,
günümüzü tespit ve
değerlendirmeye çalışacağız.
Yaygın ve örgün eğitim-öğretim etkinlikleri sonucu oluşan farklı
peygamber algılama ve anlayışları yaşanan hayata da farklı yansımaktadır.
İlın! ve teknolojik gelişmeler, hızlı kominikasyon ve etkileşim peygamber
anlayış
ve yaşanan hayata etkilerindeki farklılaşmaları daha da
yaygınlaştırmakta ve hızlandırmaktadır.
Gözlemlerimize dayanarak gunumuz peygamber öğretiminin
toplumdaki peygamber anlayış ve yaşayışlarına etkilerini şu şekilde tasnif ve
tasvir edebiliriz:
Duygusal ve mucizevi bir anlatırula sadece "itaat etme" ve
üzerine temellendirilen peygamber öğretimi sonucu, itaatin
insana sağladığı; insanlar tarafından kabul edilmek, ödül kazanmak veya
cezadan kurtulmak, O'nun gibi olmak ilkeleri çerçevesinde, peygamber için
ve peygamber adına yapılanlar; cenneti kazanmak, cehennemden kurtulmak,
O'nun şefaatini kazanmak veya şefaatinden mahrum kalmamak amacıyla,
peygamberin adı anıldığı zaman, elini kalbinin üzerine götürerek O'na salat
ve selam getirmek, saygı göstermek, çocuğuna, torununa O'nun adını
vermek ve adından dolayı çocuğa saygı göstermek, mübarek gün ve
gecelerde mevlit okutmak, okunan mevlitlere dinleyici olarak katılmak,
evlilik, doğum, sünnet, askerlik, hac ve ölüm gibi çeşitli vesilelerle sık sık
mevlit okumak ve okutmak, Ravza'da göz yaşı dökmek, sürekli tesbih
çekmek, takke takmak, koku sürünmek, sakal bırakmak, yaygın olmamakla
birlikte O'nun gibi giyinmek, yemek, içmek gibi, şekli sünnetlerini
aksatmadan yerine getirmek olacaktır ve olmaktadır.
"özdeşleŞme"
Diğer
taraftan rasyonalist bir yaklaşımla sadece "bilgilendirme, bilgi
üzerine temellendirilen peygamber öğretimi sonucu, rasyonalist
düşüncenin "her şeyin ölçüsü akıldır" ilkesi çerçevesinde, peygamber için ve
peygamber adına yapılanlar: Sünnet olarak yapılanların eleştirisini yapmak,
şekli sünnete uygun yaşayanları, insanın duygusallığını, dinin duygusal
boyutunu göz ardı ederek "tutucu", ''yobaz" vs. şeklinde nitelendirmek,
zorunluluk ve sosyal baskı sonucu olarak, peygamber adına düzenlenen dini
pratiklere istemeyerek katılmak, peygamberin sünnetinin günümüzde
geçerliliğini kaybettiğini düşünerek duyarsız kalmak olacaktır ve olmaktadır.
kazandırma"
Nasıl Bir Peygamber Öğretimi?
Sorunun cevabı aslında gayet kolay ve tek cümle ile özetlenebilecek
kadar .kısadır. Cevap, Kur'an'ın ve Sünnetin tanımladığı peygamberi yine
Kur'an ve Sünnetin anlatımıyla öğretmek şeklinde özetlenebilir. Ancak
393
problem Kur'an'ın ve Sünnetin peygamberi nasıl tanımladığını doğru tespit
etmek hususundadır. Çünkü abartılı nebevı ve insanı peygamber telakkİleri
de görüşlerini Kur'an ve Sünnetle temellendirmektedirler. Kanaaitimizce
zorluk, insan-peygamber, toplum-peygamber ilişkilerindeki peygamber
telakkisinde ölçü, denge ve ttidal oluşturulmasındadır. Bu nedenle öncelikle:
-Kur' am ve nebevı peygamber
düzenlemeler yapılmalıdır _26
telakkİsini
oluşturacak
ve
yaygınlaştıracak
-Yalnızca
duygusal veya yalnızca bilgilendirmeye yönelik
anlatırnlardan kurtulmak, insanın fıtratına uygun olarak, duygu, düşünce ve
davranış bütünlüğünü oluşturacak şekilde yeni yöntemler belirlenıneli ve
uygulanmalıdır.
.i
.,
'
Peygamberlik öncesi ve peygamberlik sonrası Hz. Peygamber ne
beşer üstü bir varlık, ne de alelade olarak tanımlanmalıdır. Peygamberin
insan olduğu kadar rasul olduğu da bir bütünlük içerisinde öğretilmelidir.
.,
.i
Sonuç
Günümüz örgün ve yaygın din eğitimi ve öğretiminde; eğitim
kendilerine özgü 've özellikleri çerçevesinde eksiklik ve
yetersizlikler olduğu gibi, örgün ve yaygin din eğitimindeki peygamber
öğretiminde bilgi ve metot bütünlüğü ve tamamlayıcılığı da yeterli değildir.
Yetersizlik ve eksikliklerin yanında çelişki ve çatışmalar da söz konusudur.
şekillerinin
Yaygın eğitimde; aile, kitle iletişim araçları, cami, Kur' an kursu,
tarikat ve cemaatlerde daha.çok menkibevı ve rnucizev1 peygamber öğretimi
benirnsenrnekte ve uygulanmaktadır. Yaygın eğitim bu alanda başarılı da
olmaktadır. Menkibevı ve mucizevi peygamber öğretiminde başarılı ve etkin
olunmasında, geleneksel ve kültürel İslam anlayışının etkisi ile birlikte, sözlü
iletişirnin uzun süre Türk eğitimine hakim olmasının da etkisi vardır. İslam
öncesi başlayan, destanlarla, atasözleriyle ve · özdeyişlerle yönlendirme
şeklindeki sözlü iletişimin uzun süreli olması, yazılı iletişime geçişte ise,
yazılı iletişirnin duygusallığı göz ardı ederek bilgi ağırlıklı olması, kitabı
İslam' ın kılı kırk yarareasma titizliği, kullanılan dilin anlaşılır olmaması gibi
nedenlerle halka mal edilememesi, bilgi çağında hala duygusal anlatırnın
hakimiyetine fırsat vermekte, imkan ve ortam hazırlamaktadır.
Örgün eğitimde ise tam tersine, bilgi çağında çağın özelliğinin de
etkisiyle duygusallık, arka plana atılarak, sadece bilgilendirme amacı taşıyan
26
Yeni Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
gözlenmektedir.
öğretim
394
programında
bu
arayışın
izleri
peygamber öğretimi, toplum tarafından yeterince benimsenmemekte veya
bilgi merkezli peygamber öğretimi yaygınlaştırılamamaktadır. Bilgi merkezli
peygamber öğretiminin benimsenmemesi ve yaygınlaştırılamamasında;
muhafazakar-modem dualist sosyal yapının etkisi yanında, kültürel İslam'ın
transtitasionel sosyal yapı ve özellikleri kullanılmaksızın bütünüyle
reddedilerek, kitabi İslam'ın yerleştirilmesi düşünce ve tavırlarının olumsuz
etkileri de vardır.
Bibliyografya
AKSEKİ, A. Hamdi, İslam Dini, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları (26.
Baskı),
Ankara 1974.
BALTACI, Cahit XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası,
İstanbul 1976.
BAYRAKTAR, M. Faruk, Türkiye'de Vaizlik, Marmara Üniversitesi
ilahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul1997.
BİLGİN, Beyza/SELÇUK, Mualla, Din Öğretimi (4. Baskı), Gün Yayıncılık,
Ankara 1999.
BULUT, Mehmet, Diyanet İşleri Başkanlığı'nın Yaygın Din Eğitimindeki
Yeri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış
Doktora Tezi, Ankara 1999.
ÇAKAN, İsmail/GÜNDÜZ, İrfan/ÇİÇEK, Yakup, Hitabet, Milll Eğitim
Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ankara 1985.
ÇELEBİ, Ahmet, İslam'da Eğitim Öğretim Tarihi, (Ter. Ali Yardım) Damla
Y ayınevi, İstanbul 1983.
DAG, Mehmet/ÖYMEN, H. Raşit, İslam Eğitim Tarihi, Mill'i Eğitim
Basımevi, Ankara 1974.
DEMİRKOL, Bekir, "V aizlerin Ehliyetleri ve Mesleğe Yatkınlıkları Üzerine
Deneysel Bir Araştırma", Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi
Dergisi, XXXI, Ankara 1989, s.283-330.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, 28.02.1992 Tarihli
Tebliğler Dergisi.
İlköğretim Okulları Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı,
Diyanet İşleri Başkanlığı Merkez ve Taşra Teşkilatı Görev ve Çalışma
Yönergeleri, Ankara 1985.
395
Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'an Kursları Müfredatı, Ankara 1976, 1985.
Diyanet İşleri Başkanlığı Kur' an Kursları İle Öğrenci Yurt ve Pansiyonları
Yönetmeliği, Ankara 2000.
DOGAN, Recai, "Yaygın Eğitim Açısından İkinci Meşrutiyet Dönemine
Kadar Vaaz ve Vaizliğin Gelişimine Tarihi Bir Bakış", Dini
Araştırmalar I, Ankara 1999, s. 257-272.
ERUL, Bünyamin, Sahabenin Sünnet
Y ayıriları, Ankara 1999.
Anlayışı,
Türkiye Diyanet
Vakfı
GAZALİ, Muhammed, Es-Sünnetü'n-Nebeviyyetü Beyne Ehli'l-Fıklıi ve
Ehli'l Hadis, Kahire 1989, (6. Baskı), Ter. Ali Özek, Fakihlere ve
Muhaddislere Göre Nebevl Sünnet, İstanbul 1992 .
.i
.,
.i.,'
KAYADİBİ, Fahri, "Cumhuriyet Dönemi İmam-Hatiplik ve Vaizlik", Din
Eğitimi Araştırmaları Dergisi S. 6. İstanbull999, s. 145-180.
KIRBAŞOGLU, M. Hayri, İslam Düşüncesinde Sünnet, Fecr Yayınları,
Ankara 1993.
•'
'
Milli Eğitim
Bakanlığı Yaygın Eğitim Kurumları Yönetmeliği
Eğitim
1979, Yaygın
Genel Müdürlüğü, Ankara 1982.
P ARLADIR, Selahattin, "Hz. Peygamber Devrindeki Eğitim Anlayış ve
işleyişi", Dokuz Eylül Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, I.,
İzmir 1983, s. 259-283.
TOSUN, Cemal, "İlahiyat Fakültelerinde Vaizlik Eğitimi", Ankara
Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, XXXVI, Ankara 1997, s.179188.
TÜMER, Günay, "Vaaz' da Takip Edilecek Metot" Diyanet Dergisi, XVII, S.
1, s. 5-22; XVII, S. 2, s.l0-27.
YAZICI, Seyfettin, Temel Dini Bilgiler, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara 2000.
YÜZENDAG, Ahmet, Dini Hitabet ve Mesleki Uygulama, (8. Baskı), Emel
Matbaacılık, Ankara.
ZIRH, Hüseyin, Diyanet İşleri Başkanlığı 'na Bağlı Görev Yapan V aizlerin
Yeterlilikleri ve Hizmet İçinde Y etiştirilmeleri, (Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi),
Ankara 1987.
396