dergı ı

T.C.
MARMARA ÜNivERSiTESi
. " .
..
.
ILAIDYAT FAKULTESI
DİN EGİTİMİ ANABiLiM DALI
•
DI E GiTİMİ
ARAŞTIRMALARI
•
•
DERGI I
YIL:2006
SAYI:17
Prof. Dr. Hasan Mahmut ÇAMDİBİ
Doç. Dr. Adil BEBEK Y.Doç.Dr. Aynur URALER Dr. H.İbrahim KAÇAR
Doç.Dr. Ali COŞKUN Doç.Dr. Abdulaziz HATİP
Doç.Dr. Hasan ELiK
İSTANBUL ARALIK 2006
TEVEKI}:ÜLÜN HAJPKATİ~FAZİLE.T~ ve İJ'!&AN
SA'YI (ÇABASI) ILE BAGDAŞABILIRLIGI
PROBLEMi
Doç. Dr. Abdulaziz HATİP"
"The Reality and Virtue of Trusting in God and the Problem of its Compatibility with
Human Endeavor"
ABSTRACT
This article deals witlı the reality and virtue of trusting in God and the problem of i ts compatibility witlı human endeavor. !ts basic sources are the Qur'an, wlıich is the primary source
of Islamic sciences, and the Sımna, wlıiclı is the application of the Qur'an in life and its explanation. Afler a slıort introduction, ''tevekkül" (trusting in God) is defined, its reality is explored and its virtue is discussed on the basis of the Qur'anic verses and the traditions of the
proplıet Mu hammad. I explained that God commands believers to trust in Him, that trusting
in God is the foremost feature of a believer, that proplıets commanded tlıeir communities to
trust in God, and that they appropriated trusting in God in tlıeir own lives. Allalı declares addressing believers that "they should take relevant precautions," "to search around the eartlı
for !heir livelilıood," "to be prepared against !heir enemies, and asking tlıem to work in order
Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı Öğretim Üyesi
DiN EGiTİMi ARAŞTIRMALARI DERGiSi
42
to earn !heir lives. 1pointed out that the prophetic saying, "first fasten your camel, then trust
in God," explains the issue.
GİRİŞ
Tevekkül konusu, maalesefbirçok kimse tarafından bilerek veya bilmeyerek istismara uğramış ve uğramaktadır. Diriine sözde bağlı pek çok kişi,
tevekkülü tembellik sanarak, gerek birtakım faydalı neticeler elde etmede,
gerek hastalık ve musibet gibi sıkıntılı hallerden kurtulmada ve gerekse,
gelmesi muhtemel musibet ve sıkıntılardan korunınada ihmalkar davranmaktadır. Ne yazık ki, bu durum fertterin özel hayatıyla da sınırlı kalmayarak,
topyekün ümmetin bugününü ve geleceğini olumsuz yönden etkileyen umumi bir anlayış halini alabilmektedir. Bu durumu gören fırsatçı din düşmanlan
da, bunu İslam'a mal etmeye gayret ederek Yüce İslam dinini gözden düşürmeye çalışmış ve çalışmaktadırlar. Buna mukabil, uzun İslam tarihi
boyunca, her dönemde gerçek ilim ve takva ehli kimseler bu yaraya neşter
vurarark çağdaşlarını konuyla ilgili aydırılatmaya, böylece cahil veya sinsi
istismarcılann tahribatma engel olmaya gayret etmişlerdir.
Müslümanların
her zamandan fazla kuvvetli bir imana sahip olarak Allah'a tariı tevekkül etmenin yanı sıra, İslamiyet'in terakkisi için yüksek bir
performans ile çalışmaya muhtaç bulundukları günümüzde, biz de bu konuyu ele aldık.
I. TEVEKKÜLÜN TANlMI, HAKİKATİ
1. TANIMI
Sözlükte acizliğini izhar etmek, başkasına güvenmek, dayanmak, ışı
başkasına havale etmek anlamına gelen tevekkül\ din1 bir terim olarak,
meşru bir hedefe ulaşabilmek için bir taraftan gerekli tüm çabayı gösterirken,
diğer taraftan da Allah'a dayanıp güvenmek ve işin sonunu O'na bırakmak
demektir. Tevekkül eden kişiye "mütevekkll" denir2•
Gazall, tevekkülü şöyle açıklar: Tevekkül, vekalet kelimesinden
"Falan, işine falanı tevkil etti, işini ona havale etti ve ona güvendi" denir. Kişi işine vekil ettiği kimseye inanır, güvenir, onu bir kusurla
itharn etmez. Onda acizlik bulunmadığına kanaat getirdiği müddetçe de bu
hal devam eder. Tevekkül, vekile irimattan ibarettir. Allah'a olan tevekkül de
böyledir. Eğer gönlüne kesin bir itikad ve kanaatle gerçek failin Allah
türetimiştir.
2
Bkz. luis Ma'luf, el-Miincid, VKL maddesi.
M. Saim Kılavuz, İslam 'da İnanç ve ibadet Ansiklopedisi, (M.Ü. ilahiyat Fakültesi Yay.) "Tevekkiil"
maddesi.
TEVEKKÜLÜN HAKİKATİ, FAZİLETİ
43
oldğuna inanır, herkese olan sonsuz rahmet ve atıfetine güvenir, ilminin,
kudretinin ve rahmetinin üstünde ilim, kudret ve rahmet olmadığını bilirse
kalbinden yalnız O'na dayanır, başkasına yönelmez, hatta kendi kuvvet ve
kudretine bile kıyınet vermez3 •
2.HAKİKATİ
Alimler, tevekkülün hakikati konusunda farklı görüşler ileri sürmüşler­
dir. Sehl bin Abdullah et-Tüsteri'ye, tevekkülün ne olduğu sorulduğunda, bir
grubun, "Allah'ın garantisine razı olmak ve yaratılmışlardan bir şey isteme
arzusunu kesmektir" demek olduğunu söylediklerini, başka bir grubun ise,
"Tevekkül sebepleri terketınek, sebepleri elinde bulunduran Müsebbibü'lEsbaba ise dayanmak ve güvenmektir. Sebep, kişiyi Müsebbib olan Allah't'an alıkoyduğu an, tevekkül vasfı ondan yok olur" şeklinde tanımladıkla­
rını nakletıniştir. Sehl der ki: "Tevekkülün sebepleri terketınek olduğunu
söyleyen kimse, Resulullah'ın sünnetini zedelemiştir. Allah, "Ganimet olarak
4
kazandığınızdan helal ve hoş olarak yiyin" buyurmuştur. Ganimet bir çalı­
şıp kazanmadır. Hz. Peygamber de, "Elinin emeğiyle geçinen (muhterif)
kulunu sever" buyurmuştur. Sahabiler de, sebeplere sarılmışlardır. Bu,
alimierin umumunun ve muhakkik mutasavvıfların görüşüdür. Buna göre
tevekkül, Allah'a güvenmektir. Takdirinin yerini bulacağına inanmaktır.
Yemede, içmede, düşmanlardan korunmada, silah hazırlamada, kısaca
Allah'ın mu'tad kanunun kullanılmasını gerektirdiği her şeyde Hz. Peygamber'in yoluna uymaktır. Ancak mutasavvıflara göre, Allah'ı bırakıp da söz
konusu sebeplere güvenen ve kalbini onlara bağlayan kimse tevekkül vasfını
kazanamaz ve mütevekkil isminden sıyrılmış olur 5 •
Tevekkülün tembellik olmadığı, bilakis sebeplere başvurduktan sonra,
neticenin sebeplerden değil de sadece Allah'tan beklemek olduğu, Hz.
Peygamber'e, ashabıyla meşveret etınesi istendikten sonra, artık azınettiğin­
de Allah'a tevekkül etinesinin emredilmesidir6 • Fahreddin Razi, bu ayetle
ilgili olarak şunları kaydeder: Meşveretle kesin görüş ortaya çıktıktan sonra,
ona kesin olarak bel bağlamak gerekmez. Bilakis, Allah'ın yardımına, işi
doğru götürmesine ve korumasına bel bağlamak gerekir. Maksat, kul için,
bütün işlerinde Allah'tan başkasına dayanıp bel bağlamamasıdır. Ayet
delalet ediyor ki, tevekkül bazı cahillerin dediği gibi, insanın kendisini ihmal
etınesi değildir. Aksi halde, meşvereti emretınesi, tevekkülü emretmesine zıt
olurdu. Bilakis tevekkül, kişinin zahiri sebeplere riayet etınesi, fakat kalbiyle
Gazali, Ebu Hamid Muhammed, İlıyfıu Ulı1mi'd-Din, Dilru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut tsz., IV, 322.
Enflil, 8/69.
Kurtubi, eL-Cami', Enflil: 2. ayetinin tefsirinde. Il, I 79.
Bkz. Al-i İmran, 3/159.
DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
44
onlara bel bağlamayıp Allah'ın muhafazasına itimat etmesidir7•
Kısacası tevekkül, sebep ve tedbirde ihmal göstermernek şartıyla, sebebi
asla tesir sahibi görmemek, sırf Allah Teaiii'ya güvenmektir. Tevekkül işin
sonucunu Allah Tealaya havale etmek, işi idare etsin diye O'nun ilmine ve
murakabesine sığınmaktır, sebep ve tedbiri ilahlaştırmamak, insan iradesine
ve tabiat kanunianna Allah'ın iradesinden daha çok önem ve değer vermemek, Allah'ı vekil kabul etmek ve Veklle tam olarak itimat etmektir. Sehl b.
Abdullah, "Tevekkül, Hz. Peygamber'in hali, çalışıp kazanmak ise
süıınetdir. O'nun hali üzere bulunan, süıınetini kat'iyyen terketmez"
demitir8•
II. FAZİLETİ
A. KUR'AN'DA
Kur'an-ı Kerim'de kırkı aşkın ayette tevekkülle ilgili fiil ve isimler geçmektedir9._Ayrıca, Allah'ın "kendisine dayanılıp güvenilen, her şeyi yönetimi
altında bulunduran" anlamına gelen V ekli ismi on dört ayette geçmektedir.·.
Tevekliilü konu alan ayetlerde, gerçek mü'min ve Müslüman iseler insaninn
sadece Allah'a dayanıp güveomeleri emredilir 10, birine dayanacak olanların
sadece Allah'a dayanmalan istenir 11 , Allah'a tevekkül edene Allah'ın kafi
olduğu haber verilir 12, Allah'ın Kendisine tevekkül edenleri sevdiği
müjdelnir13 , Allah'tan başka kendilerinden yardım diledikleri her şeyin
kendileri gibi birer kul olduğu 14 belirtilerek O'ndan başka hiçbir şeyin
dayanılıp bel bağlamaya değmediği ifade edilir, Allah'tan başka kulluk
ettiklerinin kendierine hiçbir nzık verme imkanına sahip olmadıkları, dolaysıyla sadece Allah nezdinde nzık aramalan ve yalnızca O'na kulluk etmeleri
15
istenir , göklerin ve yerin hazinelerinin Allah'a ait olduğu, ne var ki müna16
fıklann bunu anlayamadıkları haber verilir , salih insanların işlerinin sonucunu Allah'a havale ettikleri, zira Allah'ın kullarını çok iyi gördüğü anlatılır.
Görüldüğü gibi bütün bu ayetlerde Allah'a sığınmak, O'na güvenip dayan-
7
8
9
10
11
12
13
"
15
16
Razi, Mefatilı, IX, 70-71.
Abdulkerim ei-Kuşeyri, Kuşeyrl Resalesi, Hazırlay~n Süleyman Uludağ, Dergah Yayınlan, isıanbul,
tarihsiz, s. 303.
Bkz. el-Mu'cemıı '1-Miife/ıres, VKL maddesi.
Yunus, 12/84.
İbrahim, 14/12.
Talak, 65/3.
Al-i İmran, 31159.
A'raf, 71194.
Ankebut, 29/17.
Munafıkun, 63/7.
TEVEKKÜLÜN HAKİKATi, FAZiLETi
45
mak ve bağlanmak gerektiği; bunun İslam inancımn bir geregı, Allah'a
samimi iman ve teslimiyetİn zorunlu sonucu olduğu vurgulamnaktadır.
Kısaca, tevhid konusundaki bütün ayet-i kerimeler, aynı zamanda tevekkülün önem ve faziletine birer delil ve ona birer teşvik sayılırlar 17 • Şimdi Tevekkülün önemi_ni ve faziletini dile getiren ayet-i kerimelen belli başlı gruplar altmda kaydedelim:
1. Allah Tevekkülü Emreder
Tevekkülü konu alan ayetlerde, Allah'ın kendisine tevekkül edenlere
kafi geleceğine işaret edilerek 18 gerçek mü'min ve Müslüman iseler insaniann sadece Allah'a dayanıp güvenmelen emredilir 19, Nuh, Ad, Semı1d ve
onlardan sonraki sayısız kavimlerin peygamberlerinin dilinden, doğru yolu
göstenniş olan Allah'a tevekkül etmemenin hiçbir haklı gerekçesi olamayacağı ifade edilir ve birine dayanacak olaniann sadece Allah'a dayanmalan
istenir20 •
·
2. Tevekkül Mü'minin Başta Gelen Vasfıdır
Tevekkül, mü'minin, Allah korkusundan, Allah'ın ayetleri karşısında
21
imanının artmasından sonra gelen bir vasfıdır • Yani, O'ndan başkasına
ümit beslemezler. O'ndan başkasına yönelmezler. O'ndan başkasının himayesine sığınmazlar. O'ndan başkasına ihtiyaçlannı arz etmezler. O'ndan
başkasınarağbet etmezler. Bilirler ki, O'nun dilediği olur, dilemediği olmaz.
Ortaksız olarak tek hakimiyet sahibi O'dur. Hükmünü geri çevirecek yoktur.
O hesabı sür'atle görendir. Bundan dolayı, Said b. Cübeyr, "Tevekkülün,
imanın şerazesi olduğunu" söylemiştil2 . Mü'min, Allah bir zarar vermek
veya bir rahmette bulunmak isterse, kiiinatta hiçbir varlığın buna engel
olamayacağını bilerek, sadece Allah'ın kendisine yeteceğini söyler ve daya23
nılıp güvenilecek birisi varsa O'nun sadece Allah olduğuna inanır • Allah'ın
iradesi olmadan hiçbir musibetin insana isabet etmediğine ve her şey O'nun
ilmi dahilinde olduğuna, Allah'tan başka hiçbir ilah bulunmadığına göre,
mü'minler de yalnız ona tevekkül ederle?4 • Mü'minler, sabreden ve yalnız
17
18
19
20
21
22
23
24
Gazali, İlıya, IV, 323.
İbn Kesir, Teftir. Yunus, 10/84. ayetin tefsirinde.
Yunus, 10/84.
İbrahim, 14/9-12.
Enfal, 8/2.
İbn Kesir, a.g.e, Enffil, 8/2. ayetinin tefsiri.
Zümer, 39/38.
Teğabun, 64/11, 13.
46
DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
Rablerine dayanıp güvenen kimselerdir25 • Bedir savaşında kendilerinden kat
kat güçlü olan müşriklerle karşL karşıya gelmekten çekinmeyen mü'inleri
gördüklerinde münafıklann ve kalplerinde hastalık bulunanların, mü'rninler
için, "kendilerini dinleri aldatmış" şeklindeki aşağılayıcı suçlamalanna karşı,
Allah, Kendisine dayanan için mutlak galip ve hikmet sahibi olduğıınu
bildirerek cevap veril 6• Mü'minler, Allah'ın hususi nimetlerini ve düşmanla­
nnın ellerini kendilerinden çekmesini unutmamalı, Allah'tan korkmalı ve
27
yalnızca O'na dayanıp güvenmelidirler . Mü'min, Allah'ın kendisi için
yazdığından başkasının asla erişemeyeceğini bilir, O'nu mevla tanır, onun ·
için de yalnızca O'na dayanıp güvenınesi enıredilil 8 •
.
3. Tevekkül Peygamberlerin Vasfıdır
Mü'minlere güzel bir nümune olarak gösterilen Hz. İbrahim ve beraberindekiler de, kavimlerinin, Allah'ı bırakıp taptıklarından uzak olduklannı,
bir tek Allah'a inanıncaya kadar onlarla dostluk kurmayacaklarını söylemiş­
ler ve dönüŞün sadece Allah'a olacağını bilerek O'na dayanıp yöneldiklerini
29
belirtmişlerdir . Hud da, müşrik kavrnine, ellerinden gelecek her türlü zarara
karşı meydan okuyarak, Allah'ı bırakıp şirk koştuklanndan teberri etmiş ve
kıpırdayan her canlının dizgin ve hakimiyetini elinde bulunduran ve dosdoğ­
ru yolun sahibi Allah'a tevekkül ettiğini söylemiştir30 • Hz. Muhammed'in de,
müşriklerin Ralıman olan Allah'ı inkar etmeleri karşısında, şöyle demesi
enıredilmiştir: "O benim Rabbimd!r. O'ndan başka tanrı yoktur. Sadece O'na
tevekkül ettim ve yönelişim sadece O'nadır."31 Bunun manası, hem şimdiki
zamanda hem de gelecekte O'ndan başkasına güvenip dayanmayacağıdır.
Yine, Hz. Muhammed'e hitaben, "Yüz çevirirlerse, Allah bana yeter. O'ndan
başka ilah yoktur. Ben sadece O'na güvenip dayandım" demesi enıredilir32 •
4. Tevekkül Peygamberlerin Ümmetierine Tavsiyesidir
Hz. Musa da kavmine hitaben "Allah'a inandıysanız ve ona teslim olduysanız sadece O'na güvenip dayanın" diyerek ve de şartı iki defa tekrarlayarak imanın kemalinin tevekl<iile bağlı olduğuna işaret etmiş, onlar da
25
26
27
28
29
30
31
32
Ankebut, 29/59.
Enfal, 8/49; aynca bk. İbn Kesir, a.g.e., ilgili ayetin tefsiri.
Maide, 5/11.
Tevbe, 9/51.
Müntehine, 60/4.
Hud, 11/56.
Ra'd, 13/30.
Tevbe, 9/129.
TEVEKKÜLÜN HAKİKATİ, FAZİLETİ
47
"Allah'a dayandık" cevabını vermişlerdir33 . Ya'kub Peygamber de, Mısır'a
gidecek çocuklarına, şehre girişte, hem nazara karşı tedbirli davranmak, hem
de orada bulunan kardeşlerine rastgelme ihtimalini artırmak için34 ayn ayn
kapılardan girmelerini tavsiye ettikten sonra şöyle demeyi de ihmal etmemiş­
tir: "Ama Allah:tan (gelecek) hiçbir şeyi sizden savamam. Hüküm Allah'tan
başkasının değildir. (Onun için) ben yalnız O'na dayandım. Tevekkül edenler
de yalnız O'na dayansınlar."35 • Nuh, Ad, Semud kavimlerine ve onlardan
sonrakilere gelen peygamberlerin hepsi de Mü'minlerin Allah'a tevekkül
etmesini tavsiye etmişler ve şöyle demişlerdir: "Hem, bize yollarımızı göstermiş olduğu halde ne diye biz, Allah'a dayanıp güvenmeyelim? Sizin bize
verdiğiniz eziyete elbette katlanacağız. Tevekkül edenler yalnız Allah'a
tevekkülde sebat etsinler. "36
.İbn Abbas'ın rivayet ettiğine göre, Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:
gözet ki, O da seni gözetsin. Allah'ı gözet ki, ileride O'nu
kendini Allah'a tanıt ki, darlıkta O seni tanısın.
Bir şey dileyeceğin zaman Allah'tan dile. Yardım isteyeceğin zaman Allah'tan iste. Bilesin ki, bütünümmet Allah'ın yazmadığı bir şeyle sana zarar
vermek üzere bir araya gelse, sana zarar veremez. Yine, bütün ümmet,
Allah'ın yazmadığı bir şeyle sana fayda vermek üzere toplansa sana fayda
veremez. Sayfalar kurumuş ve kalemler kaldırılmışhr. Yakın içinde şükürle
sırf Allah için çalış. Bilesin ki, senin hoşuna gitmeyen şeylere karşı sabırlı
olmanda pek çok fayda vardır. Zafer sabırla beraberdir. Ferahlık sıkınhnın
37
yanındadır. Güçlüğün yanında da kolaylık vardır •
"Sen
Allah'ı
yanında bulasın. Genişlikte
Yine İbn Abbas'ın rivayet ettiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuş­
tur: "İnsanların en güçlüsü olmak isteyen Allah'a tevekkül etsin. İnsanlarm
en tokgözlüsü olmak isteyen, kendi elindekinden daha çok Allah'ın yanında
bulunana bel bağlasın. İnsanların en kıymetiisi olmak isteyen, Allah'a karşı
takva sahibi olsun. "38
5. Allah Tevekkül Edenleri Sever
Allah kendisine dayanıp güvenenleri sever. Öyleyse, mü'min kararını
39
verdiği zaman artık Allah'a tevekkül ederek karar verdiği işi yapmalıdır .
Allah'ın onları sevmesi ise, onlara yardım etmesi ve faydalıya iletmesi
33
34
35
36
37
38
39
Yunus, 10/84-85.
Bkz. İbn Kesir, a.g.e., ve Kurtubi, a.g.e.. ilgili ayetin tefsiri.
Yusuf, 12/67.
İbrahim, 14/11-12.
İbn Kesir, a.g.e., Zümer, 39/38. ayetin tefsirinde.
İbn Kesir, a.g.e., Zümer, 39/38. ayetin tefsirinde.
Al-i İmran, 3/159.
48
DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
demektir40 • Tevekkül eden, kendi arzusunu Allah'ın irade ve nzasına tabi
kılan, O'nun isteğinin yerine gelmesi için isteğinden geçen kimsedir. Böyle
bir kimse Allah'ın sevgisini hak etmiştir.
6. Allah Kendisine Tevekkül Edene Kafidir
Allah manayı kuvvetlendiren istifham-ı inkar! ile, "Allah kuluna kafi
değil midir?'>4 1 buyurarak Kendisine kulluk edenlere kesinlikle kafi olduğu­
nu belirtmektedir. Bir başka ayette de aynı mana şöyle dile getirilmektedir:
"Allah'a tevekkül edene O kafidir."42
7. Bozgun Olsa Bile Tevekkül Elden Bırakılınamalıdır
Allah, kendilerine yardımcı olduğu halde mü'minlerden bir grup bunun
gereğini yapmayarak bozguna uğrayabilir. Bu durumda yine mü'minlere
43
düşen, yalnızca Allah'a dayanıp güvenmek
yani emirlerine harfiyen uymaktır. Zaman, bir düz çizgi üzerinde cereyan etmemektedir. Hayat hep aynı
mevsim üzere olmaz. İnsan, gerek fert ve gerekse cemiyet hayatıyla rahat ve
sıkıntı, zafer ve bozgun açısından değişik dönemlere uğrar. Bütün farklı
durumlar, Allah'ın koyduğu fıtrl kanunlara göre cereyan eder ve birer hikmeti vardır. Bu kanunlara uyulursa zafer gerçekleşir, ihmal edildiği takdirde
ise bozgun olur. Zaferin de, bozgunun da, sağlığın da hastalığın da hikmetleri ve verdiği dersler vardır. İşte, acı ve tatlı her durumda, Allah'a dayanılıp
güvenilmelidir. O'nun emir ve iradesine itirazsız teslim olunmalıdır.
8. Münafıkların Kaypak Tutumları Karşısında Allah'a Tevekkül
Edilmelidir
Münafıklann, huzurda olduklan zaman emirlerine "başüstüne" deyip
itaat izhar etmeleri, yanından ayrılınca da, dediğinden başka planlar kurmaIan karşısında, kendilerine aldırmaması ve Allah'a dayanması Peygamber'e
enıredilerek vekil olarak Allah'ın yeterli olduğu belirtilir44 • Yani, Allah,
kendisine yönelen, bel bağlayıp dayanan için sahip ve yardımcı olarak
kafidir45 . el-Kaşifi'ye göre, şerlerine karşı sana kafidir46 • Yine, Hz. Muham40
41
42
43
44
45
46
el-Fayd, es-Safi. 1, 395.
Zümer, 39/ 36.
lalak, 65/3.
Ali-i İmran, 3/121-122.
Nisa, 4/8 ı.
İbn Kesir, a.g.e., aynı ayetin tefsiri.
El-Fayd, es-Safi, I, 473.
TEVEKKÜLÜN HAKiKATi, FAZiLETi
49
med'e hitaben: "Kafirlere ve münafıklara boyun eğme. Onların eziyetlerine
aldırma. Allah'a güvenip dayan, vekll ve destek olarak Allah yeter" diye
47
eınredilir .
B.SÜNNETTE
Hz. Peygamberin, söz, fiil ve onaylannı ihtiva eden Hadis kitaplanrnız
da, tevekkülün fazilet ve önemine ışık tutan delillerle doludur. Biz, burada
ilgili-delilleri belli başlıklar altında toplayarak sunacağız:
1. Tevekkül Edenler Hesapsız Cennete Girecekler
Konuyla ilgili hadis-i şeriflerde de Resulullah (s.a) ümmetinden Allah'a
tam 'anlamıyla tevekkül edenlerin hesapsız cennete gideceklerini haber
venniştir.
48
2. Tevekkül Edene Ummadığı Yerden Rızık Verilir
Hz. Peygamber (s.a) sahabilerinin şahsında ümmetine hitaben, "Allah'a
hakkıyla tevekkül etseydiniz, Allah, sabahleyin yuvasından aç çıkan, akşam­
49
leyİn ise tok dönen kuşun nzkını verdiği gibi sizin de nzkınızı verirdi"
buyurmuş; kendini tam olarak Allah'ın iradesine teslim edene Allah'ın, hiç
ummadığı yerden nzık vermeyi üzerine aldığını, dünyaya bel bağlayanlan
ise dünyaya havale edeceğini bildirmiştir. Alimler de demişler ki, "velcil
olarak Allah'ı tercih eden, her haynn yolunu bulmuştur." 50
3. İnsanların En Tok Gözlüsü Olmak İsteyen Tevekkül Etsin
Hz. Peygamber, insaniann en tokgözlüsü olmak isteyenin, kendi elindekinden ziyade Allah'ın riezdindekine irimat etmesini tavsiye etmiş 51 ve iki
sahabisinin şahsında bütün ümmetine şöyle buyurmuştur: "Başınız kımılda­
dığı müddetçe, nzık hususunda ümitsizliğe düşmeyin. Zira annesi insanı
kıpkızıl, üzerinde hiçbir şey olmadığı bir halde doğurur ve sonra büyük ve
yüce Allah onu her çeşit nzıkla rızıklandınr" 52 • Yine Hz. Peygamber, insanoğlunun kalbinin her şeye ilgi duyabileceğini, bu şekilde kalbini dağıtan
47
48
49
50
51
52
Ahzab, 33/48.
Müslim, iman, 371.
Tirmizi, Zülıd 33.
Gazali, jfıyii, IV, 324.
Gazali, jfıya, IV, 324.
Teysim'l-Vusıil, h. No: 7230.
50
DiN EGiTiMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi
kimseleri hangi vadide helak edeceğine aldınş etmeyeceğini, kalbini sadece
Allah'a bağlayana ise Allah'ın ye_teceğini haber vermiştir53 •
4. Resfilullah Namaz Ve Dualarında Allah'a Tevekkülünü Dile
Getirirdi
Resulullah, rüku yaptığı zaman: "Ey Allahım, sana rüku ettim, sana
inandım, sana teslim oldum, sana tevekkül ettim. Sen Rabbimsin, kulağım,
gözüm, etim, kanım ve kemilderim AJemlerin Rabbi olan Allah önünde
54
haşyette, tezellüldedir" diye dua ederdi • Bu rivayet aynı zamanda Müslim'de yer alan uzun bir ri vayetin de bir parçasıdır55 •
İbn Abbas'ın anlatlığına göre "Resulullah teheccüt namazı kılmak üzere
geceleyin kalkınca şu duayı okurdu: "Allahım, Rabbimiz! Hamdler sanadır.
Sen arzın, semavatin ve onlarda bulunanların kayyumu ve ayakta tutanısın,
hamdler yalnızca Senin içindir. Sen semavatın, arzın ve onlarda bulunimiann
nfirusun, hamdler yalnızca sanadır. Sen haksın, va'din de haktır. Sana ka~
vuşmak hah.iır, sözün haktır. Cennet haktır, Cehennem de haktır. Peygamberler haktır, Muhammed de haktır. Kıyamet de haktır. Allahımı Sana teslim
oldum, sana inandım, sana tevekkül ettim. Sana yöneldim. Hasrnına karşı
senin (bürhanın) ile dava açtım. Hakkımı aramada senin hakemliğine baş­
vurdum. Önden gönderdiğim ve arkada bıraktığım hatalarımı affet. Gizli
işlediğim, aleni yaptığım, benim bilmediğim, senin benden daha iyi bildiğin
hatalarımı da affet! İlerleten sen, gerileten de sensin. Senden başka ilah
yoktur"56 •
5. Resı11ullah Evine Giriş Ve Çıkışlarında Allah'a Tevekkülünü Dile
Getirir Ve Böyle Yapılmasını Teşvik Ederdi
Ümmü Selerne (r.a)'nin anlatlığına göre de: "Resulullah evinden çıktığı
zaman şu duayı okurdu: "Allah'ın adıyla, Allah'a tevekkül ettim. Allahım!
Zillete düşmekten, dalalete düşmekten, zulrile uğramaktan, kabalık etmekten
ve bize kabalık edilmesinden sana sığınınz" 57 •
Hz. Enes anlatıyor: "Resülullah buyurdular ki: "Evinden çıkınca kim:
"Allah'ın adıyla, Allah'a tevekkül ettim, güç kuvvet Allah'tandır" .derse
53
5
~
55
56
57
Teysinı '1-Vusıi/, h. no: 7231.
Nesa i, İftitiih ı 04.
Salatu'l-Müsafırin, 20 ı.
Buhari, Teheccüt ı, Daavat 10 Tevhid 8, 24, 35; Müslim, Saıatu'l-Müsiifırin ı99; Muvatta, Kur'an
34; Tirmizi, Daaviit 29; Ebü Diivud, Saliii ı21; Nesai, Kıyiimu'1-Leyl9.
Tirmizi, Daavıit 35; Ebu Dıivud, Edeb ı ız; Nesiii İstiiize 30; İbn u Miice, Dua 18.
TEVEKKÜLÜN HAKİKATİ, FAZİLETİ
51
kendisine: "İşine bak, sana hidayet verildi, ki:fayet edildi ve korundun da"
denir, ondan şeytan yüz çevirir"58 •
Ebü Malik el-Eş'ari anlatıyor: "Resulullah buyurdular ki: "Kişi evine girince şu duayı okusun: "Allahım! Senden hayırlı girişler, hayırlı çıkışlar
diliyorum. Allah'ın adıyla girdik, Allah'ın adıyla çıktık, Rabbimiz Allah'a
tevekkül ettik". Buduayı okuduktan sonra ailesine selam versin" 59 •
6. Resulullah'ın Hayatında Tevekkülün Fülen Görülmesi
Hz. Muhammed'in hayatına baktığımız zaman, sonsuz derecede bir güven ve tevekkül görmekteyiz. O, bir beşerden katiyyen beklenmeyecek bir
emniyet ve iç huzuru içindedir.· Haklı olduğuna ve davasında muvaffak
olacağına kesin imanı vardır.
'
İşte, Hz. Peygamber'in bu kendine güvenidir ki, asırlardan beri Arap liderlerinin, huzurlarına girdiklerinde yerlere kadar eğildikleri etraftaki dünya
devletlerinin krallarına elçiler ve mektuplar göndermesine neden olmuştur60 ·
Bu, Arap liderlerinin hayal edebilecekleri en büyük paye, kendisinin,
Kisra'nın Kuzey Doğudaki veya Hırakl'ın Şam'daki İmparatorluğuna bağlı
küçücük bir devletçiğİn başı olmaktı. Fakat Hz. Muhammed (s.a) söz konusu
krallara gönderdiği mektuplarla bütün bu düşünceleri yıkıp yerle bir etti.
Çünkü bu mektupları, son derece özlü, kesin ve Allah'a, kendisine
vahyedilen dine ve peygamber oluşuna güvenle doluydu. Bu mektuplanyla
onları İslam'a girmeye çağırıyor, aksi halde hem kendilerinin, hem de emirleri altındaki halk yığınlannın vebaline katlanacaklarını bildiriyordu.
Kisra, Hz. Muhamn1ed'in, mektubunun başında ismine onun isminden
önce yer vermesini bir cüretkarlık kabul etmiş, mektubu parçalamış ve
kendisine bağlı Yemen valisi Bazan'a, Hz. Muhammed'in kafasını koparıp
kendisine getirmesi emrini vermişti. Bu hareket bile Hz. Muhammed (sa)'in
attığı adımın ne kadar tehlikelerle dolu olduğunu göstermeye yeter ve bu
onun gölrten kendisine vahiy gelen ResuluHalı olmasından başka bir şeyle
açıklanamaz. Aksi halde, kendilerine olan bağlılığını veya ifa ettiği hizmetlerini arz etmek için bile olsa Kisra, Hirakl ve Mısır Mukavkıs'ına böyle bir
mektup göndermeyi büyük ihtimalle aklından bile geçiremezdi.
O, dünya güçleri karşısında ve hayatının en kritik anlarında bile, ilah!
mutlak surette emin bir şekilde son derece soğukkanlı hareket
yardımdan
58
59
60
Tirmizi, Daavat 34; Ebu Davud, Edeb 112; Nesfii, istiiize 8.
Ebu Davud, Edeb, 112.
Hz. Peygamber'in bu diplomatik mektuplan hakkında geniş bilgi için bkz. M. Asım Köksal, Hz.
Muhammed ve İslamiyet, VII, 23-93.
DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
52
etmiştir.
Mesela, hicret sırasında, gerek düşmana karşı izini kaybettirmeye
ve hele Mağara'ya girip saklanırken başvurduğu tedbirler, gerekse
düşman mağaranın kapısına kadar" gelip, sesleri içerden duyulduğu ve mağa­
ranın içine adeta gölgeleri düştüğü bir anda gösterdiği kararlılık ve soğuk­
kanlılık tevekküle en güzel örnektir: Önce tedbir, sonra da Allah'a tevekkül.
Nitekim o anda, Hz. Ebubekir, görüleceklerinden endişe ederek telaşlanmış,
ResuluHalı onu teselli ederek, "Korkma ve malızun olma, Allah bizimle
beraberdir" buyurmuştur61 •
çalışması
Mekke Fethinden sonra Hicretin 8. yılında vuku bulan Huneyn Savaşın­
da, Havazin, Sakif ve diğer kabil el ere karşı savaşan Müslümanlar, düşmanın
bütün stratejik noktalan ellerinde bulundurmalan sebebiyle bozguna uğradı­
lar ve Resulullah'ın etrafından dağıldılar. Fakat Resulullah (s.a) beyaz katın­
nın üzerinde, sürekli olarak bineğini düşmanın üzerine sürüyor ve şöyle
sesleniyordu: "Ey insanlar gelinizi Ben Peygamberim yalan yok. Ben
Abdulmuttalib'in soyundanım." Ama müslümanlar ıstıraplaıyla meşguldüler.
Develer birbirinin üzerine yıkılıyor, insanlar, oradan oraya dehşet içinde
. 6?
koşuşuyorlardı -.
O, tebliğinin ilah! olduğu hususunda en ufak bir şüpheye düşmediği
için, kendilerinden emin olamayan şüpheciler geri çekilirken o, yakınlanyla
birlikte mübaheleye girmekten çekinmemiştir. Al-i İmran 61. ayetine
"mübahele ayeti" denir ki, bir meselede haklı olanın ortaya çıkması için
haksız olana beddua etmek demektir. Müfessirlerin belirttiğine göre Necran
Hıristiyanlanndan bir heyet, Hz. Peygamber'in huzuruna gelerek, Kur'an,
Hz. İsa'nın babasız doğduğunu kabul ettiğine göre onun Allah'ın oğlu olması
lazım geleceğini iddia ettiler. Hz. Peygamber onlan, bir araya gelerek kim
yalancı ise Allah'ın ona lanet etmesi için dua etmeye çağırdı. Fakat Necran
heyeti buna cesaret etmeyerek Müslümaniann himayesine girmeyi kabul
eden bir antlaşma imzalayıp gittiler63 •
Yine birçok sahih hadis kitaplannın Hz. Aişe'den naklettiklerine göre,
"Allah, seni insanlardan korur" 64 mealincieki ayet nazil olduktan sonra,
Resulullah, arasıra yanında nöbet tutan zatlara şöyle buyurmuştur: "Ey
insanlar, artık nöbet tutmaya lüzumyok, Rabbim beni koruyor." 65
nn
61
61
63
"'
65
Gatafan Seferi sırasında, İslam mücahidleri, gölgelenrnek üzere ağaçla­
Resuluilah da, bir ağacın gölgesi altında yalnız
altıanna dağılmışlardı.
Tevbe, 9/40.
İbn Hişanı, es"Sire. IV, 85; M. Asım Köksal, Hz. Muhammed ve İslamiyet, VIII, 414-415.
Necran Heyetinin Medine'ye gelerek, Peygamberimizle tartışmalan, Mübahele olayı ve neticeleri
hakkında geniş bilgi için bkz. M. Asım Köksal, Hz. Muhammed ve İslamiyet, X, 193-217.
Maide, 5/67.
Bkz. İbn Kesir, a.g.e.. ll, 80.
53
TEVEKKÜLÜN HAKiKATi, FAZiLETi
başına
uyuyor, kılıncı da, ağacın dalına asılı bulunuyordu. O sırada Gavres b.
bir adam gelerek Peygamberimizin ağaçta asılı kılıncını eline
sıyırdı. Tam başucunda dikilmişken Peygamberimiz uyandı. Gavres:
Haris
alıp
adında
"Şimdi,
seni elimden kim kurtarabilir?" dedi. Resulullah: "Allah!" deyince, kılınç Gavres'ın elinden yere düştü. Resulullah (s.a), hemen kılıcı
eline alarak, "Şimdi benim elimden seni kim kurtaracak" diye sordu. Gavres:
"Sen kılıç tutanların en hayırlısı ol!" dedi.
Peygamberimiz: "Allah'tan başka ilah bulunmadığına ve benim de
edecek misin?" diye sordu.
ResuluHalı olduğuma şehadet
Gavres: "Hayır, fakat seninle savaşmamak ve seninle
bulunmamak üzere sana söz veriyorum" dedi.
savaşan
kavmin de
yanında
Bunun üzerine Peygamberimız onu serbest bıraktı. Gavres, kavminin
yanına varınca, "Ben insanların en hayırlısının yanından geliyorum" dedi 66 •
Bütün bu örnekler Peygamberimizin, Allah'a ne kadar bağlı, O'na güvenip bel bağlamış olduğunu, yani tevekkülünü gözler önüne sermektedir.
Tevekkülün çalışmaya engel olmadığını, bilakis Allah'ın emrini tutmak ve
yasaklanndan kaçınmanın gereği olan çalışmayı icap ettirdiği açıkça anlaşılmaktadır.
Kur'an'ı ve Resulullah'ı en iyi tanıyan nesil olan Sahabe nesli de, son derece tevekkül sahibi olmakla beraber son derece gayretli, cevval ve çalışkan­
dı. Kimisi ziraat, kimisi ticaret, kimisi de sanatla hayatlarını kazanmış ve bu
meşru yollarla oldukça zengin olanlar bile olmuştur.
Bu mübarek neslin, yarım yüzyıla bile varmayan bir zaman dilimi içerisinde İslamiyet'i bir dünya ve milletler dini haline getirmeleri, diğer kıtalara
taşimalan, güzel ahlak, hal ve hareketleriyle gittikleri yerlerde örnek bir
hayat sergilemeleri tevekkülün tembellik olmadığı gerçeğine en açık delildir.
m. TEVEKKÜLÜN İNSAN SA'YI (ÇABASI) İLE
BAGDAŞABİLİRLİGİ
Yüce Allah, açıkça ve genel bir ifadeyle, "Tedbirinizi alın" 67 buyunır.
Yine savaştaki korku namazı sırasında bile, "Silahlarını yanlarına alsınlar" 68
diye emreder. Mü'minlerden, düşmana karşı güçlerinin yettiği kadar hazırlık
69
yapmalarını ister . Hz. Musa'ya tedbir olsun diye, ümmetini geceleyin yola
66
67
68
69
Ahmed, Mıisned, III, 390.
N isa, 4/71.
N isa, 4/102.
Enfii.l, 8/60.
DİN EGİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
54
70
çıkarıp Firavun'dan kurtarınasını emretmiştir . Bir mu'cize eseri olarak Hz.
Meryem'e hurma dalını meyve ile donattıktan sonra bile, kalkıp silkelemesini istemiştir71 • Böylece, çalışmanın ve sebeplere başvurmanın önemine işaret
buyurmuştur.
Hz. Peygamber de, huzuruna gelen bir bedeviye devesini bağlayıp, Allah'a öyle tevekkül etmesini söylemiştir72 • Kendisi de, hicret ederken, geceleyin yola çıkmış, düşmanı yanıltmak için ters istikameti tercih etmiş ve
mağarada gizlenmiştir. Ayrıca savaşlarda, zırh giymiş, sİpere girmiş, hendek
açmış ve gerekli her türlü askeri taktiği uygulamıştır.
Gazall teveld<iilün insan çaba ve emeğiyle ilişkisi konusunda özetle şöy­
le der: Tevekkülün manasının, bedenle çalışıp kazanmayı terk etmek, tedbiri
bırakmak, atılmış bir çaput veya kasap tezgahına bırakılmış bir et parçası
gibi yere yapışıp kalmak olduğu sanılır. Bu, cahillerin zannıdır. Çünkü bu,
dinen haramdır. Din, tevekkül eden kimseleri övmektedir. Tevekl<iil bu olsa,
nasıl olur da, dini mertebelerin birine (tevekküle), dinin yasak ettiği şeylerle
(tembellikle) iılaşılabilir?
Tevekkül, çaba ve bilgisiyle amaçlarına yönelen kulun davranışlarında
kendini gÖsterir. Kulun iradı çabası ise, şunlardan birine yönelik olur: a)
Yanında mevcut olmayan faydalı bir şeyi elde etmek, b) Mevcut faydalı bir
şeyi muhafaza etmek, c) Henüz başa gelmeyen bir zararı savmak (Düşmana,
hırsıza ve yırtıcı hayvanıara karşı kendini korumak gibi), d) Başa gelmiş bir
zararı gidermek (Hasta olunca tedaviye başvurmak gibi). Bu dört şıkkın
hangisi söz konusu olursa olsun tevekkülün şartları bulunmaktadır. Şöyle ki:
Allah'ın,
kesin olarak neticeyi bağladığı, onsuz neticeyi vermediği sebepler vardır. Mesela, çocuk sahibi olmak için evlenmek, güç ve kuvvet
kazanmak için yemek, içmek gibi. Kişi bu sebeplere başvurmadan neticelerinin meydana gelmesini beklerse delilik etmiş olur. Bu gibi sebepler karşı­
sında tevekkül, fıil ile değil, ilim ve hal iledir. ilim ile tevekkül; o yiyeceği,
ona uzanan elini, çiğlleyen dişlerini, onu sindirınek için kuvvet ve hareketi
yaratanın, gerçekte yedirenin, içirenin Allah olduğunu bilmektir. Hal ile
tevekkül ise, bütün bu noktalarda kendi bileğinin gücüne, vücudunun sıhha­
tine, vücudundaki sindirim organlarının faaliyetine değil, tüm bunları yaratan, özel vazifelerinde çalıştıran, güç ve enerjilerini sağlayan Allah'a güvenmektir. İnsan böyle bir bilgi ve manevi hale sahip olduktan sonra çalışıp
o yiyeceği kazanması, yemesi, içmesi hiçbir şekilde tevekküle ters olmadığı
gibi, bilakis tevekkülün gereğidir. Hastalığa karşı tedavi olmak, düşmana ve
70
71
72
Du han, 44/23.
Meryem, 19/25.
Tirmizi, Kıyame 61
TEVEKKÜLÜN HAKİKATİ, F AZİLETİ
55
tehlikelere karşı tedbir almak da böyledir.
Bundan başka, hiç değişmez bir kanun olarak ve kesin bir sebep sonuç
bile, genel olarak neticeyi meyve veren, umumiyetle onsuz
neticenin elde edilemediği sebepler de vardır. Bu gibi sebeplere başvurmak
yine dinin emridir. Sebeplere başvurmadan neticeyi bekleyen, günahkar olur.
Mesela, umumiyetle yılın belli aylannda belli tohumlar ekilir, karlı bir
ticaret için belli dönemler vardır, bir öğrenci belli zamanlarda yapılan imtihanlara o dönemler içinde çalışmak ve hazırlanmak durumundadır. Bazı
nadiİ ve istisnai durumlarda bu kaideler bozulsa ve bu mevsimler değişse
bile, umumiyetle kural öyle işlediği için, buna riayet etmek tevekküle ters
olmak şöyle dursun, aksine dinin emridir. "Tevekkül ediyorum" diye bunlara
riayet etmeyen, günahkar olur. Bu durumlarda sebeplere başvurmayı terk
etmek, İl ah! hikmete karşı gelmektir, Allah 'ın kanununu bilmemektedir. Bu
durumda tevekkül, Allah'ın kainata koyduğu kanunlara riayet etmesi, fakat
sebepleri tesir sahibi görmemesi, sebeplere başvurduktan sonra da onlara
değil, sebepleri yaratıp işleten Allah'a itimat etmesidir73 •
ilişkisiyle değilse
Allah'a tevekkül; O'na güvenmek, O'nun karanmn mutlaka yerini bulakonusunda Peygamberinin yoluna uymak; yemede,
içmede, hastalıklardan korunmada, tedavi olmada, düşmana karşı tedbir
almada yine O'nun tarafından konulmuş olan sebeplere sanlmaktır. Söz
konusu sebeplere sanlmakla birlikte, onlan tesir sahibi görmek, onlara bel
bağlamak, Allah'ın yardım ve desteğini unutmak ise, tevekkülü ortadan
kaldım. Çünkü söz konusu sebepler, kendi başlanna ne bir zaran savabilir,
ne de bir fayda temin edebilirler. Sebepleri de neticeleri de yaratan sadece
Yüce Allah'tır.
cağına İnanmak; çalışma
Bize bir ödemenin yapılması için gerekli bir evrakı imzalayan bir yetkili, kalemini çalıştırırken o neticeyi kalemden değil, o yetkiliden bilmek
gerekir. İşte sebepler de, Allah'ın elinde birer kalemden farksızdır. Nimeti
veren, nimetin gerçek sahibi Allah'tır. Bir kanun olarak veya genellikle
nerieelerin bağlı bulunduğu normal sebepler için durum böyledir.
Bazı sebepler de vardır ki, neticeye götürmesi son derece düşük bir ihtimaldir. Hatta neticeyi temin ettiği bir vehimdir. Bir neticenin elde edilmesi
için bu gibi vehm1 sebeplere başvurmak tevekküle zıttır. Bu durumlarda
tevekkül, hem ilim, hem hal, hem de fiil ile olur. Yani, neticeyi Allah'tan
bilmenin ve sadece O'na itimat etmenin yanı sıra, o gibi fiil ve davranışlara
da başvurulmayacaktır. Mesela, bir neticenin elde edilmesi için, büyücülere
gitmek, üfurükçülere başvurmak buna örnektir. Ulaşılmak istenen sonuç
helalse durum böyledir. Haramsa, iki katlı günahtır.
73
Gazali, İlıyfı, IV, 347-352.
DİN EGİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
56
Yine, nonnal yollarla olsa bile, bir neticeyi elde etmeye çalışırken veya
bir zarardan sakınırken çok aşı11 bir hassasiyet ve açgözlülük göstermek;
zarar edeceğim veya bir tehlikeyle karşılaşacağım diye teşebbüs ve ticaretlerinde hadden aşkın titizlenmek de tevekkülsüzlüktür. Cerniyette öyle kimseler görürüz ki, uçağa, gerniye binrnekten korkar, fal baktım, bir şey alacağı
veya satacağı zaman çok aşırı bir hassasiyet gösterir, zarar etmekten, kar
edememekten son derece çekinir. İşte bütün bunlar, eğer bir psikolojik
rahatsızlık sonucu değilse, tipik birer tevekkülsüzlük örneğidir.
da şu kıymetli açıklamayı yapar: Allah'tan başka insanın güvendiği her şey bir seraptan farksızdır. Bundan dolayıdır ki, kafır ne
kadar kendine güvenirse güvensin, kesinlikle bir gün gelir, olayların akışı
karşısında güvenmiş olduğu noktalarm hepsini kaybeder. Fakat hiçbir şeye
değil, ancak Allah'a itimat eden hakiki mü'min, ölümden bile sarsılmayarak
kamil bir imanla Rabb'inin yüce katına gider. Şunu da unutmamak gerekir
ki, tevekkül demek, görevinifasını Allah'a havaleetmek demek değil, emri
ve kararı Allah'a bırakmaktır. Allah'ın eınrini canla başla yerine getirmeye
Müfessir
Elmaldı
çalışmaktır.
Birçoklan bu konuda gaflete düşerek, tevekkülü, vazifeyi terk etmek saYani kulluk görevlerinin yerine getirilmesini Allah'a havale edip,
emir ve komuta mercii olarak kendi kendilerini görmek isterler. Sanki kul
vazifesiz oturacakmış, namaz, oruç, zekat, cihad vs. gibi görevleri Allah
Teala ona eınredip yaptınnayacakınış da, onun yerine Allah (başa) yapacakmış gibi batıl bir zihniyet taşırlar. İsrail Oğullannın vaktiyle Hz. Musa'ya, 'Git, sen ve Rabbin ikiniz savaşınız, işte biz burada oturup duracağız'74 dedikleri gibi, demek isterler. Bu ise Allah'a tevekkül ve itimat değil,
O'nun emrine güvensizliktir, tevekkülsüzlüktür ve Allah korusun küfl.irdür.
'Allah hakkında o çok yanıltıcı (şeytan) sizi yanılgıya düşürmesin' 75 a.yetinde de uyarıldığı gibi, bu olsa olsa şeytan yanıltmasıdır. İyi bilinmelidir ki,
tevekkülün belirtisi eınre gönül vermek ile vazife sevgisidir76 .
nırlar.
Ebu Cafer Haddad'ın, yirmi sene çarşıda alışverişle
meşgul olduğu ve her gün bir dinar (altın) kazandığı halde, çok zaruri ihtiyaçlan için bıraktığı az bir kısmı hariç tamamını aynı gün akşam olmadan
muhtaçlara dağıttığı nakledilir77 • Bu da, geçmiş salih zatların tevekkülü nasıl
anladıklanna farklı açıdan güzel bir örnektir.
Büyük
74
75
76
77
mutasavvıf
Maide, 5/24)
Lokman, 3 1133)
Tevbe, 9/51 'in tefsiıinde
Gazali, İlıyti. IV, 351.
TEVEKKÜLÜN HAKiKATi, FAZiLETi
57
BİBLİYOGRAFYA
Abdulbald, Muhı;mınıed Fuad, el-Mu 'cem u 'l-Mufelıres Li Elfazi'l-Kur'ani'l-Kerim,
Kahire 1378
Acluni, Keşfu 'l-Hafii, Beyrut 1351-52 ..
Akseki, Alınıed Hamdi, İslam, İrfan Yayınlan 2. Baskı, İstanbul1966.
el-Alüsi, Şihabu'd-Din Malınıud, Ruhu'I-Maani Fı Tefsiri'l-Kur'ani'l-Azim... , Dam'
İhyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut, ts.
el-Buhar!, Muhammed b. İsmail, el-Camiu 's-Sahilı, İstanbul 1315.
Edebu 'l-Miifred, tahkik: Halid Abdurrahman, Dam'l-Ma'rife, Beyrut 1966
el-Cevheri, Ebu Nasr İsmail, es-Sıhah, Dam'l-Kutubi'l-Arabi, Mısır, 1375/1956.
Canf}.n İbrahim, Kiitılb-i Site Muhtasarı Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yay. Ankara,
1988.
Ebu Davud es-Sicistani, es-Siineıı, el-Kahire, 1369/1950.
El-Elbani, Muhammed · Nasiruddin, SilsiZetil 'l-A hadisi 'l-Zaife ve 'l-Mevzua,
Mektebetü'l-Maarif, Riyad, 1412/1992.
Elnıalılı, Muhammed Harndi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, Eser Neşriyat, İst.
-----------Hak Dini Kur'an Dili, Azim Dağıtım, (CD-Room dan).
Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınlan, 4.
Baskı, İstanbul, 1994.
Firuzabad"i, el-Kamusu'l-Muhlt, Beyrut 1406/1986.
el-Gazali, Ebu Hamid Muhammed, İlıyau Ulumi'd-Dlıı, Daru'l-Kutubi'l-İlmiyye,
Beyrut, tarilısiz.
Hamidullah Muhammed, İslam Peygamberi, tre. M. S. Mutlu, S. Tuğ, Yağmur
Yayınlan İstanbul, 1965
İbnü'l-Cevzi, Ebu'l-Ferec Abdurrahman, Kitabu '!-Mevzuat, Dam'l-Fikr 1403/1983.
İbn Hacer, el-Askalani, Fetinı '!-Bari Bi Şerlıi 'l-Bulıari, Mısır 1378/1958.
İbn Hanbel, Alınıed, el-Müsned, Mısır 1313.
İbn Hibban, Muhammed b. Ahmed, es-Sahilı, Müessesetü'r-Risale, Beyrut
1414/1993.
el-Hindi, Ali b. Husamuddin el-Muttald, Kenzu 'l-Ummal, Müessesetü'r-Risale,
Beyrut 1989.
İbn Hişam, es-Siretii'n-Nebevviyye, Mısır 1936.
İbn Kesir, Ebu'l-Fida, İsmail, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azlm, Beyrı1t, Dam İhyai't-Türasi'l­
Arab!, 1388-1969
İbn Mace, Muhammed b. Yezid, Sımemt '!-Mustafa, Mısır 1372/1952.
İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim, Te'vilü Muşkili'l-Kur'an, (Neşr: Seyyid Alınıed
Sakr) Beyrut, 1981.
Karnil Miras, Tecrid, Salıi/ı-i Bu!ıaı·i Mulıtasarı, İstanbul 1936.
Kılavuz, M. Saim, İslam 'da İnanç ve ibadet Ansiklopedisi, (M.Ü. İlahiyat Fakültesi
Yay.).
Köksal, M. Asım, Hz. Muhammed ve İslamiyet, Mekke Devri, (Şamil Yayınevi,
İstanbul1981.
DİN EÖİTİMİ ARAŞTIRMALARI DERGiSi
58
el-Kurtubi, Ebu AbdiHalı Muhanuned b. Ahmed, el-Cami' Li Alıkdmi'l-Kur'an,
Daru'l-Fikr, Beyrut 1995.
el-Kuşeyri, Abdulkerim, Kuşeyrf Resalesi, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, Dergah
Yayınlan, İstanbul, tarihsiz.
Luis Ma'h1f, el-Müncid Fi'l-Luğa, el-Mektebetü'l-Katolikiyye, Beyrut, tsz.
Mevlana Şibll, Asr-ı Saadet (Ter. Ömer Rıza. Doğrul) İstanbul, tarihsiz.
Muslim, İbn Haccac el-Kuşeyr1, el-Camiu 's-Salıllı, Mısır 1374/1955.
El-Münavi, Abdurrauf, Feydıı '1-Kadfr Şer/w 'l-Cdmii's-Sağfı~ el-Mektebetü·tTicariyye, Mısır 1356.
En-Nesa!, Ebu Abdi'r-Rahman Ahmed, Siinenıı 'n-Nesai, Mısır 1348/1930.
Nursi, Bediüzzaman, Said, Sözler, Envar Neşriyat, İstanbul, ts.
--------İşfıratii'l-İ'cfız, Envar Neşriyat, İstanbul, ts.
--------Mesnevi-i Niiriye, Envar Neşriyat, İstanbul, ts.
--------el-Mesneviyyıı 'l-Arabiyyu'n-Nuri, Daru Sözler, İstanbul, 1994.
---------Miinazarat, Envar Neşriyat, İstanbul, ts.
Öztürk, Yaşar Nuri, Kur 'an ve Siimıete Göre Tasavvuf, Yeni Boyut, İstanbul, 1995.
er-Rağıb, el-İsfahaill, Miifi·edat Fi Elfazı 'I-Kur 'fın, Daru'l-Kalem, Beyrut, 1992.
er-Razi, Fahruddin, et-Tefsiru'l-Kebir, Daru'l-Fikr, Beyrut, 1415/1995.
Es-Sağani, Radiyuddin el-Husen, el-Mevzl1at, Mektebetü'n-Nahdiyye, Kahire
1411/1991
Sancaklı, Saffet, "Hz. Peygamber 'in Çalışma Hayatı", Diyanet ilmi Dergi, c. 35, sy.
3
Seyyid Kutub, Fi Zzldli'l-Kur'an, Daru İhyai't-Turasi'l-Arabbi, Beyrut 1967 (5.
Baskı)
Suyı1t1,
Celaluddin Abdurrahman,
el-Leiiiliu 'l-Masm1a
fi 'l-Alıadfsi 'l-Mevdii 'a,
Daru'l-Kütubi'l-İlrniyye, Beyrut 141711996
Taberan1, Süleyman b. Ahmed b. Eyyı1b, el-Mu 'ecmii 's-Sağfr, (tahklk: Muhanuned
Şekı1r Mahmud), el-Mektebü'l-İslami Daru Arnmar, Beyrut, 1405/1985.
et-Ta beri, Muhamrnid İbn Cerir, Cami'ıı'l-Beyan an Te'vfli'l-Kıır'an, neşr. A. Muhanuned Şakir ve M. Muhammed Şakir, Mısır 1955
et-Tabres1, Ebu Ali el-Fadl, Mecmaaıı 'l-Beyfın Fi Tefsiri 'l-Kıır'dn, Daru'l-Ma'rife,
Beyrut 1406/1986.
Timıiz1, es-Siinen, (Neşr: A. Muhanuned Şakir vd.) Mısır 1356.
ez-Zemal~şeri, Keşşfıf An Hakaiki't-Te'vil, Daru'l-Mushaf, el-Kahire.