TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

RAZI, Muhammed b. Ebü Bekir
nr. 6/3386, Amasya , nr. 7/ 557) . 6. el-MuI:ıakemat beyne şerJ:ıayi'l-İşarat ve't-
tenbihat. Kutbüddin er-Razi, bu eseri önce Fahreddin er-Razi'nin İbn Sina'nın elİşarat ve't-tenbihat'ı için yazdığı şerh
üzerine Mşiye olarak kaleme almayı düşü­
nürken hacası Kutbüddin-i Şlrazl'nin yönlendirmesiyle bu şerh ile Naslrüddln-i Tusl'nin şerhi arasında bir değerlendirmeye
dönüştürmüştür (İstanbul 1290) Mecid
Hadlzade, eserin ilahiyyat kısmını Mirza
Hablbullah el-Fazı! ei-Bağnevl'nin haşiye­
siyle birlikte yayımiarnıştır (Tahran 2002) .
7. TuJ:ıietü'l-eşrdf ii şerJ:ıi'l-Keşşaf. Zemahşerl'nin ünlü tefsirinin TaM suresine
kadar olan kısmının şerhidir (İstanbul ı 259;
Kah i re ı 307, ı 325). 8. ŞerJ:ıu'l-Keşşaf. Aynı eserin Enbiya suresine kadar olan kıs­
mının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fatih ,
nr 621 , 622) . 9. ŞerJ:ıu'l-lfavi'ş-şagir. Abdülgaffar b. Abdülkerlm ei-Kazvlnl'nin Şa­
fii fıkhına dair el-If avi fi'l-füru' adlı eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya,
nr. 1/4846) 10. ŞerJ:ıu MiitdJ:ıi'l-'ulCım .
Ebu Ya'küb Sekkakl'nin Arap grameri ve
belagatına dair eserinin şerhidir (Hediyyetü'l-'arifin, ll, 163; ayrı ca bk. Abdullah Muhammed ei-Habe şl, lll , 1772) .
BİBLİYOGRAFYA :
Kutbüddin er-Razi. Şertıu Metali'i'l-envar, istanbul 1310, s. 10; Sübkl, Taba/ı:tit, IX, 274-275;
isnevl. Taba~atü'ş-Şafi'iyye, ı, 322-323; İbn Hablb el-Halebl, Te?kiretü 'n-nebfh fi eyyami 'I-Manşür ve benih (nşr. Muhammed Muhammed Emin ).
Kahire 1986, lll, 284; Şehld-i Ewel, ei-Lüm'atü 'dDımaş~ıyye f1 fı~hi'l-imamiyye, Beyrut 1990,
s. 15; İbn Kadi Şühbe. Taba~atü 'ş-Şafi'iyye, lll,
136; İbn Hacer. ed-Oürerü '1-kamine, IV, 339,
349; İbn Tağrlberdi, en-f'lücümü 'z-zahire, Xl, 8788; Süyuti, Bugyetü '1-vu'at, II, 281 ; Taşköpriza­
de. eş-Şe/ı:ti'i~, s. 51 , 101, 107, 150,228, 249,
331; a.mlf. , Mi{taf:ıu's-sa'ade, II, 191-192, 288,
298-299; İbnü'I-imad, Şe?erat, VI , 207 ; Şüşterl.
Mecalisü'l-mü'minin, Tahran 1348, I, 579; Il, 212213; Keşfü'?·? Unün, I, 95, 626; Il, 1063; Hür elAmili, Emelü'l-amil (n ş r. Ahmed el -Hüseynl). Necef-Bağdad 1385/ 1965, II , 300-30 1; Abdullah
Efendi el-İsfahilnl. Ta'li~atü Emeli 'l-amil ( n şr. Ahmed el-Hüseynl). Kum 1989, s. 301-303; Hansarl,
Ravzatü 'l-cennat ( n ş r. Esedullah isma iliyyan) ,
Kum 1390-92/ 1970-72, IV, 34-35; VI , 38-48; Abbas el-Kumml, Se{fnetü'l-bif:ı[ir, Beyrut 1925, Il,
437-438; Serk1s, Mu'cem, I, 876; Hediyyetü 'l'ari{in, II, 163; Ayetullah el-Uzma el-Mar'aşl Necefi. el-icazetü'l-kebire ( n şr. Muhammed es-Sami
Hairl). Kum 1993 , s. 349; Abdullah Ni'me. Felas ifetü'ş-Şfa, Beyrut 1987, s. 528-530; Hasan esSadr, Te'sisü'ş-Şi'a, Tahran , ts. , s. 400-402; Abdullah Muhammed el-Habeşl. Cami'u 'ş-şürüh ve 'lf:ıavaşi, Ebı1zabl1425/2004, lll, 1772; Cemi! Akpınar, " Hacı Paşa", DiA, XIV, 493; H. Bekir Karlı­
ğa , "Muhammed b. Mübarekşah", a.e., XXX, 559.
Iii
r
RAzi,
Muhammed b. Ebu Bekir
( .şjf}f;:; ..ş~i w; ~ l
EbCı
Abdiilah Zeynüdd!n Muhammed
b. Eb! Bekr b. Abdilkadir er-Razı
(ö. 666/ 1268'den sonra)
Arap dili ve
L
edebiyatı
alimi, müfessir.
~
Türk asıllı olup Rey'de doğdu, tahsilini
Buhara ve Semerkant'ta tamamladı. Buhara'nın 616 (1220) . Semerkant'ın 617
(1220) yılında Moğollar'ın eline geçtiği göz
önüne alındığında tahsilini bu tarihlerden
önce yaptığı, dolayısıyla VI. (XII. ) yüzyılın
son çeyreği içinde doğduğu anlaşılır. Tefsiru garibi'l-Kur'ani'l- 'a?:im'in mukaddİmesinde bu eserini talebelerinin isteği
üzerine yazdığım belirtınesi öğretimle meş­
gul olduğunu gösterir. Muhtemelen Moğol istilası sebebiyle batıya göç etti. Mısır
ve Şam'da bulundu. Daha sonra Anadolu'ya geçerek uzun süre Artuklular ülkesinde
ve büyük ihtimalle Mardin'de kaldı, eserlerinin bir kısmını burada telif etti. Mu]Jtarü'ş-ŞıJ:ı{ıJ:ı'ı 660 (1262). Tefsiru garibi'l-Kur'ani'l-'a?:im'i 663 (1265) yılında
tamamlayan Razi'nin bu eserlerini nerede
kaleme aldığı bilinmemekte, ancak ömrünün sonlarında Konya'da bulunduğu anlaşılmaktadır. Zira İbnü'l-Eslr'in Cami'u'luşul'ünü 666'da (ı 267-68) Konya'da Sadreddin Konevi'ye okuyarak eseri rivayet et-
Muhammed b. Ebü Bekir er-Razi' nin Mul:! tarü 'ş-Şıf:ıljf:ı
adl ı
rnek ve akutmak için icazet aldığı, bu .eserin Kudüs'teki Halidiyye Kütüphanesi'nde
mevcut bir yazma nüshasındaki sema kaydında belirtilmektedir (Abdullah b. Muhlis.
v ııı 11 928 1. s. 648-65 ı) Razi'nin vefat yı­
h hakkında 651 (1253) ve 660 (1262) gibi
farklı tarihler verilmekte, hatta onu VIII.
(XIV.) yüzyıl alimlerinden sayanlar bulunmaktadır. Bu konudaki kesin bilgi ise onun
666 (1268) yılından sonra öldüğüdür. Hanefi mezhebi fakihlerinden olan Razi itikadl konularda Miltürldl mezhebine bağ­
lıdır. Onun en belirgin özelliklerinden biri
tasawufi yönüdür. Sadreddin Konevi ile
olan dostluğu ve eserlerinde mutasawıf­
lar için "ehlü'l-hakikat" tabirini küllanması tasawufa olan ilgisini gösterir. Eserleri
incelenince Razi'nin belagat, şiir, edebiyat,
tasavvuf, hadis, fıkıh, kelam gibi çeşitli sahalarda bilgi sahibi olduğu anlaşılır. Bununla birlikte dil bilimi ve tefsir alimi diye
şöhret bulmuştur. Es'iletü'l-Kur'an adlı
eseri bu alandaki geniş bilgisinin delilidir.
Eserlerinde rastlanan Farsça şiirler onun
bu dili de iyi bildiğini göstermektedir.
Eserleri. A) Dil, Belagat ve Edebiyat. 1.
Müellifin en meşhur
eseri olup İsmail b . Hammad ei-Cevherl'nin Tacü'l-luga ve şıJ:ıai:ıu'l-'Arabiyye
adlı sözlüğün ün muhtasarıdır. Alimierin bilmesi gereken kelimelere yer verilen sözlükte Ezherl'nin Tehz;ibü'l-luga'sından ya-
Mu]Jtdrü 'ş-ŞıJ:ıQJ:ı .
eserinin ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1430)
H üSEYi N SARIOGLU
487
RAZI. Muhammed b. Ebu Bekir
pılan bazı ilaveler yanında müellifın kendisi de ilavelerde bulunmuştur. 660 (1262)
yılında tamamlanan eser, M urtaza ez-Zebidi'nin Tdcü 'l -'arus ve Said b. Abdullah
eş-ŞertGni'nin A ]frebü'I-mevdrid'i gibi
sözlüklerin kaynakları arasında yer almış­
tır. Cevheri'nin kullandığı bab-fasıl esası­
na ve kelime köklerinin son harfine göre
düzenlenmiş olup birçok defa basılmıştır
(Bulak 1282, ı 302; Kahi re ı 289, 1301 , 1304,
ı 30 5, 1308, 13 1 ı, 1950, 1976; Dım aşk ı 954;
Beyrut 1967; Cidde 1985). Mahmud Hatır
tarafından kelimelerin ilk harfine göre alfabetik sıraya konularak yapılan baskısın­
da (Kahire ı 3 ı I) bazı kökler çıkarılmıştı r.
Muhammed Muhyiddin Abdülhami d ve
Muhammed Abdüllatif es-Sübk'l'nin yeni
kelimeler ve resimler ilave ederek hazırla­
dıkları el-Mulj.tdr min Şı]J.dJ:ıi'l-luga da
(Kahire 1353) büyük ölçüde Razi'nin eserine dayanmaktadır. İbrahim Raşid es-Sakir eserin ihtiva ettiği hadisler hakkında bir
çalışma yapmıştır ( el-İfşa/:ı 'an e/:ıtidf.ş Mul]ta ri'ş-Şı/:ıa/:ı , Ka hire-Riyad 141 311 9 92 ).
Mulj.tô.rü 'ş-ŞıJ:ıdJ:ı'ın muhtasarları da kaleme alınmıştır (bk. TACÜ'I-LUGA). 2 . Ravzatü'l-ieşdJ:ıa. Muhtasar bir eser olup Artuklu Sultanı ı. Necmeddin Gazi adına yazılmıştır. Razi bu eserinde hükümdar için
söylediği birçok beyti örnek olarak kullanmıştır. Mukaddimesi ve özellikle müellife
ait şiirlerin bulunduğu bazı bölümleri Abdullah b. Muhlis tarafından neşredilen eserin tamamını Ahmed Nadi Şu'le yayımla­
mıştır (Kah i re ı 982). Ramazan Şimşek tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik
edilen eseri ( 199 5, Dokuz Eylül Ün iversitesi Sosyal Bilimler Enstitü sü) Abdullah
Kızılcık doktora tezi olarak tahkik etmiş
(2000, iü Sosya l Bilimler Enstitüsü) ve daha sonra yayım i arnıştır (Amman 2005) . 3.
Künuzü'l-berd'a bi-letd'iii rumuzi'l-'ibdr e. Hariri'nin eJ-Ma]famdfının şerhi olup
değişik kütüphanelerde yazma nüshaları
bulunmaktadır (Beyaz ıt Devlet Ktp ., nr.
53 98; Süleym aniye Ktp., Hamidiye, nr.
ı 167; Kays eri Raşi d Efendi Ktp, Raş id
Efendi , nr. 55 6 ). Eser, başından yirminci
makamenin şerhinin sonuna kadar Ahmed b. Said Kaşşa~ tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiştir ( 1993, elCa miatü'l-i sl amiyye külliyetü ' 1-1 ugati ' 1Arabiyye IMed ine J) . 4. Kitdbü 'I - Emşdl
ve 'I-J:ıikem. Ediplerin yazı ve hitabelerinde örnek olarak zikrettikleri beyit ve ınıs­
raları içermektedir (n ş r. Abdürrezzak Hüseyin, Arnman 1406/1986; n ş r. FlrQz Har!rcl, Dı ma şk 1408/1987 ). S. Zehrü 'r-Rebi'.
Zemahşeri'nin Rebi'u'I-ebrdr'ının muhta-
488
sarıdır (Süleymaniye Ktp., Karaçelebizade H üsameddin , nr. 306). 6. M egani'lm e'dni . Konulara göre düzenlenmiş bir
şiir mecmuası olup Muhammed ZağiOI Sellam tarafından neşredilmiştir (İ s ke nd er i­
ye 198 7) _ 7. Fi 'l-esm d 'i 'l-mü'enn eşeti 's ­
sem d'iyye. Bu küçük manzumeyi Muhammed Vecih Tikriti yayımlamıştır (MMLAÜr. ,
XXXV 11 988], s. 241- 260 ) 8. D evJ:ıatü '1beldga . Müellif Ravz atü 'l-ieşdJ:ıa'da teş­
bih bahsinin sonunda teşbih , istiare ve tevriye konularında bu isimle bir eser yazdı­
ğından bahsetmektedir. 9. Kitdbü 'I-Ebydti'I-mu'temed 'aleyhd. Brockelmann'ın
zi krettiği eserin (GAL Suppl. , 1, 659) Kitô.bü 'I-Emşdl ve'l-J:ıikem olması muhtemeldir.
B) Tefs ir. 1. Tei siru gari bi'l-Kur'dni'l'a?im. 663 (1265) yılında tamamlanan eser,
Cevheri'nin Tdcü'l-luga 'sında ve kendisinin M ulj.tdrü'ş-ŞıJ:ıdJ:ı' ında kullandığı babfasıl esasına ve kelime köklerinin son harfine göre alfabetik olarak düzenlenmiş­
tir. 1624 madde (kök) ve 1O.OOO'den fazla kelime ihtiva eden eser Hüseyin Elmalı tarafından Atatürk Üniversitesi ilahiyat
Fakültesi'nde doktora tezi olarak tahkik
edilmiş ( ı 986) ve daha sonra yayımlanmış­
tır (An kara 1997) . Z. Es'iletü'l-Kur'dn. NüzOl sebebi, hükümler. dil vb. sebeplerle anlaşılmasında güçlükler bulunan Kur'an'da
mevcut 1200'den fazla meselenin soru-cevap şeklinde ele alındığı bir eserdir. Konuların süre sırasına göre düzenlendiği eserde genellikle dil ve belagat konuları şiir kanıtlarıyla açıklanmıştır. İlk defa Ukberi'nin
et-Tiby dn ii i'rdbi'l-Kur'dn' ı ile birlikte
Ünmu?,ecün celil ii es'ile v e ecvibe min
gard'ibi dyi't-Tenzfl adıyla basılan eser
(Kahi re 1303), M esd'ilü'r-Rdzi ve ecvibetühd min gard'ibi dyrt-Tenzfl (n şr. İb­
rahim At ve İvaz , Kahire 138 1/1961, 1406/
198 5), Es'iletü 'I-Kur'dnFI-mecid v e ecvib etühd (n ş r. M uhammed Ali el-Ensarl,
Kum 1390 ), Teisirü 'r-Rdzi (nşr. M uh am med Rıdva n ed-Daye, Beyrut 1411/1 990),
Gard'ibü dyi't-Ten zfl ( nş r. Abdurra hman
b. İbra him ei-Mat rGdl. Riyad 141 2!199 1) gibi isimlerle de yayımlanmıştır. İbrahim Gören er eser üzerinde bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır ( 1990, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Biliml er Enstitü sü) 3. Teisiru sureti'I-En'ô.m (Süleymaniye Ktp., Kad ızade
Mehmed, nr. 3 1). Muammer Erbaş tarafın­
dan yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiş
( 199 5, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü sü) ve daha sonra basılmış­
tır ( İzm ir 200 3). 4. e?,-Zehebü 'l-ibriz ii
tefsiri 'l-Kitdbi 'l-'Aziz. Bazı çalışmalarda
Razi'nin bu isimde bir eserinden bahsedilmektedir (Ömer Nas uhi Bil men, ll , 568;
Abdullah b. Muhlis, VIII 11 928 ], s_ 659) . S.
İşdrdtü 'I-Kur'dn. Teisiru garibi'l-Kur' dni'I-'a?im'de (s. 184, 29 1) esere atıfta bulunulmaktadır.
Diğer
Eserleri. 1. Mulj.t drü't-TaJ:ı,b ir.
esrna-i hüsnaya dair eserinin
muhtasarı olup birçok nüshası bulunmaktad ı r ( Beyaz ıt Devlet Ktp ., Bayezid , nr.
3508; Sül eymaniye Kt p., Esad Efendi, nr.
3594, Reş i d Efendi , nr 59 1) . Z. el -Hiddye
mine 'I-i'ti]fad. Üşi'nin Matüridiyye akaidine dair el-Emdli isimli manzum risalesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., La leli, nr.
2266, Murad Buhar!, nr. 145 ; Konya YGsuf
Ağa Kt p ., nr. 7048). 3. TuJ:ıie tü 'l-mülUk.
Hanefi fıkhına göre taharet, namaz. zekat, hac. oruç. cihad, av. kerahiye, feraiz
ve kazanç konularını işleyen muhtasar bir
eserdir. İbn Melek, Bedreddin el-Ayni ve
Salih b. Muhammed'in şerh yazdığı eser
birçok defa basılmıştır ( İ sta n b u l 131 O; n ş r.
Şem seddi n Hü seyin EbQ Ali, Kazan 189 5;
nşr. Abdullah Nezir Ahmed, Beyrut 14 17/
199 7). 4. Kenz ü'l-J:ıikm e . Kütüb-i Sitte'den seçilmiş 100 hadisin şerhidir (Beyazıt
Devlet Ktp., Bayezid, nr. 10 59) . S. et-Tdrilj..
İslam 'ın başlangıcından yazarın vefatma
kadar meydana gelen olayları anlatan bir
eserdir (Şere fedd in , s. 74 vd.; Ahmed AbdülgafQr Att ar. s. 20 2). 6 . l:fadd'i]fu 'l-J:ıa­
]fa'i]f. Tasawufa dair olan eseri Said Abdülfettah yayımiarnıştır (Kahire 1422/2002)
7. Risdle ii't-tevJ:ıid ( Beyaz ıt Devlet Ktp .,
Bayezid, nr. 7886) a. De]fa'i]fu'l-J:ıa]fa'i]f.
Kuşeyri'nin
BİBLİYOGRAFYA :
Muhammed b. Ebu Bekir er-Razi. Tefsiru gariHüseyi n E l ma lı ). Ankara
1997, s. 51-75, 184, 291; a.mlf.• Mesa'ilü'r-Razi ue ecuibetüha (nşr. İ b ra him Atve ivaz). Kahire
1381/1961 , tür.yer.; a.mlf.. Te{s1ru süreti 'l-En'am
(n ş r Muammer Erbaş). İzmir 2003, tür.yer.; Kureşi. el-Ceua hirü 'l-muçlıyy e, Haydarabiid 1332, ll,
34; Makrizl. el-ljıtat, ll , 155; Keş{ü '?-?Unün, ı , 92,
374, 633; ll, 1072, 1073, 1208; Hiinsiiri, Rauzatü 'l-cennat, VIII, 48; lza f:ı_u 'L-me knün, ı, 475; ll,
389; Hediyyetü 'l-'ariffn,ll , 124, 127; Bu rsalı Mehmed Tahir. Siyasete Müteallik Asa r-ı islamiyye,
İstanbul 1330, s. 21 ; Şerefeddin IYa ltkaya J. lbn
Esirler ue Meşahir-i Ulema, İstanbul 1322, s. 74
vd.; Brockelmann, GAL, ı , 383; Suppl. , ı , 658659; Zirikli, el-A'lam, VI , 279; Kehhiile. Mu'cemü'l-mü'elli{fn, IX, 112; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Te{sir Tarihi, İstanbul 1974, ll, 568; Ahmed
AbdülgafQr Attar, Mukaddimetü'ş-Şıf:ı_a/:ı, Beyrut 1990, s. 202-203; Abdullah b. Muhlis, "Şiib-i­
bü Muhtiiri ' ş-ŞıJ::ıiiJ:ı" , MMİADm., VIII (1928) . s.
641-665; XXII ( 1947), s. 418-426; Hüseyin Elmalı, "Zey nüddin Muhammed b. Ebu Bekr er-Riizi: Hayatı , Eserleri v e Tefsiru Garibi'l-Kur'ani'IAzim'i" , DÜİFD, IX (1995). s. 31-65.
bi 'l-~ur'a n i 'l-'a?im ( nşr.
liJ
H üsEYiN E
LMALI