ÖNSÖZ Türk Sanat Tarihi açısından önemli veriler elde

ÖNSÖZ
Türk Sanat Tarihi açısından önemli veriler elde etti÷imiz
mezar taúlarımız, kültürel, sosyal ve daha birçok alanda önemli
kaynaklardır. Sanat Tarihi çevresinde, bu konuyla alakalı
çalıúmalara hız verilmiú ve önemi anlaúılmıútır. Konu seçiminde
bu
dikkate
oluúturulmuú
alınarak
hem
yapılacak
de
bir
çalıúmalara
baúvuru
hem
kayna÷ı
zemin
olarak
de÷erlendirilmesine olanak verilmiútir.
Tezimin her aúamasında beni destekleyen, çalıúma
aúamalarımda her zaman bana yol gösteren, de÷erli danıúman
hocam Yrd. Doç.Dr. Yaúar Erdemir’e, ayrıca, çalıúma azmime ve
bana inanan tüm hocalarıma teúekkür ederim.
Yo÷un çalıúma dönemimde, özellikle arazi çalıúmalarını
sürdürdü÷üm dönemde, sevgili aileme katkılarından dolayı
minnettarım. Yardımlarından dolayı Adana Arkeoloji Müzesi
Arkeologlarından Aynur Bediz’e ve müze çalıúanlarına, sevgili
arkadaúlarım, Ayúe Arslan’a ve Yüksel Tekbaú’a katkılarından ve
desteklerinden dolayı sonsuz teúekkürlerimi sunarım.
SERAP ÖZKAN
KONYA-2007
øÇøNDEKøLER
ÖNSÖZ
1.GøRøù…………………………………………………………1
1.1. Konunun Tanımı Amaç ve Sınırları………………...1
1.2. Araútırmada øzlenen Metot………………………....3
1.3. Konuyla ølgili Yapılan Çalıúmalar…………………..5
2. TÜRKLERDE MEZAR GELENEöøNE BAKIù………...7
2.1. Anadolu Öncesi Türklerde Mezar Gelene÷i………...7
2.2. Anadolu’da Mezar ve Mezar Taúı Gelene÷i………..10
3. ADANA’NIN TARøHÇESø ve MEZARLIKLAR……….18
4.KATALOG…………………………………………………..23
5.DEöERLENDøRME VE SONUÇ……………………….118
5.1.
Malzeme ve Teknik……………………………118
5.2.
Form-Tipoloji………………………………….119
5.3.
Süsleme………………………………………..128
5.3.1 Yazı……………………………………132
5.3.2 Bitkisel Bezeme………………………..133
5.3.3 Geometrik ve Sembolik øfadeler………136
BøBLøYOGRAFYA…………………………………………143
RESøM LøSTESø…………………………………………….149
ÇøZøM LøSTESø……………………………………………..154
RESøMLER
ÇøZøMLER
ÖZET
Mezar taúları, ait oldu÷u kültür çevresinin sanat, kültür ve sosyal durumunu en iyi
úeklide ortaya koyan abidelerdir. Mezar taúları, son zamanlarda araútırmacıların dikkatini
çekmiú ve bu konu hakkında, hem genel hem de bölgesel çalıúmalar yapılmıútır. Bu
çalıúmalardan anlaúıldı÷ına göre, farklı yörelerde ortak form, süsleme ve malzeme özellikleri
dikkati çekmektedir.
Araútırmamız, “Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Taúları (18-20. yy.)”dır.
Konumuz, Osmanlı döneminin ortaya koydu÷u ortak üslup özellikleri açısından
de÷erlendirilmeye çalıúılmıútır. Bu de÷erlendirmenin yanı sıra, yöresel etkilerin bu sanat
dalına etkileri de incelenmiútir. Bunun devamında, Adana’nın sosyo-kültürel yapısının mezar
taúlarına etkisi de ortaya konmaya çalıúılmıútır.
øncelememiz, Adana merkezde bulunan malzemelerin tespit edilmesiyle baúlamıú, bu
tespit neticesinde eldeki malzeme de÷erlendirilerek dönem belirlenmiútir. Adana Bölge
Müzesi, Asrî Mezarlık, Adana Ulu Camii Haziresi ve çevresinde araútırmalar yapılmıútır.
Tipoloji çalıúmaları elimizdeki malzemeler do÷rultusunda form, süsleme ve malzeme
açısından de÷erlendirilmiútir.
Konumuzla ilgili çalıúmaların yetersiz oluúu dikkatimizi çekmiútir. Bölge müzesinde
bulunan eserlerin eski mezarlık alanından toplandı÷ı tespit edilmiútir. ùimdiki adı Asrî
mezarlık olan bu kısım, çalıúmamızda önemli bir yere sahiptir. ønsutu halde bulunan mezar
taúları, çalıúmamızı net bir úekilde ortaya koymuútur. Adana Ulu Camii Haziresi ve
çevresindeki tespitlerimizle beraber, Adana merkezdeki örnekler Türk Sanat Tarihi açısından
literatüre aktarılmaya çalıúılmıútır.
Sanat tarihi açısından önemli bir yere sahip mezar taúlarını, Adana bölgesindeki
örnekleriyle de÷erlendirmeye çalıútık. Bu çalıúma sayesinde, Adana’nın inceledi÷imiz dönem
açısından önemi vurgulanmaya çalıúılmıú ve bundan sonra yapılacak çalıúmalara kaynak
olması amaçlanmıútır. Temennimiz bu eserlerin daha iyi koúullarda korunması ve gelece÷e
sa÷lam bir úekilde aktarılmasıdır.
SUBTRACT
Tomb Stones which belongs to their cultural environment are monuments that brings
up, culture and social situation in the best.
Researchers have interested in tomb stones in nowadays and about this subject both
general and regional researches have been done. As being understanted from thise researches.
It has been making attention specifications materials, decorate and from in other regions.
Our Research subject is the Late Term Ottoman Adana Tomb Stones (18-20. yy). This
subject has been tried to be evaluate in style specifications which Ottoman term brings out.
Besides to this subject, it has been examined effects on this art branch the regional effects. It
has been tried to bring out that Adana socio-cultural structure on the effects to tomb Stones.
Our research has been started with establishing materials which are Adana center. It
has been researched Adana Huge Mosque and around it, Asrî cemetery and Adana Region
Museum. Typology works has been evaluated in terms of materials, form and decoration
thanks to our hands materials.
We have made an attention that works about this subject were not enough. It has been
established that work of art which are in the Region Museum were from the old tomb areas.
This section whose name is Asrî cemetry now belongs an important place. Tomb Stones
which exist as in insutu have have bringed our works well. Besides Adana Huge Mosque
Hazire and establishing around it, it has been tried to transfer to literature in terms of Turkish
art history the examples in Adana center.
We have tried to evaluate with their examples the tomb Stones which are important in
terms of art history. Because of this work, it has been tried to be imply the importance in
terms of terms which we have examined Adana. And for works which will be done later. It
has been intended to be source for works which will be done later.
We hope that the protection of these works of art will be a beter condition and to be
transfer to future valuable.
1.GøRøù
Hayat, insan için, belli evrelerden geçilen yoldur.
ønsanlar için önemli olan iki ana evre vardır: Do÷um ve ölüm.
Bu iki olgu aslında birbirini tamamlar. Her ikisi de törensel
hale getirilmiú ve önemleri vurgulanmıútır. ønançlar ölümle
ilgili bu merasimlerin çeúitlenmesine neden olmuútur. Ölüm
merasimi kadar ölünün gömüldü÷ü yere verilen önem mezar
kültürünü do÷urmuútur. Bu özelli÷in yanı sıra,
mezarın
büyüklü÷ü, mezar taúının iúçilik, malzeme gibi özellikleri
mezar sahibinin önemine dikkat çekmektedir.
1.1. Konunun Tanımı Amaç ve Sınırları
ønsanların inanıúlarının ve kültürlerinin etkisiyle
meydana getirdikleri mezar yapıları ve mezar taúları sanatsal
açıdan önem kazanmıú, o toplumun önemli maddi kültür
varlıkları arasına girmiútir.
Türk toplumu, gerek Anadolu’da gerekse Orta
Asya’da sanat de÷eri olan çeúitli mezar anıtları ortaya
çıkarmıúlardır. Ölen kiúinin kimli÷ini, mesle÷ini, lakabını,
ölüm nedenini o toplumun edebi dilini yansıtan mezar taúları
son yıllarda günümüz araútırmacılarının ilgisini çekmiú bu
konuda
çeúitli
araútırmalar
1
yapılmıútır.
Yapılan
araútırmalarda bölge sınırlandırmasına gidilmiú hatta daha
detaylı incelemelerde bulunmak için mezarlıklar tek tek ele
alınmıútır.
“Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Taúları (18-20.
yy.)”adlı çalıúmamızda, adından da anlaúılaca÷ı üzere, Adana
merkezinde bulunan mezar taúlarının tespit edilmesi, form,
süsleme olarak de÷erlendirilmesi, tipolojilerinin yapılması ve
kayıt altına alınmasıdır. Bunların yanı sıra, Adana’nın sosyal
ve
kültürel
yapısının
mezar
taúlarına
yansıması
araútırmamızda ele alınan ve araútırma boyunca ortaya çıkan
özellikleridir.
Yukarda tespit etti÷imiz çalıúmaları, tezimizin son
aúamasında dönem ve çevre örnekleriyle karúılaútırarak bir
de÷erlendirilmesi de yapılmıútır.
Adana tarihi çok eskilere dayanan ve maddi kültür
varlıkları bakımından zengin bir úehir olması dolayısıyla pek
çok araútırmacının ilgisini çekmiútir. Araútırmamıza adana
bölge
müzesinden
baúladık.
Müze
bahçesindeki
araútırmamızda, gerekli tüm örnekleri büyük bir titizlikle ele
aldık ve çok sayıda mezar taúı örne÷i topladık. Ölçü,
estampaj, foto÷raf ve gerekli tüm bilgiler toplandıktan sonra,
Adana mezarlıklarına geçtik. Asri mezarlık, Buruk, Akkapı,
2
Kabasakal,
Mıdık
Hadırlı
mezarlıklarında
yaptı÷ımız
araútırmada, sadece asri mezarlıkta örnekler elde edebildik.
Bunun yanı sıra Adana Ulu Cami haziresinde de örnekler
alarak konuyu daha açık bir hale getirdik. ùair Ziya Paúa’nın
da mezar taúını alarak konumuz bütünlük kazanmıútır. Sonuç
olarak tezimize, Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Taúları
demeyi uygun gördük. Neredeyse tüm örneklerin 18–20 yy.
arasında olması, bu tarihler arası örneklerde yo÷unlaúmamızı
sa÷ladı.
Çalıúmamızda ele alınan örnekler incelenerek, form,
süsleme
gibi
sınıflandırmalar
sonunda
bir
tipolojiye
gidilmeye çalıúıldı. Bu tezle daha sonra yapılacak olan
çalıúmalara ıúık tutulmaya çalıúılmıútır.
1.2. Araútırmada øzlenen Metot
Tez çalıúmamız üç aúamada gerçekleúmiútir. Birinci
aúama, arazi çalıúmasıdır. Bu sırada tüm mezarlıklar
dolaúılarak buradan alınan örnekler foto÷raflanıp, ölçüleri
alınmıú
ve
kolaylıkla
okunamayan
taúların
estampajı
çıkarılmıútır. Birinci aúamada katalog kısmı oluúturulmak
üzere örnekler tasnif edilmiú gerekli görülenlerin çizimleri
3
yapılmıútır. økinci aúamada konuyla ilgili kaynak taramasına
gidilmiú ve son aúamada tezin yazımı gerçekleútirilmiútir.
Tez beú ana baúlıktan meydana gelmektedir:
1.Bölüm; giriú bölümü olup konunun tanımı ve
önemi, konuyla ilgili çalıúmalar ve metottan bahsedilmiútir.
2.Bölüm, Türklerde mezar gelene÷ine genel bakıútır.
Burada Anadolu öncesi ve sonrası olarak mezar gelene÷i
ikiye ayrılmıútır.
3.Bölüm, Adana’nın tarihçesinden oluúmaktadır.
4.Bölüm, katalog kısmıdır. Tezimizdeki örnekler,
yapmıú oldu÷umuz tasnife ve formlarına uygun olarak
de÷erlendirilmiútir.
5.Bölüm, De÷erlendirme ve sonuç kısmıdır. Burada
daha önce yapılmıú çalıúmalara ve eldeki verilere göre bir
tipoloji de÷erlendirmesi ve tablosu oluúturulmuútur. Bununla
beraber eldeki örnekler malzeme-teknik ve süsleme açısından
ayrıntılı olarak ele alınmıútır. Aynı dönem içinde farklı bölge
örnekleriyle karúılaútırmaya gidilmiú ve sonuç kısmı ile
çalıúmamız sonlanmıútır.
4
1.3. Konuyla ølgili Yapılan Çalıúmalar
Çukurova’nın ticari, sosyal, kültürel, ekonomik
açılardan en önemli merkezi Adana’dır. Sonuç olarak, Adana
ile ilgili birçok araútırma yapılmıú ve yayınlanmıútır.
Son zamanlarda mezar taúlarına ve tarihi mezarlıklara
çekilen dikkat sonucu araútırmalar bir hayli artmıútır. Mezar
taúları hakkında oldukça fazla kaynak bulunmaktadır. Bu
kaynaklarda bölgesel ve tarihsel sınırlandırmalara gidilmiútir.
Araútırmamız olan mezar taúları hakkında ilk olarak, Murat
Yüksel “Çukurova’da Türk øslam Eserleri ve Kitabeler” adlı
eseriyle bölge müzesinde ve Ulu Cami haziresinde bulunan
birçok mezar taúının kitabelerini okumuú ve tarihe böylelikle
ıúık tutmuútur. Taúların edebi yönlerini de de÷erlendiren
araútırmacı, önsözünde taúların yorumlarını sanat tarihçilerine
bıraktı÷ını belirtmiútir. Bu araútırmanın yanı sıra Çukurova
Üniversitesi arkeoloji bölümünden, Özlem Özmen “Adana
Mezarlıklarında, Mezar Taúlarında Yaúayan Uygarlık” adlı
makalesiyle konuya dikkat çekmiútir. Bizim çalıúmamızda,
her iki araútırmacının da gözden kaçırdı÷ı mezarlıklar
dikkatle incelenmiú ve asıl olan insutu örnekler sa÷lam
deliller sunmuútur. Her ne kadar taúların önemli kısmı
5
müzede yer alsa da araútırmamızı netleútirecek veriler elde
edilmiútir.
Mezar taúlarıyla ilgili ayrıntılı tipoloji çalıúmalarından
yararlanarak, konuya iliúkin veriler bunlar do÷rultusunda
incelenmiútir. Gramont’un “Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı
Mezarlıkları” ve Halit Çal’ın “østanbul Eyüp’teki Erkek
Mezar
Taúlarında
Baúlıklar”
adlı
makaleleri
bu
tür
çalıúmalara örnektir. Ayrıca tezimizin de÷erlendirme-sonuç
kısmında, yakın bölge örneklerine dair karúılaútırmalarında
Naci Eren’in “Antalya Müzesi’nde Bulunan Eski Türk Mezar
Taúları”, Naci Bakırcı’nın “øç Anadolu Bölgesi’ndeki
Mevlevi Mezar Taúlarında Görülen Dekoratif San’atlar ve
Sembolik øfadeler” , Ali Iúık’ın “ Sille Mezar Taúları Üzerine
Bir Tasnif Denemesi” ve buna benzer tez ve yayınlanmıú
kaynaklardan yararlanılmıútır.
6
2.TÜRKLERDE MEZAR GELENEöøNE BAKIù
2.1. Anadolu Öncesi Türklerde Mezar Gelene÷i
øslamiyet’te, vefat eden müslümanın mezarına taú
kitabe ve ayaktaúı dikme ananesi yoktur insanı ölümünden
sonra anıtlaútıran somut taú simgeler ve yapılar meydana
getirme düúüncesi úüphesiz bu gelene÷in islamiyet öncesi
Türklerin hayat tarzında mevcut olan Ata Kültü’ nden ve
özellikle ùamanizm inancından geldi÷ini ortaya koymaktadır.
Bu somut simgeler, Türklerin tarih boyunca atalarına,
ecdadına ve hatta geçmiúine gösterdi÷i saygının de÷iúmez
ifadesinin göstergelerindendir.
Türk Tarihi’nin baúlangıcından beri Türkler’de ölü ve
mezar gelene÷inin varlı÷ı da bilinmektedir. Günümüze kadar
uzanan bu gelenek, de÷iúik dönemlerde farklılık göstermekle
birlikte, ana hatlarıyla aynı anlayıúın devamı úeklinde
sürmüútür. Mezar gelene÷indeki en önemli aúama, di÷er
alanlarda da oldu÷u gibi Türkler’in øslamiyeti kabulü ile
kendini gösterir. Türk Sanatı’nın genel geliúim çizgisine
paralel üslup de÷iúiklikleri mezar taúlarına yansımaktadır.1
1
Tuncel, G., Batı Anadolu Bölgesi’nde Camii Tasvirli Mezar Taúları,
Ankara, 1989, s. 5-7; Özmen, Ö., “Adana Mezarlıklarında, Mezar
7
Türklerin ölüleri için mezar açma ve üzerlerine taú
dikme adeti, yazının bulunmasından önceki devirlere kadar
uzanan eski bir gelenektir. Anadolu’ya geçip, bu toprakları
yurt edindikten sonra Türkler, 1000 yılından itibaren ölüleri
için mezarlıklar yapmıúlardır. Örne÷in Ahlat civarında
Selçuklulara, Erzurum çevresinde Saltuklulara, Ak ve
Karakoyunlara,
Konya
ve
Akúehir
civarında
yine
Selçuklulara ait mezarlıklar ve mezar taúları mevcuttur.
Ayrıca Anadolu’ya Türk damgasını vuran koç heykel
biçimindeki mezar taúları da bu gelene÷in birer simgesi
durumundadır.2
Türkler Anadolu’ya Orta Asya’daki yaúayıúlarını,
kültürlerini, ölü gömme adetlerini, mezar ve mezar yapıları
da taúımıúlardır. Eski Türklerde var olan Göktanrı ve
ölümden sonra hayatın devam edece÷i (ahiret) inancı,
“kurgan” denilen mezarları do÷urmuútur. “Kurgan” kelime
anlamı olarak; bir yeraltı mezar odasını yer üstünde belirten
oda demektir.3 Kurganlar dikdörtgen, oval ve kare úeklindeki
Taúlarında Yaúayan Uygarlık”, Kizzuwatnalı (Adana) Kraliçe
Puduhepa Anısına Denemeler, Adana, 2001, s.73
2
Ülker, N., “Ege Bölgesi Osmanlı Devri Mezar Taúları”, Osmanlı
Kültür ve Sanat, C:9, Ankara, 1999, s.230
3
Hasol, D., Ansiklopedik Mimarlık Sözlü÷ü, østanbul,1998,
8
mezar
odalarıdır.
4
Mezar
odalarının
duvarları
ahúap
kütüklerle birbirine çivisiz olarak ba÷lanır. Ölü bu odanın
içine, baúı do÷uya gelecek úekilde, eúyalarıyla birlikte
yerleútirilip üzeri kapatılır. Bu eúyalar; at koúum takımları,
silahlar, kadın mezarlarında küpe, kemer tokaları, basit saç
halkaları bilezikler, günlük hayatın araç ve gereçleridir. Daha
sonra bu mezarın üzerine toprak yı÷ılarak küçük bir tepecik
haline getirilirdi.
Türklerin øslâmiyet öncesi inanç sistemleri içindeki
mezar kültüyle ilgili ilk bilgilere Çin kaynaklarında
rastlanmaktadır. Bu bilgiler M.Ö. 3. yüzyıla aittir.5 Hunlar bir
tabut içine koydukları ölülerini asil biriyse kurgan denilen
anıt mezarlara, de÷ilse baúucuna balbal denilen bir taú
parçası dikilmiú basit mezarlara gömerlerdi. Ölülerin
gömülmesi ise belli zamanlarda ilkbahar ve sonbahar
mevsimlerinde olurdu.6 Türkler bu kurganlar üzerine
“balbal”lar (taú heykeller) dikerlerdi. Balbalları savaúta ölen
S.282
4
Csanat, B., “VI.-VIII. Yüzyıllarda øç Asya’da Türk Tipi
Arkeoloji Anıtları”, Türk Kültürü Araútırmaları (Dr.Emel Esin’e
Arma÷an), Ankara, 1986,s.13-16
5
Eberhard, W., “Eski Çin Kültürü ve Türkler” (çeviren:ølhan Berk),
A.Ü.D.T.C.Fak.Dergisi,s:4/1,1993, s.19-29
6
Diyarbekirli,N., Hun Sanatı, østanbul, 1972,s.636-64
9
askerlerin mezarlarına dikerlerdi. Bu balbalların üzerinde
ölüyü beslemek için bir taú vardır ve bu taú, canına kıydı÷ı
adamı ebediyyet âleminde beslemek içindi.7
Orta
Asya
Türk
ønanıúlarında
ruh
bedenden
ayrıldıktan sonra baúka bir aleme gider, bu alemde yeni bir
hayat baúlar. Bu inanıútan dolayı mezarlara di÷er dünyada
ihtiyaç duyabilece÷i úeyler konurdu. Ölenler genel olarak
topra÷a gömülürdü. Bazılarına bark denilen türbe yapılır,
yada a÷ır taúlar altına konulurdu. 8
2.2. Anadolu’da Mezar ve Mezar Taúı Gelene÷i
Anadolu’da mezar ve mezar taúı gelene÷inin kökeni
Orta Asya’ya dayanmaktadır. Kurganlar, balballar ve
mezarların üzerine türbe yapılması kısaca Orta Asya
kültürünün etkileri Anadolu’da de÷iúerek ve dönem dönem
geliúerek
uygulanmıútır.
Bu
uygulamalar
Anadolu’da
co÷rafya, kültürel çevre ve dönem özelliklerine göre
çeúitlenmiútir. Mezar anıtları ve taúlarının süsleme ve form
ùopolyo, E.Behnan, “Türk Mezar Taúları”, Önasya, s:57,
Ankara,1970,s.12–13
8
Uraz, M., Türk Mitolojisi, østanbul, 1992, s.225
7
10
karakteri, øslamiyetin ve di÷er komúu medeniyetlerinin
etkisinde kalmıútır.
Anadolu’nun Türkleúmesi ile Selçuklular, Beylikler
ve Osmanlılar devrinde mezar anıtları úekillenerek geliúip
yayılmıútır.
Selçuklular zamanında Orta Asya etkileri daha iyi
gözlemlenirken, bu etkiler Beylikler ve Osmanlı’da giderek
azalmıútır. Selçuklu dönemine ait figürlü mezar taúlarıyla
karúılaúılması bunun bir örne÷idir.
Anadolu mezarlıklarında tespit edilen en erken tarihli
Türk mezar taúları, 11. Yüzyılın son çeyre÷i
ile 12.yy’a
aittir.9øznik’in ilk fetih dönemine ait mezar taúı ile Erzurum
ve Van Gölü çevresindeki mezralıklarda rastlanılan bir grup
mezar taúı bu devre aittir.10 Büyük Selçuklular devrinde
önemli bir yer tutan mezar anıtlarının zengin örnekleriyle
karúılaúılmaktadır. Mimari kuruluú içinde yer almayan mezar
Baúkan, S., Türk Sanatı Üzerine Denemeler, østanbul, 1990, s.128
Baúkan, S., “Baúlangıcından 14. Yüzyıl Sonuna Kadar Anadolu
Mezartaúları ve Karamano÷lu Devri Konya Mezartaúları Üzerine Bir
ønceleme”, Türk Dünyası Araútırmaları, S:67, A÷ustos 1990, s. 204
9
10
11
taúları ve mezarlar yerleúim yerleri yakınında, cami, medrese,
türbe gibi dini yapılar çevresinde topluca bulunur.11
Anadolu Selçuklu ve Beylikler devrinde yapılan
mezar taúları; sandukalar ve úahideler olmak üzere iki ana tip
oluúturur. 12. Ve 15.yy’da en zengin örnekler Do÷u
Anadolu’dadır ve Orta ve Batı Anadolu’daki örneklerden
ayrılır. Do÷u Anadolu’da önemle ele alınması gereken koç ve
at úeklindeki mezar taúları ile Ahlat, mezar taúlarıdır.
Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler dönemine ait
önemli örnekler, Tokat, Konya, Akúehir, Erzurum, Malatya,
Kırúehir, Aksaray, Van, Ahlat, Kayseri, Sivas gibi úehirlerde
bulunmaktadır.
Hazire
ve
mezarlıklar,
tarihi
úehirlerin
topo÷rafyasında ve hatta Osmanlı Devleti’nin genel úehir
düzenindeki önemli yerlerdir. Türk Camii, evi, bahçesi,
halısı, iúlemesi, minyatürü ve hattı gibi Türk mezarları ve
bunlardaki taúları da kendilerine has di÷er çevrelerindeki
benzerlerinden de÷iúik bir ruh ve anlama sahiptir. Mimaride
mantıklı bir nispet anlayıúını büyük bir baúarıyla kullanan
11
Benli, Y., Akúehirde Bulunan Süslemeli Türk Mezar Taúları ( S.Ü.
Sosyal bilimler Enst., Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anbilim Dalı Yüksek
Lisans Tezi), Konya, s.3
12
eski Türkler, ebedi uykuların uyunaca÷ı yerlerde de tabiatın
koynunda, onunla iç içe olmayı tercih etmiúlerdir. Türk
mezarlı÷ı, da÷ınık kabirlerin serpiútirildi÷i tabii bir bahçe, ulu
a÷açların gölgeledi÷i bir korkuluktur. Bir zamanlar úehrin
içinde yer yer yeúillik kümeleri yaratan hazireler de, yalnız
hayat ile ölüm arasındaki mesafenin kısalı÷ını vurgulamakla
kalmıyor, aynı zamanda Türk úehircili÷inin önemli bir unsuru
olarak da, yerleúim yeri dokusunda büyük rol oynuyorlardı.12
Anadolu’daki Türk Mezarları’nın lahit, sanduka ve
úahideli mezarlar olarak úekillendi÷i görülmektedir. Lahit
úeklindeki mezarlar, dikdörtgen bir prizma biçiminde,
yekpare taú ve taú plakalardan çatılarak yapılmıúlardır.
Sandukalar, taú malzemenin yekpare veya kapaklı birer
gövde
úeklinde
iúlenmesiyle
ortaya
çıkar.
Fakat
Selçuklular’dan itibaren bazı örneklerin aynı biçimde, fakat
çini, alçı veya ahúap malzemeyle yapıldı÷ı da görülmektedir.
ùahideli mezarlar, baú ve ayakucuna veya sadece ayakucuna
dikilen bir úahide taúı ile tanımlanabilir. Bütün úahideler,
Eyice, S., “Mezarlıklar ve Hazireler”, øslam Dünyasında Mezarlıklar
ve Defin Gelenekleri, Ankara, 1996, s. 131.
12
13
mezarı meydana getiren toprak yı÷ını, lahit veya sanduka
biçimindeki mezarlarda kullanılabilmektedir.13
Toprak zemin üzerine yerleútirilen dikdörtgen taúın,
baú ve ayak kısımlarına dikilen taúlar mezarın boyutlarını
belirler. Baú taúında ölenin kimli÷i ile ilgili bilgiler ve ölüm
tarihi bulunur. Ayak taúında ço÷unlukla yazı olmamakla
birlikte hem baú hem ayak taúında yazı bulunan örnekler de
vardır. Osmanlı mezarlarının genel formu, mezarın baú ve
ayakucuna birer taú bulunmasıdır. Dikilen taúlar ço÷unlukla
dikdörtgen ve kısmen de üstüvani úeklini taúır.14
Osmanlı
toplumunda,
Sultan
II.
Mahmud’un
1829’daki kıyafet düzenlemesine kadar giysiler ve baúlıklar
kiúinin sosyal konumunu kesin ölçülerle belirlemekte ve her
grup kendi giysisini giymek durumundaydı. Yaúanılan
hayattaki bu çeúitlili÷in mezar taúlarına da aksetti÷i görülür.
Baúlıklar kadın ve erkek mezar taúları olarak sınıflansa da,
ayrıma imkan verecek çeúitlili÷e erkek mezar taúlarında
rastlanır. Kesinli÷i bilinmemekle birlikte kadın mezar
taúlarında baú taúının süslü ve gerçekten bir insanın baúına
13
Tuncel, G., a.g.e., s.5-7.
Ertu÷, N., “Osmanlı Mezar Taúları”, Osmanlı Kültür ve Sanat, C:9,
Ankara, 1999,s.224.
14
14
takılmıú örtü görüntüsünü veren formları vardır ki, formları
baúörtüsünün ifadesi úeklinde algılanması do÷ru olsa gerektir.
Erkek mezar taúlarının birço÷u, mesleklerin ve mensubu
bulunulan grubun simgelerini taúıyan baúlıklara sahiptir.15
Mezar taúlarının en üst kısmında Osmanlı bürokratik
belgelerinde oldu÷u gibi, Allah’ın ismini anarak baúlamak
adetine göre, Hüve (O, Allah), Hüve’l-Baki (O ebedidir),
Hüve’l-hayyu’l-baki
(O
ebedidir,
diridir)
ibareleri
kullanılmaktadır.
Kitabenin ikinci kısmını ölenin kimli÷i oluúturur.
Kimli÷in
ço÷unlukla
veriliúinde
anne,
erkekler
baba,
eú
melekleriyle,
gibi
yakın
kadınlarsa
akrabalarıyla
nitelenirler. Bazı mezar taúlarında ise do÷rudan mesleki bilgi
yoktur. Mezar taúlarının bazılarında ölenin isminden önce
kiminde kliúeleúmiú kiminde de mahsus kafiyeli cümleler
bulunmaktadır.
Kitabenin üçüncü kısmında ölen kimse için dua
edilmesi iste÷i bulunur. Kitabelerin ço÷u ruhu için el-Fatiha
úeklinde biter. Kitabelerin bir kısmında bizzat ölenin
a÷zından ziyaretçilerden dua istenirken, di÷er kısmında ölen
için baúka úahısça dua istenilen üslup kullanılmaktadır.
15
Ertu÷, N., a.g.m., s.224.
15
Kitabelerde son kısımda tarih yer alır. Tarihler, yalnız
hicri yıl ay-hicri yıl, gün-ay-hicri yıl olarak verilebilir. Ancak
ço÷unlukla gün-ay-hicri yıl bulunur. Ay isimlerini kısaltma
úeklinde yazmak bir adettir. Özellikle 19. yüzyılın ikinci
yarısından sonraki mezar taúlarında haftanın hangi günü
ölündü÷ü, hatta bazılarında saati bile bulunur. Yine hicri
tarihle rumi tarih birlikte verildi÷i tevellüd (do÷um tarihi) ve
ittihalin (ölümün) belirtildi÷i taúlar da vardır. Kimi taúlarda
tarih düúerken Ebced hesabı da kullanılmaktadır. Ebced
hesabında Arap harflerinin rakam de÷erlerinden yaralanılır.16
Osmanlı gelene÷inde mezar, ço÷u kez úahide ile
sınırlı kalmamıú, úebeke, pehle, lahit gibi baúka ö÷elerin de
devreye girmesiyle karıúık bir yapı ortaya koymuútur. ùahide,
bu yapıyı oluúturan ö÷elerden yalnızca bir tanesidir. Mezar
anıtının düúey bölümünü oluúturan úahide, mezarın ilk
bakıúta en göze çarpan ö÷esi oldu÷undan zamanla onunla
özdeúleúmiútir.17
Osmanlı
úahidelere
döneminde
bırakırken,
sandukalar
süslemenin
16
ana
yerini
sarıklı
karakteri
de
Ertu÷, N., a.g.m., s.225.
Tibet, A.-Iúın, E.-Yelkenci, D., “Yenikapı Mevlevihanesi Haziresi”,
øslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri I, Ankara, 1996,
s.242-248.
17
16
de÷iúmiútir. Mezar taúlarındaki Selçuklu yazı stili de÷iúmiú,
figür iyice ortadan kalkmaya baúlamıútır. XVI. yy. Osmanlı
Döneminde Klasik ça÷ını yaúayan Türk sanatı, Lale
devrinden sonra bir arayıú içine girmiútir.
Osmanlı
döneminin
batılılaúma
dönemi
olarak
adlandırılan dönemde de barok, rokoko, Ampir gibi süsleme
üslupları mezar taúlarında da etkisini göstermektedir.18
Anadolu’da øslamiyet’in de etkisiyle ölü, do÷u-batı
yönünde
yüzü
kıbleye
gelecek
úekilde
defnedilmeye
baúlanmıútır. øslamiyet’in mezarın üzerine herhangi bir
mabedin yapımını yasaklamıú olması türbelerin yapımını
engellememiú, Orta Asya mezar kültürü devam etmiútir.
Hatta 14.yy.da ilk Osmanlı fetihlerinden Gazi
Süleyman Paúa, Gelibolu civarında Bolayır’daki türbesine
uúa÷ı ve atı ile gömülmüútür.19 Kısaca Türkler Anadolu’da
eski mezar taúı geleneklerini sürdürürken bir yandan da tarihi,
co÷rafi ve yerel etkenlere ba÷lı olarak mahalli tipler olarak
ayrılan farklı özelliklerde mezar taúları ortaya koymuúlardır.
18
Daú, E., “Çeúme Mezarlı÷ındaki Mimari Tasvirli Mezar Taúları”, Sanat
Tarihi Dergisi, S:VIII, øzmir, 1996, s. 21.
19
Baúkan, S., Karamano÷ullları Dönemi Konya Mezartaúları, Ankara,
1996, s. 1.
17
3. ADANA’NIN TARøHÇESø ve MEZARLIKLAR
Akdeniz Bölgesi’nin do÷usunda yer alan Adana’nın
adı söylenceye göre Uranos’un o÷lu Adonis’ten gelmektedir.
Hitit belgelerinde de bu yöreden “Adaniya Ülkesi” olarak söz
edilmektedir. Adana yöresinin Antik Ça÷’daki adı olan
Kilikia da, tarihçi Herodotos’a (M.Ö. 5. Yy) göre Fenike
Kralı Agenor’un o÷lu Kilik’ten kaynaklanmaktadır.20
Adana ølinin tarihi ilk kez Hitit Devleti’nin arúivi ile
aydınlanmaktadır. Hitit Devleti’nin Baúkenti Hattuúa’da
(Bo÷azköy) çıkan tabletlerden anlaúılaca÷ına göre, Hititler
Çukurova’nın bütününe (Kızzıvatna) Krallı÷ı ve çevresine
Uru Adania (Adania Memleketi) demekteydiler. Hitit
tarihinde bu krallıktan M.Ö. 1650 yılında Hitit ve Kizuvatna
Kralı arasında imzalanan bir anlaúma dolayısıyla söz
edilmektedir. Kizzuvatna Krallı÷ı ile ilk önceleri anlaúan
Hititler, M.Ö. 1190 yılında Hitit Devleti’nin çökmesiyle
Hititlerin bir kolu olan Kue adıyla anılan Çukurova
Krallı÷ına ba÷lanmıútır. Kueli’lerin en önemli krallarından
biri
Asistavanda’dır.
Karatepe
yöresinde
gördü÷ümüz
Asistavanda úehri kalıntıları bu devirden kalmadır. Kue
20
Kuruyazıcı, H., “Adana Maddesi”, Eczacıbaúı Sanat Ansiklopedisi,
C:1, østanbul, 1997, s.18.
18
Krallı÷ı’ndan
sonra
Çukurova,
Asurluların
yönetimine
girmiútir. M.Ö. 612 de Asur Krallı÷ı’nın yıkılmasıyla
Çukurovalılar
ba÷ımsız
tekrar
Kilikya
egemenliklerine
Krallı÷ını
kavuúmuúlar
kurmuúlardır.
ve
Zamanla
Mezopotamya’ya kadar geniúleyen bu devlet, ba÷ımsızlı÷ını
korumuúsa da Kral I. Darius (Dara)’ün üstün gücü karúısında
M.Ö. 6. yy’da øranlılar’ın egemenli÷i altına girmiútir.21
M.Ö. 7. yy’ın sonlarında, do÷udan yayılmaya
baúlayan Persler, Kilikya’yı kendilerine ba÷lı bir satraplık
haline getirmiúler ve bu yönetim Makedonya Kralı Büyük
øskender’in (h.d. M.Ö. 336-323) Persler’i bugünkü Dörtyol
yakınındaki øssos’ta yenmesine (M.Ö. 333) de÷in sürmüútür.
øskender’in
ölümünden
sonra,
onun
imparatorlu÷unun
parçalanmasıyla kurulan krallıklardan Selevkoslar Kilikya’yı
kendilerine ba÷lamıú. M.Ö. 2.yy’dan baúlayarak yöreye el
atan
Romalılar
sonunda
M.Ö.
12’de
burayı
kendi
imparatorluklarına katmıúlardır. M.S. 395’te Roma’nın ikiye
ayrılmasıyla, Kilikya da Do÷u Roma’nın (Bizans’ın) elinde
kalmıútır. 7. yy’ın ilk yarısında Araplar buralara kadar
uzanmıúlar, bölge Bizans’tan önce Emevi, sonra da Abbasi
egemenli÷ine geçmiútir. 10. yy’ın ortalarında Bizanslılar
21
Anonim, 1973 Adana øl Yıllı÷ı, Adana, 1973, s.21
19
Kilikya’yı geri aldılarsa da, bu kez 11. yy’da Anadolu’ya
gelip yayılmaya baúlayan Türkler bu yöreyi kendilerine
ba÷lamıúlardır. 11. yy sonunda Haçlı seferleriyle Anadolu
Selçuklu egemenli÷i sona ermiú: o günlerde Anadolu’da
Bizans’ın da güçsüz bulunmasından yararlanan Ermeniler,
Kilikia’ya uzanmıúlar, ancak 14. yy’ın ilk yarısından
baúlayarak Kilikia’ya akınlar yapan Memluklular onları
yenerek önce vergiye ba÷lamıú, 1353’te de Türkmen
aúiretlerinden
Ramazano÷ulları’nı
bütün
Çukurova’nın
yönetimiyle görevlendirmiúlerdir. Türkmen aúiretleri, daha
Türklerin Anadolu’ya yayılmaya baúladıkları 11. yy’da
buralara gelip yerleúmiú ve yörenin Türkleúmesinde önemli
rol oynamıúlardır. 1515’te Ramazano÷ulları kendi istekleriyle
Osmanlı Devleti’ne katılınca, Yavuz Sultan Selim de (h.d.
1512-1520) onları bölge yönetiminin baúında bırakmıútır. 16.
yy’dan baúlayarak Halep’e ba÷lı bir sancak olarak yönetilen
Adana, 1867’de ayrı bir vilayet yapılmıútır. I. Dünya
Savaúı’ndan sonra 18 Aralık 1918’de Adana’yı iúgal eden
Fransızlar, 20 Ekim 1921’de yapılan Ankara Antlaúması’yla
çekilmiúler ve 5 Ocak Adana’nın kurtuluú günü ilan
edilmiútir.22
22
Kuruyazıcı, H., a.g.m., s.18
20
Çalıúmamıza konu olan mezar taúları örnek açısından
daha çok müzeden alınmıútır. Bu durumu zorunlu kılan
sebep, Adana’nın imarlaúmaya baúladı÷ı 1970’li yıllardan
sonra
asri
mezarlık
alanının
eski
mezar
taúlarından
temizlenmesidir. Müzeye getirilen 250-300 civarı mezar taúı
ve parçalarının eski mezarlıktan yani asri mezarlı÷ın kuzey
ve kuzeybatısından elde edildi÷i belirtiliyor. Asri mezarlı÷ın
yanı sıra Buruk, Akkapı, Kabasakal, Mıdık Hadırlı mevkiinde
bulunan mezarlıklarda da ayrıntılı bir çalıúma yapılmıútır.
Fakat hiçbir bulgu elde edilememiútir. Bunun da nedeni,
mezarlıkların
1960
yıllardan
sonra
kurulmaya
baúlamasındandır.
Eski mezarlık alanından toplanan birçok mezar taúı, il
merkezinde Kuruköprü mevkiindeki 1845 yılında yapılmıú ve
terkedilmiú kilise binasına 1924 yılından sonra taúınmıútır.
1972 yılında eserlerin yeni müze binasına taúınmasının
ardından kilise restore edilmiú, 1983 yılında ise Etnografya
Müzesi’ne dönüútürülmüútür. Müzenin bahçesinde kûfi, sülüs
ve nesih hatla yazılmıú kitabe ve mezar taúları teúhir
edilmektedir. Ayrıca sade, sikkeli, kavuklu, fesli ve barok
baúlıklı, Osmanlı kadın ve erkek mezar taúları yer almaktadır.
Bunlar arasında yörenin ileri gelenlerinden Adana Valisi
21
Süleyman Paúazade Ahmet Paúa, Karaisalı Kaymakamı
Hasan Fevzi Bey, Adana Askeri Alaybeyi Miratizade øbrahim
Bey, Adana Defterdarı Sofyalı Mustafa Bey, Orman
Baúmüfettiúi Akif Efendi’nin mezar taúları da bulunmaktadır.
22
4.KATALOG
Katalog no:1
Adı: Hasan Fevzi Beyin Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 2781
Ölçüleri:
Baú taúı: 40x147x18 cm
Resim no:1
Çizim no: 1
Tanım: Müzedeki di÷er pek çok mezar taúı gibi beton
kaide üzerine dikilmiú olan mezar taúı gök mermerden
yapılmıútır. Gövde ve baúlık kısmından oluúan taúın sol yan
kısmı kırıktır. Gövde kısmının yanları dalgalı bir forma
sahiptir.
Gövdeyi
çevreleyen
bordür
kıvrım
dal
ve
yapraklardan oluúmaktadır. Bu bordürün alt kısmı merkezde
fiyonk motifi iúlenmiútir. Taúın baúlı÷ı fes úeklinde
yapılmıútır. Kitabenin her bir satırı kabartma yüzey üzerine
kazıma tekni÷inde yapılmıútır.
Kitabesinden ve baúlık formundan anlaúılaca÷ı üzere
önemli devlet erkânından olan Hasan Fevzi Bey’e ait mezar
23
taúı H.1272 M.1855 yılına tarihlendirilmektedir. Günümüzde
ayak taúı mevcut de÷ildir.
Kitabe metni:
1. Huve’l-bâki
2. Rikabı úahane kapıcı baúlarından
3. olub Karaisalu kâim makamı
4. iken, irtihal-i dar-ı bekâ iden
5. Merhum ve ma÷fur Hasan
6. Fevzi Bey’in ve Kaffe-i ehl-i
7. imanın ervahı úerifleri
8. içün rıza-en lillahi teala fatiha
9. sene 1272 fi gurre Re
Katalog no:2
Adı: Erzade Ömer Efendinin Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 2783
Ölçüleri:
Baú taúı: 32,5x150x12,5 cm
24
Resim no: 2
Çizim no: 2
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde yer alan mezar
taúı kaide üzerinde bulunmaktadır. ùahide, gövde ve baúlık
kısmından oluúmaktadır. Dikdörtgen gövde üzerinde 19
satırlık kitabe metni bulunmaktadır. Nesih yazı ile yazılmıú
kitabe kabartma olarak iúlenmiútir. Kitabe metninin ilk satırı
boyun bölümünde yer almaktadır. Taúın baúlık kısmı sarıklı
fes úeklindedir. Çapraz sarıklı fes bir boyun kısmıyla ayrılır.
Gövdenin
sol
üst
köúesinde
çatlaklar
ve
tahribatlar
görülmektedir.
Erzade Ömer Efendiye ait taú H.1305 M.1887 yılına
tarihlendirilmektedir. Ayak taúı mevcut de÷ildir. Baúlık
formu açısından nadir örneklerden birisi olması açısından da
önemlidir.
Kitabe metni:
1. huve’l baki
2. efsus, er-zade Ömer Efendiye diri÷ efsus
3. kanına do÷radılar etme÷i ehli Tarsus
4. mert-i fazıl, fazilet içre Felaatun-ı zaman
5. ilm u irfan u fersatte idi Calinus
6. emîn u nasih u ırz ehli istikamette
25
7. salah hali müslüm idi sâhib-i nâmus
8. fitne-i çerh-i bî-vefa vü pür-cefa, hayfâ
9. bezm-i ikbâlini devr eyledi dehr_i makûs
10. nispet-i töhmet-i ihrâk, nâ seza nâ-hak
11. yere úahadet-i zûr itdiler nice menhus
12. yakar iken gözüm ile dedi gördüm úahsen
13. iftira etti bir alay karımsak deyyus
14. gussa vü kerbi u kuduretle indirub terle
15. kılıfın içre hakaretle olunca mahbus
16. nagehan cür’a nab-ı úahadet içti hayf
17. bülbül uçdı kafesinden söndü úem-i fanus
18. fatiha eyle oku tarih-i mücemin zair
19. halit-i huld u adn olsa becâ hür-i me,nus
Katalog no:3
Adı: Hacı Ali Bey’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no:2879
Ölçüleri:
Baú Taúı: 30.5x180x2,5
26
Resim no: 3
Çizim no: 3
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde bulunan mezar
taúı beton kaide üzerinde bulunmaktadır. Mezar taúı kaide,
gövde ve baúlık bölümlerinden meydana gelmektedir. Beyaz
mermerden yapılmıú taúın 16 cm’lik kaidesinden gövdeye
kademeli bir geçiú görülür. Gövde yüzeyinde 12 satırlık bir
kitabe metni yer almaktadır. Kitabenin sol yan kısmı
aúınmıútır. Yüzeyden kabartma olarak sülüs yazı ile yazılmıú
olan kitabenin ilk satırı boyun kısmında yer alır. Çubuk
baúlıklı, taúkın sarıklı kavuk formundaki bir baúlı÷a sahiptir.
Önemli devlet erkânından olan Hacı Ali Bey’in ayak
taúı mevcut de÷ildir. Mezar taúı, son satırında bulunan
H.1220 M. 1785 tarihini vermesinin yanı sıra ebced hesabıyla
da belirtilmiútir.
Kitabe metni:
1. huve’l baki
2. ah u efsus ki bu çerh-i sitemkâr yine
3. tı÷-ı hırman ile kıldı dil-i ahbab-ı dü-nim
4. merdüm-i çeúm-i cihan bahil Hasan Paúa kim
5. ayn-ı ayan-ı kirâm idi o dânâ-yı kerim
6. himmet-i ber-ter iken tâ felek-i atlastır
27
7. hayf kim oldı úan-ı hâkden çü genc-i azîm
8. mülk-i bâkiye göçüb gitdi velî kaldı hemân
9. bâki dillerde ve endûhî gönüllerde mukîm
10. fevtine yazdı pes es-fatiha, tarih munib
11. itdi el-hac Ali Bey’in sefer-i mülk-i naîm
12. sene 1200
Katalog no: 4
Adı: Celal Paúa’nın Kethüdası Koca A÷a’nın Mezar
Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 2881
Ölçüleri:
Baú taúı: 45x110x25 cm
Resim no: 4
Çizim no: 4
Tanım: Müze bahçesinde duvara dayandırılmıú halde
sergilenen mezar taúı damarlı beyaz mermerden yapılmıútır.
Dikdörtgen formlu bir gövde üzerinde boyun ile çubuk
baúlıklı, kısa sarıklı kavuk baúlık bulunmaktadır. Gövde
28
yüzeyinde görülen 10 satırlık kitabe sülüs yazıyla kabartma
olarak zemine iúlenmiútir. Satır araları, ince bordürlerle
bölünmüútür. En alttaki bordür biraz daha kalındır ve bunun
içine tarih ibaresi konmuútur.
Taúın kaide kısmı kırılmıú
olmalıdır.
Gövde üzerinde silindirik boyun kısmı ve bununda
üzerinde sarıklı kavuk bulunur. Kavu÷un üst kısmı dilimlidir.
Kazıma tekni÷inde bir yaprak motifi iúlenmiútir. Düzenli
yatay kartuúlar içerisine alınan kitabe metni, yüzeyden
kabartma olarak iúlenmiútir. Kitabenin baúlangıç ve son satırı,
taúın geniú yan yüzlerine yerleútirilmiútir.
H.1239
yılına tarihlendirilmektedir. Ayrıca 1239
tarihini 10. satırda ebced hesabıyla da vermiútir. 1239 hicri
tarihi sa÷ yan yüzde de belirtilmiútir. Huve’l Bâkî ibaresi sol
yan yüzde geçmektedir.
Günümüzde ayak taúı mevcut olmayan mezar taúı
form açısından farklılık arz eder. Baúlık formu ele alınıú
açısından oldukça özenlidir. Her detay iúlenmiútir.
Kitabe Metni:
Ön Yüz:
1. Asaf-ı Zîúân Celâl Pâúâ-yı âlî himmetin
2. Kethuda-yı erkemi ol pîr-i re’fet dest-gâh
29
3. Kıldı cum’a gecesi ukbâya azm u irtihâl
4. Hak Teâlâ kabrini pür-nûr ide mâned-i mâh
5. Abid u zâhid kerîmü’l-hulk u sâfi-dil idi
6. Rahmetin deryâsına anı garîk it yâ ilâh
7. Görme úâyetse ikâb u adline Zü’l-Celâl
8. Lihye-i beyzâsına kıl ayn-ı afvinle nigâh
9. Fevtinin mu’cemle Rüúdî söyledi târîhini
10. Koca A÷a eyledi sadr-ı cinânı cilve-gâh
11. 1239
Sol Yan Yüz:
1.
Huve’l Bâkî
Sa÷ Yan Yüz:
1.
el fâtihâ
2.
sene 1239
3.
fi 29 N
Katalog no: 5
Adı: Kalcızade Mir Osman’ın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 2770
30
Ölçüleri:
Baú taúı: 26,5x125x9 cm
Resim no: 5
Çizim no: 5
Tanım: Müze bahçesinde di÷er birçok taú gibi beton
kaide üzerinde bulunan mezar taúı, beyaz damarlı mermerden
yapılmıútır. Yekpare taú kaide, gövde ve baúlık kısımlarından
oluúmaktadır. Gövdeye, biraz geniú olan kaide kısmından
geçilir. Gövde, boyun kısmına kadar düz devam eder. Boyun
kısmından fes baúlıklı kısma geçilir. Düzenli yatay kartuúlara
ayrılan gövdenin ilk satırı oval olarak ele alınmıútır. On bir
satırlık kitabe metni dikdörtgen kartuúlar içerisine alınmıútır.
Zeminden kabartma olarak iúlenen kitabe sülüs olarak
yazılmıútır. Kitabe metninin ilk satırı, baúlık kısmını hemen
altında yer alır.
Kitabenin
7.
satırında
geçen
“Hurúid-abad”
ifadesinden, Kalcı-zade Mir Osman’ın Trabzonlu oldu÷u
anlaúılmaktadır.23Kalcı-zade Mir Osman’ın ölüm tarihi,
kitabe metnini son satırında geçen ebced ve sayısal ifadelerle
Yüksel, M., Çukurova’da Türk øslam Eserleri ve Kitabeler, Adana
Türk Oca÷ı ùubesi Yayınları Seri No:1, Adana, s.104
23
31
belirtilmektedir.1261
Hicri
tarihi,
1845
Miladi
tarihi
vermektedir.
Kitabe Metni:
1. Huve’l Baki
2. Bir garib mihman iken mah-ı sıyamda dil-hazin
3. Da’vet-i iftara geldi saki-yi huld-i berin
4. Leyle-i cum’a idi kıldı icabet da’vete
5. Kurb-i Hak’da galiba tutmıú mekan-ı meskenin
6. Salik-i rah-ı hakikat sahib-i lutf-ı kerem
7. Hanedan-ı eúref-i Hurúid-abad-ı úirin
8. Paye-i kadrin görüb çün….amire
9. Sordılar kimdir aceb bu mehlika-yı meh-cebin
10. Cevher-i tarih Rif’at, binde bir nadir düúer
11. Kalcı-zade Mir Osman gitdi dünyadan hemin
12. Sene 1261
Katalog no: 6
Adı: Adana Mütesellimi Abdullah Paúa Zade Ahmed
Bey’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
32
Envanter no: (763-)-(2779(933-))
Ölçüleri:
Baú taúı: 38x173x12.5 cm
Ayak Taúı: 31x152x10 cm
Resim no: 6, 7
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar
taúları birbirine yakın mesafede sergilenmektedir. Gök
mermerden yapılmıúlardır. Yekpare haldeki mezar taúlarının
oturdu÷u kaide mevcut de÷ildir. Taúlar, kaide gövde ve baúlık
kısımlarından oluúmaktadır. Baú taúı, dar ve uzun bir kaideye
sahiptir. Bu kaideden kademeli bir profille gövde kısmına
geçilir. Gövde, kartuúlarla bölünmüú ve bu kartuúlar içerisine
sülüs kitabe yüzeyden kabartma olarak yerleútirilmiútir. ølk
satırda geçen ibarenin çevresinde, iri yaprak ve köúelere
yerleútirilmiú
gül
motifleri
yüksek
kabartma
olarak
verilmiútir. Gövdeden boyun kısmına, oradan da çubuk
baúlıklı taúkın sarıklı kavuk úeklindeki baúlı÷a geçilir.24 Ayak
taúı farklı bir forma sahiptir. Kaide kısmı izlenmemektedir.
24
Çal, Halit, “østanbul Eyüp’teki Erkek Mezartaúlarında Baúlıklar”,
Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu III, østanbul
2002, s. 210
33
En alt kısımdan baúlık kısmına kadar gövde yüzeyi tezyin
edilmiútir. Hayat suyunun bulundu÷u vazodan yukarıya do÷ru
uzanan hurma a÷acı iri dal, yaprak ve meyveleriyle bir
kompozisyon oluúturmuútur. Baúlık kısmı basık dairesel bir
formun üzerinde bulunan tepelikli bir durum sergiler. Burada
kazıma tekni÷iyle gözler oluúturulmuútur.
Kitabenin sonunda Abdullah Paúa-zade Ahmed
Bey’in 6 ùeval 1226 H.(24 Temmuz 1822 M.) de öldü÷ü
ifade edilmektedir.
Kitabe Metni:
1.Huve’l Hayyu’l Baki
2.Hoy meded bulunmadı emrazının bir çaresi
3. Genc yaúında tekmil imiú me÷er kim va’desi
4. Nice Ruhani vü cismanile tedbir itdiler
5. Gelse Lokman neylesün dolmuú ecel
peymanesi
6. Dehr-i dunın kimseye yokdur vefası bir nefes
7. øster olsun mülk-i ikli-i úahın bir danesi
8. Dergah-ı ali kapucı-baúlarından Adana
9. Mütesellimi Abdullah Paúa-zade merhum
10. ve ma÷fur ila rahmeti Rabbihi’l-Gafur
11. Ahmed Bey’in ruhiçün bi-hürmeti’l-fatiha
34
12. Sene 1226 fi 6 ù
Katalog no: 7
Adı: Süleyman Paúa-zade Ahmed Paúa’nın Mezar
Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (4080)(35)
Ölçüleri:
Baú taúı: 55x192x13 cm
Ayak Taúı: 55x190x13 cm
Kaide: ?x158x60 cm
Resim no: 8, 9, 10
Çizim no: 6
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar
taúları birbirine yakın mesafede sergilenmektedir. Beyaz
mermerden yapılmıúlardır. Kırılmıú olan baú taúı, üç parça
halinde sergilenmektedir ve baúlık kısmı mevcut de÷ildir.
Dikdörtgen úeklindeki kaide kısmından gövdeye ve baúlık
kısmına geçilir. Kaide ve gövdeye geçiúte süslemeler
yo÷unlaúmıútır. Yüksek kabartma tekni÷inde plastik birer etki
35
uyandırırlar. Dikdörtgen çerçeve içerisine alınan çelenk
kabartmasının ortasında, çark úeklinde uçları dıúa do÷ru
bükülmüú bir kompozisyon dikkati çeker. Üst kısımda çiçek
bordürüyle ayrılan kaidenin gövdeyle birleúti÷i bölümde iri
dal ve yaprak motifleri devam eder. Kaide yan kısımlarında
çiçek bordürleri bulunmaktadır ve süslemeler natüralist
tarzda ele alınmıútır.Gövde kenar formu dalgalı bir durum arz
eder. Gövde eldeki parçalara bakılarak 7 satır gibi görünse de
arada
bulunan
2
satırlık
eksikle
9
satırlık
olması
gerekmektedir. Murat Yüksel tarafından okunan kitabenin
tam metni bulunmaktadır.25
Ayak taúı baú taúına oranla daha sa÷lam kalabilmiútir.
Yalnızca baúlık kısmı kırılmıú olan taúın parçaları mevcuttur.
Kaide ve gövdeye geçiúte aynı kompozisyon izlenmektedir.
Bu kısımda gövde yüzeyinde ele alınan kompozisyon ve
baúlık farklıdır. Gövde alt kısımdan baúlamak suretiyle
yukarıya do÷ru kıvrım yapan ve tüm yüzeyi dolduran dal
çiçek ve yaprak motifleriyle yüksek kabartma olarak
bezenmiútir. En alt kısımda kurdele ile birleútirilen süsleme,
gül demetlerinin plastik bir etki uyandırırcasına kullanıldı÷ı,
baúlık kısmı ile taçlandırılmıútır.
25
Yüksel, M., a.g.e., s. 93-94
36
Kaidenin yan panellerine bakıldı÷ında benzer süsleme
özellikleri dikkat çekmektedir.
Baú
úahidesinin
baúlık
formu
hakkında
izlere
bakılarak fes úeklinde olabilece÷i kanısındayız. Erkek mezar
taúları içerisinde oldukça yo÷un bir süsleme programına sahip
olması açısından tek örnektir.
Süleyman Paúa-zade Ahmed Paúa, Adana valisi iken
22 ùevval 1292 H.(21 Ekim 1875 M.) de ölmüútür.26
Kitabe Metni:
1.Huve’l-Baki
2.Babanlı sanca÷ı hanedanı
3. merhum Süleyman Paúa
4. zade Adana Vilayeti valili÷inde
5. veda-ı alem-i fani iden
6. el-Hac Ahmed Paúa Hazretlerinin
7. ruh-ı úerifine, rızaen lillahi
8. Teala el-fatiha
9. fi 22 ùevval, sene 1292
26
Yüksel, M., a.g.e., s. 94
37
Katalog no: 8
Adı: Adana Merkez Naibi Mustafa Adil Efendi’nin
Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (2772)
Ölçüleri:
Baú taúı: 35x132x10 cm
Resim no: 11
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar
taúı,
yekpare
olarak
yapılmıútır.
Sarımtırak
damarlı
mermerden yapılmıútır. Kaide, gövde ve baúlık kısımlarından
oluúur. Kaide küçük tutulmuútur. Gövdeye iç bükey bir
kıvrımla geçilmiútir. Gövde yukarıya do÷ru geniúleyen bir
formadadır. Bir önceki örnekte görülen çerçeveli ve bu
çerçeveyi çeviren kenar suyu burada da kullanılmıútır. Kitabe
metni 10 satıra ayrılmıútır. Sülüs karakterli kitabe metni
yüzeyden kabartma olarak yapılmıútır. Gövdeden boyun
kısmına, oradan da çapraz dilimli sarık kısmına geçilir.27
27
Çal, Halit, a.g.m., s.209
38
Kitabesinden
anlaúılaca÷ı
üzere
önemli
devlet
erkanından olan merhumun ölüm tarihi M. Aralık 1907’dir.
Kitabe Metni:
1. Huve’l-Hayyu’l-Baki
2. ùeyhu’l-islam-i esbak
3. Kara Halil Efendi zade
4. Adana vilayeti merkez naibi
5. mevali-i kiramdan merhum
6. ve ma÷furun leh Mustafa Adil
7. Efendi’nin ruhi çün fatiha
8. Sene 1325 Zilkade
9. Sene 1323 Teúrin-i sani
10. Yevm 30 Cuma
Katalog no: 9
Adı: Mennan Bey’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (-)
Ölçüleri:
Resim no: 12
39
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar
taúı, yekpare olarak beyaz mermerden yapılmıútır. Beton bir
kaideye oturtulmuútur. Gövde ve baúlık kısımlarından oluúur.
Kaide kısmı gözlenememektedir. Gövde yüzeyi baúlık
kısmından itibaren dikdörtgen yatay kartuúlara ayrılmıútır. On
satırlık nesih kitabe yüzeyden kabartma olarak gövde
yüzeyine iúlenmiútir. Boyundan geniú ve püskül tasvirli fes
baúlıklı kısma geçilir.
Kitabenin son satırında 1281 H. tarihi, 1864 M.
Tarihini vermektedir.
Kitabe Metni:
1. Huve’l-Baki
2. Kim ider rahat u emniyet aceb dünyada
3. Ne deva var maraz-ı mevte ne de emr u reha
4. Pençe-i úir-i ecel, insaf ider mi var iken
5. Dest-i saki-i felekde cam-ı zehr-i ma-siva
6. Elveda vü elfirak eyleyerek göçdi henüz
7. Semt-i ba÷-ı ademe iúte bu zat-ı vala
8. Aldı bir tarih-i mu’cem içre sahn-ı rahata
9. Murg-ı ruh-ı mir Mennan’ı çemen zar-ı beka
10. Sene 1281
40
Katalog no: 10
Adı: Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanterno:Ölçüleri:
Baú taúı(1): 38x146x17,5 cm
Ayak taúı:37x70x13,5 cm
Baú Taúı(2):39x148x20 cm
Ayak taúı:38,5x104x18,5 cm
Baú Taúı(3):37x154x18 cm
Ayak taúı: 35x108x16 cm
Kaide: 193x169x47 cm
Resim no:13
Çizim no: Tanım: Adana Asri Mezarlı÷ının do÷usunda bulunan
mezar taúları tek bir kaide üzerine oturmaktadır. Kaide sandık
úeklindedir ve sarımtırak kalker taúından yapılmıútır.
ùahideler yan yana gelecek úekilde dizilmiútir. Mezarların
üzerleri bombeli bir úekilde örtülmüútür. Aile mezarlı÷ı
oldu÷unu düúünmekteyiz.
1.
taú
;
baú
ve
ayak
taúı
karúılıklı
olarak
yerleútirilmiútir. Baú taúı, dikdörtgen formlu bir gövde ve fes
41
úeklinde bir baúlı÷a sahiptir. Fesin alt kısmı silmeli bir úerite
sahiptir. 4 satırlık kitabe metni gövdeye yerleútirilmiútir.
Ayak taúı daha küçük ebatlı ve dikdörtgen formdadır.
Baúlıksız olarak yapılmıútır. Yuvarlak kemerli bir alınlı÷a
sahiptir. Üzerinde süsleme unsuru görülmez.
2.
taú birinci taú gibi baú ve ayak taúı olarak
karúılıklı
yerleútirilmiútir. Baú taúı, baúlıksız olarak ele
alınmıú, dikdörtgen formlu gövde yuvarlak kemerli bir
alınlıkla sonlandırılmıútır. 9 satırlık kitabe metni sülüs
yazıyla kabartma olarak zemine iúlenmiútir.
Ayak taúı baúlıksız, üçgen alınlıklıdır.
3.
taú; ayak taúı ve baú taúı karúılıklı gelecek úekilde
yerleútirilmiútir. Baú taúı dikdörtgen gövde formuna ve alt
kısmı silmeli bir fese sahiptir. Gövde üzerinde 5 satırlık
kitabe metni bulunmaktadır. Ayak taúı ise dikdörtgen
baúlıksız bir gövdeye, yuvarlak kemerli bir taç kısmına
sahiptir.
Ölüm tarihleri farklıdır.
42
Katalog no: 11
Adı: Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanterno: Ölçüleri:
Baú taúı(1): 35x94x17 cm
Baú taúı (2) : 35x87x17 cm
Ayak taúı:35x94x17 cm
Kaide: 65x163x95 cm
Resim no: 14, 15
Çizim no: Tanım: Adana Asri Mezarlı÷ının kuzey yönünde,
di÷er mezar taúlarıyla beraber bulunmaktadır. Sarımtırak
kalker taúından yapılmıútır. Sandık úeklinde kaidesi, iki adet
baú taúı ve ayak taúı kısımlarından oluúmaktadır. Kaide
yüksek tutulmuú, alt ve üst kısımlarında profilli geçiúler
mevcuttur. Sandık yüzeylerindeki süslemelerden büyük bir
kısmı silinmiútir. Dar yüzlerde, profilli dairesel kabartmalar
izlenmektedir.
Kaide üzerine baú taúları bayan ve erkek olmak üzere
yerleútirilmiútir. Sırt sırta vermiú bir úekilde görülür. Erkek
baú taúı dikdörtgen bir gövde ve alt kısmı silmeli fes úeklinde
43
bir baúlı÷a sahiptir. Gövdeye, yatay kartuúlar içerisine
yerleútirilmiú, kabartma olarak iúlenen sülüs kitabe bugün
okunamaz haldedir. Bayan taúı dikdörtgen bir gövde ve
beúgen gövde üzerinde, yuvarlak kemerli bir baúlı÷a sahiptir.
Kitabe metni aynı özelliktedir ve tahrip olmuútur. Ayak taúı
ise dikdörtgen gövdeli, iç bükey bir sivri tepeli÷e sahiptir.
Dilimli
baúlıklı
ayak
taúının,
gövde
yüzeyleri
sade
tutulmuútur.
Mezar taúları insutu bulunmaları ve kaide üzerinde
bayan ve erkek mezar taúının beraber ele alınması açısından
dikkat çekmektedir. Bölgede benzer úekilde uygulamalar
mevcuttur.
Katalog no: 12
Adı: Mahmud A÷a’nın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no: Ölçüleri:
Baú taúı: 39x91x15 cm
Ayak taúı:34x84x15 cm
Kaide: 60x165x85 cm
44
Resim no:16
Çizim no: Tanım: Adana Asri Mezarlı÷ının kuzey yönünde,
di÷er mezar taúlarıyla beraber bulunmaktadır. Sarımtırak
kalker taúından yapılmıútır. Sandık úeklinde kaide, baú ve
ayak taúlarından oluúmaktadır. Baú ve ayak taúlarının
kaideleri, sandık kısmıyla berber ele alınmıútır. Bütünlük arz
eder. Dikdörtgen kaidenin yüzeylerinde, kazıma olarak
dairesel motifler yerleútirilmiútir. Baú taúının gövdesinde
kartuúlar içerisinde 6 satırlık kabartma sülüs kitabe bulunur.
Gövdenin üzerinde, geniú silme úeritli bir fes baúlık bulunur.
Ayak taúı baúlıksız, üçgen bir alınlı÷a sahiptir.
Mezar taúı, Adana’da sıkça karúılaútı÷ımız bir
düzenlemeye sahiptir. Mahmud A÷a’nın ölüm tarihi H.
1368’dir.
Kitabe Metni:
1.
Huve’l Baki
2.
haze merakatü merhum
3.
…… Mahmud
4.
a÷anın ruhiçün fatiha
5.
sene 1368
6.
116…
45
Katalog no: 13
Adı: Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no: Ölçüleri:
Baú taúı: 27x72x17 cm
Resim no:17, 18
Çizim no: Tanım:
Adana
Asri
Mezarlı÷ının
kuzeyinde
bulunmaktadır. Baú taúı dikdörtgen bir kaide üzerine
oturtulmuútur. Dar ve yüksekli÷i az olan kaidenin orta kısmı
boútur.
Baú
taúı,
dikdörtgen
bir
gövdeye
ve
üzeri
silmelendirilmiú sarıklı bir fes baúlı÷a sahiptir. Boyun kısmı
alçak ve gövdeyle neredeyse aynı geniúliktedir. Kartuúlara
ayrılan gövde yüzeyi üzerinde, altı satırlık sülüs kitabe metni,
kabartma olarak iúlenmiútir. Yazı karakterleri çok iyi
seçilememektedir. Ayak taúı baúlıksız olarak yapılmıú ve
yuvarlak bir kemerle taçlandırılmıútır.
Bölgede bulunan mezar taúlarından form ve baúlık
biçimi açısından ayrılmaktadır.
46
Katalog no: 14
Adı: Aile Kabristanlı÷ı
Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no: Ölçüleri:
Baú taúı:
Resim no:19, 20
Çizim no: Tanım: Aile kabristanlı÷ı úeklinde ele alınan mezarlık
alanında dört adet mezar görülmektedir. Asri mezarlık
alanının kuzeyinde yer alır. Baútaki ve sondaki mezar
taúlarının önünde de birer mezar taúı bulunur. Ebatlarından
anlaúıldı÷ı üzere, çocuk mezarlı÷ı diyebilece÷imiz bu alanın
çevresi kapalıdır. Dört adet sandıklı mezar taúı bulunur.
Sadece baú taúı olarak ele alınmıúlardır. Son mezar taúının
önündeki mezar taúında “Adana Pamukçuzade Mustafa
Efendi mahtumu Ziya Efendi Fatiha” ibaresi geçer. Yazı
karakteri yenidir. Di÷er mezar taúının üzeri sade bırakılmıútır.
Mezar taúlarının hepsi tek bir platform üzerinde
konumlanmıútır. Bu geniú platform üzerinde, ikiúer kademeli
kaideler ve en üstlerinde úahidelerin oturdu÷u sandık
kısımları yer alır. Baú taúları fes úeklinde ele alınmıútır.
47
Yalnız birinin baú taúı kırıktır. Sarımtırak kalker taúından
yapılmıúlardır. Kaide yüzeylerine, kabartma ve kazıma
tekniklerinde süslemeler yerleútirilmiútir. Bunlar, kartuú,
baklava dilimi, çarkıfelek ve ay-yıldız úeklindedirler.
Baútaki
ve
sondaki
mezar
taúlarının
önlerine
yerleútirilen mezar taúları düz cepheli, baúlıksız olarak
yapılmıúlardır. Her iki taú da üstü bombeli, sivri tepelikli
olarak sonlandırılmıútır.
Mezarlık alanında bu tür bir örnek olması açısından
tektir.
Üslup
açısından
cumhuriyetin
ilk
tarihlendirilebilirler.
Katalog no: 15
Adı: Mahmud Bey’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no: Ölçüleri:
Baú taúı 1: 30x73x12 cm
Baú Taúı 2: 34x64x9 cm
Ayak Taúı: 38x71x13 cm
Sandık: 160x90x93 cm
48
yıllarına
Resim no: 21, 22, 23, 24
Çizim no: Tanım: Asri mezarlık alanının kuzeyinde yer
almaktadır.
Mezar
taúları,
sarımtırak
kalker
taúından
yapılmıútır. Üstü kapalı sandık üzerinde, kadın ve erkek
olmak üzere iki adet baú taúı, bir adet de ayak taúı
bulunmaktadır. Baú taúları yan yana fakat cepheleri farklı
yönlere
bakacak úekilde
yerleútirilmiútir. Kitabesinden
anlaúılaca÷ı üzere, Hacı Ali Rıza A÷a’ya ait olan mezar taúı,
baúlıklı ve düz cepheli olarak verilmiútir. Baúlık formu fes
úeklindedir. Gövde, yatayda yedi kartuúa ayrılmıú ve sülüs
kitabe metni bunun içerisine yerleútirilmiútir. Di÷er mezar
taúı muhtemelen eúine aittir. Dikdörtgen gövde, düzenli üç
yatay kartuúa ayrılmıú ve kitabe metni yerleútirilmiútir.
Silmeli kemerle taçlandırılan mezar taúının kitabesi çok iyi
okunamamaktadır. Bu iki mezar taúının ortak bir ayak taúı
bulunmaktadır. Dikdörtgen gövdeli mezar taúının bir
tarafında dilimli bir düzenleme görülmektedir. Süsleme
görülmemektedir.
Mezar
taúının
süslemesi,
sandık
cephelerinde
uygulanmıútır. Geniú yüzeylerinden birinde, terazi, camii ve
kitap tasviri geniú bir çerçeve içerisinde verilmiútir. Di÷er
49
geniú
yüzey
görülememektedir.
Dar
yüzlerde,
farklı
úekillerde ele alınmıú güçleler kartuúlar içerisinde verilmiútir.
Sandı÷ın alt ve üst kısımlarında uygulanan girinti ve
çıkıntılar, cephelerde hareketlilik sa÷lamıútır.
Terazi, camii ve kitap tasvirinin bir arada verilmesi,
burada yatan kiúilerin, dini bilgilerinin kuvvetli, fikirleri
benimsenen insanlar oldu÷unu gösterir.
Mahmud Bey’in kitabe metninde, miladi 15 Eylül
1926 ölüm tarihi geçmektedir.
Kitabe Metni:
1.
Huve’l-Baki
2.
Haze-merakatü merhum
3.
ve ma÷fur Hacı Ali
4.
Rıza A÷a’nın Ayaúlı
5.
O÷lu …Mahmud
6.
Ruhiçün Fatiha
7.
15 Eylül 1926
50
Katalog No:16
Adı: Pamukçu Mahmud A÷a ve Eúinin Mezar Taúı
Bulundu÷u Yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter No: Ölçüleri:
Baú taúı 1: 30x130x11 cm
Baú Taúı 2: 30x98x11 cm
Ayak Taúı: 30 x95x11 cm
Sandık: 72x168x85cm
Resim No: 25
Çizim No: Tanım: Adana Asri Mezarlı÷ı’nın kuzeyinde, eski
mezarlık alanında bulunmaktadır. Sarımtırak kalker taúından
yapılmıútır. Kadın ve erkek olmak üzere iki adet baú taúı ve
bir adet ayak taúı, üstü kapalı sandık üzerine dikilmiútir.
Erke÷e ait olan baú taúı baúlıklı düz cepheli olarak ele
alınmıú ve gövde yükselen yedi kartuúa ayrılmıútır.28 Aziziye
kalıplı fes kullanılmıútır.29 Bayan mezar taúı, çok dilimli
olarak verilmiú ve gövde yüzeyine altı tane düzenli yatay
28
Gramont, B. vd., “Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı Mezarlıkları”,
Erdem, C:6, S:16 (Ocak 1990), østanbul, 1992, s.210
29
Çal, H., a.g.m., s. 212
51
kartuú yerleútirilmiútir.30 Sülüs kitabe metinleri, gövde
yüzeyine kabartma olarak iúlenmiútir. Ayak taúı sade
tutulmuútur. Her ikisi içinde ortak bulunan ayak taúı, çok
dilimli olarak yapılmıútır.31 Baúlık formu kaú kemeri
andırmaktadır. ùahidelerin oturdu÷u sandık kısmı süsleme
açısından sadedir. Cephelerde sadece çerçevelerle hareketlilik
sa÷lanmıútır.
Erkek mezar taúının kitabesinde, H. 1331 tarihi
görülmektedir.
Pamukçu
tüccarı
belirtilmiútir.
Kitabe Metni:
30
31
1.
Huve’l-Baki
2.
Haza-merakatü merhum
3.
Pamukcı Mahmud
4.
A÷a’nın ruhuna
5.
Fatiha 1331
Gramont, B. vd., a.g.m., s.213
Gramont, B. vd., a.g.m., s.213
52
oldu÷u
da
kitabede
Katalog no: 17
Adı: Hacı Ahmet Bey’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Adana Ulu Camii Haziresi
Envanter no: Ölçüleri:
Baú taúı: 35x98x6 cm
Ayak Taúı: 35x103x6 cm
Sandık: 72x 145x110 cm
Kaide 1: 87x165x8 cm
Kaide 2: 107x195x8 cm
Resim no:26
Çizim no: 7
Tanım: Adana Ulu Camii Haziresi’nde bulunan
mezar taúı iki kademeli bir kaide üzerinde, sandık, baú taúı ve
ayak taúı olarak bulunmaktadır. Altta bulunan iki kaide 8’er
cm yükseklikte, en üstte bulunan sandık kısmı ise 110 cm
yüksekliktedir. Beyaz mermerden yapılmıútır.
Baú taúı ve gövde, boyun ve baúlık kısımlarından
oluúmaktadır. Dikdörtgen gövde üzerinde altı satırlık kitabesi
bulunmaktadır. ølk satır düz, di÷er satırlar mail olarak
yazılmıútır. Kartuúlar içerisine alınan nesih kitabe yüzeyden
53
kabartma olarak yapılmıútır. Baúlıklı baú úahidesi, fes
úeklindedir.
Ayak taúı, baúlıksız olarak yapılmıú ve yuvarlak
kemerle sonlandırılmıútır. Düzenli yatay kartuúlara ayrılan
ayak úahidesinde, sekiz satırlık kitabe metni mail olarak
yazılmıútır.
Kaide yüzeyinde kabartma olarak ayet-i kerime
geçmektedir. Kartuúlar içerisine alınan ayet, baú taúı ve ayak
taúına göre daha yüksek kabartma tekni÷i ile yapılmıútır. Bu
ayet-i kerimenin alt kısmında barok ve ampir dönemin,
yüksek
kabartma
kıvrımlarının
tekni÷i
kullanıldı÷ı
ile
yapılmıú
görülür.
Tüm
yaprak,
dal
yüzey
boú
bırakılmaksızın süslenmiútir.
Baú ve ayak taúının son satırlarında bulunan hicri
1310 tarihi, miladi 1892 tarihini vermektedir.
Kitabe Metni :Baú taúı :
1. Küllü men aleyha fan
2. Matla-i Tevfik-i Mevla, mecma-i hüsn-i hısal
3. “ ørci’i” emrile gitdi alem-i kudsiyete
4. Geldi hak’dan söyledi tarihini iki melek
5. Hacı Ahmed Bey bu yılda dahil oldı cennete
6. Sene 1310
54
Ayak Taúı :
1. Huve’l Baki
2. Vefat itdi enis u munis u sahib- vefamız ah
3. Feúan it, eúk-i hun-abı, dem, ah u enin oldı
4. Dürüd-ı hayrla yada seza bir zat-ı ali kim
5. Dem a dem hayrl-hah u hadim-i din-i mübin oldı
6. Meleklerden biri kalkup, didi tarihi ilmi
7. Behiúte Hacı Ahmed Bey celis-i hur u in oldı
8. Sene 1310
Kaidede bulunan ayet-i kerimenin anlamı:
“Dön rabb’ine, sen ondan razı, o da senden razı
olarak”
Katalog no: 18
Adı: Ragıb Bey’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Adana Ulu Camii Haziresi
Envanterno: Ölçüleri:
Baú taúı: 35x115x15 cm
Ayak Taúı: 35x110x15 cm
Kaide 1: 115x230x10 cm
55
Kaide 2: 107x215x60 cm
Resim no:27, 28
Çizim no: 8, 9
Tanım: Adana Ulu Camii Haziresinde bulunan mezar
taúı, çift kaideli bir kaide üzerine oturmaktadır. Altta ki kaide
10 cm yükseklikte, üstte ki ise 60 cm yüksekliktedir. Baú taúı
ve ayak taúının oturdu÷u yüksek kaide sarı renkli kesme
kalker taúından örülerek yapılmıútır.
Baú
taúı
gövde,
boyun
ve
baúlık
kısmından
oluúmaktadır. Dikdörtgen gövde boyun kısmına gelmeden
önce yuvarlak kemerli bir form almıútır. Silindirik boyun
kısmından sonra fes úeklinde baúlık bulunmaktadır. Baú
taúının yüzeyinde on iki satırlık kitabe metni bulunmaktadır.
Metin yüzeyi kartuúlar içerisinde ve kabartma úeklinde
iúlenmiútir.
Ayak taúı, baú taúına göre sade bırakılmıú, baúlıksız
ayak
úahidesi,
dikdörtgen
gövde
üçgen
alınlıkla
sonlandırılmıútır. Baú ve ayak taúının malzemesi mermerdir.
Kitabenin son iki satırında bulunan ebced ve asıl tarih
hesabı Ragıb Bey’in ölüm tarihini vermektedir. “ Bekaya
kıldı azm eyvah Ragıb” mısrasının sadece noktalı harflerinin
56
sayı de÷erlerinin toplamı 1251 hicri tarihini vermektedir.32
1251 hicri tarihi 1835 miladi tarihini vermektedir. Kitabeyi
yazan Nuri, hem úair hemde hakkak bir kiúi olup Çukurova
bölgesindeki bir çok kitabede adına tesadüf edilmektedir.
Kitabelerdeki tarihlerden XIII.H. 19.M. asırda Adana’da
yaúadı÷ı sanılmaktadır.33
Kitabe Metni :
1.
Bu dehre olmasun kimse ragıb
2.
Bulunmaz bahiú üzre bir metalib
3.
Gulamı Hazret-i Ahmed Paúa’nın
4.
ùebab iken bekaya oldı talib
5.
øçüb camı, ecelden bir piyale
6.
Hayatına memat oldı galib
7.
Vefatın guú iden hayf itdi amma
8.
Cinan içre bulur elbet meratib
9.
Di, nuri, mevtine tarih-i cevheri
10. Bekaya kıldı azm eyvah ragıb
11. Sene 125
12. Ketebehu nuri
32
33
Yüksel, M.,a.g.e, s.34
Yüksel, M.,a.g.e, s.34
57
Katalog no: 19
Adı: Hüseyin Efendi’nin Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Adana Ulu Camii Haziresi
Envanterno: Ölçüleri:
Baú taúı: 33x87x13 cm
Ayak Taúı: 33x83x13 cm
Kaide 1: 148x161x29 cm
Kaide 2: 108x138x25 cm
Kaide 3: 68x110x25 cm
Resim no: 29
Çizim no: 10
Tanım: Adana Ulu Camii Haziresinde bulunan mezar
taúı üç kademeli kaide, baú taúı ve ayak taúından
oluúmaktadır. ùahideler sarı kalker taúından yapılmıútır.
Kaideler en alttan en yukarıya do÷ru kademeli bir form
almıútır.
Baú taúı, gövde, boyun ve fes úeklindeki baúlık
kısmından oluúur. Gövde üzerinde dört satırlık kitabe metni
yer alır. Metin kartuúlar içerisine alınmıútır. Sülüs kitabe
kartuúlar içerisinde kabartma olarak iúlenmiútir. Silindirik
boyun kısmında fes úeklinde baúlık bulunmaktadır.
58
Ayak taúının dikdörtgen gövdesi yuvarlak kemerle
sonlandırılmıútır.
Son satırda yer alan 1317 hicri tarihi 1899 miladi
tarihini vermektedir.
Kitabe Metni :
1.
Huve’l-baki
2.
El-hac Hamza Efendi-zade
3.
Hüseyin Efendi’nin ruhına
4.
Fatiha, sene 1317
Katalog no: 20
Adı: Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (4063) (24)
Ölçüleri:
Baú taúı: 36 x 144 x 5 cm
Ayak taúı: 36x144x5 cm
Resim no: 30, 31
Çizim no: 11
59
Tanım: Baú ve ayak taúı olarak müzenin güney
yönünde bahçede bulunan mezar taúı müzedeki di÷er mezar
taúları gibi beton kaideye oturtulmuútur. Birbirine yakın
mesafede konumlanmıútır. Beyaz mermerden yapılmıúlardır.
Baú taúı 30 cm lik beton kaide üzerinde kırık üç parçadan
oluúmaktadır. Yatay kartuúlarla ayrılan gövdede, 11 satırlık
nesih yazı dikkati çekmektedir.
Ayak taúı, baú taúı gibi kare formlu beton bir kaide
üzerine dikilmiútir. Her iki taúın yüzeyinde zeminden
kabartma olarak yapılmıú süslemeler mevcuttur. Baú taúı
gövdenin bitti÷i yerden itibaren, ayak taúı ise tamamen
palmet ve rumilerle süslenmiútir. Mezar taúları baúlıksız
olarak yapılmıúlardır ve palmet úeklinde birer tepelikle son
bulmaktadır.
Baúlık formu açısından ve süsleme programının
yo÷un olması ve bütünlük göstermesi açısından önemli bir
örnektir. Palmet úeklindeki tepelik uygulaması, günümüz
Adana mezar taúlarında sıklıkla kullanılmaktadır.
60
Katalog no: 21
Adı: Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no:
Ölçüleri: 2777
Baú taúı: 27x103x11 cm
Resim no: 32
Çizim no: 12
Tanım: Müze bahçesinde sergilenen mezar taúının
ayak taúı yoktur. Beyaz mermerden yapılmıú úahide, baúlıksız
olarak yapılmıú ve yuvarlak bir baúlıkla taçlandırılmıútır.
Gövde
yüzeyinde
6
satırlık
kitabe
metni
görülmektedir. Sülüs yazıyla zemine kabartılmıútır. Kitabenin
ilk satırı taúın yuvarlak formlu taç kısmına yerleútirilmiú ve
satır araları yatay kartuúlarla bölünmüútür. Baúlık kısmında
aúa÷ı do÷ru iç bükey olarak konmuú bir hilal ve çok kollu
yıldız motifi zeminden kabartma olarak yapılmıútır.
H. 1262 M. yılına tarihlendirilmektedir.
61
Katalog no: 22
Adı: Mir Mehmed Bey’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 2767
Ölçüleri:
Baú taúı: 25x96x10 cm
Resim no: 33
Çizim no: Tanım: Müzede bulunan mezar taúı duvara dayalı bir
vaziyette sergilenmektedir. Gri mermerden yapılmıú taú;
kaide gövde ve sivri kemerli bir alınlı÷a sahiptir. Kaide kısmı
ince olup gövde yukarı do÷ru geniúlemektedir. 6 satırlık
kitabe metni zeminden kabartma olarak iúlenmiútir. Yatay
kartuúlara ayrılan gövdenin satır araları bölünmüútür. Kitabe
metninin ilk satırı kemerli alınlık yüzeyindedir. Son satır ise
daha küçüktür ve buraya tarih ibaresi konmuútur.
Mir Mehmed Karslı Hacı Ali A÷a’nın torunu, Adana
Müftisi Hacı øshak Efendi’nin o÷lu olup, Mennan Bey ile
62
ùâir Abdu’n-Nâfi’ øffetin babalarıdır. 1263 H. (1846 M.) de
ölmüútür.34
Kitabe Metni:
1. Huve’-Bâkî
2. Bezl-i ömre dokınub bâd-i semumî-yi ecel
3. Nev-nihâlin kurıdub zîr-i zemîne
4. Açılıb bâ÷-ı behiútin der-i dâr’un-naîmi
5. Ehl-i cennet didiler Mir Muhammed geldi
6. 1263
Katalog no: 23
Adı: Derviú Paúa O÷lu Mir Hüseyin’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (4062-3982)
Ölçüleri:
Baú taúı: 65x163x18 cm
Resim no: 34
Çizim no: 34
Yüksel Murat, a.g.e., (Adana Bölge Müzesi’nden alınan örneklerin
mezar taúı kitabeleri aynı kaynaktan alınmıútır.)
63
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar
taúı, yekpare olarak yapılmıútır. Damarlı beyaz mermerden
yapılmıútır. Kaide, gövde ve tepelik kısımları görülmektedir.
Mezar taúı, sergilenen di÷er mezar taúları gibi beton bir
kaideye oturtulmuútur. Kaidenin sol alt kısmı kırılmıútır.
Geniú kaideden bir kademelenme ile gövde kısmına geçilir.
Gövdenin ilk iki ve son satırı hariç, di÷er satırlarında çift
kartuú düzenlemesi görülür. Bu kartuúlar içerisine nesih
kitabe metni yüzeyden kabartma olarak iúlenmiútir. Gövde,
üstü bombeli sivri bir tepelikle nihayetlenmiútir.
Merhumun ölüm tarihi H. 1133 tarihidir.
Kitabe Metni:
1.el-fatiha
2.Haza merakadu Mir Hüseyn b. Derviú Paúa
3. a) Nuú idüb cam-ı ølahi’den tamam
b) Hamd idüb kıldı, cinan içre hıram
4. a) ønúa Allah huri gılman geldiler
b) Merkadin nur ile Ruúen kıldılar
5. a) Hayr-hah idi kamuya bi-adil
b) Anda mevcud idi heb hulk-ı cemil
6. a) Gayetü’l-gaye tevazu hilmile
b) Bulınurdı bu san’atler ilmile
64
7. a) Piúesi evrad ile ezkar idi
b) Zikr-i daim, cürmi ikrar idi
8. a) Cürmini afv eyleye Rabbü’l-ibad
b) Hem úefaat eyleye …………….
9. a) Tarih oldı darb-ı ziba pür leal
b) Mir Hüsayn itdi cinana intikal
10. Sene 1133
Katalog no: 24
Adı: Salih Paúa’nın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (4447-4061)
Ölçüleri:
Baú taúı: 30x77x10 cm
Resim no: 35
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar
taúı, yekpare olarak yapılmıútır. Beyaz mermerden yapılmıú
olan mezar taúının yüzeyinde di÷er birçok taúta görülen
kirlenme mevcuttur. Eserin kaide kısmı kırık oldu÷undan
65
gövde ve baúlık kısmını de÷erlendirece÷iz. Kitabe metni,
baúlık kısmından baúlayıp gövdenin alt kısmında bitmektedir.
Taú form olarak, insan tasviriyle ele alınmıútır. Baúlık
kısmına
bakıldı÷ında
bu
anlaúılır.
Baúlıksız
olarak
de÷erlendirdi÷imiz úahide, oval bir tepelikle sonlandırılmıútır.
Kitabenin ilk satırı burada yer alır. Gövdeye yerleútirilen
metin kısmı kartuúlar içerisine alınmıútır. Altı satırlık kitabe
metni sülüs yazı karakterlidir.
Hacı Salih Paúa 1238 H.(1822 M.)de II.Mahmud
zamanında sadrazamlık yapmıú olup, 1244 H.(1828 M.) de
ölmüútür.35
Kitabe Metni:
1. Huve’l-Baki
2. Haza merakadü’l –merhum
3. sadr-ı esbak
4. Salih Paúa’nın
5. Ruhiçün fatiha
6. sene 1244
35
Yüksel, M., a.g.e., s. 93
66
Katalog no: 25
Adı: Hacı Abdurrahman Fevzi Efendi’nin Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (-)
Ölçüleri:
Baú taúı: 32x88x13 cm
Resim no: 36
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar
taúı,
yekpare
olarak
yapılmıútır.
Beyaz
mermerden
yapılmıútır. Eser, beton bir kaide üzerinde bulunmaktadır.
Kaide, gövde ve baúlık kısımlarından oluúur. Kaidenin bir
kısmı görülmektedir. Buna istinaden dar bir kaideden
gövdeye geçiú yapıldı÷ı tahmin edilebilmektedir. Gövde
kartuúlarla beú satıra ayrılmıú ve kabartma sülüs kitabe metni
bu kartuúlar içerisine yerleútirilmiútir. Gövdeden baúlı÷a bir
boyun kısmı ile geçilmektedir. Oldukça uzun olan boyun
kısmının üzerinde kademelendirilmiú basık bir baúlık
yerleútirilmiútir.
Kitabenin son satırında geçen 1252 H. Tarihi yaklaúık
1840’lı yıllara tekavül etmektedir.
67
Kitabe Metni:
1. Huve’l-Baki
2. Haza merakatü merhum
3. ferih hatun ile
4. hacı Abdurrahman
5. zade ruhiçün fatiha
6. 1252
Katalog no: 26
Adı: øskender Bey’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (4077)
Ölçüleri:
Baú taúı: 35.5x91.5x15 cm
Resim no: 37
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar
taúı,
yekpare
olarak
yapılmıútır.
Beyaz
mermerden
yapılmıútır. Kaide ve gövde düz olarak devam etmekte ve
tepelik kısmı köúe kısımlarda pahlanmaktadır. Kaide kısmı
68
kırıktır ve gövdenin kalınlı÷ından daha dardır. Sekiz satırlık
kitabe metni, kartuúlar içerisine yerleútirilmiútir ve nesih yazı
karakteriyle
yüzeyden
kabartma
olarak
yapılmıútır.
Kabartma olarak lale ve palmet motifleri ile taçlandırılan
mezar taúının köúeleri pahlandırılmıútır.
Merhumun ölüm tarihi son satırda geçmektedir ve
1154 H.(1741 M.) senesini vermektedir.
Kitabe Metni:
1. Sabıkan sadr-ı a’zam olub
2. halen Anadolu valisi Ali Paúa
3. yesserallahu ma yeúa’ Hazretlerinin
4. veled-i necibi merhum ve ma÷fur
5. øskender Bey ruhiçün
6. Allah rızasıçün el-fatiha
7. sene 1154
69
Katalog no: 27
Adı: Adana Vilayeti Alay Beyi Süleyman Bey
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no:4068
Ölçüleri:
Baú taúı: 27x152x22 cm
Resim no:38
Çizim no: 13
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde bulunan mezar
taúı kaide, gövde be baúlık kısımlarından oluúur. Di÷er mezar
taúları gibi beton bir kaide üzerine gövde oturtulmuútur.
Beyaz mermerden yapılmıútır. Gövde üç bölümden oluúur.
Silindirdik gövdenin alt kısmı kadeh úeklinde
kavislendirilmiútir.
tamamlanır.
Gövdeye geçiúte akantus yapraklarıyla
Gövde yukarı do÷ru geniúleyen silindirik
formdadır. Yatay kartuúlar içine alınmıú ve sülüs yazıyla 6
satırlık kitabesi bulunmaktadır. Kitabe zeminden alçak
kabartma olarak yazılmıú ve gövdeyi sarmıútır.
Silindirik gövdeden boyun kısmına oradan da baúlık
kısmına geçilir. Taúın baú kısmı fes úeklindedir.
70
Önemli devlet erkanından olan Süleyman Bey’in
mezar taúı form ve bezeme açısından, dönemin süsleme
özelliklerini yansıtmaktadır. Mezar taúının son satırında
geçen H. 1302, M. 1884 tarihini vermektedir.
Kitabe metni:
1.
huve’l bâki
2.
kudemâ-yı ümera-yı askeriyeden
3.
adana vilayeti alay beyi
4.
merhum Süleyman Bey ruhu içun
5.
sene 1302
Katalog no: 28
Adı: Mirliva Hacı Mehmet Naci Paúa’nın Baú Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 4074
Ölçüleri:
Baú Taúı: 28x 155x28
Resim no: 39, 40
Çizim no: 14
71
Tanım: Müze güney bahçesinde bulunan mezar taúı,
sergilenen di÷er mezar taúları gibi beton bir kaide üzerine
dikilmiútir. Baú taúı yekpare olarak beyaz mermerden
yapılmıútır. Form olarak silindirik gövdelidir. Kaide ve gövde
kısmından oluúur. Kaidenin silindir úeklindeki alt kısmından,
Türk üçgenlerinin kullanıldı÷ı üst kısma geçilmektedir. Türk
üçgenlerinin üstünde silindirik gövdeyi çepeçevre saran
dilimli bir süsleme görülür. Gövde, form olarak yukarıya
do÷ru geniúleyen tiptedir. Kitabe metni yüzeye kabartma
sülüs yazı ile iúlenmiútir. Kitabe birinci satırının üstü dilimli
bir úekilde biter. Son satırı ise kaú kemeri andıran bir úekilde
sonlanır.
Mirliva Hacı Mehmet Naci Paúa’ya ait olan baú taúı
müzede sergilenen di÷er mezar taúları gibi, eski mezarlık
alanından taúınmıútır. H. 1319 M. 1901 tarihini vermektedir.
Kitabe Metni:
1. huve’l-hayyul-bâki
2. Adana kumandanı esbakı
3. merhum ve ma÷fur Mirlivâ
4. Hacı Mehmet Naci Paúa
5. ruhu içün ve kâffe-i
6. ehl-i îmân ervâh içün
72
7. rızâen lillâhi fâtihâ
8. sene 1319 fî 13 ramazâ’nül-mübârek
Katalog no: 29
Adı: Adana Vilayeti Asakiri Zabdiyesi Alay Beyi
Merati-zade øbrahim Bey’in Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 4072
Ölçüleri:
Baú taúı: 24x170x24 cm
Resim no: 41
Çizim no: 15
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar
taúı dikdörtgen formlu beton kaide üzerine yerleútirilmiútir.
Beyaz mermerden yapılan taú silindirik gövdelidir. Gövdenin
alt kısmı kadeh úeklinde forma sahiptir ve akant yaprakları ile
süslenmiútir. Gövde yüzeyinde 14 satırlık kitabe metni
mevcuttur. Kitabe sülüs yazıyla kabartma olarak iúlenmiú ve
yatay dikdörtgen kartuúlar içine alınmıútır. Kitabenin ilk
73
satırında sembolik bir fes motifi kabartılmıútır. Yukarı do÷ru
geniúleyen
silindirik
gövde
aúa÷ı
do÷ru
sarkıtılmıú
yapraklarla sonlanır. Tepelik kısmı dilimli sarmal bir
düzenlemeye sahiptir.
Son
satırda
geçen
H.1296
tarihi
M.
1879’u
vermektedir.
Kitabe Metni:
1. huve’l-hayyul-bâki
2. Adana Vilayet-i Asâkir-i Zabdiye
3. Alay beyi Merâtî-zade
4. øbrahim Bey’in mezarıdır.
5. ey zâir-i zi-intibâh / itdikçe bu kabre nigâh
6. mâ’lum olur bî-iútibah / kat’îyet-i hükmi ilâh
7. bakî de÷ildir mâ-sîyah / bir mir-i pür-tekrim idi /
úayetse-i ta’zim idi
8. hem-nam-ı øbrahim idi / Allah’ına teslim idi
9. tutmazdı bir di÷er penâh
10. kim fatiha irad eder / bu makberi âbâdi der
11. ruhu defini úâd eder / ihlas ile imdât ider
12. Allah bu da’vaya güvah
13. fi sene 1296 úa’banü’l-muazzam
74
Katalog no: 30
Adı: Adana Defterdarı Sofyalı Mustafa Bey’in Mezar
Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 4071
Ölçüleri:
Baú taúı: 30x172x30 cm
Ayak Taúı: 30x198x30 cm
Resim no: 42, 43
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar
taúı, beton kaide üzerinde sergilenmektedir. Baú taúı ve ayak
taúı ayrı ayrı sergilenmektedir. Ayak taúı müzenin bahçe
duvarına dayandırılmıú bir úekildedir. Sarımtırak damarlı
mermerden yapılmıútır. Baú taúı ve ayak taúı yekparedir.
Silindirik
formdaki
mezar
taúları
kaide
ve
gövde
kısımlarından oluúmaktadır. Kaide kısımlarında kenger
yaprakları plastik bir etki uyandırır. Gövde yukarıya do÷ru
biraz geniúler niteliktedir. En tepede bombeli bir taç kısmı
bulunur. Baú taúında gövde kartuúlara ayrılmıú ve 14 satırlık
kitabe yerleútirilmiútir. Nesih yazıyla neúredilen kitabe,
75
yüzeyden kabartma olarak iúlenmiútir. Ayak taúı benzer
formda oluúturulmuútur. Gövde yüzeyinde elips úeklindeki
kartuú içerisinde dal, yaprak ve kır çiçekleriyle oluúturulmuú
bir süsleme izlenmektedir.
Eserin kitabe metni ùair Rasih tarafından dile
getirilmiútir. Eldeki kaynaklara göre kitabenin son beyitinde,
Mustafa Bey’in ölüm tarihi Ebced’le, mu’cem tarihle ve
tamiyeli olarak verilmiútir. Bunlara istinaden hicri 1299
senesi bulunmaktadır.36
Kitabe Metni:
1.Huve’l-Hallaku’l Baki
2.Sofyalı Mustafa Bey Efendi pir-i rical-i devlet
3. Sini seb’ini savuúmuú idi nazik çelebi
4. Adana mülkinin olmuú idi defterdarı
5. Gitdi ukbaya o ehl-i hünerin müstehabı
6. (irci’i) emrin guú eyleyub ol zat-ı úerif
7. Terk-i alemle bitürmüú idi renc ü ta’bı
8. Ravza-i dar-ı cinan ola hemiúe kabri
9. Heb eda eyler idi faz u sünen u müstehabı
10. Oku bir fatiha ibretle nazar kıl hale
11. Akıl ol fehm ide gör alemi kim olma sabi
36
Yüksel, M., a.g.e., s. 110
76
12. Çıkdı cevher gibi bir tarih-i rengin Rasih
13. Gülúen-i eúref-i cennet ola kabr-i Çelebi
14. Sene 1299
Katalog no: 31
Adı: Orman Ser-Müfettiúi Akif Efendi’nin Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 4055
Ölçüleri:
Baú taúı: 25x141x25 cm
Ayak Taúı: 25x122x25 cm
Kaide: 64x154x56.5 cm
Resim no: 44
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar
taúı, kaide, baú ve ayak taúı olarak sergilenmektedir. Beyaz
mermerden yapılmıútır. Kaide dikdörtgen formda yapılmıútır.
Kaide üzerine yerleútirilmiú olan baú ve ayak taúı silindirik
formda, yukarıya do÷ru geniúleyen bir durum sergiler. Kaide
köúeleri profillendirilmiú ve bunların içerisine çerçeveli
77
düzenlemeler yerleútirilmiútir. Bu çerçeveler içerisine de
yüksek kabartma tekni÷inde çelenk, iri yaprak, çiçek
motiflerinin
yerleútirilmesiyle
bir
kompozisyon
oluúturulmuútur. Çiçek motifleri laleyi andıran bir özelliktedir
ve çerçevelerin köúe kısımlarına yerleútirilmiútir. Baú ve ayak
taúı, kaideye oturan pabuç ve gövde kısımlarından oluúur.
Pabuç kısımlarından gövdeye bo÷umlu olarak geçerler. Baú
taúının gövde yüzeyinde 14 satırlık sülüs kitabe kartuúlar
içerisine
alınmıú
ve
yüksek
kabartma
tekni÷iyle
neúredilmiútir. Ayak taúının yüzeyinde, gövdeye boylu
boyunca uzanan dairesel düzenlemenin içerisine ince dal,
yaprak
ve
kır
çiçeklerinin
oluúturdu÷u
kompozisyon
yerleútirilmiútir. Taúların tepe kısımları yukarıya do÷ru
bombe yaparak sonlanmıútır.
Akif Efendinin ölüm tarihi hem ebcedle hem de tam
tarihle belirtilmiútir. 26 Rebiü’l-evvel 1311 H. tarihinin
karúılı÷ı 7 Ekim 1893’tür.
Kitabe Metni:
1.Ah mine’l-mevt
2.Ben Muhammed Akif’im ey zairan
3. Mevlidim úeh-i selatin-i zaman
4. Ser-müfettiúdim, ben orman keúfine
78
5. Hizmet itdim, devlete ez kalb u can
6. Çok dolaútırdı beni ab u türab
7. Mavtın oldı akıbet bu hakdan
8. Tutdı payim dest-i bi-perva-yı merg
9. Yırtdı ser-bal-i hayatım bi-eman
10. Gel oku tarih-i mevtim söyleyim
11. øtmiú iken azm-ı gülzar-ı cinan
12. Orman ser müfettiúi Akif
13. Efendi’nin ruhiçün, fatiha
14. Sene 1311, 26 fi Rebiü’l-evvel
Katalog no: 32
Adı: Hacı Yunus A÷a’nın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (4061-2785)
Ölçüleri:
Baú taúı: 26x156x26 cm
Resim no: 45
Çizim no: -
79
Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar
taúı, yekpare olup, pabuç, gövde ve baúlık kısımlarından
oluúur. Gök mermerden yapılmıútır. Pabuç kısmından
gövdeye bo÷umlu bir düzenleme ile geçilir. Mezar taúlarının
arsında form olarak bir bütünlük gözlenmektedir. Silindirik
formlu gövdenin alt kısmında, gövdeyi çevreleyen ve
yüzeyden kabartma olarak yapılmıú kenger yapraklı süsleme
yerleútirilmiútir. Gövde yüzeyinde on bir satırlık sülüs kitabe
yer almaktadır. Bu kitabenin ilk iki satırı düz kartuúlar
içerisine, di÷erleri ise mail kartuúlar içerisine alınmıútır.
Yüzeyden kabartma olarak iúlenmiú olan kitabenin son
satırında, merhumun ölüm tarihi geçmektedir.
Gövdeden
baúlık
kısmına,
bir
boyunla
geçiú
yapılmıútır. Baúlık, düz silmeli bir kavuk úeklinde ele
alınmıútır.
Hacı Yunus A÷a, 1298–1299 H.(1881-1882 M.)
yıllarında Adana’da Belediye reisli÷i yapmıú, hayırsever bir
kiúilik olup, reisli÷i sırasında Vali Abidin Paúa (ö. 1908 M.)
ile Adana’da tarımın makine ile yapılmasına, narenciye ve
pamuk
ekimine,
çiftçili÷in
80
geliútirilmesine
çalıúmıútır.
Zamanında Saat Kulesi ve Askeri Rüúdiye yapılmıútır.37 Bu
zat, birçok alanda hayır kurumları yaptırmıú ve vakfetmiútir.
Son satırda geçen sene 1312 izzet ibaresi M. 1894 yılına
iúaret etmektedir. Kitabenin son satırında geçen øzzet ismi,
kitabeyi taúa iúleyen hakkak’tır.38
Kitabe Metni:
1. Hu
2. Küllü úey’in yüzulu ille’l-Hak
3. Bu mehd-i izz u devlet cay-gahı,lahd-i
rahmetdir
4. Hudaya, hanedanı-revnak-ı ahir zaman olsun
5. Günahın afv idüb ya Rab, kıl müsta÷rak-ı
eltaf
6. Ki ruh-ı pür-fütuh-ı rahmetinle úad-man olsun
7. Olur hayrat u ta’miratı elbet, bais-i gufran
8. Hemiúe zikr-i hayrı haúrederek vird-i zeban
olsun
9. øner, ya ølmiya, su-yı semadan afv-ı Yezdanı
10. ølahi, Hacı Yunus, dahil-i darü’l-cinan
11. olsun
37
38
Yüksel, M., a.g.e., s. 114
Yüksel, M., a.g.e., s. 115
81
12. Sene 1312 izzet
Katalog no: 33
Adı: Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no: Ölçüleri:
Baú taúı: 17x208 cm
Platform: 90x190x37
Ayak Taúı:17x166x17
Kaide: 63x140x83
Resim no:46
Çizim no: Tanım:
Mezarlı÷ın
do÷usunda
bulunmaktadır.
platform üzerinde yüksek bir kaide ve sahide taúları bulunur.
Platform ve kaide kalker taúından yapılmıútır. ùahide taúları
ise beyaz mermerden yapılmıútır. Platform toprak zemin
üzerine kademelendirilmiútir. Bu platform üzerinde kaide
kısmı bulunur. Kaidenin orta kısmı dar alt ve üst kısımları
geniútir. Kaidenin dar yüzlerinde yıldız hilal ve tarak, geniú
82
yüzeylerinde ibrik, sembolik havuz ve çeúitli kabara çiçekler
yer alır.
Baú taúı oldukça yüksek tutulmuútur. 6 satırlık sülüs
kitabe yüzeye kabartma olarak iúlenmiútir. Baúlık kavuk
úeklindedir ve ortasında çepeçevre kabartma bir silme
mevcuttur. Ayak taúı baú taúında daha alçak olarak
yapılmıútır. Hiçbir süsleme bulunmamaktadır ve silindirik
gövdelidir.
Katalog no: 34
Adı: Ahmet Nuri Baúe÷mez ve Osman Baúe÷mez
Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no: -
Ölçüleri:
Baú taúı(1): 23x98x23 cm
Baú Taúı(2):23x84x23cm
Kaide: 158x262x115
Resim no:47
Çizim no: 16
83
Tanım: Asri Mezarlı÷ın do÷usunda bulunan mezar
taúı baba-o÷ul Baúe÷mezlere aittir. ùahidelerin kaideleri
ortaktır. Kitabeler Türkçe yazılmıútır. Kitabeler ön yüzde yer
alır ve mermer plakalar üzerine kabartma olarak iúlenmiútir.
Kaide kısmının üstünde silindirik gövdeli úahide
taúları ve piramidal örtüleri bulunur. Baú taúları kaide ve
gövde kısımlarından oluúur sa÷daki bütün parça baba Ahmet
Baúe÷mez’e aittir. Kırık olarak tasvir edilmiú taú ise o÷ul
Baúe÷mez’e aittir. Taúın kırık olması ömrün kısa oldu÷unun
yaúamın yarıda kesildi÷inin göstergesidir. Baú taúlarının
arasına
ve
yanlarına
küre
biçiminde
kabaralar
yerleútirilmiútir.
Türkçe kitabe metinlerinde do÷um ve ölüm tarihleri
belirtilen Baúe÷mezler’in, bu denli anıtsal bir mezar
yaptırmaları
Adana’nın önemli ailelerinden olduklarına
iúaret eder. Kitabelerde “babası Ahmet Nuri Baúe÷mez
ruhuna fatiha 1853–1916” ve “o÷lu Osman Baúe÷mez ruhuna
fatiha 1892–1923” ibareleri geçmektedir.
84
Katalog No: 35
Adı: Hasan Efendi’nin Mezar Taúı
Bulundu÷u Yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter No: Ölçüleri:
Baú Taúı: 27x189x27 cm
Ayak Taúı:Sandık: 57x195x35 cm
Resim No: 48
Çizim No: Tanım: Asri Mezarlık alanının kuzeyinde yer alır.
Alçak ve üstü kapalı sandık üzerinde bulunan mezar taúının
ayak taúı mevcut de÷ildir. Beyaz mermerden yapılmıútır.
Sütun úeklindeki baú taúı, alt ve üsteki hariç düzenli yatay
kartuúlara ayrılmıútır.39 Haúhaú motifini andıran bir tepelik
kısmı ile taçlandırılmıútır. Bu tepeli÷in alt kısmında, ince bir
úerit úeklinde yivli kemer bulunmaktadır. Sütunun pabuç
kısmıyla birleúti÷i yerde, sütunu saran akantus yaprakları
yerleútirilmiútir. Sülüs kitabe metni, yüzeyden kabartma
olarak yazılmıútır. Baú taúının oturdu÷u sandık kısmı
39
Gramont, B. vd., a.g.m., s.211
85
birleúme yerlerinden ayrılmıútır. Baú taúı buna ba÷lı olarak
e÷ik bir hal almıútır.
Kitabe metninde Hasan Efendi’nin, Adana eúrafından
ve tüccarlarından oldu÷u belirtilmektedir. Ölüm tarihi, H.
1338’dir.
Kitabe Metni:
1.
Huve’l-Baki
2.
Adana eúrafından
3.
ve tüccarından A÷azade
4.
Hasan Efendi’nin
5.
Ruhuna Fatiha
6.
Sene 1338
Katalog no: 36
Adı: ùair Ziya Paúa’nın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Ziya Paúa Parkı
Envanterno: Ölçüleri:
Baú taúı : 23x170x23 cm
Ayak taúı : 23x170x23 cm
Kaide : 75x190x116 cm
86
Resim no: 49, 50
Çizim no: 17
Tanım: ùair Ziya Paúa’nın mezarı Adana Ulu
Camii’nin kuzeyinde, kendi adı ile anılan parkta yer
almaktadır. Kaide, baú taúı ve ayak taúı kısımlarından oluúan
mezar taúı beyaz mermerden yapılmıútır.
Baú taúı; kaide, silindirik gövde ve fes úeklindeki
baúlık kısmından meydana gelir. Kaide kısmından gövde
kısmına geçerken bir kademelendirme yapılmıútır. Gövdenin
alt kısmı vazo úeklinde tasvir edilmiútir. Silindirik gövde
yukarıya do÷ru geniúleyen bir formdadır. Baúlık kısmına
geçmeden önce bilezik ve boyun kısmı yer alır. Gövde
yüzeyinde ondört satırlık mail kitabe de nesih yazı kabartmalı
olarak kullanılmıútır.
Ayak taúı, baú taúına göre daha sade tutulmuútur.
Kaide ve gövde kısmından oluúmaktadır. Kaide kısmından,
gövdeye geçmeden önce bir yivlendirme bulunmaktadır.
Gövde yukarıya do÷ru geniúleyen bir form almaktadır.
Kaide
kısmı
dört
adet
küresel
ayak
üzerine
oturmaktadır. Kaidenin yüzeylerinde bulunan süslemeler
barok ve ampir üslupla meydana getirilmiútir. Kıvrık dallar,
yapraklar, gül bezek ve çiçek motifleri yüksek kabartma
87
tekni÷i ile iúlenmiútir. Zeminden dıúa taúan plastik bir
görünüm arz etmektedir. Bu motifler büyük kartuúlar
içerisinde yer almıútır.
1825’ te østanbul da do÷an Ziya Paúa, çeúitli devlet
kademelerinde hizmet ettikten sonra 1295-1297 yılları
arasında Adana valili÷inde bulunmuú, úehre bir çok
hizmetleri olmuútur.40 Kitabe metninin son satırında yer alan
sekiz cemaziye’l-ahir 1297 hicri, 17 Mayıs 1880 miladi
tarihini vermektedir.
Kitabe Metni:
1.
Huve-l baki
2.
Adana vilayeti valisi, Abdü’l-Hamid Ziyaü’d-din
3.
Merhumun, fazl u kemal-i asar ile müsbed ve
Paúa
ulüvv-i kadrini
4.
Beyan ve tavsif ve zeban ve udeba-yı zaman bi-
5.
Ve tarih-i vefatını nazmda úuara-yı benam-ı
kudret
osmaniyan izhar-ı
40
Yüksel, M., a.g.e, s.89; Özmen, Ö., “Adana mezarlarında, mezar
taúlarında yaúayan uygarlık” Kizzuwatnalı (Adana) kraliçe Puduhepa
anısına denemeler, Adana kültür sanat derne÷i yayınları no: 6, Adana
2001 s.71-86
88
6.
acz ü hayret eylediklerinde doksanyedi senesi
7.
cemaziye’l-ahirinin sekizinci pazar irtesi güni
8.
Gülúen-sera-yı ve bekaya rıhlet ve darü’l-huld-i
9.
azimet eylediklerini vilayet-i meskure virgü
ukbaya
müridi
10. es-seyid hasan rıza, nesren, bu vech ile tahrire
ictira
11. eyledi. Rahmetullahi aleyh, rahmeten vasiya,
merhum-ı
12. müúarün ileyh’in ruh-i úerifleriyle sair erbah-ı
13. mü’minin içün rızaen lillahi teala el-fatiha
14. fi sekiz c sene 1297
Cemaziye’l-ahir, 1338
Katalog no:37
Adı: Mustafa Paúa’nın Kızı Rukiye Hanımın Mezar
Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 4076
89
Ölçüleri:
Baú taúı: 43x115x12 cm
Ayak taúı: 43x98x12 cm
Resim no: 51, 52
Çizim no: 18
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde bulunan mezar
taúı baú ve ayak taúı olarak karúılıklı bir konumda
bulunmaktadır.
40
cm
lik
kare
bir
kaide
üzerinde
durmaktadır. Tip olarak baú ve ayak taúı bulunan sandık
úeklindedir. Fakat bugün sandık kısmı mevcut de÷ildir. Taúlar
beyaz mermerden yapılmıútır. Baú ve ayak taúının kaide
kısmında, her iki tarafında yaprak demeti bulunan bir kartuú
bulunmaktadır. Bu kartuúun içerisinde daire ve sepet içinde
üzüm kompozisyonu yer almaktadır. Kaide gövdeden kıvrım
dal ve yaprakların oluúturdu÷u bir bordürle ayrılmaktadır.
Bordürün bitti÷i köúelerden gövdeye geçiúte kademeli bir
daralma görülmektedir. Gövde yüzeyine 9 satırlık kitabe
metni yerleútirilmiútir. Boyun kısmında griland úeklinde
düzenlenmiú çiçek motifi dikkati çekmektedir. Baúlık kısmı
alt ve üst kısımda zeminden kabartma olarak bitkisel
motiflerle süslenmiútir.
90
Ayak taúının kaidesi baú taúıyla aynıdır. Gövde
kısmındaki kompozisyonda zeminden kabartma olarak
yapılmıú saksı içinde stilize selvi motifi bulunmaktadır.
Selvinin gövde ve tepe kısmında dairesel kompozisyonlar
bulunmaktadır. Çok dilimli ayak taúının tepelik kısmı kavisli
bir úekilde taçlandırılmıútır.
H.1228 M.1813 tarihini vermektedir.
Kitabe metni:
1. Huve’l-hallaku’l bâki
2. Sabıkan Adana Valisi Bilanlı merhum
3. el-hac Abdurrahman Paúa-zâde
4. halen Adana Valisi olan Vezir-i mükerrem
5. Saadetlü el-hac Mustafa Paúa
6. Hazretlerinin kerime-i muhteremeleri merhume
7. Rukiye Hanım efendi ruhu içün el-fatiha
8. sene 1228, 8 fi Ne
91
Katalog no: 38
Adı: Abdurrahman Paúazade Adana Serdarı øsmail
Bey’in Kızı Emine Hanım
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 17
Ölçüleri:
Baú taúı: 27x107x11 cm
Sandık: 38x102 cm
Resim no: 53
Çizim no: 19
Tanım: Müze güney bahçesinde bulunan mezar taúı
sandık ve baú taúından oluúmaktadır. Ayak taúı bugün mevcut
de÷ildir. Mezar taúı bütünüyle 40 cm’lik beton bir kaideye
oturtulmuútur. Beyaz mermerden yapılmıútır.
Baú taúı yekpare olarak, kaide gövde ve baúlık
kısımlarından oluúur. Kaide kısmında, perde motifi yüzeyden
yüksek kabartma tekni÷iyle yapılmıútır. Kaideden gövdeye
geçiú kademeli olarak yapılmıútır. Gövdenin alt yan kısımları
kavislendirilmiútir. Kitabe metni zeminden aúa÷ıda kartuúlara
ayrılarak oluúturulmuútur. Kartuúlar içerisine yerleútirilen
kitabe metni, sülüs yazı çeúidiyle kabartma olarak yazılmıútır.
92
Gövdeden silindirik boyun kısmına, oradan da baúlık
kısmına geçilir. Baúlık kısmının altında dört yapraklı yonca
motifi, kabartma olarak iúlenmiútir. Dilimli baúlık kısmının
üstünde kabartma olarak, tek sıra halinde paralı süsleme
bulunmaktadır.
Sandık kısmı, baú taúının bitti÷i yerde baúlar. Taúın
yüzeyinde baú taúında uygulanan perde motifi bulunmaktadır.
H. 1231 M. 1816 tarihini vermektedir.
Kitabe metni:
1. huve’l bâki
2. sabikan Adana Valisi merhum
3. Bilanlı Abdur-rahman Pâúâzâde
4. halen Adana Serdarı saadetlü
5. øsmail Bey hazretlerinin kerime
6. leri merhume Emine Hanım ruhu içun
7. el-fatiha 1231
93
Katalog no: 39
Adı: Ömer A÷a’nın Zevcesi Hadice Hanım’ın Mezar
Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (4082)
Ölçüleri:
Baú taúı: 28x98.5x10 cm
Resim no: 54
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar
taúı, müze binasının duvarına dayandırılmıú bir úekilde
sergilenmektedir. Gök mermerden yapılmıútır. Gövdeyle düz
devam eden kaide ve baúlık kısımlarından oluúmaktadır.
Gövde yüzeyinde dokuz satırlık kitabe metni bulunur. Satırlar
kartuúlar içerisine alınmıútır ve sülüs kitabe, yüzeyden
kabartma olarak yapılmıútır. Kitabenin ikinci satırı celi sülüs
olarak vurgulanmıútır. Gövdeden boyuna do÷ru kitabenin üst
kısmı, üçgen bir alınlık úeklinde ele alınmıútır. Baúlık uzun
bir boyun kısmına ve silmeli basık bir baúlı÷a sahiptir.
Kitabenin son satırında, mu’cem tarihle ölüm tarihi
verilmiútir. Lafzan tarihle H. 1242(1826 M.) tarihi oldu÷u
94
anlaúılmaktadır. Kitabenin yazı ustası Çukurova’daki bazı
mezar taúı kitabelerinde imzasına rastlanan Nuri’dir. Aynı
zamanda úair yönü de vardır.41
Kitabe Metni:
1. Fatiha
2. Huve’l-Baki, sene 1242
3. Zevcesi el-Hac Ömer A÷a’nın ah
4. Ol Hadice Hanım-ı úiri-zeban
5. “ørci’i” emrine idüb imtisal
6. Eyledi Huld-i berini aúiyan
7. Söyledi mu’cemle tarihin Na’im
8. Raúide kıldı behiúti nev-mekan
9. KetebehuNuri
Katalog no: 40
Adı: ùerife Aiúe Hanım’ın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: 2780
41
Yüksel, M., a.g.e., s. 127
95
Ölçüleri:
Baú taúı: 26x70x9 cm
Resim no: 55
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinde duvara yaslanmıú vaziyette
sergilenen
mezartaúı
Dikdörtgen
formlu
beyaz
gövde
mermerden
aúa÷ıdan
yapılmıútır.
yukarı
do÷ru
geniúlemektedir ve üç yuvarlak dilimle sonlandırılmıútır.
Gövde yüzeyinde 7 satırlık kitabe metni görülmektedir.
Kitabe harfleri sülüs olarak yazılmıú ve zemine kabartma
olarak iúlenmiútir. Satır araları bölünmüútür ve her bir satır
arası oval kartuúlar içine alınmıútır. ølk satır beúgen kartuú
içine alınmıútır.
19 L 1274 tarihi 3 haziran 1858 tarihlendirilmektedir.
Kitabe Metni:
1. Huve’-Bâkî
2. Mevâli-i izâmdan Adana hâkimi
3. øzmir müftîsi-zâde úıraklu
4. Abdü’l-Kâdir Efendi’nin
5. Kerîmesi, ùerîfe Aiúe
6. Hânımın rûhiçün fâtihâ
7. Sene 19 L 1274
96
Katalog no: 41
Adı: Karslı Hacı Ali A÷a’nın Kızı Hacı Fatıma
Hatun’un Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (-)
Ölçüleri:
Baú taúı: 68x130x18 cm
Resim no: 56
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar
taúı, yekpare olarak yapılmıútır. Sarımtırak kalker taúından
yapılmıútır. Mezar taúı gövde kısmında yatay olarak
kırılmıútır. Bir bütün olarak devam eden kaide, gövde ve
baúlık kısımlarına sahiptir. Buna benzer birkaç örnek daha
müze bahçesinde sergilenmektedir. Fakat günümüze sa÷lam
ulaúmamıútır.
Malzemenin
suya
ve
iklim
koúullarına
dayanıksız olmasından kaynaklanmaktadır. Mezar taúının
form ve süslemesi farklılık arz eder. Gövde yüzeyi yüksek
tutularak oluúturulmuú ve kitabe metni bu yüzeyde kartuúlar
içerisine yerleútirilmiútir. Üç satırlık sülüs karakterli kitabe
metni, yüzeyden kabartma olarak iúlenmiútir. Kitabeli÷in üst
97
kısmı, tek bir kabartma palmet motifiyle taçlandırılmıútır. Bu
taçlanmanın üstüne, üst kısmı bombe yapmıú sivri bir tepelik
yerleútirilmiútir ve bu úekilde taçlandırılmıútır.
Müzede bulunan di÷er örneklere nazaran daha erken
tarihlidir. Aúa÷ıda kitabe metninin ilk satırında ibare
yanlıúlı÷ı yapılmıútır. Esası merhume ve ma÷fure olması
gerekirdi. Ölüm tarihinin miladi karúılı÷ı 1781-1782’dir.
Kitabe Metni:
1.
haze merakatü el merhum ve el ma÷fur la
2.
el hac Fatma Hatun binti Hacı Ali A÷a
3.
karısı sene 1196
Katalog no: 42
Adı: Hadice ùehvar Hanım’ın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (4052)
Ölçüleri:
Baú taúı: 22.5x79.5x12.5 cm
Resim no: 57
Çizim no: 98
Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar
taúı, yekpare olarak beyaz mermerden yapılmıútır. Beton bir
kaideye oturtulmuútur. Gövde ve baúlık kısımlarından oluúur.
Kaide kısmı gözlenememektedir. Gövde yüzeyi baúlık
kısmından itibaren dikdörtgen yatay kartuúlara ayrılmıútır.
Yedi satırlık sülüs kitabe yüzeyden kabartma olarak
neúredilmiútir. Kitabeli÷in üst kısmı sivri tepelikli, kenarları
kulp tasvirli ve tepeli÷in içerisinde tek bir yıldız motifiyle
oluúturulmuú bir kompozisyona sahiptir.
Merhumenin ölüm tarihi son satırda yer alır. 1297 H.
1880 M. Tarihini vermektedir.
Kitabe Metni:
1. Huve’l-Baki
2. Adana hanedanından
3. Hacı Ahmed Bey’in kerimesi Hadice
4. ùehvar Hanım’ın
5. ruhiçün
6. fatiha, sene 1297
99
Katalog no: 43
Adı: Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no: Ölçüleri:
Baú taúı: 25x110x6 cm
Resim no: 58, 59
Çizim no: Tanım: Asri Mezarlı÷ın do÷usunda di÷er tarihi mezar
taúlarıyla aynı bölgede yer almaktadır. Kaide, sarımtırak
kalker taúından, úahideler beyaz mermerden yapılmıútır. øki
kısımdan oluúur. Alt kısımda yüksek ve kademeli bir kaide
onun üzerinde baú ve ayak taúı yer almaktadır. Kaide
yüzeylerinde
aynalı
düzenlemeler
dıúında
zemini
dilimli
baúlıkla
hareketlendirin bir durum görülmez.
Baú
taúı
yekpare
olup,
üç
taçlandırılmıútır. 8 satırlık kitabe metni baúlık kısmından
itibaren, nesih yazıyla neúredilmiútir. økinci satırda paralı
gerdanlık süslemesi dikkati çeker. Yazı ve süsleme kabartma
tekni÷inde yapılmıútır. Mezar taúı H. 1345 yılına tarihlenir.
Tarih satırı gerdanlık süslemesinin hemen üstünde bulunur.
100
Katalog no: 44
Adı: Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter No: Ölçüleri:
Baú taúı(1): 38x85x13 cm
Ayak taúı:38x85x13 cm
Kaide: 60x158x67.5 cm
Resim no: 60, 61
Çizim no: Tanım: Adana Asri Mezarlı÷ı’nın kuzey yönünde yer
alan mezar taúı, sarımtırak kalker taúından yapılmıútır. Sandık
úeklinde bir kaide, baú taúı ve ayak taúı kısımlarından oluúur.
Baú taúının dikdörtgen gövdesi üzerinde üç dilimli baúlık
kısmı yer alır. Gövde yüzeyi boú bırakılmıútır. Ayak taúının
dikdörtgen gövdesi, üçgen bir alınlıkla nihayetlenmiútir.
Kaide, süsleme açısından önemlidir. Geniú yan yüzlerinin
birinde, geniú bir kartuú düzenlemesi ve bunun içerisinde
kabartma
olarak
iúlenmiú,
havuz
ve
ibrik
tasviri
görülmektedir. Bu kartuúun köúelerinde yelpaze úeklinde
köúebentler bulunmaktadır. Di÷er geniú yan yüzde ise
101
benzere kartuú ve köúebentlerin merkezine çark motifi
yerleútirilmiútir.
Mezar taúı hem insutu halde bulunması hem de sıkça
kullanılan motif karakterleri açısından önem taúımaktadır.
Katalog no: 45
Adı: Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no: Ölçüleri:
Baú taúı: 35x81x13 cm
Ayak taúı:35x78x13 cm
Kaide: 60x163x81 cm
Resim no: 62
Çizim no: Tanım: Adana Asri mezarlık alanının en kuzeyinde,
giriú kısmında yer alır. Beyaz kireçle boyanmıú olan mezar
taúının malzemesi gözlenememektedir. Fakat sarımtırak
kalker taúı olması muhtemeldir. Kaide, baú ve ayak
taúlarından oluúur. Bir önceki örnekte oldu÷u gibi beraber ele
alınmıútır. Kaide sandık úeklindedir ve kartuúlar içerisine, ay102
yıldız, stilize çarkıfelek ve úua motifleri kabartma olarak
iúlenmiútir. Baú taúı, dikdörtgen formda ele alınmıú ve üçgen
bir alınlıkla nihayetlenmiútir. Gövde 6 satırlık kartuúlara
ayrılmıú ve kabartma olarak sülüs kitabe yerleútirilmiútir.
Ayak taúı benzer formdadır fakat baúlık kısmı tepelikli bir
durum sergiler.
Kaide yüzeylerinde bulunan süslemelerden 1920’li
yılları iúaret etti÷i izlenmektedir.
Katalog No: 46
Adı: Bulundu÷u Yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter No:Ölçüleri:
Baú Taúı: 32x72x8 cm
Ayak Taúı:32x65x8 cm
Sandık:65x115x96 cm
Resim No: 63, 64
Çizim No: Tanım: Adana Asri Mezarlı÷ı’nın kuzeyinde yer
almaktadır. Beyaz kireçle boyanmıú olan mezar taúı,
103
muhtemelen sarımtırak kalker taúından yapılmıútır. Üstü
kapalı sandık üzerine, baú ve ayak taúları yerleútirilmiútir.
Taúlar, dikdörtgen gövdeli olarak yapılmıúlardır. Baú
taúı, dikdörtgen formludur ve çok dilimli bir kemerle
taçlandırılmıútır. Beú satırlık sülüs kitabe metni, yüzeyden
kabartma olarak yapılmıútır. Ayak taúı, beúgen formludur ve
sade tutulmuútur. Mezar taúlarının oturdu÷u üstü kapalı
sandık yüzeylerinde, geniú çerçeveler içersinde kartuúlu çark
motifleri görülür. Stilize olarak verilmiúlerdir.
Katalog no: 47
Adı: Fatıma Melek Hanım’ın Baú Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no:4114
Ölçüleri:
Baú Taúı:38,5x190x17
Resim no: 65
Çizim no: 20
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde bulunan mezar
taúı
bir
baúka
mezar
taúına
104
yaslanmıú
úekilde
sergilenmektedir. Beyaz mermerden yapılmıú olan taúın
yüzeyi bozulmuútur.
Mezar taúı sar bir kaide, gövde ve
tepelik kısmından oluúmaktadır. Yekpare taúın gövdesinde 8
satırlık sülüs kitabesi bulunmaktadır. Kitabenin son satırı
ikiye bölünmüútür. ølk satır boyun kısmında bulunur. Kitabe
zemin üzerine kabartma tekni÷inde yazılmıútır.
Mezar
taúının tepeli÷i silmeli bir kemerle sonlanmıútır. Taúın yan
kısmı arkaya do÷ru kavislendirilmiútir.
H. 1299 M. 1883 tarihini vermektedir.
Kitabe metni:
1. huve’l hallakû’l-bakî
2. kudemâ-yı devlet-i aliyeden
3. cebel-i bereket muhasebecisi
4. sâbık øsmail Hakkı
5. efendinin halilesi
6. fatıma Melek Hanım’ın
7. ruhi içun fatiha
8. sene 27 mart 299 sene 30 cemaziye’l-evvel 30
105
Katalog no: 48
Adı: Hacı ùefika Hanım’ın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (1611)
Ölçüleri:
Baú taúı: 32.5x11x5 cm
Resim no: 66
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin kuzeyinde sergilenen mezar
taúı, müze binasının duvarına dayandırılmıú bir úekilde
sergilenmektedir. Sarımtırak mermer taúından yapılmıútır.
Kaide, gövde ve baúlık kısımlarından oluúmaktadır ve bir
bütün halinde ele alınmıútır. Kaide düz olarak ele alınmıú ve
gövdeye do÷ru geniúlemektedir. Gövdenin üst kısmıyla baúlık
kısmı arasında dairesel bir kemer düzenlemesi görülmektedir.
Gövdede beú satırlık nesih kitabe mail olarak yerleútirilmiútir.
Metin, gövde yüzeyine yerleútirilmiú kartuúlar içerisinde,
kabartma olarak ele alınmıútır. Baúlık kısmı gövdeyle birleúik
bir durum sergiler. Kenarları dıúa do÷ru bombe yapan sivri
kemerli alınlı÷ın içerisinde, yüksek kabartma tekni÷inde iri
yaprak kompozisyonu yerleútirilmiútir.
106
Merhumenin ölüm tarihi 1318 H., 1900 M. ‘dir.
Kitabe Metni:
1. Huve’l-Baki
2. Kassab baúı Mehmed A÷a’nın
3. kerimesi Hacı ùefika
4. Hanım’ın ruhiçün el-fatiha
5. Sene 1318
Katalog no: 49
Adı: Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no:Ölçüleri:
Baú taúı: 25x96x10 cm
Resim no: 67
Çizim no: Tanım: Adana asri mezarlı÷ının do÷usunda, eski
mezarlık alanında yer almaktadır. Mezar taúı yüksek bir
platform üzerinde bulunmaktadır. Platform sarı renkte kalker
taúından, taúlar ise gri mermerden yapılmıútır. Mezar taúının
yüksek kaidesi kademeli bir úekilde önce daralmakta sonra
107
geniúlemektedir. Taúların oturdu÷u alan geniú tutulmuútur.
Baú ve ayak taúı yan yana dizilmiútir. Kaide yüzeylerinde
aynalı düzenlemeler dıúında süsleme görülmez.
Baú taúı gövde ve baúlık kısımlarından oluúur.
Yekpare taú zeminden yukarı do÷ru geniúleyen formdadır.
Gövde yarım daire úeklinde yukarıda sonlanmaktadır. Kitabe
metni yüzeyden aúa÷ıda kabartma sülüs yazı ile yazılmıútır.
Maili kitabe 10 satırdır. Baúlık kısmı geç dönemin özelli÷ini
yansıtır. Orta kısımda ayaklı bir vazo ve bu vazo içerisinden
çıkan kenger yaprakları bulunur. Yaprakların arasında tohum
motifleri görülür. Süsleme yüzeyden kabartma olarak
yapılmıútır.
Ayak taúı; baú taúına göre daha yüksek olup sadedir.
Taú zeminden yukarı do÷ru geniúlemektedir. Boúluk sivri
kemerle sonlandırılmıútır.
108
Katalog no: 50
Adı: Mennan Bey’in Kızı Zeyneb Hanım’ın Mezar
Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (2786)
Ölçüleri:
Baú taúı: 33x146x9 cm
Resim no: 68
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar
taúı, yekpare olarak yapılmıútır. Sarımtırak mermerden
yapılmıútır fakat taúta yo÷un bir kirlenme gözlenmektedir.
Gövde ve baúlık kısımlarından oluúan mezar taúı müzenin
bahçe duvarına dayandırılmıútır. Aúa÷ıdan yukarıya do÷ru
geniúleyen
taúın
süsleme
yo÷unlu÷u
baúlık
kısmında
yo÷unlaúmıútır. Gövde, profilli bir çerçeve ve bunun etrafını
çeviren kıvrım süslemeli bir kenar suyuyla çevrilmiútir. Bu
çerçevenin içerisine, e÷imli satırlar içerisine yerleútirilmiú
nesih kitabe yerleútirilmiútir. 12 satırlık mail kitabe metni,
yüzeyden kabartma olarak iúlenmiútir. Gövdenin üst kısmı,
çiçek baúlıklı bir düzenleme ile taçlandırılmıútır. Plastik bir
109
etki uyandıran baúlık kısmının yaprakları, gövde ile
birleúmiútir.
1302 H.(1884 M.) de ölen Zeyneb Hanım, Mennan
Bey’in kızı olup aynı zamanda kitabeyi yazan ùair Nafi de
Mennan
Bey’in
kardeúi
olması
dolayısıyla
amcası
42
bulunmaktadır.
Kitabe Metni:
1. Huve’l-Hayyu’l-Baki
2. Ah kim daderimin duhteri Zeynep Hanım
3. Dürc-i Pakize-i ismetde idi, dürri yetim
4. Özleyüb validi Mennan Bey’e pek taze iken
5. Azm-i cinan ile bahú itdi dile hüzn-i azim
6. Hem-firaúet bırakub eyledi seyran-ı beka
7. Mir-i Mahmuduma hayf eyledi bu hecr-i elim
8. Ber-güzar itdi bize iki ciger-paresini
9. Tül-i ömr ile ide hayr-ı halef Rabb-i Kerim
10. Yazdı tarihini bir ah ile ammi Nafi’
11. Sitt-i Zeyneb ola merhumeye hem-rah-ı
naim
12. Sene 1302
42
Yüksel, M., a.g.e., s. 129
110
Katalog no:51
Adı: Hasibe ùerife Hanım’ın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
M. Envanter no: 4064
Ölçüleri:
Baú taúı: 36x144x5 cm
Ayak taúı: 36x144x5 cm
Resim no: 69, 70
Çizim no: 21
Tanım: Müze bahçesinin güneyinde bulunan mezar
taúları birbirine yakın mesafededir. Beyaz mermerden
yapılmıútır. Baú taúı; 35 cm lik beton kaide üzerinde dik bir
úekilde yerleútirilmiútir. Yekpare taúın kaide kısmı önce
daralıp sonra geniúleyen bir formla gövdeye ba÷lanmıútır.
Gövde kısmı üzeri zeminden kabartma olarak çiçek, gül ve
yaprak motiflerinin bulundu÷u bir bordürle çevrelenmektedir.
Bordür içinde 8 satırlık zeminden kabartılarak yapılmıú girift
bir úekilde yazılmıú sülüs kitabe yer almaktadır.
Baúlık
yüksek kabartma olarak iúlenmiú merkezde üç gül motifi ve
etrafında yapraklardan oluúan bir kompozisyona sahiptir.
111
Ayak taúı; benzer bir kompozisyon sergilemektedir.
Baú taúında bulunan kitabe yerine burada gül dal ve yapraklar
görülmektedir. Hem baú hem de ayak taúlarının plastik etki
uyandıran demetli baúlıkları vardır.
Yo÷un süsleme programı, döneminin özelli÷ini
yansıtmaktadır. Hasibe ùerife Hanıma ait olan bu mezar taúı
H.1281 M.1864 tarihinde yapılmıútır.
Kitabe metni:
1. Lâ ma’lüme illa hüve
2. ùeyhu’l-harem-i hazret-i Nebevi Sâbık
3. Hafız Mehmet Paúa Hemúire-zadesi
4. Merhume Hasibe ùerife Hanımın
5. Ruhu içun rızaen lillahi
6. el fatiha
7. fi sene receb 1281
112
Katalog no: 52
Adı: Bulundu÷u yer: Adana Asri Mezarlı÷ı
Envanter no: Ölçüleri:
Baú taúı: 34x105x6 cm
Ayak Taúı:30x103x6 cm
Resim no: 71, 72
Çizim no: Tanım: Adana Asri Mezarlı÷ı’nın do÷usunda eski
mezarlık alanında bulunmaktadır. Günümüze sa÷lam bir
úekilde ulaúmıútır. Kaide baú taúı ve ayaktaúından meydana
gelmektedir. Mezar taúları beyaz mermerden yapılmıútır.
Kaide üç kademelidir. Tabandaki ilk kaide daha yüksek ve
geniútir. En üstte bulunan kademe pehleli olarak ele
alınmıútır. Üzerinde baú ve ayak taúı yer alır.
Baú taúı, gövde ve baúlık kısımlarından oluúmaktadır.
Tek parça halinde ele alınmıútır. Mezar taúı tabandan yukarı
do÷ru 4 cm kadar geniúler. Gövdede 9 satırlık nesih kitabe
metni yer alır. Yazı yüzeyden kabartma olarak yapılmıútır.
Baúlık kısmına kabartma tekni÷iyle yapılmıú iri yaprak
motifleriyle geçilmiútir. Kabartma gül kır çiçe÷i ve yaprak
113
motifleri belli bir kompozisyon oluúturur. Demetli baúlık,
gövdenin üst kısmında apoletlerle birleúir.
Ayak taúı form ve süsleme olarak baú taúından
farklıdır.
Baúlıksız
úahidesi
ayak
yuvarlak
kemerle
sonlandırılmıútır. Gövdenin alt kısmına iki satırlık nesih yazı
kazınmıútır.
Ayak taúının gövdesi üzerine kabartma olarak
yapılmıú olan kulplu vazo tasviri hayat suyunu, bunun
içerisinden kıvrım yaparak çıkan kıvrım dal, yaprak ve çiçek
motifi ölen kiúinin hayat a÷acını simgelemektedir.
Katalog no: 53
Adı: Fatıma Fahriye Hanım
Bulundu÷u yer: Adana Ulu Camii Haziresi
Envanter No: Ölçüleri:
Baú taúı: 35x78x15 cm
Ayak Taúı: 35x72x15 cm
Sandık: 63x129x65 cm
Kaide: 78x161x7 cm
Resim no: 73
114
Çizim no: 22, 23
Tanım: Adana Ulu Camii Haziresinde bulunan mezar
taúı, çift kademeli bir kaide üzerinde bulunmaktadır. Baú taúı
ve ayak taúı, kaide ile bir bütünlük göstermektedir. Sarı
kalker taúından yapılmıútır.
Baú taúı, kaide, gövde ve baúlık kısmından meydana
gelmektedir. Gövde yüzeyinde, altı satırlık kitabe metni nesih
yazı karakteriyle kabartma olarak yazılmıútır. Son satır
altında bulunan kartuú boú bırakılmıútır. Yarım daire
úeklindeki baúlık kısmı yelpazeyi andırmaktadır.
Ayak taúı, dikdörtgen gövde ve üçgen úeklindeki
baúlı÷a sahiptir. Sade bırakılmıútır.
Son satırda bulunan cemaziye’l-ahir, 1338 hicri tarihi
ùubat 1920 miladi tarihini vermektedir.43
Kitabe Metni:
43
1.
Huve-l baki
2.
Adana kadısı Ünyeli
3.
Mustafa Latif Efendi’nin
4.
kerimesi Fatıma Fahriye ruhuna
5.
El Fatiha
6.
Cemaziye’l-ahir, 1338 H.
Yüksel, M., a.g.e, s.36
115
Katalog no: 54
Adı: Fatıma Zehre Hanım’ın Mezar Taúı
Bulundu÷u yer: Kültür Bakanlı÷ı Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlü÷ü Adana Müzesi
Envanter no: (8)(-)
Ölçüleri:
Baú taúı: 23x158.5x23 cm
Ayak Taúı: 19x152x19 cm
Resim no: 74, 75
Çizim no: Tanım: Müze bahçesinin güneyinde sergilenen mezar
taúları birbirine yakın mesafede sergilenmektedir. Beyaz
mermerden yapılmıúlardır. Taúlar, silindirik formda yekpare
olarak yapılmıútır. Baú taúında, pabuç kısmından bir bo÷umla
gövdeye geçilir. Gövde, e÷imli kartuúlarla satırlara ayrılmıú
ve mail yazılı sülüs kitabe metni, yüzeyden kabartma olarak
bu kısma yerleútirilmiútir. Gövdenin en alt kısmında, iri
kenger yaprakları yüzeye kabartma olarak yerleútirilmiútir.
Sütun úeklinde bir forma sahip olan mezar taúı, üst kısımda
bir profille ayrılmıú ve sarmal bir baúlıkla sonlandırılmıútır.
Ayak taúı, benzer form ve süsleme ile karúımıza çıkar.
Burada natüralist olarak ele alınmıú kır çiçe÷i,dal ve yaprak
116
kompozisyonu gövde yüzeyi boyunca kabartma olarak
iúlenmiú ve bu süsleme geniú bir kartuú içerisine alınmıútır.
Taç kısmı, baú taúına oranla biraz farklıdır. Baúlık daha sade
tutulmuú ve yine sarmal bir özellik sergilemektedir.
Merhumun ölüm tarihi son satırda geçmektedir.
Miladi karúılı÷ı 25 Kasım 1909’dur.
Kitabe Metni:
1.Huve’l-Hallaku’l-Baki
2.Adana vilayeti Nafia
3. sermühendisi, øzmirli
4. Ali Rıza Bey’in zevcesi
5. Fatıma Zehre Hanım
6. binti rasim Efendi’nin
7. ruhınafatiha
8. Sene 12 Zilka’de 1327, sene 12 Teúrin-i sani
1325
117
5. DEöERLENDøRME VE SONUÇ
5.1. MALZEME VE TEKNøK
Adana’nın merkezinde inceledi÷imiz Asri Mezarlık,
Bölge Müzesi ve Adana Ulu Camii hAZøRESø ve çevresi
örneklerinde tespit etti÷imiz malzemeler, mermer ve kalker
taúıdır. Mermerin di÷er bölge örneklerinde oldu÷u gibi,
Selçuklulardan bu yana sıklıkla kullanıldı÷ı görülmektedir.
Toroslar’ın eteklerinde bulunan ocaklardan çıkarılan bu
malzemeler günümüzde de halâ mezar taúı yapımında
kullanılmaktadır. Adana mezar taúlarında mermerin, gri,
beyaz, sarı ve gök rengi olan çeúidinden yararlanılmıútır.
øúlenmesi zor ve oldukça maliyetli olan ancak estetik açıdan
tercih edilen mermer, dönemin ileri gelen önemli kiúileri için
kullanılmıútır. Di÷er taraftan, özellikle Asrî Mezarlık
alanındaki mezar taúlarında sarımtırak ve gri kalker taúının
sıklıkla kullanıldı÷ını tespit ettik. Malzemenin kullanımı,
bütünlük arz edecek úekildedir.
øncelemeye
aldı÷ımız
mezar
taúlarında
yazı
karakterleri ve süslemeler, genelde yüzeyden kabartma olarak
iúlenmiútir. Bazı örneklerde, barok döneminin özelli÷ini
yansıtan, plastik görünümlü “yüksek kabartma” tekni÷i
118
uygulanmıútır. “Kazıma” tekni÷inin kitabe nitelikli eserlerde
ve çok erken dönemli mezar taúlarında uygulandı÷ı
görülmektedir.
Kabartma
tekni÷i,
özellikle
süslemeli
parçalarda e÷ri kesim tekni÷iyle beraber ele alınmıú ve ortaya
çıkarılan eserlerde plastik etkinin artmasını sa÷lamıútır.
Mezar taúları üzerinde yer alan yazı karakterleri,
bordürler, alınlık kompozisyonları ve tezyini unsurlar,
malzemenin üzeri boú bırakılmaksızın iúlenmiútir. Yazı
karakterleri arasında bazı örneklerde kabartma unsurlar
görülmektedir.
Hem
kitabe
metninin
yerleútirildi÷i
yüzeylerde, hem de süslemenin yo÷unlaútı÷ı sandık ve úahide
cephelerinde, kartuúlar ve çerçeveler kabartma ve kazıma
tekni÷iyle iúlenerek vurgulanmıútır.
5.2. FORM-TøPOLOJø
Osmanlılarla beraber, Selçuklularda görülen sanduka
formlu mezar taúları yerini úahideli mezar taúlarına
bırakmıútır. Osmanlının XVI.y.y’dan itibaren bazı mezar
taúlarında, yatay bir taúın her iki ucuna baú ve ayak taúı
119
olmak üzere dikilmek suretiyle, üç taútan oluúan bir sistem
izlemiútir.44
Adana örnekleri de÷erlendirilirken, öncelik form
olarak kadın ve erkek mezar taúları olarak gruplandırılmıú,
ardından da bunlar daha alt gruplarda de÷erlendirilmiútir.
Böyle bir ayrım yapmamızın nedeni, eldeki malzemenin daha
önceden yapılmıú olan tasnif çalıúmalarıyla paralellik
göstermiú olmasındandır.45 Bu gruplandırma çok genel
oldu÷undan, ayrıca elimizdeki örneklerin de bir tablosunu
oluúturmayı uygun bulduk.
øncelememizde ele aldı÷ımız örneklere bakarak bir
de÷erlendirme yaptı÷ımızda mezar taúları, direkt topra÷a
gömü olan baú ve ayak taúları, bir sandık üzerine dikilmiú
úahideler ve pehleli46 mezar taúları olarak karúımıza
çıkmaktadır.
Sandık üzerine yerleútirilen úahideler, ya sandık
cepheleriyle bir bütün olarak ele alınmıú ya da sandık üzerine
oturtularak oluúturulmuútur. Sandıkların üstü açık ya da
kapalı olarak verilmiútir. Alt ve üst kısımlarında, geçiúlerde
Önder, M., “Konya Mezar Taúlarında ùekil ve Süsler”, Türk
Etnografya Dergisi, S.XII, østanbul, 1969 s.471
45
Gramont, B., a.g.m., s.178-214; Çal, H., a.g.m., s.206-225
46
Bakırcı, N., Mevlevi Mezar Taúları, Konya, 2006, s.97.
44
120
profillendirme
yapılarak
hareket
sa÷lanmıútır.
Pehleli
úahidelerde de aynı durum gözlenir. Ele alınan tüm örnekler
beraber
de÷erlendirildi÷inde,
úahide
formları
farklılık
göstermektedir. ùahideler baúlık formlarına göre çeúitli
tiplere ayrılmaktadır. Dikdörtgen ya da silindirik formda
gövdelere sahiptirler. Baúlık ve alınlık úekillerine göre; sivri
tepelikli kaú kemerli, yuvarlak kemerli, üçgen kemerli, çiçek
ve úapka baúlıklı, palmet baúlıklı, fes baúlıklı, sarıklı, dairesel
baúlıklı
ve
sarmal
tepelikli
olanlar
úeklinde
tiplere
ayrılmaktadır.
Araútırmamıza konu olan mezar taúları, genel olarak
úahideler ve bu úahidelerin oturdu÷u kaideler açısından
de÷erlendirilmiútir. ùahideler ya tek baúına ya da bir sandık,
pehle elemanlarıyla beraber ele alınmıúlardır. Daha alt
kısımda úahidelerin ya da bu sandık ve pehlenin oturdu÷u
kademeli kaide kısmı bulunmaktadır. Bunlar, tek kademe
kaide üzerine oturanlar, iki ve üç kademe üzerine oturanlar
úeklindedir. Bu úema içerisinde dördüncü bir kademeyi
úahidelerin oturdu÷u sandık kısmı olarak da ele alabiliriz.
ùahidelerin tek kademeli bir kaideye oturdu÷u taúlar ya bir
sandık üzerinde úahidelerin bulundu÷u, ya da baú ve ayak taúı
direkt üzerine oturacak úekilde ele alınmıútır. Kaideler ya
121
köúeleri
pahlı
olarak
ya
da
keskin
hatlı
olarak
oluúturulmuútur.
Ele aldı÷ımız örnekleri için úöyle bir tasniflendirme
yapmak mümkündür:
Erkek Mezar Taúları
a.
Baúlıklı ve düz cepheli
b. Düz cepheli ve baúlıksız
c.
Sütun úeklinde
Kadın Mezar Taúları
a. Baúlıklı
b. Beúgen
c. Çok dilimli
d. Silmeli kemer úeklinde
e. Kıvrık dal motifli
f. Baúlık yerine demetli
g. Yarım daire úeklinde kemerli
h. Sütun47
a. Bu grupta úahide, ya sandık kısmının bir cephesiyle
bütünleúmiú ya da úahideye ait bir kaide ile topra÷a direk
gömülü úeklinde uygulanmıútır. Bu uygulamada mezar taúı
detaylarında kartuúlu, kenar formaları düzgün ya da dalgalı,
47
Gramont, B., a.g.m., s.178-214
122
dekorlu ya da dekorsuz olarak ele alınmıútır. Dekorlar,
gövdenin köúe kısımlarına ya çerçeve úeklinde ya da
köúebent olarak yerleútilmiútir (Resim 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 11,
12, 13(baútaki ve sondaki baú úahideleri), 14(erke÷e ait baú
úahidesi), 16(baú úahidesi), 17, 19, 21(erke÷e ait baú
úahidesi), 25(erke÷e ait baú taúı), 26(baú úahidesi), 27, 29)
b. Düz cepheli baúlıksız mezar taúları, silmeli
kemerlerle taçlandırılmıú olup ya sandık kısmının bir
cephesiyle bütünleúmiú ya da ba÷ımsız olarak topra÷a
dikilmiú bir durum sergilerler. Taç kısımlarına bakıldı÷ında
dörtgen, yuvarlak tepeli, dilimli, beúgen, sivri kemerli ve
baúlık yerine demetli uygulamalar, gövdeden belirgin bir
úekilde ayrılmayan baúlık formlarıdır. Gramont’un tasnifine
ek
olarak,
eldeki
örneklerde
pehleli
úahidelerin
de
bulundu÷unu görmekteyiz.48 (Resim 7, 8, 13(ortadaki baú
úahidesi ve ayak taúları), 16(ayak úahidesi), 18(ayak
úahidesi), 20, 26(ayak úahidesi), 28(ayak úahidesi), 30, 31,
32, 33, 34, 35, 36, 37)
c. Sütun úeklindeki uygulamalarda sandıklı ve pehleli
uygulamaları görmekteyiz. Düzenli yatay kartuúlara ayrılmıú
baú taúlarının yanı sıra, tek kartuúlu ve bezemeli ayak taúları
48
Bakırcı, N., a.g.e., s. 97
123
da bu gruba dahil edilmektedir. Sütun formlu mezar
taúlarında dikkati çeken bir baúlık türü vardır ki, østanbul’da
lahanacılar adıyla anılan bir grubu temsil etmektedir (Resim
76). Bu baúlık formunu andıran fakat bizim, sarmal baúlık
demeyi
uygun
buldu÷umuz
birkaç
örne÷imiz
de
bulunmaktadır (Resim 41, 74, 75). Sütunlu erkek mezar
taúlarında Konya örneklerinde, úahidelerin form ve süsleme
özellikleri açısından benzer uygulamaları mevcuttur.49 Bu
grubun müzede bulunan örnekleri, genelde beton kaideler
üzerinde sergilendikleri için sa÷lıklı bilgi edinemiyoruz.
Fakat mezarlık örneklerinde orijinal durumları hakkında fikir
sahibiyiz.
Ele
alınan
tasnif
çalıúmalarına
ek
olarak,
çalıúmamızda kendi tespitlerimizi de katmaya çalıútık. Adana
mezar taúlarında, fes (aziziye), silindirik baúlık (kısa silindirik
baúlık) örneklerini de görmekteyiz.50 Bu grubun baúlıksız
uygulamalarında, taç kısımları bombeli olarak verilmiútir
(Resim 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50)
49
Arslan, A., Geç Dönem Osmanlı Konya Mezar Taúları (19 ve 20.
yy), Konya, 2005, s.131.
50
Çal, Halit, “østanbul Eyüp’teki Erkek Mezar taúlarında Baúlıklar”,
Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu III, østanbul
2002, s.206-225
124
Tezimizde
erkek
mezar
taúları
için
yapılan
tasniflendirmelerin dıúında farklı uygulamalar bulunmaktadır.
Münferit diyebilece÷imiz bu örneklerde baúlık ve gövde
formları úu úekildedir:
Bu
tasniflendirmede,
çok
genel
hatlarıyla
bir
de÷erlendirme söz konusudur. Bu gruplandırma içerisine
Adana’nın merkezinden topladı÷ımız örnekleri koyabiliyoruz
fakat aúa÷ıda ayrıca bu genel tasnife ek olarak, alt baúlıklar
halinde bir de÷erlendirme daha yapaca÷ız. Böylelikle konuyu
daha anlaúılır hale getirebilmek için úu úekilde bir
de÷erlendirme yapabiliriz.
Baúlıklı ve düz cepheli olarak adlandırılan mezar
taúları, Adana örneklerine bakıldı÷ında farklı úekillerde
oluúturulan baúlık formuna sahiptirler. Bunlar, fes baúlıklı
(aziziye, sarıklı), sarıklı (çubuk baúlıklı taúkın sarıklı),
kavuklu (çubuk baúlıklı taúkın sarıklı ve çubuk baúlıklı kısa
sarıklı) úekillerde karúımıza çıkmaktadır. 51
Baúlık kısmı, belirgin bir úekilde boyun detayıyla
ayrılmıú formalar için kullanılmıútır.
Kadın mezar taúlarını, inceledi÷imiz örneklere göre
açtı÷ımızda úu de÷erlendirmeleri yapabiliriz:
51
Çal, Halit, a.g.m., s.206-225
125
Baúlıklı kadın mezar taúlarında, Adana örneklerimizde
uygulama olarak ya sandık kısmının bir cephesiyle
bütünleúmiú ya da pehleli olarak yapıldıklarını görmekteyiz.
Müzede bulunan birçok örnek, orijinal durumları hakkında
çok sa÷lıklı bilgiler vermemektedir. Fakat izlerden anlaúıldı÷ı
kadarıyla tespitte bulunabiliyoruz. ønceledi÷imiz mezar
taúlarını, yapılmıú olan tipoloji çalıúmalarıyla desteklemeye
çalıútık. Adana mezar taúlarının bu gruptaki düzenlemeleri
dekorlu, düzenli yatay kartuúlara sahip, kenarları düzgün
formludur. Baúlıklı kadın mezar taúı ayrımını, gövdeden
belirgin bir boyun kısmı ile sa÷layabiliyoruz. Ve baúlık
biçimleri, basık úapka úeklinde karúımıza çıkmaktadır (
Resim 51, 53, 54). Konya Sırçalı Medrese’de sergilenen bir
mezar taúının baúlık formu katalog no 37’dekinin aynısıdır52.
Ya da Antalya Müzesinde sergilenen bir baúka eser biraz
önce bahsetti÷imiz örnekle aynı özellikleri taúımaktadır.53
a.
Beúgen formlu kadın mezar taúları inceledi÷imiz
örneklerde, düzenli yatay kartuúlara sahip, tüm yüzey
52
Erdemir, Y., Sırçalı Medrese Mezar Anıtları Müzesi, Konya, 2002,
s.115.
53
Eren, N., “Antalya Müzesi’nde Bulunan Eski Türk Mezar Taúları”,
Türk Etno÷rafya Dergisi, S:XVII, Ankara, 1982, s. 109-133.
126
dekorlu, çiçek ve yaprak süslerine sahip úeklindedir (Resim
59, 60(ayak taúı), 62(baú taúı), 63(ayak taúı), 73(ayak taúı)).
b. Çok dilimli kadın mezar taúlarının Adana
örneklerindeki uygulamaları üç ya da daha fazla dilimli,
kabartmalı sivri kemerli, sandık cephesiyle bütünleúmiú ya da
pehleli olarak yapılmıú bir úekilde karúımıza çıkar (Resim 55,
56, 57, 58, 60(baú taúı), 62(ayak taúı), 63(baú taúı).
c.
dekorlu,
Silmeli kemer úeklindeki kadın mezar taúları
düzenli
yatay
kartuúlu
ve
gövdeyle
bütün
formdadır(Resim 65).
d. Kıvrık dal motifli örneklerde, üst zeminde
biçimlendirilmiú çiçek ve dal dekorlu uygulamalar dikkati
çeker(Resim 66).
e. Baúlık yerine demetli kadın mezar taúlarında,
elimizdeki örneklerde apoletlere kavuúan sarkık dallı, düz
kenarlı uygulamalar dikkati çeker (Resim 67, 68, 69, 70, 71)
f.Yarım daire úeklindeki kemerli kadın mezar
taúlarında, tüm yüzey dekorlu bir uygulama ile verilmiútir
(Resim 73(baú taúı)).
h. Sütun úeklindeki kadın mezar taúlarında, baúlık
formunda uygulanan sarmal düzenleme dikkati çeker.
127
Asri
mezarlıkta
insutu
olarak
bulunan
mezar
taúlarında yan yana bulunan kadın ve erkek mezar taúlarının
ayak taúları, ortak kullanıldı÷ından belli bir tipe koymak
mümkün
de÷ildir.
Bu
de÷erlendirmeyi,
elimizdeki
malzemeye göre de÷erlendirece÷imiz tabloda genel hatlarıyla
ele alaca÷ız. Ayrıca bazı erkek mezar taúlarının ayak taúları,
kadın mezar taúlarında uygulanan baúlık formuyla da
verilebilmektedir. Daha önce yapılmıú tipoloji çalıúmaları,
baú taúına göre yapıldı÷ından elimizdeki bu tür örnekleri
münferit olarak de÷erlendirece÷iz.
5.3. SÜSLEME
øncelenen örneklerin birço÷unda yo÷un bir süsleme
programı görülmez. Süsleme genelde baú taúının alınlık
kısmında,
ayak
taúının
gövde
ve
alınlık
kısmında
yo÷unlaúmıútır. Sandukalı örneklerde baú ve ayak taúında
görülen süslemeler bir bütünlük gösterir. Sanduka kısmı baú
ve ayak taúına oranla yüzeyi boú bırakılmaksızın tezyin
edilmiútir. Süslemeyi oluúturan motifler baú taúlarında, taúın
çevresini dolanan bordür ve bunun merkezinde yer alan
bitkisel unsurlu bir özelliktedir. Birçok örnekte baú taúı sade
tutulmuú, ayak taúının gövde ve baúlık yüzeyi bitkisel
128
motiflerle bezenmiútir. Kullanılan motifler selvi, hurma, gül
dalı, asma ve üzüm, yaprak ve dal úeklindedir. Bu motifler
genelde ayak taúının gövde yüzeyinde, tüm gövde boú
bırakılmaksızın
uygulanmıútır.
Genelde
hayat
suyunu
sembolize eden vazo tasviri ve bu vazodan çıkan ve kıvrım
yapan bir a÷aç sembolize edilmiútir (Resim 7, 52, 59, 72, 75).
Örne÷in katalog no 6’da inceledi÷imiz mezar taúının süsleme
ve üslup özelliklerini Konya’da bir Mevlevi mezarında
görebiliyoruz. Yalnız, Mevlevi mezar taúı ile Adana’da
inceledi÷imiz örne÷in baúlık formları belirli bir zümreyi
temsil etti÷i için farklıdır. 54
Osmanlı’da XVI. yy’dan sonra baúlayarak devam
eden Lale Devri ile beraber üsluplaúmıú karanfil, lale ve çiçek
buketleri mezar taúlarında sıklıkla kullanılmıútır. Barok
dönem ile beraber Avrupa’dan alınan motifler de sevilerek
kullanılmıútır. Bu dönemin kartuúlu, rozetli süslemeleri
mezar taúının tüm yüzeyine uygulanmıútır. Batılılaúma
döneminin Osmanlı’yı etkileyen çeúitli akımlarını Adana
mezar taúlarında da görmekteyiz. Motiflerin abartılı bir
úekilde verilmesi, uygulanan teknik açısından plastik etkiler
uyandırması, ele aldı÷ımız birçok örnekte izlenebilmektedir.
54
Bakırcı, N., a.g.e., s.174; Arslan, A., a.g.t., s.163.
129
Bu etkileri süsleme, form ve teknik açılardan tespit
edebiliyoruz. Adana mezar taúlarında, ayak úahidesine ve
sandık yüzeylerinde sıklıkla uygulanmakla beraber baú
taúının boú kalan yüzeylerinde ve taúın formunda dönem
özellikleri kendini göstermektedir. Katalog no 7’de özellikle
ayak úahidesinde yüzey boú bırakılmaksızın tezyin edilmiútir.
Kıvrım dal ve yapraklar, iri çiçek motifleri gövde yüzeyinde
bir kompozisyon oluúturmuú ve alt kısımda bir fiyonkla
ba÷lanmıútır. Kaide kısmında plastik etki uyandıran iri çelenk
motifi dikkat çeker. Bu kompozisyonlar baú taúı ve sandık
yüzeylerinde de yo÷un bir úeklide uygulanmıútır. Katalog no
17, 31 ve 51’de yine aynı dönemin tezyini dikkat çeker.
Bazen bu motifler baú taúının boú kalan kısımlarında, uygun
yerlerde görülebilmektedir (Resim 1, 6, ). Uygulamalar bazen
kitabeleri çevreleyen tarzda da olabilmektedir ( Resim 11, 68,
69, 70)
XVIII. yy’dan sonra çiçek, dal ve yaprak motifleri
ayrı ayrı de÷il bir kompozisyon oluúturacak úekilde ele
alınmıútır. Envai çeúit vazolar, çiçek demetleri, saksılar
içerisine yerleútirilen natürmortlar bu dönemde karúımıza
130
çıkar.55 Mezar taúlarının, baúlık formuna ve süsleme
özelliklerine bakarak erkek mezar taúı ya da kadın mezar taúı
ayrımı yapılabilmektedir. Erkek mezar taúları, fesli, kavuklu
ya da sade bir düzenlemeye sahiptir. Kadın mezar taúları ise
çiçek baúlıklı, ya da daha yo÷un bir süsleme ile ele alınmıútır.
ùahidelerin taç kısmında oluúturulmuú çiçek buketleri,
baúörtüsü gelene÷inin bir göstergesidir.56(Resim 68, 69, 70,
71).
Bu özelliklerin yanı sıra çiçekli dolgular, barok
kıvrımlar, akant yaprakları dönemin süsleme özelliklerini
yansıtmaktadır.
Adana mezar taúlarında özellikle silindirik formlu
mezar taúlarının alt kısmında iri kenger ve akhantus
yapraklarıyla oluúturulan düzenlemeye sıkça rastlanmaktadır
(Resim 38, 41, 42, 43, 45, 48, 49, 74, 75).
Müze örneklerinde az görünmekle beraber daha çok
asri mezarlıkta elde edilen bulgularda, meftunun mesle÷i ve
statüsü ile ilgili bilgi verebilecek simgesel boyutta motifler
kullanılmıútır. Bunlar ay-yıldız (Resim 19, 32), ibrik ve
55
Akar, A., “Eski Türk Mezar Taúı Süslerine Dair” Sanat Dünyamız,
S:2, østanbul, Eylül 1974, s.4
56
Önder, M., “Konya Mezar Taúlarında ùekil ve Motif Karakterleri”,
Anıt, S: 22-223, Konya, 1958, s.3-15;Laqueur; H.P., Hüve’l Baki
østanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taúları, østanbul, s.5
131
havuz tasviri (Resim 60), cami, kitap, terazi (Resim 23)
tasviri úeklindedir. Bu simgeler, uzun ömür, adalet gibi
anlamlar taúıyabilmektedir.
5.3.1 Yazı
Adana mezar taúlarında, nesih ve sülüs yazının
kullanıldı÷ı görülmektedir. Bu yazıların yanı sıra celi sülüs
hat da az da olsa kullanılmıútır (Resim 54). Elimizdeki
örneklerde nadiren hattat’ın imzası görülür.
Mezar taúı yazıları ölenin hakkında bilgi vermesinin
yanı sıra dekoratif bir özellik de gösterir. Osmanlıca
kitabelerin, Osmanlının son dönemlerinde Latin harfli
kitabelerle ele alındı÷ı görülür (Resim 20) Yazı karakterleri
yüzeyden kabartma olarak yapılmıú ve tüm yüzey boú
bırakılmaksızın kullanılmıútır. Kitabe metinleri ya düz, ya da
meyilli olarak ele alınmıútır. Satır araları ço÷unlukla ince
cetvellerle ayrılmıútır.
Kitabe metinleri, ölen kiúinin yaúayıú biçimi, statüsü,
mesle÷i, ölüm nedeni, ölüm tarihi, ba÷lı bulundu÷u tarikatı
belirtmektedir. Mezar taúları, yakarıú, dua, kimlik(unvan),
dua isteme ve tarih kısımlarından oluúmaktadır. ølk metin
Allah’ın adının anıldı÷ı, “hû, hûve’l bakî, el bakî”
132
ibarelerinden oluúmaktadır. Erkek mezar taúlarında dua
bölümünde merhum ve ma÷fur; kadın mezar taúlarında
merhume ve ma÷fure ifadeleri kullanılır. Ölenin kimlik
bilgileri, mesle÷i, sülalesi ve lakabı kitabede sıklıkla ele
alınmıútır. Kitabenin son satırında, el fatiha ve ruhu için
fatiha ibareleri kullanılmaktadır. Bunun da altında ya ebced
hesabıyla ya da hicri olarak ölüm tarihi belirtilmektedir.
Bazen bu ikisi beraber verilmektedir. Kitabeler úiirsel
anlatımlarıyla
da
dikkati
çekmektedir.
Adana
mezar
taúlarında bu genel sıralama takip edilmiútir.
5.3.2 Bitkisel Bezeme
Çalıúmamızda ele alınan örneklerde di÷er bölge
örneklerinde görülen selvi ve çam motifi hemen hemen hiç
kullanılmamıútır. Kullanılan motifler hurma (Resim 7), tek ve
demet çiçek (Resim 8, 51, 53, 68, 69, 70, 71) , lale (Resim
37, 44),
palmet (Resim 30, 31, 56), dal ve yaprak, gül,
çelenk, üzüm, sümbül, bahar dalı, barok karakterli motifler
geometrik, kozmik ve sembolik ifadelidir.
øncelenen örneklerde ço÷unlukla hurma motifinin
kullanıldı÷ı görülmektedir. Hurma cennet meyvesi olarak
133
mezar taúlarında yerini almıútır.57 Bu motif genelde ayak
taúının tüm yüzeyinde dal ve yaprakları ile beraber ele
alınmıútır. Bir vazo içerisinden yukarıya do÷ru uzanan
hurma, tüm gövdeyi dolduracak úekilde uygulanmıútır(Resim
7).
XVIII. yy.dan sonra kullanılan gül motifi çeúitli
úekillerde karúımıza çıkmaktadır.58 Bu motif natürel olarak
ele alınıúının yanı sıra stilize olarak da uygulanmıútır. Halk
arasında kutsal olarak kabul edilen gül, peygamberimizin
sembolü olarak da kabul edilir.59 Ölen kiúinin mezar taúına
iúlenen gül motifi peygamberimize di÷er dünyada da yakın
olabilmek için iúlenirdi. Mezar taúlarının, baúlık kısmında
demet halinde, ayak taúında vazodan çıkan gül a÷acı, yaprak
ve dalları ile beraber ele alınmıútır. Gül motifi bazen gonca
bazen de açmıú bir úekilde verilmiútir. Gonca úeklindeki gül
motifi, kiúinin genç yaúta öldü÷ünü ifade etmektedir. Adana
örneklerinde sıklıkla ve sevilerek kullanılan bir motiftir
(Resim 68, 69, 70, 71). Benzeri süslemeler Anadolu’da,
19.yy örneklerinde de görülmektedir
øúcan, N., Anadolu Mezar Taúları Süslemecili÷i, Eskiúehir, 1980, s.33
Akar, A., a.g.m, s.3
59
Bakırcı, N., a.g.e., s. 105-106.
57
58
134
Adana mezar taúlarında kullanılan di÷er bir motif,
üzüm salkımı ve asma yapra÷ı motifidir. Üzüm simgesel
olarak, sonbaharı ve ecel úerbetini içmek gibi kavramları
ifade eder. Asma yapra÷ı aynı zamanda ölümsüzlü÷ünde
sembolü olarak kullanılmaktadır.60 Ayak taúlarının yüzeyinde
sarmaúık olarak iúlenmiú bu motif bazen meyvesiz olarak
ifade edilmiútir. Birçok örnekte üzüm salkımı kase içerisinde
verilmiútir (Resim 51, 52).
Palmet motifi Türk süsleme sanatında, özellikle
mimari programlarda sıklıkla kullanılmıútır. Palmet Asya
ülkelerinin pek ço÷unda hayat a÷acı olarak bilinmektedir.61
Adana mezar taúlarındaki örneklerde palmet tek olarak
uygulanmıútır. Ya baúlık formu olarak ya da süs ö÷esi olarak
taç kısmına yakın yerlerde kullanılmıútır (Resim 30, 31, 56).
Adana mezar taúlarında nadiren de olsa lale motifi
kullanılmıútır. Lale motifi, Arapçadaki elif harfi ile benzerlik
gösterir ve øslam tasavvufunda Allah’ın tevhidini simgeler.
Kullanıldı÷ı yerde di÷er çiçek motifleri ile beraber ele alınır.
Osmanlının severek kullandı÷ı sümbül, bahar dalı, karanfil
gibi motifleri ayak taúlarında ve baú taúının taç kısmında
60
61
Bakırcı, N., a.g.e., s.106.
Kuban, D., 100 soruda Türkiye Sanat Tarihi, østanbul, 1978, s.152
135
sıkça karúımıza çıktı÷ı görülür. Sandukalı örneklerde baú ve
ayak taúındaki motif bütünlü÷ü dikkati çekmektedir (Resim
37, 44).
øncelenen örneklerde geç dönemin kenger ve akant
yaprakları
tüm
yüzeye,
yüzey
boú
bırakılmaksızın
uygulanmıútır. Kompozisyonu oluúturan bu motifler volütlü
olarak kıvrılan iri yapraklar úeklinde, özellikle úahidelerin taç
kısmında, ayak taúının tüm yüzeyinde ve sanduka kısmında
ele alınmıútır.
5.3.3 Geometrik ve Sembolik øfadeler
øncelenen örneklerde geometrik ve sembolik motifler
ço÷u
zaman
ölen
kiúinin
yaúantısı
hakkında
bilgi
verebilmektedir. Rozetler, gülçe motifleri (Resim 19, 21, 24,
44, 49, 53, 62), cami-kitap-terazi tasviri (Resim 23), ay ve
yıldız (Resim 32, 57) gibi motiflerin kullanımı söz
konusudur. Bu kullanımların yanı sıra çarkıfelek motifleri
(Resim 61, 62, 64), ibrik ve havuz motifleri (Resim 60) ele
alınan örnekler içerisindedir. Asri mezarlıkta bulunan bir
örnekte ölen kiúinin sanatçı kimli÷ini ortaya çıkaran stilize ud
motifi kullanılmıútır. Adana’da bulunan bu mezar taúı ünik
bir uygulamadır.
136
Yukarıda sözünü etti÷imiz süsleme ö÷eleri bazen tek
baúına bazen de bitkisel yada geometrik unsurlarla ele
alınmıútır. Vazodan çıkan çiçek tasvirleri, kase içerisinde
meyve tasvirleri bu örnekler içerisindedir ( Resim 68, 69, 70,
71)(Resim 51, 52).
Çarkıfelek motifi dairesel dönüúüm hayatın yani
dünyanın sembolüdür. Mezar taúlarında görülen di÷er
semboller cami, ay-yıldız, terazi úeklindedir.
Devlet
ve
mensuplarının,
din
esnafın,
adamlarının,
sanatkârın,
askeri
kurum ve
ilim
adamlarının
konumlarına göre baúlık ve süslemeleri birbirinden farklıdır.
Tarikat mensuplarına ait taúların baúlıklarında mistik
sembolizm oldukça barizdir. 1828 yılından itibaren dönemin
padiúahlarına ait fesler hangisi ise ölen kiúinin mezar taúının
baúlı÷ı buna göre olurdu. II.Mahmut dönemindeki fesler
“mahmudi fes”, sultan Abdülaziz dönemindekilere “azizi
fes”, sultan II.Abdülhamid dönemindekilere ise “hamidi fes”
denirdi. Osmanlı dönemine ait mezarlıklardaki baúlıkların
ço÷u azizi feslerdendir.
Adana mezar taúlarında en yaygın kullanılan baúlık
formu, fes úeklinde olanıdır. Mezarlıktaki örneklerde, sade ya
da
silme
úeritli
olarak
137
verilen
baúlık
formunu
görebilmekteyiz. Müzede bulunan önemli devlet adamlarına
ait baúlıklarda aziziye fes, sarıklı fes, çubuk baúlıklı taúkın
sarıklı kavuk-kısa sarıklı kavuk gibi çeúitler kullanılmıútır.62
Mecidiye kalıplı fesler aúa÷ıya do÷ru daralan formdadır ve
hizmetli, katip, paúalar bu festen giymektedir. Aziziye kalıplı
fesler alttan yukarıya do÷ru geniúlemekte ve bu fesi asker ve
memurlar giymektedir. Hamidiye kalıplı feslerin alt çapı üst
çapından daha dardır, kehribarcı, derviú ve ö÷renci fesleri bu
tiptedir.63
øncelenen örneklerde selvi motifini görmüyoruz.
Bunun yerine Allah’a ulaúmayı sa÷layan baúka a÷aç tasvirleri
yapılmıútır (Resim 59). Mezar taúlarında en yaygın kullanılan
a÷aç sembollerinden biri “hayat a÷acı” motifidir. Bollu÷u
bereketi simgeler. Meyveli a÷aç ise insan-ı kamili temsil
eder. Ölüm ve fanili÷in sembolü olarak kullanılan selvi a÷acı
mezar taúlarında en çok kullanılan motiflerdendir. Selvi
vahdedi yani Allah’ı birlemeyi sembolize eder.
Allah lafzının ilk harfi olan elif’e de benzetilen
selvi’nin sallanırken yapraklarından çıkan “hû” sesi ile
Allah’ı zikretti÷ine inanılır. Dalları kolay sarsılmaz bu haliyle
62
63
Çal, H., a.g.m., s.206-225
Çal, H., a.g.m.,s.212
138
sabrın ve temkinin sembolüdür. Dik ve do÷ru duruúu ile
do÷rulu÷u ve dürüstlü÷ü temsil eder, selvinin üst dallarının
e÷ri durması yaradanın karúısında boynu bükük kalmayı,
acziyeti ifade eder.
Mühr-ü Süleyman bolluk ve bereketi, gül ilahi
güzelli÷i, lale vahded-i vücud yani Allah’ı sembolize eder.
Kandil aydınlı÷ı, meyve ölümsüzlük yani cennette ebedi
ikramları, haúhaú-çam kozala÷ı uykuyu cenneti temsil eder.
Sarık müderris ve defter eminlerini, kavuk orta
dereceli memurları, ihtiúamlı kavuklar Osmanlı yönetiminde
sadrazam, kubbe altı vezirleri ve kaptan-ı deryaları, uzun
külah Mevlevi tarikatı mensubunu temsil eder. Çapa, gemi
dire÷i, yelken denizcileri, hokka ve kalem katipleri, lahana ve
bamya cirit takımı oyuncularını, yazısız mezarlar cellatları,
kırık baúlı mezar taúları yeniçerileri, müzik enstrümanı
müzisyeni ifade eder.
Adana mezar taúlarında karúımıza çıkan terazi ve
kitap, simgesel olarak kanunu ve kur-an’ı temsil etmektedir.64
64
Keskin, C., “Eyüpsultan’da bulunan Osmanlı dönemi armalı ve niúanlı
mezar taúları” Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu
III, østanbul, 19.. s.371
139
Katalog no 15’te bu tasvirlerin bir arada verildi÷i
görülmektedir.
Adana
mezar
taúları
Osmanlı
açısından
de÷erlendirildi÷inde, di÷er bölge ve dönem örnekleriyle
büyük benzerlikler taúımaktadır. Tabiî ki yöresel etkilerin,
sosyal ve kültürel yaúantının her alanda oldu÷u gibi sanata da
etki etmemesi düúünülemez. Elimizde bulunan eserlerin
birço÷unun benzerini Konya, østanbul ya da Antalya’da
görebilmek mümkündür. Ortak sanat de÷erleri, dönemin
üslubu, her sanat alanında oldu÷u gibi bu sanat dalında da
kendini göstermektedir.
Çalıúmamızda,
dönem
olarak
sınırlandırdı÷ımız
örneklerde çeúitli uygulamalar oldu÷undan bahsettik. Ölen
kiúinin statüsüne uygun olarak, hem malzeme hem de formsüsleme özellikleri büyük bir titizlikle ele alınmıútır. Bu
eserlerin
büyük
bir
ço÷unlu÷u
müzede
muhafaza
edilmektedir. Mezarlıkta yaptı÷ımız çalıúmalarda, müzedeki
örnekler kadar olmasa da birçok eserde özenli sanat
abideleridir.
Barok karakterli motifler, kenger ve akant yaprakları,
sandık ve kaidelerdeki pahlanmalar ve “S” “C” kıvrımlarının,
Osmanlı’ya batılılaúmayla beraber girmesi, birçok alanda
140
oldu÷u gibi mezar taúlarına da yansımaları olmuútur. Bu
etkileúim, hem form hem de süsleme açısından dikkat
çekmektedir. Mezar taúlarının her birinin birer heykelmiú gibi
algılanması bu dönemin üslup özellikleriyle ilgilidir.
Bu özelliklerin yanı sıra, mezar taúı iúlemecili÷inin
geleneksel birçok uygulaması terk edilmemiútir. Bu özellikler
baúlık formlarında ve kitabelerin biçimleniúinde dikkat
çekmektedir.
Çeúitli çalıúmalarda neredeyse birebir benzer formlu
taúlarda farklı isimlendirmeler mevcuttur. Bunlar yanlıú
de÷ildir. Fakat ortak bir düúünce etrafında yaptı÷ımız
çalıúmaların formüle edilmesi, sistematik olması ve daha
öncesinde yapılmıú tasnif çalıúmalarıyla uygun olması
gerekmektedir. Bu temenniler do÷rultusunda, çalıúmamızı
belirli bir noktaya getirdik ve toparlamaya çalıútık. Bu
çalıúmada, günümüze de÷in sa÷lam gelebilmiú Adana mezar
taúlarını, dönem, üslup, süsleme ve form gibi özellikleriyle
de÷erlendirmeye gayret gösterdik. ùu ana de÷in bu konuyla
ilgili derli toplu bir çalıúmanın yapılmayıúına dikkat çekmek
istedik. Tarihe ıúık tutan, Adana’nın sosyal ve kültürel
geçmiúini aydınlatan ve her biri birer edebiyat harikası olan
bu eserler (ki özellikle mezarlıkta bulunanlar) korumaya
141
muhtaçtırlar.
Sanat
de÷erleriyle,
kültürel
ve
edebi
de÷erleriyle gelecek nesillere aktarmada üzerimize büyük
vazifeler düúmektedir.
142
BøBLøYOGRAFYA
AKAR, A., “Eski Türk Mezar Taúı Süslerine Dair” Sanat
Dünyamız, S:2, østanbul, Eylül 1974.
ANONøM, 1973 Adana øl Yıllı÷ı, Adana, 1973.
ARSEVEN, C. E., Türk Sanatı, østanbul, 1984.
ARSLAN, A., Geç Dönem Osmanlı Konya Mezar Taúları
(19 ve 20. yy)(S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi
Anabilim Dalı Basılmamıú Yüksek Lisans Tezi), Konya,
2005
ASLANAPA, O., Türk Sanatı, østanbul, 1999.
BAKIRCI, N., Mevlevi Mezar Taúları, Konya, 2006.
BARTHOLD,W.,
“Türklerde
ve
Mo÷ollarda
Defin
Merasimi Meselesine Dair”, (Çeviren:A.ønan), Belleten,
Cilt:XI, S:43, Ankara, 1947, s.515-540.
BARIùTA, H.Ö., “Konya ønce Minareli Müzesindeki 15-16.
yy Sembolik Lahitlerinden Örnekler”, XIII. Türk Tarih
Kongresi Ankara 1984, s. 10-11, S:219(Temmuz)Ankara,
1984, s.12-13.
BAùKAN, S., “Baúlangıcından 14. Yüzyıl Sonuna Kadar
Anadolu
Mezartaúları
Mezartaúları
Üzerine
ve
Karamano÷lu
Bir
ønceleme”,
Devri
Türk
Araútırmaları, S:67, A÷ustos 1990, s.203-215
143
Konya
Dünyası
BAùKAN, S., Karamano÷ulları Dönemi Konya Mezar
Taúları, Ankara, 1996
BAùAR, Z., Erzurumda Eski Mezarlıklar ve Resimli
Mezar Taúları, Ankara, 1973
BAYKARA, T., Türkiye Selçukluları Devrinde Konya,
Konya, 1998
BENLø, Y., Akúehirde Bulunan Süslemeli Türk Mezar
Taúları ( S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat
Tarihi
Anabilim
Dalı
Basılmamıú
Yüksek
Lisans
Tezi),Konya,1992
CSANAT, B.,”VI.-VIII. Yüzyıllarda øç Asya’da Türk Tipi
Arkeoloji Anıtları”, Türk Kültürü Araútırmaları ( Dr.
Emel Esin’e Arma÷an ), Ankara, 1986, s.7-32
ÇAL, H., “østanbul Eyüp’teki Erkek Mezar taúlarında
Baúlıklar”, Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan
Sempozyumu III, østanbul 2002, s. 206-225
ÇAYCI, A., Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve
Burç Tasvirleri, Ankara, 2002
ÇERKEZ, M., “Eyüp Sultan Mezar Taúlarında Kandil
Motifleri”, Eyüp Sultan Sempozyumu III, østanbul, s.338365
144
DANIK, E., Koç ve At ùeklindeki Tunceli Mezar Taúları,
Ankara, 1990, s.29.a
DAù, Ertan, “Çeúme Mezarlı÷ındaki Mimari Tasvirli Mezar
Taúları”, Sanat Tarihi Dergisi, S:VIII., øzmir, 1996, s.21-32
DøYARBEKøRLø, N.,Hun Sanatı, østanbul, 1972
EBERHARD,
W.,
“Eski
Çin
Kültürü
ve
Türkler”
(çeviren:ølhan Berk), A.Ü.D.T.C.Fak.Dergisi, s:4/1, 1993,
s.19-29
ERDEMøR, Y., Sırçalı Medrese Mezar Anıtları Müzesi,
Konya, 2002
EREN, N., “Antalya Müzesinde Bulunan Eski Türk Mezar
Taúları”, Türk Etnografya Dergisi, S:XVII, Ankara, 1982,
s.109-133
ERTUö, N., “Osmanlı Mezar Taúları”, Osmanlı Kültür ve
Sanat, C:9, Ankara, 1999
EYøCE, S., “Mezarlıklarımız”, Türk Yurdu, S:242, østanbul,
1955, s.685-694
EYøCE, S., “Mezarlıklar ve Hazireler”, øslam Dünyasında
Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, Ankara, 1996.
GÜLENSOY, T., Orhundan Anadolu’ya Türk Damgaları,
østanbul, 1989
145
GÖRGÜNAY, N.K., Altaylarda Tuna Boyu’na Türk
Dünyasında Ortak Yanıúlar(Motifler), Ankara, 2001
GÖRKEM, ø., “Harput Mezar Taúları ve Kitabeleri” Fırat
Havzası Yazma Eserler Sempozyumu, s.191-210.
GRAMONT, B. vd., “Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı
Mezarlıkları”, Erdem, C:6, S:16 (Ocak 1990), østanbul,
1992, s.178-214.
HASEKø, M., Plastik Açıdan Türk Mezar Taúları,
østanbul, 1977
HASOL, Do÷an, Ansiklopedik Mimarlık Sözlü÷ü, østanbul,
1998
øùCAN,
N.,
Anadolu
Mezar
Taúları
Süslemecili÷i,
Eskiúehir, 1980.
KARA, H., KURU, ù., Konya Mezarlıkları ve Mezar
Taúları, Konya, 2005.
KAFESOöLU, ø., Türk Milli Kültürü, østanbul, 1995
KARAMAöARALI, B., Ahlat Mezar Taúları, Ankara,
1992.
KARAMAöARALI, B., “Sivas ve Tokat Mezar Taúlarının
Mahiyeti Hakkında”, Selçuklu Araútırmaları Dergisi, S:2,
Ankara, 1970, s. 75-109.
146
KARAÇAö, D., Bursa’daki 14-15. Yüzyıl Mezar Taúları,
Ankara, 1994
KAYGILI, H., “Tarihi Ahlat Mezar Taúları Üzerinde Asit
Ya÷murlarının etkisi”, VI. Ortaça÷ ve Türk Dönemi Kazı
Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu Bildirileri,
Kayseri, 2002, s. 479-491
KESKøN, C., “Eyüpsultan’da Bulunan Osmanlı Dönemi
Armalı ve Niúanlı Mezar Taúları” Tarihi Kültürü ve
Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu III, østanbul, 19..
s.371
KOùAY, H.Z., “Kültür Tarihimiz Bakımından øki Önemli
Mezar Taúı”, Türk Kültürü Araútırmaları(Dr. Emel Esin’e
Arma÷an), Ankara, 1986
KUBAN, D., 100 Soruda Türkiye Sanat Tarihi, østanbul,
1978.
KURUYAZICI, H., “Adana Maddesi”, Eczacıbaúı Sanat
Ansiklopedisi, C:1, østanbul, 1997
LAQUEUR, H.P., Huve’l Baki østanbul’da Osmanlı
Mezarlıkları ve Mezar Taúları, østanbul
ÖNDER, M., “Konya Mezar Taúlarında ùekil ve Motif
Karakterleri”, Anıt, S: 22-223, Konya, 1958
147
ÖNDER, M., “Konya Mezar Taúlarında ùekil ve Süsler”,
Türk Etnografya Dergisi, S.XII, østanbul
ÖNDER, M., “Mezarlıklar ve Mezar Taúlarımız”, Türk
Yurdu, S.253, østanbul, 1996, s. 621
ÖNEY, G., Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El
Sanatları, Ankara, 1988
ÖNKAL, H., Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara, 1996
ÖNKAL, H., “Birgi Karao÷lu Camii Haziresindeki Mezar
Taúları, Yılmaz Önge Arma÷anı, Konya, s.134
ÖZER, C., “Edirne Üsküflü Mezar Taúı Örnekleri”, 9.
Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildirileri, C.3,
Ankara,1995, s. 47
ÖZKAN, H., “Erzincan/Çayırlı ve Çevresindeki Heykel
Biçimli Mezar Taúlarından Birkaç Örnek”, VI. Ortaça÷ ve
Türk
Dönemi
Kazı
Sonuçları
ve
Sanat
Tarihi
Sempozyumu, Kayseri, 2002
ÖZMEN, Ö., “Adana Mezarlarında, Mezar Taúlarında
Yaúayan
Uygarlık”
Kizzuwatnalı
(Adana)
Kraliçe
Puduhepa Anısına Denemeler, Adana Kültür Sanat Derne÷i
Yayınları No: 6, Adana 2001 s.71-86
PEKTAù, K., Bitlis Tarihi Mezarlıkları ve Mezar Taúları,
Ankara, 2001
148
ùOPOLYO, E.B., “Türk Mezar Taúları”, Önasya, S:57,
Ankara,1970, s. 12-13
SEYøRCø, M., - TOPBAù, A., Afyon Karahisar Yöresi
Türkmen Mezar Taúları,
TøBET,
A.-IùIN,
E.-YELKENCø,
D.,
“Yenikapı
Mevlevihanesi Haziresi”, øslam Dünyasında Mezarlıklar ve
Defin Gelenekleri I, Ankara, 1996
TUNCEL, G., Batı Anadolu Bölgesi’nde Camii Tasvirli
Mezar Taúları, Ankara, 1989.
URAZ, M., Türk Mitolojisi, østanbul, 1992
ÜLKER, N., “Ege Bölgesi Osmanlı Devri Mezar Taúları”,
Osmanlı Kültür ve Sanat, C:9, Ankara, 1999
YÜKSEL M., Çukurova’da Türk øslam Eserleri ve
Kitabeler, Adana Türk Oca÷ı ùubesi Yayınları Seri No:1,
Adana
RESøM LøSTESø
RESøM 1: Hasan Fevzi Bey’in Mezar Taúı
RESøM 2: Erzade Ömer Efendi’nin Mezar Taúı
RESøM 3: Hacı Ali Bey’in Mezar Taúı
RESøM 4: Celal Paúa’nın Kethüdası Koca A÷a’nın Mezar
Taúı
149
RESøM 5: Kalcızade Mir Osman’ın Mezar Taúı
RESøM 6: Adana Mütesellimi Abdullah Paúazade Ahmet
Bey’in Mezar Taúı
RESøM 7: Adana Mütesellimi Abdullah Paúazade Ahmet
Bey’in Mezar Taúı
RESøM 8: Süleyman Paúazade Ahmet Paúa’nın Ayak Taúı
RESøM 9: Süleyman Paúazade Ahmet Paúa’nın Baú Taúı
RESøM 10: Süleyman Paúazade Ahmet Paúa’nın Sandık Taúı
RESøM 11: Adana Merkez Naibi Mustafa Adil Efendi’nin
Mezar Taúı
RESøM 12: Mennan Bey’in Mezar Taúı
RESøM 13: Katalog No 10 Grup Mezar Taúı
RESøM 14: Katalog No 11 Mezar Taúı
RESøM 15: Katalog No 11 Mezar Taúı
RESøM 16: Mahmud A÷a’nın Mezar Taúı
RESøM 17: Katalog No 13 Mezar Taúı
RESøM 18: Katalog No 13 Mezar Taúı
RESøM 19: Katalog No 14 Aile Kabristanlı÷ı
RESøM 20: Katalog No 14 Ziya Efendi’ye Ait Mezar Taúı
RESøM 21: Mahmud Bey’in Mezar Taúı
RESøM 22: Mahmud Bey’in Mezar Taúı
RESøM 23: Mahmud Bey’in Mezar Taúı
150
RESøM 24: Mahmud Bey’in Mezar Taúı
RESøM 25: Pamukçu Mahmud A÷a ve Eúinin Mezar Taúı
RESøM 26: Hacı Ahmed Bey’in Mezar Taúı
RESøM 27: Ragıb Bey’in Mezar Taúı
RESøM 28: Ragıb Bey’in Mezar Taúı
RESøM 29: Hüseyin Efendi’nin Mezar Taúı
RESøM 30: Katalog No 20 Baú Taúı
RESøM 31: Katalog No 20 Ayak Taúı
RESøM 32: Katalog No 21 Baú Taúı
RESøM 33: Mir Mehmed Bey’in Mezar Taúı
RESøM 34: Derviú Paúa O÷lu Mir Hüseyin’in Mezar Taúı
RESøM 35: Salih Paúa’nın Mezar Taúı
RESøM 36: Hacı Abdurrahman Fevzi Efendi’nin Mezar Taúı
RESøM 37: øskender Bey’in Mezar Taúı
RESøM 38: Adana Vilayeti Alay Beyi Süleyman Bey’in
Mezar Taúı
RESøM 39: Mirliva Hacı Mehmet Naci Paúa’nın Baú Taúı
RESøM 40: Mirliva Hacı Mehmet Naci Paúa’nın Ayak Taúı
RESøM 41: Adana Vilayeti Asakiri Zabdiyesi Alay Beyi
Merati-zade øbrahim Bey’in Mezar Taúı
RESøM 42: Adana Defterdarı Sofyalı Mustafa Bey’in Baú
Taúı
151
RESøM 43: Adana Defterdarı Sofyalı Mustafa Bey’in Ayak
Taúı
RESøM 44: Orman Ser-Müfettiúi Akif Efendi’nin Mezar
Taúı
RESøM 45: Hacı Yunus A÷a’nın Mezar Taúı
RESøM 46: Katalog No 33 Mezar Taúı
RESøM 47: Ahmet Nuri ve Osman Baúe÷mezler’in Mezar
Taúı
RESøM 48: Hasan Efendi’nin Mezar Taúı
RESøM 49:ùair Ziya Paúa’nın Mezar Taúı
RESøM 50:ùair Ziya Paúa’nın Mezar Taúı
RESøM 51: Mustafa Paúa’nın Kızı Rukiye Hanımın Baú Taúı
RESøM 52: Mustafa Paúa’nın Kızı Rukiye Hanımın Ayak
Taúı
RESøM 53: Abdurrahman Paúazade Adana Serdarı øsmail
Bey’in Kızı Emine Hanımın Mezar Taúı
RESøM 54: Ömer A÷a’nın Zevcesi Hadice Hanım’ın Mezar
Taúı
RESøM 55: ùerife Aiúe Hanımın Baú Taúı
RESøM 56: Karslı Hacı Ali A÷a’nın Kızı Hacı Fatıma
Hatun’un Baú Taúı
RESøM 57: Hadice ùehvar Hanımın Baú Taúı
152
RESøM 58: Katalog No 43 Mezar Taúı
RESøM 59: Katalog No 43 Ayak Taúı
RESøM 60: Katalog No 44 Mezar Taúı
RESøM 61: Katalog No 44 Mezar Taúı
RESøM 62: Katalog No 45 Mezar Taúı
RESøM 63: Katalog No 46 Mezar Taúı
RESøM 64: Katalog No 47 Mezar Taúı
RESøM 65: Fatıma Melek Hanım’ın Mezar Taúı
RESøM 66: Hacı ùefika Hanım’ın Mezar Taúı
RESøM 67: Katalog No 50 Mezar Taúı
RESøM 68: Mennan Bey’in Kızı Zeyneb Hanım’ın Mezar
Taúı
RESøM 69: Hasibe ùerife Hanım’ın Baú Taúı
RESøM 70: Hasibe ùerife Hanım’ın Baú Taúı
RESøM 71: Katalog No 53 Baú Taúı
RESøM 72: Katalog No 53 Ayak Taúı
RESøM 73: Fatıma Fahriye Hanım’ın Mezar Taúı
RESøM 74: Fatıma Zehre Hanım’ın Baú Taúı
RESøM 75: Fatıma Zehre Hanım’ın Ayak Taúı
153
RESøM 76: østanbul’da Lahana Baúlıklar
ÇøZøM LøSTESø
ÇøZøM 1: Hasan Fevzi Bey’in Mezar Taúı
ÇøZøM 2: Erzade Ömer Efendi’nin Mezar Taúı
ÇøZøM 3: Hacı Ali Bey’in Mezar Taúı
ÇøZøM 4: Celal Paúa’nın Kethüdası Koca A÷a’nın Mezar
Taúı
154
ÇøZøM 5: Kalcızade Mir Osman’ın Mezar Taúı
ÇøZøM 6: Süleyman Paúazade Ahmet Paúa’nın Ayak Taúı
ÇøZøM 7: Hacı Ahmed Bey’in Mezar Taúı
ÇøZøM 8: Ragıb Bey’in Mezar Taúı
ÇøZøM 9: Ragıb Bey’in Mezar Taúı
ÇøZøM 10: Hüseyin Efendi’nin Mezar Taúı
ÇøZøM 11: Katalog No 20 Ayak Taúı
ÇøZøM 12: Katalog No 21 Baú Taúı
ÇøZøM 13: Adana Vilayeti Alay Beyi Süleyman Bey’in
Mezar Taúı
ÇøZøM 14: Mirliva Hacı Mehmet Naci Paúa’nın Baú Taúı
ÇøZøM 15: Adana Vilayeti Asakiri Zabdiyesi Alay Beyi
Merati-zade øbrahim Bey’in Mezar Taúı
ÇøZøM 16: Ahmet Nuri ve Osman Baúe÷mezler’in Mezar
Taúı
ÇøZøM 17: ùair Ziya Paúa’nın Mezar Taúı
ÇøZøM 18: Mustafa Paúa’nın Kızı Rukiye Hanımın Baú Taúı
ÇøZøM 19: Abdurrahman Paúazade Adana Serdarı øsmail
Bey’in Kızı Emine Hanımın Mezar Taúı
ÇøZøM 20: Fatıma Melek Hanım’ın Mezar Taúı
ÇøZøM 21: Hasibe ùerife Hanım’ın Baú ve Ayak Taúı
ÇøZøM 22: Fatıma Fahriye Hanım’ın Mezar Taúı
155
ÇøZøM 23: Fatıma Fahriye Hanım’ın Mezar Taúı
156
RESøM 1: Hasan Fevzi Bey’in Mezar Taúı
RESøM 2: Erzade Ömer Efendi’nin Mezar Taúı
RESøM 3: Hacı Ali Bey’in Mezar Taúı
RESøM 4: Celal Paúa’nın Kethüdası Koca A÷a’nın
Mezar Taúı
RESøM 5: Kalcızade Mir Osman’ın Mezar Taúı
RESøM 6: Adana Mütesellimi Abdullah Paúazade
Ahmet Bey’in Mezar Taúı
RESøM 7: Adana Mütesellimi Abdullah Paúazade
Ahmet Bey’in Mezar Taúı
RESøM 8: Süleyman Paúazade Ahmet Paúa’nın Ayak
Taúı
RESøM 9: Süleyman Paúazade Ahmet Paúa’nın Baú
Taúı
RESøM 10: Süleyman Paúazade Ahmet Paúa’nın
Sandık Taúı
RESøM 11: Adana Merkez Naibi Mustafa Adil
Efendi’nin Mezar Taúı
RESøM 12: Mennan Bey’in Mezar Taúı
RESøM 13: Katalog No 10 Grup Mezar Taúı
RESøM 14: Katalog No 11 Mezar Taúı
RESøM 15: Katalog No 11 Mezar Taúı
RESøM 16: Mahmud A÷a’nın Mezar Taúı
RESøM 17: Katalog No 13 Mezar Taúı
RESøM 18: Katalog No 13 Mezar Taúı
RESøM 19: Katalog No 14 Aile Kabristanlı÷ı
RESøM 20: Katalog No 14 Ziya Efendi’ye Ait Mezar
Taúı
RESøM 21: Mahmud Bey’in Mezar Taúı
RESøM 22: Mahmud Bey’in Mezar Taúı
RESøM 23: Mahmud Bey’in Mezar Taúı
RESøM 24: Mahmud Bey’in Mezar Taúı
RESøM 25: Pamukçu Mahmud A÷a ve Eúinin Mezar
Taúı
RESøM 26: Hacı Ahmed Bey’in Mezar Taúı
ȱ
RESøM 27: Ragıb Bey’in Mezar Taúı
ȱ
RESøM 28: Ragıb Bey’in Mezar Taúı
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
RESøM 29: Hüseyin Efendi’nin Mezar Taúı
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
ȱ
R
E
S
ø
M
3
0
:
K
a
t
a
l
o
g
N
o
2
0
B
aú Taúı
ȱ
ȱ
ȱ
RESøM 31: Katalog No 20 Ayak Taúı
RESøM 32: Katalog No 21 Baú Taúı
RESøM 33: Mir Mehmed Bey’in Mezar Taúı
RESøM 34: Derviú Paúa O÷lu Mir Hüseyin’in Mezar
Taúı
RESøM 35: Salih Paúa’nın Mezar Taúı
RESøM 36: Hacı Abdurrahman Fevzi Efendi’nin
Mezar Taúı
RESøM 37: øskender Bey’in Mezar Taúı
RESøM 38: Adana Vilayeti Alay Beyi Süleyman
Bey’in Mezar Taúı
RESøM 39: Mirliva Hacı Mehmet Naci Paúa’nın Baú
Taúı
RESøM 40: Mirliva Hacı Mehmet Naci Paúa’nın
Ayak Taúı
RESøM 41: Adana Vilayeti Asakiri Zabdiyesi Alay
Beyi Merati-zade øbrahim Bey’in Mezar Taúı
RESøM 42: Adana Defterdarı Sofyalı Mustafa Bey’in
Baú Taúı
RESøM 43: Adana Defterdarı Sofyalı Mustafa Bey’in
Ayak Taúı
RESøM 44: Orman Ser-Müfettiúi Akif Efendi’nin
Mezar Taúı
RESøM 45: Hacı Yunus A÷a’nın Mezar Taúı
RESøM 46: Katalog No 33 Mezar Taúı
RESøM 47: Ahmet Nuri ve Osman Baúe÷mezler’in
Mezar Taúı
RESøM 48: Hasan Efendi’nin Mezar Taúı
ȱ
ȱ
RESøM 49:ùair Ziya Paúa’nın Mezar Taúıȱ
RESøM 50:ùair Ziya Paúa’nın Mezar Taúı
RESøM 51: Mustafa Paúa’nın Kızı Rukiye Hanımın
Baú Taúı
RESøM 52: Mustafa Paúa’nın Kızı Rukiye Hanımın
Ayak Taúı
RESøM 53: Abdurrahman Paúazade Adana Serdarı
øsmail Bey’in Kızı Emine Hanımın Mezar Taúı
RESøM 54: Ömer A÷a’nın Zevcesi Hadice Hanım’ın
Mezar Taúı
RESøM 55: ùerife Aiúe Hanımın Baú Taúı
RESøM 56: Karslı Hacı Ali A÷a’nın Kızı Hacı Fatıma
Hatun’un Baú Taúı
RESøM 57: Hadice ùehvar Hanımın Baú Taúı
RESøM 58: Katalog No 43 Mezar Taúı
RESøM 59: Katalog No 43 Ayak Taúı
RESøM 60: Katalog No 44 Mezar Taúı
RESøM 61: Katalog No 44 Mezar Taúı
RESøM 62: Katalog No 45 Mezar Taúı
RESøM 63: Katalog No 46 Mezar Taúı
RESøM 64: Katalog No 46 Mezar Taúı
RESøM 65: Fatıma Melek Hanım’ın Mezar Taúı
RESøM 66: Hacı ùefika Hanım’ın Mezar Taúı
RESøM 67: Katalog No 49 Mezar Taúı
RESøM 68: Mennan Bey’in Kızı Zeyneb Hanım’ın
Mezar Taúı
RESøM 69: Hasibe ùerife Hanım’ın Baú Taúı
RESøM 70: Hasibe ùerife Hanım’ın Baú Taúı
RESøM 71: Katalog No 52 Baú Taúı
RESøM 72: Katalog No 52 Ayak Taúı
RESøM 73: Fatıma Fahriye Hanım’ın Mezar
Taúı
ȱ
RESøM 74: Fatıma Zehre Hanım’ın Baú Taúı
RESøM 75: Fatıma Zehre Hanım’ın Ayak Taúı
RESøM 76: østanbul’da Lahana Baúlıklar