W - Gazi Üniversitesi Açık Arşiv

advertisement
YENİ AÇIK EKONOMİ MAKROİKTİSADI; DÖVİZ KURU VE CARİ
İŞLEMLER HESABI: BİR AMPİRİK ANALİZ
Abreg Sinan ÇELEM
DOKTORA TEZİ
EKONOMETRİ ANABİLİM DALI
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
MART 2011
iv
YENĠ AÇIK-EKONOMĠ MAKROĠKTĠSADI; DÖVĠZ KURU VE CARĠ ĠġLEMLER
HESABI: BĠR AMPĠRĠK ANALĠZ
(Doktora Tezi)
Abreg Sinan ÇELEM
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
Mart 2011
ÖZET
Bu çalıĢmanın amacı “yeni açık ekonomi makroiktisadı” (new open economy
macroeconomics) teorisinin önermeleri ıĢığında Türkiye‟deki makroekonomik yapıyı
incelemektir. Daha spesifik olarak, büyük ölçüde Maurice Obstfeld ve Kenneth Rogoff‟un
çalıĢmalarıyla Ģekillenen ve yeni-Keynesçi teorinin açık-ekonomileri inceleyen ayağını
oluĢturan “yeni açık ekonomi makroiktisadı”nın temel taĢı olan Redux modeli incelenmiĢ,
Türkiye‟deki makroekonomik yapının bu teori ve modelle bağdaĢıp bağdaĢmadığı ampirik
yöntemler kullanılarak araĢtırılmıĢtır. ÇalıĢmada, nominal ve reel Ģoklar ile döviz kuru
Ģoklarının cari hesap üzerindeki etkisi yapısal VAR modeli kullanılarak araĢtırılmıĢtır.
Ampirik analizin sonuçlarına göre Türkiye‟deki makroekonomik yapının yeni açık
ekonomi makroiktisadının önermeleriyle büyük ölçüde bağdaĢtığı söylenebilir. ÇalıĢmanın
odak noktasında yer alan cari denge açısından bakıldığında, parasal Ģokların cari hesap
üzerinde sadece kısa dönemde geçerli bir etkiye sahip olduğu, bunun yanında reel döviz
kuru ve çıktı düzeyiyle temsil edilen reel Ģokların etkilerinin parasal Ģoklar karĢısında daha
güçlü olduğu sonucuna ulaĢılmaktadır.
Bilim Kodu
Anahtar Kelimeler
Sayfa Adedi
Tez DanıĢmanı
: 1106
: Yeni Açık Ekonomi Makroiktisadı, Yapısal VAR Yöntemi,
Cari Denge
: 107
: Doç. Dr. Alpaslan AKÇORAOĞLU
v
NEW OPEN-ECONOMY MACROECONOMICS; EXCHANGE RATES AND
CURRENT ACCOUNT: AN EMPIRICAL ANALYSIS
(Ph. D. Thesis)
Abreg Sinan ÇELEM
GAZĠ UNIVERSITY
INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES
March 2011
ABSTRACT
This study aims at analyzing the macroeconomic structure in Turkey in the light of the
hypotheses put forward by the new open economy macroeconomics. The study mainly
focuses on the analysis of the Redux model, the cornerstone of new open economy
macroeconomics, which is largely shaped by the studies of Obstfeld and Rogoff, and
which is one of the dimensions of the new-keynesian theory analyzing open economies.
Besides, in the study, whether or not the macroeconomic structure in Turkey is compatible
with this theory and model has been analyzed using empirical methods. In the study,
structural VAR model, including macroeconomic variables, such as money supply, real
exchange rates, output and current account has been used for the purpose of applying longrun restrictions. According to the results of the empirical analysis, it can be stated that the
macroeconomic structure in Turkey complies with the hypotheses of the new open
economy macroeconomics to a great extent. Considering the current account, which is the
focal point of the study, it has been found out that the effect of monetary shocks are valid
only in short run, furthermore it has been determined that the effects of real exchange and
output level on the changes in the current account come to the fore.
Science Code
Key Words
Page Number
Supervisor
: 1106
: New Open-Economy Macroeconomics, Structural VAR
Method, Current Account
: 107
: Assoc. Prof. Dr. Alpaslan AKÇORAOĞLU
vi
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET .................................................................................................................................... iv
ABSTRACT ........................................................................................................................... v
ĠÇĠNDEKĠLER ..................................................................................................................... vi
ÇĠZELGELERĠN LĠSTESĠ................................................................................................. viii
ġEKĠLLERĠN LĠSTESĠ ........................................................................................................ ix
1. GĠRĠġ............................................................................................................................... 1
2. AÇIK EKONOMĠ MAKROĠKTĠSADI ................................................................. 5
2.1. Mundell-Fleming Modeli ........................................................................................... 6
2.1.1. Model .................................................................................................................. 7
2.1.2. Modelin grafik sunumu ...................................................................................... 9
2.2. Mundell-Fleming Modelinde Para ve Maliye Politikalarının Etkileri ..................... 12
2.2.1. Para politikasının etkileri .................................................................................. 12
2.2.2. Maliye politikalarının etkileri ........................................................................... 16
2.2.3. Mundell-Fleming modelinin farklı döviz kuru rejimleri altında çözümü ........ 22
2.3. Mundell-Fleming Modelinde Ücret ve Fiyatlar: Uzun Dönem Analizi ................... 24
2.4. Mundell-Fleming Modeline Dinamik YaklaĢım ...................................................... 30
3. YENĠ AÇIK EKONOMĠ MAKROĠKTĠSADI ................................................... 35
3.1. Yeni-Keynesçi Ġktisat ............................................................................................... 35
3.1.1. Fiyat ve ücret katılıkları.................................................................................... 35
3.1.2. Tekelci rekabet koĢulları .................................................................................. 38
3.1.3. Yeni-Keynesçi iktisatın baĢlıca çözümleme aracı: Dinamik stokastik genel
denge modelleme yaklaĢımı ............................................................................ 39
3.1.4. Yeni-Keynesçi iktisatta politika önermeleri ..................................................... 40
3.2. Açık Ekonomilerin Yeni-Keynesçi Ġktisat IĢığında Yeniden Yorumu: Yeni
Açık Ekonomi Makroiktisadı .................................................................................. 41
vii
Sayfa
3.2.1. Yeni açık ekonomi makroiktisadının geliĢimi .................................................. 41
3.2.2. Redux Modeli ................................................................................................... 45
3.2.3. Redux modeline yapılan katkılar: Piyasaya yönelik fiyatlandırma .................. 63
4. YAPISAL VAR YÖNTEMĠ ................................................................................... 67
4.1. Ekonometrik Analizde Geleneksel Yöntem ............................................................. 67
4.2. Bir Alternatif Olarak Sims‟in YaklaĢımı: VAR Yöntemi ........................................ 68
4.3. Yapısal VAR Yöntemi ............................................................................................. 72
4.3.1. Yapısal VAR modelinde tanımlanma ve kısıtlama baĢlıkları .......................... 72
4.3.2. Yapısal VAR modelinin gösterimi ................................................................... 73
5. AMPĠRĠK ANALĠZ................................................................................................... 77
5.1. Veri Seti ................................................................................................................... 77
5.2. Durağanlıkların Ġncelenmesi .................................................................................... 80
5.3. EĢbütünleĢme Analizi............................................................................................... 83
5.4 VAR Modeli .............................................................................................................. 84
5.4.1 Diagnostik testler ............................................................................................... 85
5.5. Yapısal Kısıtlamaların Uygulanması ....................................................................... 87
6. SONUÇ ......................................................................................................................... 97
KAYNAKLAR .................................................................................................................... 99
EKLER ............................................................................................................................... 102
Ek-1. Veri Seti ............................................................................................................... 103
EK-2. VAR Modeli Tahmin .......................................................................................... 105
EK-2. VAR Modeli Tahmin .......................................................................................... 106
ÖZGEÇMĠġ ....................................................................................................................... 107
viii
ÇİZELGELERİN LİSTESİ
Çizelge
Sayfa
Çizelge 2.1. Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri .................................................... 24
Çizelge 2.2. GeniĢletilmiĢ Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri (Sabit Kur) .......... 29
Çizelge 2.3. GeniĢletilmiĢ Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri (Dalgalı Kur) ....... 29
Çizelge 5.1. DeğiĢkenlere ait betimsel istatistikler (ham veriler) ........................................ 80
Çizelge 5.2. a: LM DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri ....................................................... 81
Çizelge 5.3. Johansen Testi Sonuçları ................................................................................. 84
Çizelge 5.4. Kararlılık Testi Sonuçları ................................................................................ 85
Çizelge 5.5. Otokorelasyon Testi ......................................................................................... 86
Çizelge 5.6. Jarque-Bera Normallik Testi............................................................................ 86
Çizelge 5.7. White DeğiĢen Varyans Testi .......................................................................... 87
Çizelge 5.8. Uzun Dönem Kısıtlar Altında Yapısal VAR Model Tahmini ......................... 88
Çizelge 5.9. a. D(LM2Y) için varyans ayrıĢtırması ............................................................. 92
ix
ŞEKİLLERİN LİSTESİ
Şekil
Sayfa
ġekil 2.1. Açık Ekonomide Piyasa Dengesi: IS-LM-BP Eğrisi ........................................... 10
ġekil 2.2: Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge ................................ 12
ġekil 2.3. Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge ................................ 14
ġekil 2.4. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge ................................... 15
ġekil 2.5. Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Ġç Ve DıĢ Denge (Maliye
Politikalarının Etkileri) ....................................................................................... 17
ġekil 2.6. DüĢük ve Yüksek Sermaye Hareketliliği Durumlarında Maliye
Politikalarının Etkileri......................................................................................... 18
ġekil 2.7. DüĢük Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri ......... 19
ġekil 2.8. Yüksek Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri........ 20
ġekil 2.9. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri ............ 21
ġekil 2.10. Parasal GeniĢlemede Döviz Kurunun Tepkisi .................................................. 34
ġekil 5.1. ÇalıĢmada kullanılan değiĢkenler (Ham veriler) ................................................. 79
ġekil 5.2. DeğiĢkenlerin para arzındaki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki
fonksiyonları ....................................................................................................... 89
ġekil 5.3. DeğiĢkenlerin çıktı düzeyindeki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki
fonksiyonları ....................................................................................................... 90
ġekil 5.4. DeğiĢkenlerin reel döviz kurundaki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki
tepki fonksiyonları .............................................................................................. 90
ġekil 5.5. DeğiĢkenlerin cari dengedeki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki
fonksiyonları ....................................................................................................... 91
1
1. GİRİŞ
Yurtiçi ekonomik dengenin yönetilmesi sürecinde uluslararası mal ve sermaye
akımları politika belirleyiciler tarafından göz önünde bulundurulması gereken etkiler
yaratabilmektedir. Bu ülkelerde uygulanacak politikaların belirlenmesinde sadece
ekonominin iç dinamikleri değil, aynı zamanda dıĢ âlemle olan ekonomik iliĢkilerin yurt
içi ekonomiye yansımaları da dikkate alınmalıdır. Parasal aktarma mekanizmalarının cari
iĢlemler ve döviz piyasası iĢlemlerinden kapalı bir ekonomiye göre çok daha büyük
boyutta etkileneceği açık ekonomilerde uygulanabilecek maliye ve para politikalarının ve
bu politikaların olası sonuçlarının incelenmesi açık ekonomi makroiktisadının konusunu
oluĢturmaktadır.
II. Dünya SavaĢı sonrası dünya mal ve sermaye piyasalarındaki dıĢa açılma süreci
sonucu iktisat yazınında da açık ekonomi makroiktisadı konusunda gerek teorik, gerekse
ampirik yönden önemli geliĢmeler gözlenmiĢtir. Bu konudaki çalıĢmalar sonucunda,
Keynesçi analizin temel taĢlarından olan IS-LM analizi ile ödemeler dengesinin bir araya
getirildiği Mundell-Fleming modeli öne çıkmıĢ, uzun yıllar boyunca politika belirleme
çalıĢmalarında yol gösterici rol oynamıĢtır.
Açık ekonomileri inceleyen Keynesçi modeller fiyatlardaki gecikmeli uyum, tekelci
rekabet
gibi
mikroekonomik
temele
dayanan
varsayımlara
rağmen
analizlerini
makroekonomik boyutta sınırlamaları dolayısıyla eleĢtirilmiĢtir. Yeni Klasik akımın
getirdiği bu eleĢtiriler karĢısında Yeni-Keynesçi literatürün yöntemlerini kullanan ve yeni
açık ekonomi makroiktisadı (new open economy macroeconomics) (NOEM) olarak bilinen
yeni bir akım, açık ekonomileri mikro temeller üzerine kurulan modeller aracılığıyla
incelemiĢtir. Bu yeni yaklaĢımın ayırt edici özelliği açık ekonomiyi modelleme amacına
yönelik olarak nominal katılıklar ve aksak piyasa koĢullarının mikro ekonomik teori
ıĢığında kurulmuĢ bir dinamik genel denge modeli dahilinde ele almasıdır.
Yeni açık ekonomi makroiktisadı modellerinde, tam rekabet koĢullarının tersine,
tekelci gücün gecikmeli fiyat ayarlama davranıĢlarının analizine olanak veren tekelci
rekabet unsuru temel varsayım olarak karĢımıza çıkmaktadır. Fiyat katılıklarının yanı sıra
bu yaklaĢıma dayanan çalıĢmalarda ücret katılıkları da ele alınmaktadır.
2
Yeni açık ekonomi makroiktisadı, politika önermesi amacına yönelik olarak, fayda
maksimizasyonu prensibine dayanan analitik yöntemler takip eder. Bununla birlikte
kullanılan en önemli araç, yeni klasik teoride de olduğu gibi dinamik stokastik genel denge
modellemesi olmuĢtur.
Bu yönüyle yeni açık-ekonomi makroiktisadı, politika analizlerinin analitik
çerçevesinin çizilmesine olanak sağlayan bir çalıĢma alanı olmuĢ ve politika belirleme
çalıĢmalarında hâlâ bir teorik çıkıĢ noktası olarak kabul edilen Mundell-Fleming
modellerine bir alternatif olarak ortaya çıkmıĢtır.
Yeni açık ekonomi makroiktisadının çıkıĢ noktası olarak Obstfeld ve Rogoff‟un 1995
yılında yayınlanan çalıĢması (Obstfeld, Rogoff, 1995) gösterilmektedir. Obstfeld ve Rogoff
(1995), rasyonel bekleyiĢler, nominal katılıklar ve tekelci rekabet varsayımlarının geçerli
olduğu iki ülkeli bir sistemi mikro temellere dayalı bir dinamik genel denge modeli
yardımıyla ele almıĢlardır. Redux modeli adıyla bilinen bu model, birimlerin bütçe kısıtları
altında fayda maksimizasyonundan ibarettir. Modelde üç ayrı koĢul sunulmaktadır.
Birincisi, tüm birimlerin toplulaĢtırılmıĢ tüketim patikasının belirlendiği tipik Euler
denklemi, ikincisi para piyasası denge koĢulunu sağlayan ve tüketimin marjinal ikame
oranını elde para tutmanın fırsat maliyetine (nominal faiz oranı) eĢitleyen denge koĢuludur.
Üçüncü koĢul, bir birim fazla çıktı elde edilmesi sonucunda elde edilecek hasıla artıĢının
getireceği marjinal fayda ile bu faaliyet için harcanan eforun yarattığı negatif marjinal
faydayı dengeleyen koĢuldur.
Redux modeli de dâhil olmak üzere, yeni açık ekonomi teorisine dayanan
çalıĢmalarda dinamik stokastik genel denge modellerine baĢvurulmaktadır. Dinamik genel
denge yaklaĢımının tercih edilmesindeki en önemli nedenler bu yaklaĢımın dönemler
itibariyle döngüsel yapısını dikkate alan dinamik yapısı ve sistemdeki beklenmeyen
Ģokların etkilerini incelemeye olanak veren stokastik olma özelliğidir.
Bu çalıĢmada da Obstfeld ve Rogoff‟un kurduğu Redux modeli çerçevesinde yapısal
VAR yöntemi kullanılarak Türkiye‟de farklı Ģokların cari denge ve reel kur üzerindeki
etkileri incelenmiĢtir.
3
ÇalıĢmanın ikinci bölümünde yeni açık ekonomi makroiktisadının çıkıĢ noktası olan
açık ekonomi makroiktisadı konusu ele alınmıĢtır. Açık ekonomi makroiktisadının temeli
olan Mundell-Fleming modeli farklı döviz kuru ve sermaye hareketliliği rejimleri altında
para ve maliye politikalarının etkilerini ayrıntılı olarak incelemektedir. Bu bölümde,
Mundell-Fleming modelinin yanı sıra uzun dönem etkilerin ve dönemlerarası dinamik
etkilerin incelendiği geniĢletilmiĢ modeller de ele alınmaktadır.
Üçüncü bölümde yeni-Keynesçi iktisat teorisi ayırt edici yönleriyle gözden
geçirilmiĢ ve bu teorinin varsayımlarına dayanarak geliĢtirilen yeni açık ekonomi
makroiktisadı ele alınmıĢtır. Bu amaçla, yeni açık ekonomi yazınının öncüsü kabul edilen
Obstfeld ve Rogoff (1995)‟un Redux modeli ayrıntılı olarak incelenmiĢtir.
Yeni açık ekonomi makroiktisadına dayanan ampirik çalıĢmalarda kullanılan en
yaygın yöntemlerden biri yapısal VAR yöntemi olmuĢtur. Bu yöntem dinamik
makroekonomik yapıyı yeni açık ekonomi makroiktisadında yer alan kısıtları da dikkate
alarak analiz edebilmektedir. Bu çalıĢmada da kullanılacak olan bu yöntem dördüncü
bölümde tanıtılmıĢtır.
Son olarak beĢinci bölümde, Redux modelinin önermeleri doğrultusunda Türkiye
ekonomisine iliĢkin ampirik analize yer verilmiĢtir. Bu bölümde temel makroekonomik
değiĢkenler kullanılarak ekonomideki Ģokların cari denge üzerindeki etkileri yapısal VAR
yöntemi kullanılarak incelenmiĢtir.
4
5
2. AÇIK EKONOMİ MAKROİKTİSADI
Makroiktisat, bir ekonominin bütününü ilgilendiren denge koĢullarını incelemektedir.
Keynesçi analizin temelini oluĢturan IS-LM modelinde olduğu gibi mal ve para
piyasalarının eĢanlı dengesi, ekonominin denge hâli olarak kabul edilmektedir. Ancak, dıĢa
açık ekonomilerde, ülkenin dıĢ âlemle arasındaki mal ve sermaye akımları iç denge
koĢullarını değiĢtirdiği gibi, dıĢ denge sorununu da beraberinde getirmektedir. Bu nedenle,
mal ve sermaye akımlarının yapısı ve bu akımların etkisi altında Ģekillenen döviz piyasaları
açık ekonomilerde dıĢ denge sorununda kilit rol oynamaktadır.
Ġç ve dıĢ dengenin kurulmasına yönelik uygun para ve maliye politikalarının
geliĢtirilmesi ve ülkenin dıĢ âlemle girdiği her türlü ekonomik iliĢkinin iç ve dıĢ denge
üzerindeki etkilerinin incelenmesi ise açık ekonomi makroiktisadının konusunu
oluĢturmaktadır.
Bir ülke ekonomisinin dıĢa açıklık derecesi, o ekonominin, dıĢ ekonomilerdeki
geliĢmeler tarafından etkilenebilirliğinin bir ölçüsü olarak kabul edilebilir. DıĢa açıklık
derecesinin ölçülmesinde farklı araçlar kullanılabilir:
i. Mal ve Hizmet Akımları: Burada, dıĢ ticaret hacminin ülke ekonomisindeki ağırlığı
esas alınmaktadır. Bu amaçla ihracat ya da ithalatın GSYĠH‟ye oranı kullanılabilir.
Bununla birlikte, yapılan dıĢ ticaretin ürün içeriğine bağlı olarak aynı dıĢ ticaret oranına
sahip olmakla birlikte ekonomiler dıĢ etkenlerden farklı Ģekillerde etkilenebilir. Örneğin,
birbirine yakın ithalat/GSYİH oranlarına sahip olan iki ülkeden, ithalatının büyük kısmı
petrol olan ülke, tüketim malı ağırlıklı ithalat yapan ülkeye göre dıĢ ekonomik
geliĢmelerden daha fazla etkilenecektir.
ii. Mali Akımlar: Bir ekonominin dıĢa açıklığının göstergesi olarak mali akımlar da
kullanılabilir. Bu amaca yönelik olarak, sabit ya da spekülatif yabancı sermaye akımları, ya
da yurtiçinde yerleĢiklerin sahip olduğu yabancı finansal varlıklar (ya da yabancıların sahip
olduğu yurtiçi finansal varlıklar) kullanılabilir.
Özellikle Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında dünya ekonomilerinde görülen
serbestleĢme ve dıĢa açılma akımları ülkelerin dıĢa açıklık derecelerini de artırmıĢtır.
6
Bunun doğal sonucu olarak yurtdıĢı mal ve sermaye akımlarının iç denge üzerindeki
etkileri, dıĢ dengenin varlığının incelenmesi, açık ekonomi koĢullarında parasal ve mali
politikaların etkileri gibi tartıĢma konuları ortaya çıkmıĢtır. Robert Mundell ve J. Marcus
Fleming tarafından bağımsız olarak yapılan çalıĢmalara dayanan Mundell-Fleming modeli
ise bu tartıĢmalara yönelik olarak en çok baĢvurulan analiz yöntemlerinden biri olmuĢtur.
2.1. Mundell-Fleming Modeli
1960‟larda J. Marcus Fleming ve Robert Mundell açık ekonomilerde mal ve sermaye
akımlarının makro etkilerini incelemek amacıyla, birbirlerinden bağımsız olarak, Keynesçi
perspektife dayanan çalıĢmalar yapmıĢlardır. Kısa sürede popüler hale gelen bu çalıĢmalar
özellikle Dornbusch (1976) tarafından sistematik hale getirilmiĢ ve “Mundell-Fleming
modeli” ismiyle literatüre yerleĢmiĢtir.
Bu çalıĢmalardan daha önce, Meade (1951) daha genel olarak para ve maliye
politikalarının iç ve dıĢ denge üzerindeki etkilerinin farklılaĢmasını incelemiĢtir.
Fleming(1962), ana hatlarıyla Meade (1951) çalıĢmasını geliĢtirmiĢ ve farklı döviz kuru
politikalarının, yurtiçi çıktı düzeyini ayarlamak amacıyla uygulanan para ve maliye
politikaları üzerindeki etkilerini matematiksel denklemleri de içeren Ģekilde açıklamıĢtır.
Robert Mundell‟in ayrıntılı bir politika analizi düzeyindeki çalıĢmaları (Mundell, 1960,
1961a, 1961b, 1963) ise 60‟lı yıllar için oldukça gerçekdıĢı bulunan tam sermaye
hareketliliği, serbest kur politikası, sınırlarüstü para birimi gibi varsayımlarıyla dikkat
çekmiĢtir (Rose, 2000: 211). Dolayısıyla Mundell ve Fleming‟in çalıĢmalarının
birleĢtirilme
süreci,
Fleming‟in
denklemlerinin
Mundell‟in
politika
analizi
ile
birleĢtirilmesi Ģeklinde tarif edilmektedir (Boughton, 2003: 3).
Mundell-Fleming modeli1 basitçe, kapalı ekonomiyi temsil eden IS-LM modelinin
açık ekonomi koĢullarına göre uyarlanması olarak açıklanabilir. Diğer bir ifadeyle, dıĢ
dengeyi ifade eden ödemeler dengesi ile iç dengeyi ifade eden IS-LM modeli
birleĢtirilmekte ve bir açık ekonomide geçerli denge koĢulları incelenebilmektedir.
MF modelinde dıĢ ticaret dengesinin belirleyicileri, yurtdıĢı gelir düzeyi ile iliĢkili
olan yurtiçi çıktı düzeyi ve döviz kurudur. Sermaye hareketleri hesabı ise yurtdıĢı faiz
1
ÇalıĢmada bundan sonra MF modeli olarak anılacaktır.
7
oranları ile iliĢkili olan yurtiçi faiz oranı tarafından belirlenir. Sermaye hareketleri
hesabının faiz oranlarındaki değiĢime duyarlılığı sermaye hareketliliği derecesinin bir
ölçüsüdür. Sermaye hareketliliğinin derecesi MF modelinde anahtar role sahiptir ve para ve
maliye politikalarının etkinliğini önemli ölçüde etkilemektedir.
MF modeli, gerek yurtiçinde parasal ve mali politikaların gerekse hem yurtiçi hem de
yurtdıĢından kaynaklanan çeĢitli düzensizliklerin gelir düzeyi ve faiz oranları üzerindeki
etkilerini, sermaye hareketliliğinin derecesine bağlı olarak, farklı döviz kuru rejimleri için
analiz etmek amacıyla kullanılabilir.
2.1.1. Model
MF modeli, daha önce de belirtildiği gibi ödemeler dengesinin IS-LM yaklaĢımına
entegre edilmesine dayanır. Dolayısıyla modelde mal piyasalarını inceleyen IS bloğu ile
para piyasalarını inceleyen LM bloğunun yanı sıra, açık ekonomide yurtdıĢı mal ve
sermaye hareketlerini inceleyen ödemeler dengesi bloğu da yer almaktadır. Model, Argy
(1994) çalıĢmasında gösterildiği Ģekliyle aĢağıdaki gibi kurulabilir:
Mal piyasaları(IS):
yr  1e   3 gr   4 rd   8 yr *
(2.1)
Para piyasaları(LM):
mod   5 yr  10rd
(2.2)
mos  mo   1 (e  e )
(2.3)
mod  mos
(2.4)
Ödemeler dengesi(BP):
BP
  13e  yr  yr *   14 (rd  r * )
X0
 13   1
Yukarıda;
yr
yurtiçi gelir düzeyi
(2.5)
8
rd
e
gr
mo
mo
BP X 0
e
r*
yr *
yurtiçi faiz oranı
döviz kuru (birim yerli paranın birim yabancı paraya oranı)
reel hükümet harcamaları (mali politika aracı)
para stoku
dıĢsal para stoku bileĢeni (para politikası aracı)
ödemeler dengesinin ihracata oranı
hedeflenen döviz kuru
yurtdıĢı faiz oranı
yurtdıĢı gelir düzeyi
Mal piyasalarını temsil eden (2.1) no‟lu denklem incelendiğinde yurtiçi gelir
düzeyinin döviz kuru, reel hükümet harcamaları ve –sabit varsayılan- yurtdıĢı gelir
düzeyinin pozitif, faiz oranlarının ise negatif fonksiyonu olduğu görülmektedir. YurtdıĢı
gelir düzeyi, ulusal gelir özdeĢliğinin bir bileĢeni olan ihracat düzeyinin belirleyicisi olması
nedeniyle fonksiyonda yer almaktadır.
Para piyasalarına iliĢkin blok incelendiğinde, (2.2) no‟lu denklemde Keynesçi para
talebi fonksiyonu karĢımıza çıkmaktadır. Yani para talebi, gelir düzeyinin pozitif, faiz
oranlarının ise negatif fonksiyonudur. Para arzına iliĢkin (2.3) no‟lu denklemin iki bileĢeni
vardır:
i. Para otoritelerince belirlenen ve para politikası aracı olarak kullanılabilen dıĢsal
bileĢen ( mo );
ii. Piyasa döviz kuru ve hedeflenen döviz kuru arasındaki farka bağlı olan içsel
bileĢen.
Piyasa döviz kurları hedeflenenin üzerine çıktığında parasal yetkililer para arzını
kısmak yoluyla yerli paranın değerini yükselterek kurları hedeflenen düzeye getirme
yoluna gidebilirler. Piyasa döviz kurunun hedeflenen kurun altında olması durumunda ise
yukarıda açıklanan politikanın tersi uygulanabilir. Bu durumda (e  e ) farkının katsayısı
negatif olacaktır2.
2
Açıklanan politikada para politikası döviz kurundaki değiĢmelere göre belirlendiği için faiz oranlarının
belirlenmesi piyasa güçlerine bırakılmıĢtır. Ancak, bir alternatif olarak, sterilizasyon politikaları kullanılarak
para arzının (ve dolayısıyla faiz oranlarının) yeniden kontrol altına alınması mümkün olabilir.
9
(2.5) no‟lu denklem ödemeler dengesini açıklamaktadır. Ödemeler dengesi, dıĢ
ticaret hesabı ve sermaye hareketleri hesabı olmak üzere iki bileĢene sahiptir. Yurtiçi ve
yurtdıĢı faiz oranları arasındaki fark sermaye hareketleri hesabının belirleyicisi olmaktadır.
Bu farkın katsayısı olan ve faiz oranlarındaki değiĢmeler karĢısında sermayenin
ekonomiler arasındaki hareketliliğinin bir ölçüsü olan  14 sermaye hareketliliği (capital
mobility) derecesini ifade etmektedir. Bu katsayı, açık ekonomilerde dengenin
belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır.
2.1.2. Modelin grafik sunumu
Serbest piyasa kurallarının geçerli olduğu açık ekonomilerde mal piyasalarının, para
piyasalarının ve dıĢ ödemelerin belirli bir faiz oranı-ulusal ürün bileĢiminde eĢanlı olarak
dengeye gelmesi beklenir. Bu dengenin grafikle sunumu için öncelikle her bir piyasadaki
denge koĢullarını betimleyen IS, LM ve BP eğrilerinin denklemleri elde edilmelidir.
Mal piyasalarını temsil eden blokta sabit varsayılan yurtdıĢı gelir düzeyi (2.1) no‟lu
denklemde ihmal edilip gerekli düzenlemeler yapılırsa, mal piyasalarında dengeyi sağlayan
faiz oranı ve gelir düzeyi bileĢim noktalarının oluĢturduğu IS eğrisinin denklemine ulaĢılır:
rd  
1
4
yr 

1
e  3 gr
4
4
(2.6)
Para piyasaları blokunda yer alan (2.2) ve (2.3) no‟lu denklemler mod  mos
denkliğini sağlayacak Ģekilde düzenlenirse para piyasalarında dengeyi sağlayacak faiz
oranı ve gelir düzeyi kombinasyonlarının oluĢturduğu LM eğrisi denklemi elde edilir:
rd 
5
1
yr 
mo
 10
 10
(2.7)
Son olarak ödemeler dengesini sağlayan faiz oranı ve gelir düzeyi bileĢimlerini veren
BP eğrisinin denklemi, (2.5) no‟lu denklemde
edilebilir:
BP
X 0   0 kısıtı koyularak elde
10
rd  r * 
1
 14
yr  yr   
*
13
(2.8)
e
14
LM
rd
BP
r0
O
IS
y0
yr
ġekil 2.1. Açık Ekonomide Piyasa Dengesi: IS-LM-BP Eğrisi
ġekil 2.1, her üç piyasanın da dengede olduğu durumu göstermektedir. Grafikte
denge, 0 noktasında oluĢmuĢtur. (2.6) no‟lu denklemde görüldüğü gibi, IS eğrisi döviz
kurları ve hükümet harcamalarındaki değiĢime bağlı olarak yer değiĢtirebilir. Faiz oranları
ile pozitif iliĢkide olması nedeniyle her iki değiĢkendeki artıĢ da IS eğrisini sağa
kaydıracaktır. Para piyasalarında gerçekleĢen dengeyi gösteren LM eğrisi, (2.7) no‟lu
denklemden anlaĢılacağı gibi para stokundaki artıĢa (azalmaya) bağlı olarak sağa (sola)
kayacaktır. DıĢ ekonomik dengeyi sağlayan BP eğrisi pozitif eğimlidir. Denge halinde
yurtiçi gelirde meydana gelecek artıĢ ithalatta yaratacağı artıĢ yoluyla dıĢ ticaret açığına
neden olacak, bu açık ise döviz kurlarında yükselmeyi beraberinde getirecektir. Bu
durumda döviz piyasasında dengeyi tekrar sağlamayı amaçlayan parasal otoritelerin yerli
paranın değerini tekrar artırmak amacıyla piyasadan yerli para çekmesi beklenir. Para
arzındaki bu azalma ise faiz oranlarını artıracaktır. Bunun sonucunda ise yurtiçi faiz
oranları yurtdıĢı faiz oranlarının üzerine çıkarak ülkeye sermaye akımı baĢlatacak ve dıĢ
ödemeler hesabı tekrar eski denge düzeyine dönecektir. Söz konusu döngü içerisinde
yurtiçi çıktı düzeyi ile yurtiçi faizlerdeki değiĢimin aynı yönde olacağı görülür. Eğim
katsayısı olan 1  14 sermaye hareketliliğini yansıtır. Tam sermaye hareketsizliği (perfect
11
capital immobility) durumu, sermaye hareketlerinin faiz oranlarındaki değiĢime duyarlı
olmadığı (  14 =0) anlamına gelir ki bu durumda BP eğrisi dikey olacaktır. Diğer uç durum
olan tam sermaye hareketliliğinde (perfect capital mobility) ise sermaye akımının önünde
hiç bir engel bulunmamakta, dolayısıyla yurtiçi faiz oranlarındaki en küçük değiĢime
uluslararası finans piyasaları tarafından en kısa sürede tepki verilmekte, bunun sonucunda
yurtiçi faiz oranları –sabit kabul edilen- yurtdıĢı faiz oranlarından farklılaĢmamaktadır.
Yurtiçi gelir düzeyi ne olursa olsun, yurtiçi faiz oranlarının sabit kalacağı bu durumda BP
eğrisi de yatay olacaktır.
BP eğrisinin saat yönünde dönmesi, eğrinin eğiminin azaldığı yani sermaye
hareketliliği derecesinin arttığı anlamına gelecektir. BP eğrisi daha yatay hale geldikçe dıĢ
ticaret açığının sermaye hareketleri yoluyla karĢılanması için gerek duyulacak faiz artırım
miktarı azalacaktır.
BP eğrisi denkleminden de anlaĢılacağı gibi, yurtdıĢı gelir düzeyi yükseldikçe
(azaldıkça) ya da yurtdıĢı faiz oranları azaldıkça (arttıkça) BP eğrisi sağa (sola)
kayacaktır 3 . Yurtiçi faktörlerin etkisi incelendiğinde ise, döviz kurlarındaki değer artıĢı
(kaybı) sonucu eğrinin sağa (sola) kayacağı görülür.
BP eğrisinin üzerindeki noktalar, dıĢ ödemeler açısından, faiz oranı ve ulusal gelirin
optimum bileĢim noktalarıdır. Yani, bu noktalarda, geçerli faiz oranına bağlı olarak
belirlenen sermaye giriĢi (ya da çıkıĢı) ile geçerli ulusal gelir düzeyine bağlı olarak
belirlenen dıĢ ticaret açığı (ya da fazlası) birbirini dengelemektedir. Diğer yandan; BP
eğrisinin sağındaki noktalar incelendiğinde, bu bölgede optimum düzeyin üzerinde
seyreden gelir düzeyi ithalatı ve dolayısıyla dıĢ ticaret açığını artıracaktır. Bununla birlikte
sermaye giriĢi aynı kalacağı için bunların toplamını oluĢturan dıĢ ödemeler hesabı açık
verecektir. Dolayısıyla bu bölgedeki noktalar dıĢ ödemeler açığını, BP eğrisinin solundaki
noktalar ise dıĢ ödemeler fazlasını gösterir. Diğer taraftan, IS-LM kesiĢim noktası ile BP
eğrisinin arasındaki yatay uzaklık dıĢ ödemeler dengesizliğinin boyutu hakkında bilgi
vermektedir. Eğer kesiĢim noktası BP eğrisinin sağında (solunda) yer alıyorsa bu durum
dıĢ ödemeler açığı (fazlası)nı göstermektedir.
3
Bununla birlikte, analizin bu bölümünde bu iki değiĢken sabit kabul edilecektir.
12
2.2. Mundell-Fleming Modelinde Para ve Maliye Politikalarının Etkileri
Bu bölümde farklı dıĢa açıklık yapıları ve farklı döviz kuru politikaları uygulanan
ekonomilerde para ve maliye politikalarının IS-LM-BP dengesi üzerindeki etkileri
incelenecektir.
2.2.1. Para politikasının etkileri
Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Para Politikasının Etkinliği
Tam sermaye hareketsizliği (perfect capital immobility) durumu, ulusal sermaye
piyasalarının uluslararası sermaye piyasalarından tam olarak izole edildiği durumu ifade
eder. Bu durumda yurtiçi ve yurtdıĢı faiz oranlarındaki farklılıkların sermaye giriĢ çıkıĢı
üzerinde herhangi bir etkisi söz konusu değildir. Ekonomide tam sermaye hareketsizliğinin
geçerli olması durumunda BP eğrisi dikey olacaktır (Bkz: Ģekil 2.2)
BP0
LM0
BP1
LM1
rd
O1
O0
a
b
IS1
IS0
y0
y1
(SS-) (SS+)
y2
(DK)
yr
ġekil 2.2: Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge
Bu denge geçerliyken parasal geniĢleme uygulanması durumunda LM eğrisi sağa
kayacaktır. Yeni denge gelir y1 noktasında oluĢacak ve bu noktada |ab| uzaklığı kadar cari
iĢlemler açığı oluĢacaktır. Bu noktadan sonra;
13
i. Sterilizasyon uygulanan sabit döviz kuru politikasında (SS+), ortaya çıkan cari
iĢlemler açığının döviz kuru üzerinde kurduğu artıĢ baskısını karĢılamak amacıyla merkez
bankası yerli para karĢılığı döviz satacak, ancak piyasadan toplanan likiditeyi sterilize
etmek amacıyla bu fonlarla tahvil toplayarak para piyasasını LM1 ‟de koruma yoluna
gidecektir. Bu durumda, daha önce de belirtildiği gibi, ekonomi IS0 ve LM1 eğrilerinin
kesiĢtiği noktada yeni denge noktasına kavuĢmakta, bu noktada geçerli olan |ab| açığı,
merkez bankasının döviz rezervlerinden satıĢları ile karĢılanmaktadır.
ii. Sterilizasyon uygulanmayan sabit döviz kuru politikasında (SS-), cari açık sonucu
oluĢan döviz talebi fazlası, yerli para karĢılığı döviz satılarak karĢılanmaktadır.
Sterilizasyon uygulanmadığı için bu durumda para arzının dıĢsal bileĢeni azalacak ve para
piyasası dengesi tekrar LM 0 eğrisi üzerinde kurulacaktır. Bu durumda baĢlangıç
koĢullarına dönüleceği için eski gelir-faiz denge bileĢimi tekrar geçerli olacaktır. Sonuç
olarak, tam sermaye hareketsizliği koĢulunda sterilizasyonsuz sabit döviz kuru
politikasında para politikası etkisiz olduğu gibi, döviz rezervlerinde de |ab| açığını
karĢılayacak kadar azalma olmaktadır.
iii. Dalgalı döviz kuru politikası uygulanması durumunda ise, parasal geniĢleme
sonrası oluĢacak döviz talebi, merkez bankası müdahalesi olmadığı için kurların artmasına
yol açacaktır. Döviz kurundaki artıĢ, (2.6) no‟lu denklem gereği IS eğrisini ve (2.8) no‟lu
denklem gereği BP eğrisini sağa kaydırır. Bu sürecin sonucunda her üç piyasa yeniden
dengeye gelir. Yeni denge noktası olan O1 ‟de gelir düzeyi y 2 ‟ye yükselmiĢtir.
Açıklananlar ıĢığında, tam sermaye hareketsizliği durumunda dalgalı döviz kuru
politikasının en etkili, sterilizasyon uygulanan sabit kur politikasının daha az etkili,
sterilizasyon uygulanmayan sabit kur politikasının ise tamamen etkisiz kur politikası
olduğu sonucuna varılabilir.
Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Para Politikasının Etkinliği
GeniĢletici para politikası sonucunda LM 0 , LM 1 ‟e kaymıĢtır (Bkz. Ģekil 2.3). Yeni
denge noktasında, BP‟nin belli bir eğilimi olduğu için dıĢ ödemeler açığı |ab| kadar olur.
14
Çünkü daha düĢük düzeyde gerçekleĢen yeni faiz oranı ülke dıĢına sermaye akıĢına neden
olacak, bu da dıĢ ödemeler açığının artmasına yol açacaktır.
Sterilizasyon uygulanan sabit döviz kuru politikasında dıĢ ödemeler açığını
karĢılamak amacıyla hareket eden merkez bankası, sermaye hareketsizliği durumunda
yaptığı gibi sabit döviz kurunu korumak için piyasaya döviz satacak ve oluĢan parasal
daralmayı tahvil satın alarak önlemeye çalıĢacaktır. Ancak sınırlı sermaye hareketsizliği
durumunda sermaye hareketsizliği durumuna göre daha büyük bir dıĢ açık söz konusudur.
Dolayısıyla burada hem daha fazla döviz rezervi kaybı söz konusudur hem de uygulanması
gereken sterilizasyon çok daha geniĢ kapsamlı olacaktır.
Sterilizasyon uygulanmayan sabit döviz kuru politikasında ise sabit kur politikası
gereği yapılacak döviz satıĢları LM 1 ‟i tekrar LM 0 ‟a getirecek, eski denge noktasına
dönülecektir. Para politikası bu durumda tamamen etkisiz kalmakta, bununla birlikte döviz
rezervinde azalma olmaktadır.
LM0
BP0
LM1
rd
BP1
O1
O0
a
c
b
IS1
IS0
y0
y1 y2
(SS-) (SS+) (DK)
yr
ġekil 2.3. Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge
Dalgalı döviz kuru politikasında ise ortaya çıkan dıĢ açık sermaye hareketsizliği
durumuna göre daha fazla devalüasyona neden olmakta, bu da IS eğrisinin sermaye
hareketsizliği durumuna göre daha fazla sağa kaymasına yol açmaktadır. Bu durumda
15
uygulanan politikalar sonucunda denge gelir düzeyi daha yüksek bir düzeye ( y 2 ) gelir.
Diğer taraftan, devalüasyon BP eğrisinin de sağa kaymasına neden olmaktadır. Bu
senaryoda devalüasyon süreci, sermaye hareketleri hesabında ortaya çıkan açık cari
hesapta ortaya çıkan artıĢ tarafından karĢılanana kadar devam eder.
Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Para Politikasının Etkinliği
Merkez bankasının para arzını artırması durumunda para piyasalarında Ģekil 2.4‟teki
LM 1 eğrisi geçerli olacaktır. Yeni IS-LM dengesi daha yüksek gelir ve daha düĢük faiz
düzeyinde oluĢacaktır. Ancak tam sermaye hareketliliği durumunda faiz oranlarının
düĢmesi yurtiçindeki sermayeyi çok çabuk uyaracak, sermaye ülke dıĢına çekilecek ve
döviz kurlarını artırıcı baskı oluĢturacaktır.
LM0
rd
LM1
O0
O1
BP0
b
IS1
IS0
y0
y1 y2
(SS-) (SS+) (DK)
yr
ġekil 2.4. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Ġç ve DıĢ Denge
Merkez bankasının böyle bir ortamda sabit kur uygulaması halinde döviz talebi
merkez bankası rezervleri tarafından karĢılanacak, bunun sonucunda piyasadan para
çekilecek ve para piyasası LM 0 eğrisiyle temsil edilen baĢlangıç koĢullarına geri
dönecektir. Sonuç olarak döviz rezervlerindeki azalma dıĢında para politikasının etkisi
olmayacaktır. Ayrıca ekonomide tam sermaye hareketliliği söz konusu olduğu için para
16
piyasasının LM 1 eğrisi üzerinde dengede tutulması amacına yönelik olarak uygulanacak
bir sterilizasyon politikası, sermayenin düĢük faiz nedeniyle yurtdıĢına kaçma sürecini
hızlandıracak ve sabit kurun sağlanması için gerekli döviz rezervi tükenecektir. Dolayısıyla
tam sermaye hareketliliği koĢulunda sterilizasyon eĢliğinde sabit kur politikası
sürdürülebilir değildir.
Sabit kur politikasının tersine, tam sermaye hareketliliği durumunda dalgalı döviz
kuru politikasının yüksek etkinliği vardır. Para arzını artıran bir Ģokun ardından sağa kayan
LM eğrisi y1 gelir düzeyinde IS 0 ile kesiĢecek ve yeni denge faiz oranı daha düĢük
düzeyde oluĢacaktır. Yurtiçi faiz oranının yurtdıĢı faiz oranının altına inmesi tam sermaye
hareketliliği durumu sonucunda sermayenin yurtdıĢına çıkmasına, dolayısıyla döviz
kurunun artmasına yol açacaktır. Bu geliĢme IS denkleminden de anlaĢılacağı gibi IS
eğrisinin sağa kaymasına yol açacaktır. IS ve LM eğrileri yurtiçi faiz oranı eski düzeyine
dönüp yurtdıĢı faiz oranına eĢitlenene kadar kayacak, sonuçta ekonomi O1 noktasında
tekrar dengeye gelecektir. O1 noktasında dengenin aynı BP eğrisi üzerinde gerçekleĢtiği
dikkate alınırsa yeni denge sağlanana kadar sermaye hareketleri hesabındaki kayıpla cari
iĢlemler hesabındaki artıĢın eĢit olduğu görülür.
2.2.2. Maliye politikalarının etkileri
Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Maliye Politikasının Etkinliği
Daha önce de belirtildiği gibi, tam sermaye hareketsizliği durumunda BP eğrisi dikey
olacaktır. Ekonomide denge gelir düzeyini artırmaya yönelik geniĢletici bir maliye
politikasının uygulanması halinde, IS eğrisi Ģekil 2.5‟te görüldüğü gibi sağa kayar.
Kaymanın sonucunda IS1 ve LM 0 eğrileri b noktasında kesiĢir. Yeni denge noktasında |ab|
aralığı kadar cari açık ortaya çıkacak ve bu açık ekonomide döviz talebi yaratacaktır. Bu
noktadan itibaren, uygulanan döviz kuru politikası doğrultusunda farklı senaryoların
yaĢanması söz konusudur.
Sabit döviz kuru politikalarında merkez bankası, ortaya çıkan döviz talebini
karĢılamak durumundadır. Ancak söz konusu müdahale sterilizasyon uygulanması
durumunda (SS+) para piyasalarının parametrelerinde bir değiĢime yol açmayacak, LM
17
eğrisi yer değiĢtirmeyecek ve sürekli cari açık ile birlikte yeni denge gelir düzeyi y 1
olacaktır. Bu politikanın sonucunda hem gelirin hem de faiz oranlarının yükseldiği
görülmektedir.
Merkez bankasının döviz talebindeki artıĢı karĢılamak için yaptığı döviz satıĢı
sırasında ortaya çıkan parasal daralma karĢısında sterilizasyon politikası uygulamaması
durumunda ise LM eğrisi sola kayacaktır. Yeni LM eğrisi, cari açığın sona erdiği noktadan,
yani IS1 ve BP0 eğrilerinin kesiĢtiği noktadan ( O 2 ) geçer. Bu durumun gereği olarak
denge halinde gelir düzeyi baĢlangıçtaki gibi y 0 ‟da olacaktır. Dolayısıyla uygulanan mali
politikalar gelir düzeyi açısından bakıldığında etkisiz kalmaktadır. Bunun karĢılığında faiz
oranlarının yükseldiği görülür; diğer taraftan döviz talebinin karĢılanması aĢamasında da
merkez bankası döviz rezervinde belli miktarda azalma olmuĢtur.
BP1
BP0
LM1
rd
O2
O3
b
a
LM0
O1
IS2
O0
IS0
y0
y1
(SS-) (SS+)
IS1
y2
(DK)
yr
ġekil 2.5. Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Ġç Ve DıĢ Denge (Maliye
Politikalarının Etkileri)
Dalgalı döviz kuru politikasında ise cari açık döviz kurunda artıĢa yol açacak ve buna
tepki olarak IS eğrisi IS1 ‟in daha da sağına kayacaktır ( IS 2 ). Kurlardaki artıĢ aynı
zamanda BP eğrisini de sağa ( BP1 ) kaydıracaktır. Bu sürecin sonunda yeni denge IS 2 ,
LM 0 ve BP1 eğrilerinin kesiĢim noktasında ( O3 ) oluĢacaktır.
18
Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikasının Etkinliği
Sınırlı sermaye hareketliliği durumu incelenirken iki alt durumun ele alınması söz
konusudur:
i. DüĢük sermaye hareketliliği ( mBP>mLM). BPA eğrisi ile gösterilmiĢtir.
ii. Yüksek sermaye hareketliliği( mBP<mLM). BPB eğrisi ile gösterilmiĢtir.
DüĢük sermaye hareketliliği durumunda BP eğrisinin eğimi LM eğrisinin eğiminden
fazladır. Dolayısıyla faiz artıĢının neden olduğu sermaye giriĢi, gelir artıĢının yol açtığı cari
açığı kapatmaya yetmeyecektir. Bu nedenle uygulanan geniĢletici maliye politikalarının
sonucunda ekonomide |ab| uzaklığı kadar (bkz. ġekil 2.6) dıĢ ödemeler açığı oluĢacaktır.
Açıklanan süreçte |db| uzaklığı cari açığı, |da| ise sermaye giriĢini göstermektedir. Sermaye
hareketliliğinin göreli olarak yüksek olması durumunda ise yine |db| uzaklığı kadar cari
açığa karĢılık |dc| kadar sermaye giriĢi olacak, sonuç olarak |bc| uzaklığı kadar dıĢ
ödemeler fazlası söz konusu olacaktır. Ġki farklı durum aĢağıda daha ayrıntılı incelenmiĢtir.
BPA
LM0
BPB
rd
d
a
b
c
O0
IS1
y0
IS0
yr
ġekil 2.6. DüĢük ve Yüksek Sermaye Hareketliliği Durumlarında Maliye Politikalarının
Etkileri
19
DüĢük Sermaye Hareketliliği
DüĢük sermaye hareketliliği durumunda, geniĢletici mali politikalar sonucu ortaya
çıkan döviz talebi fazlası, tam sermaye hareketsizliğine göre daha az olmakla birlikte yine
mevcuttur. Merkez bankası, sınırlı sermaye hareketliliği durumunda daha düĢük miktarda
dıĢ açığa (Ģekil 2.7‟de |ab|) müdahale edecek, piyasadaki likidite sıkıĢıklığı sterilize
edildiğinde ise sürdürülebilir |ab| açığı ile birlikte, ekonomi O1 noktasında, y 1 gelir
düzeyinde dengeye gelecektir.
LM1
BP0
LM0
BP1
rd
O3
O2
a
b
O1
O0
IS2
IS1
y0 y2
IS0
y1
y3
(SS-) (SS+) (DK)
yr
ġekil 2.7. DüĢük Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri
Sterilizasyon politikası uygulanmadığında ise parasal daralma sonucu para piyasası
parametreleri değiĢecek ve LM eğrisi sola kayacaktır. Bu kayma, dıĢ açık kapanana kadar
sürecektir. Sonuçta O2 noktasında ve y 2 gelir düzeyinde ekonomi dengeye gelecektir.
Serbest kur politikasında ise, mali geniĢlemenin ithalatta ve dolayısıyla döviz
talebinde doğuracağı artıĢ devalüasyonla sonuçlanacaktır. BP eğrisini sağa kaydıran bu
durum aynı zamanda IS eğrisinin de tekrar sağa kaymasına yol açacaktır. Sonuçta yeni
denge noktası O3 , denge gelir düzeyi ise y 3 olacaktır.
20
Yüksek Sermaye Hareketliliği
BP eğrisi eğiminin LM eğrisi eğiminden küçük olması durumunda döviz kuru
rejimlerinin etkileri farklı olur. Faiz artıĢının neden olduğu sermaye giriĢi, gelir artıĢının
neden olduğu cari açıktan daha fazla olduğu için dıĢ ödemeler hesabında |ab| uzaklığı kadar
fazlalık söz konusudur (bkz: Ģekil 2.8). Sterilizasyon uygulanan sabit döviz kuru rejiminde
merkez bankası, daha önceki durumların tersine bu sefer sabit kur politikası gereği
piyasadan döviz satın alacak, ancak bunun sonucunda ortaya çıkan parasal geniĢlemeyi
sterilize etmek amacıyla, örneğin, açık piyasa alımlarına baĢvuracaktır. Sonuçta O1
noktasında y 1 gelir düzeyi söz konusu olmakla beraber, sürekli sterilize edilmesi gereken
|ab| kadar dıĢ ödemeler fazlası geçerli olacaktır.
LM0
LM1
BP0
O1
rd
O3
BP1
a
b
O2
O0
IS1
IS2
IS0
y1
y2
(DK) (SS+) (SS-)
y0 y3
yr
ġekil 2.8. Yüksek Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri
Merkez bankasının sterilizasyon uygulamaması halinde ise döviz alımı sonucu ortaya
çıkan parasal geniĢleme LM eğrisinin sağa kaymasına ( LM 1 ) ve dıĢ fazlanın sona erdiği
O2 noktasında ekonominin dengeye gelmesine neden olur. Bu durumda, sterilizasyon
uygulanan sabit kur politikasıyla karĢılaĢtırıldığında daha düĢük faiz ve daha yüksek gelir
düzeyi söz konusudur.
21
Daha önce incelenen açık ekonomi koĢullarının aksine, yüksek sermaye hareketliliği
durumunda serbest döviz kuru en etkisiz kur rejimi olarak karĢımıza çıkmaktadır. DıĢ
ödemeler fazlası sonucu ortaya çıkan döviz arzı fazlası kurların düĢmesine neden olur.
Bunun sonucunda hem IS eğrisi hem de BP eğrisi sola kayar ( IS 2 ve BP1 ). Yeni denge
noktası olan O3 ‟te gelir düzeyi ( y 3 )‟nin artmıĢ olmakla beraber diğer rejimlere göre daha
düĢük olduğu görülmektedir.
Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikasının Etkinliği
Ekonomiye sermaye giriĢinin faiz oranına karĢı esnek olmadığı tam sermaye
hareketliliği durumunda faiz oranlarındaki en ufak artıĢ, merkez bankasının sterilize
edemeyeceği boyutlarda sermaye giriĢine neden olur. Dolayısıyla sabit kur politikası
eĢliğinde sterilizasyon, tam sermaye hareketliliği durumunda uygulanamaz. Sterilizasyon
uygulanmayan durumda ise döviz giriĢi merkez bankasının döviz alması nedeniyle LM
eğrisinin sağa kaymasına yol açar (bkz: Ģekil 2.9). Yeni denge O1 noktasında, y 1 gelir
düzeyinde oluĢur.
LM0
rd
LM1
O0
O1
BP0
IS1
IS0
y0
y1
(DK)
(SS+) ve (SS-)
yr
ġekil 2.9. Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Maliye Politikalarının Etkileri
22
Tam sermaye hareketliliği durumunda serbest kur rejiminin etkisi ise hiç yoktur.
Herhangi bir geniĢleme politikası sonucu, faiz oranlarındaki artıĢ yoluyla ülkeye sermaye
giriĢi baĢlayacaktır. Bunun sonucu döviz kuru düĢecektir. Bu süreç, revalüasyonun neden
olduğu cari açıkla hükümet harcamalarındaki artıĢ baĢa baĢ hale gelene kadar devam
edecek, sonuçta geniĢletici mali politikaların etkileri ortadan kalkacak Ģekilde IS eğrisi
orijinal yerine dönecektir. Ekonomi tekrar O0 noktasında ve y 0 gelir düzeyinde dengeye
gelecektir.
2.2.3. Mundell-Fleming modelinin farklı döviz kuru rejimleri altında çözümü
Mal piyasaları, para piyasaları ve dıĢ ödemelerdeki dengeyi inceleyen MF modelinin
çözümünü elde edebilmek için öncelikle üç farklı döviz kuru rejiminin gerektirdiği
varsayımları ortaya koymak gerekir.
i. Sterilizasyon uygulanan sabit döviz kuru rejimi (SS+): Bu rejimde para politikası
karar vericileri, sterilizasyon politikaları aracılığıyla para stoğunu sürekli kontrol altında
tutmaktadırlar. Dolayısıyla para arzı tamamen dıĢsal bir değiĢkendir. Yani (2.3) no‟lu para
arzı denkleminin içsel bileĢeni olan döviz kuru değiĢkeninin katsayısı  1 sıfıra eĢit
olacaktır.
ii. Sterilizasyon uygulanmayan sabit döviz kuru rejimi (SS-): Sterilizasyon politikası
uygulanmadığında döviz kuru sabitken dıĢ ödemeler dengesi sağlanmıĢ olacaktır. Bu
varsayım ıĢığında, dıĢ ödemeler hesabını gösteren (2.5) no‟lu denklemde BP X 0 terimi
sıfıra eĢittir.
iii. Dalgalı döviz kuru rejimi (DK): Döviz kurunun serbest döviz piyasasında
belirlendiği durumda tüm piyasalarda eĢanlı denge sağlanacak, bunun gereği olarak yine
(2.5) no‟lu denklemde BP X 0 =0 eĢitliği geçerli olacaktır. Diğer yandan para otoriteleri,
döviz piyasalarını kontrol etmek amacıyla para politikası kullanmayacağı için  1 katsayısı
sıfıra eĢit olacaktır.
23
Bu varsayımlar altında, üç farklı döviz kuru rejiminde parasal ve mali geniĢlemenin
etkilerini gösteren çözüm değerleri Çizelge 2.1‟de verilmiĢtir. Çözümler incelendiğinde
aĢağıdaki sonuçlara ulaĢılır (Argy, 1994: 67):
a) Dalgalı döviz kuru uygulanan ekonomide, sermaye hareketliliği derecesi (  14 )
ne kadar yüksek olursa, uygulanan para politikası da o kadar etkili olacaktır.
b) Para politikaları, dalgalı döviz kuru rejimi uygulanan ekonomilerde, sabit kur
rejimi uygulanan ekonomilere göre daha etkili olacaktır.
c) Ġlk maddenin tam tersine, dalgalı döviz kuru rejiminde sermaye hareketliliği
derecesi arttıkça maliye politikalarının etkisi zayıflayacaktır.
d) Sterilizasyon uygulanmayan sabit kur rejiminde ise sermaye hareketliliği
derecesi arttıkça maliye politikalarının etkisi de artacaktır.
e) Maliye politikalarının sabit ve dalgalı kur rejimlerindeki gücü sermaye
hareketliliği derecesine (  14 ) bağlı olarak değiĢmektedir. Dalgalı kur rejiminde
 14 arttıkça (azaldıkça) mali politikaların etkisi güçlenecektir (zayıflayacaktır).
Yukarıda görüldüğü gibi, açık ekonomilerde sermaye hareketliliğinin derecesi, para
ve maliye politikalarının etki gücünü belirleyen kritik bir role sahiptir.
24
Çizelge 2.1. Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri
y
rd
e
y
rd
e
SS+
Döviz kuru rejimleri
SSParasal geniĢleme
4
d2
0
1
d2
0
0
0
 3 10
d2
 3 5
d2
Mali geniĢleme
 3 14
d4
3
4
0
0

DK
 1 14   4 13
d5

 13   1
d5
 14   4
d5
 3 13 10
d5
 3 13 5
d5
 3 ( 10   14 5 )
d5
Yukarıda;
d 2   4 5  10
d4   4  14
d5  10 (13  1 )   4513  1145
2.3. Mundell-Fleming Modelinde Ücret ve Fiyatlar: Uzun Dönem Analizi
Mundell-Fleming modeli, Keynesçi yapıya sahiptir ve dolayısıyla fiyat ve ücretler
sabit kabul edilmektedir. Bu yönüyle model, ancak kısa dönem analizi için kullanılabilir.
Uzun vadeli politikaların oluĢturulması için ise ücret ve fiyatların da analize katılması
gerekmektedir. Bu bölümde, açık ekonomilerdeki denge durumunu inceleyen MundellFleming modeli fiyat ve ücret değiĢimlerinin etkilerini kapsayacak Ģekilde modifiye
edilmiĢtir.
Ücret ve fiyat uyuĢumunu içeren model, kısa dönem modele iĢgücü piyasası
bloğunun ve fiyatlar düzeyi değiĢkeninin eklenmesi ile elde edilir:
25
Mal piyasaları(IS):
yrd  1 e  pd    3 gr   4 rd
(2.9)
Para piyasaları(LM):
mod  pd   5 yr  10rd
(2.10)
mos  mo   1 (e  e )
(2.11)
Ödemeler dengesi(BP):
BP
  13 e  p d   yr   14 rd
X0
(2.12)
 13   1
ĠĢgücü Piyasaları
yrs   9 w  pd 
(2.13)
w  2 p
(2.14)
p  15 pd  (1  15 )e
(2.15)
yrs   9 1   215  pd   9 2 1  15 e
(2.16)
yrs   9 1  15 e  pd 
(2.17)
(  2  1 olması halinde)
Denge KoĢulları
yrd  yrs
(2.18)
mod  mos
(2.19)
Yukarıda;
yr
yrd
yrs
rd
pd
e
gr
p
w
yurtiçi çıktı düzeyi
reel toplam talep
reel toplam arz
yurtiçi faiz oranı
yurtiçi fiyatlar
döviz kuru (birim yerli paranın birim yabancı paraya oranı)
reel hükümet harcamaları (mali politika aracı)
tüketici fiyatları endeksi
ücret düzeyi
26
mo
mo
BP X 0
e
e  pd
para stoku
dıĢsal para stoku bileĢeni (para politikası aracı)
ödemeler dengesinin ihracata oranı
hedeflenen döviz kuru
reel döviz kuru
Mal piyasalarını temsil eden IS denkleminde çıktı düzeyinin belirleyicileri arasında
bulunan döviz kuru, kısa dönem modelden farklı olarak, fiyat değiĢimlerini yansıtacak
Ģekilde (reel döviz kuru) yer almaktadır.
Para piyasaları bloğunda (LM) daha önceki versiyondan farklı olarak fiyat düzeyi
değiĢkeninin eklenmesiyle elde edilen reel para talebi ( md  pd ) dikkate alınmıĢ ve para
talebi denklemi buna göre düzenlenmiĢtir. (2.11) no‟lu para arzı denkleminde ise herhangi
bir değiĢiklik yapılmamıĢtır.
Ödemeler dengesi bloğunda (BP), ödemeler dengesinin iki bileĢeninden biri olan
sermaye hareketleri hesabında bir değiĢiklik yapılmamakta, diğer bileĢen olan cari iĢlemler
dengesinde ise döviz kuru yerine reel döviz kuru e  p d denklemde yer almaktadır. Bu
versiyonda da 14 parametresi sermaye hareketliliğini temsil etmektedir.
Mundell-Fleming modelinin uzun dönemi inceleyen bu versiyonunda ücretlerdeki
hareketlilik iĢgücü piyasası bloğunda ele alınmıĢtır. Aynı zamanda ekonominin arz yönünü
temsil eden bu blok, yeni versiyonun en önemli yeniliğidir. (2.13) no‟lu denklemde, veri
kabul edilen sermaye stoku ve teknoloji düzeyinde, üreticilerin arz eğiliminin reel
ücretlerin negatif bir fonksiyonu olduğu gösterilmektedir. Reel ücret düzeyi ise nominal
ücret düzeyinin yurtiçi fiyatlar düzeyi ile deflate edilmesi sonucu elde edilmektedir.
Ücretlerin belirlenmesini ele alan (2.14) no‟lu denklem ücretlerin fiyat düzeyine
endekslendiği durumu yansıtmaktadır. Burada  2 parametresi ücret endeksleme derecesini
göstermektedir. (2.15) no‟lu denklemde ise tüketici fiyatları düzeyi ele alınmıĢtır. Buna
göre tüketici fiyatları düzeyi, yerli mallar fiyat düzeyi ile ithal mallar fiyat düzeyinin
ağırlıklı ortalaması olarak ifade edilmektedir. Ġthal mallar fiyatları
p
*
e

ile
27
gösterilebilir 4 . Ancak modelde dıĢ âlem fiyatları veri kabul edildiği için ithal mal
fiyatlarındaki değiĢimi döviz kurundaki değiĢim temsil etmektedir.
(2.13), (2.14), (2.15) no‟lu denklemler cebirsel olarak düzenlendiğinde (2.16) no‟lu
denklem elde edilir. Bu denklem toplam arz denklemi olarak adlandırılabilir. Ücret
endeksleme derecesi (  2 )‟nin bire eĢit olduğu tam endeksleme durumunda toplam arz
denklemi sadeleĢtirilerek (2.17) elde edilir. (2.17) no‟lu denklem incelendiğinde, tam ücret
endekslemesi uygulandığında ekonomide toplam arzın reel döviz kuru tarafından
belirlendiği görülür. Bu belirlenme Ģu kurguya dayanmaktadır:
Reel döviz kurundaki artıĢ formül gereği nominal döviz kurundaki artıĢın yerli mallar
fiyat endeksi artıĢından daha yüksek olduğu durumda ortaya çıkar ( e  p d )5. Bu durumda
tüketici fiyatlarındaki artıĢ (15) no‟lu denklemden anlaĢılacağı gibi yerli mallar
fiyatlarındaki artıĢtan daha yüksek olacaktır ( p  p d ). Ücretlerin belirlenmesinde tam
endeksleme varsayımının devam ettiği göz önüne alınırsa, (2.14) no‟lu denklem gereği
tüketici fiyatlarındaki artıĢ ücretleri de artıracak ancak ücretlerdeki bu artıĢ, yerli mallar
  p d  . Daha önce w  pd  olarak
fiyatlarındaki artıĢın daha üzerinde gerçekleĢecektir w
tanımlanan reel ücretler, bu sürecin sonunda artmıĢ olacaktır. Dolayısıyla, (2.13) no‟lu
denklem gereği toplam üretim düĢecektir. Tersi durumda ise, reel döviz kurunun düĢmesi,
yani yerli mal fiyatlarının nominal döviz kurundan daha yüksek olması durumunda bu
iliĢkiler tersine iĢleyecek ve toplam üretim artacaktır. Paralel olarak, hem yerli mal
fiyatlarındaki hem de nominal döviz kurundaki artıĢın aynı olması durumunda reel döviz
kuru sabit kalacak, dolayısıyla reel ücretlerde herhangi bir değiĢim olmaması nedeniyle
toplam üretim değiĢmeyecektir. Burada unutulmaması gereken nokta, tam endeksleme söz
konusu olduğu için fiyatların yanı sıra ücretlerin de tam esnek olduğudur.
Yeni modelde para ve maliye politikalarının etkilerini görmek için (2.9), (2.10),
(2.11), (2.12) ve (2.16) no‟lu denklemler mod  mos ve B X 0  0 özdeĢliklerini
sağlayacak Ģekilde çözülmelidir. Bu çözüm, e, yr, rd ve p d değiĢkenlerinin mo ve gr
cinsinden çözümünü içererek bu değiĢkenler üzerindeki para ve maliye politikalarının
4
5
p * : dıĢ âlem fiyat endeksi
DeğiĢkenlerin üzerindeki noktalar ilgili değiĢkendeki artıĢ oranını ifade etmektedir.
28
etkilerini incelemeye olanak verecektir. Aynı zamanda, döviz kuru esnekliği (  1 ), sermaye
hareketliliği katsayısı ( 14 ) ve ücret endeksleme derecesi (  2 )‟ndeki değiĢimlerin etkileri
de incelenebilecektir.
Uzun dönem modelde, yeni IS, LM ve BP eğrilerinin denklemleri aĢağıdaki Ģekilde
elde edilebilir:
i. (2.9) no‟lu denklemde yapılan düzenlemeler sonucunda IS eğrisinin denklemi elde
edilebilir:
rd  
1
4
yr 
1
e  pd    3 gr
4
4
(2.20)
ii. LM eğrisinin denklemi, (2.10) ve (2.11) no‟lu denklemlerin birlikte düzenlenmesi
sonucu elde edilir:
rd 
5
1
mo  pd 
yr 
10
10
(2.21)
iii. Benzer Ģekilde, (2.12) no‟lu denklem düzenlenerek BP eğrisinin yeni denklemine
ulaĢılır:
rd 
1
14
yr 
13
e  pd 
14
(2.22)
Bu üç denklem incelendiğinde, IS, LM ve BP eğrilerinin eğimlerinin kısa dönem
eğimleriyle aynı olduğu görülmektedir. Diğer taraftan, kısa dönem modelden farklı olarak,
IS ve BP eğrilerinin denklemlerinde döviz kuru, LM eğrisinin denkleminde ise para arzı
kısa dönemde nominal değerleriyle yer almaktayken uzun dönem modelde fiyat
değiĢimleri de modele katıldığı için reel değerleriyle yer almaktadırlar.
29
Çizelge 2.2. GeniĢletilmiĢ Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri (Sabit Kur)
Sterilizasyon Uygulanan Sabit Kur
Rejimi
Sterilizasyon Uygulanmayan Sabit
Kur Rejimi
Parasal geniĢleme
 4 9 (1   15 )
y
0
d1
4
d1
pd

rd
0
 1   9 (1   15 )
d1
0
Mali geniĢleme
y
pd
rd
 3 9 10 (1   15 )
 3 14 9 (1   15 )
d1
d3
 3 10
d1
 3 [1   5 9 (1   15 )]
 3 14
d3
 3 [ 13   9 (1   15 )]
d1
d3
Çizelge 2.3. GeniĢletilmiĢ Mundell-Fleming Modeli Çözüm Değerleri (Dalgalı Kur)
Dalgalı Kur
Parasal geniĢleme
y
0
pd
1
rd
0
e
1
Mali geniĢleme
 3 14 9 (1   15 )
d3
 310[13   9 (1   15 )]   5 314 9 (1  15 )
d3
 3 [ 13   9 (1   15 )]
d3
  3 14   5 3 14 9 (1   15 )   3 10 [ 13   9 (1  15 )]
d3
Yukarıda;
d1   910 (1  15 )  110   4 [1   5 9 (1  15 )]
d3  149 (1  15 )  114   4[13  9 (1  15 )]
30
GeniĢletilmiĢ MF modelinin Çizelge 2.2. ve 2.3‟te verilen çözüm değerleri Ģu
sonuçlara ulaĢılmasını sağlar:
- Sterilizasyon uygulanmayan sabit kur rejiminde (SS-), MF modelinde olduğu gibi
geniĢletilmiĢ MF modelinde de parasal geniĢlemenin herhangi bir makro etkisi
yoktur.
- Sterilizasyon uygulanan sabit kur rejiminde (SS+), para politikası etkili olmakla
birlikte MF modelindekinden daha zayıftır.
- Dalgalı kur sisteminde (DK) para politikası, sermaye hareketliliği derecesi ne
kadar büyük olursa olsun gelir düzeyi ve faiz oranı üzerinde etkiye sahip değildir.
Diğer yandan, para politikasının döviz kuru ve fiyatlar üzerinde aynı oranda etkisi
olacaktır.
- Sabit kur rejimlerinde, mali geniĢlemenin makro etkileri geniĢletilmiĢ MF
modelinde zayıflamaktadır.
- Dalgalı kur sisteminde (DK), tam sermaye hareketsizliği ( 14 =0) durumunda, MF
modelinin
tersine,
mali
geniĢleme
gelir
düzeyi
üzerinde
hiçbir
etki
yaratmamaktadır.
2.4. Mundell-Fleming Modeline Dinamik Yaklaşım
Dalgalı döviz kuru politikasının uygulandığı bir ekonomide döviz kurlarının
volatilitesi diğer politikalara göre daha yüksektir. Diğer taraftan, kurlar, para arzı ve reel
üretim gibi makroekonomik değiĢkenlerden daha fazla volatiliteye sahiptir. Döviz
kurlarının dalgalı kur politikası altında sergilediği bu davranıĢı incelemek üzere Dornbusch
(1976), rasyonel bekleyiĢler varsayımına dayanan, parasal Ģokların fiyatlar, faizler ve
döviz kuru üzerindeki dinamik etkilerini inceleyen bir model geliĢtirmiĢtir. Model, Ģoklar
karĢısında ortaya çıkan anlık (kısa dönem) tepkilerin yanı sıra uzun dönemde oluĢacak
intibak patikası (adjustment path) hakkında da bilgi vermektedir.
31
Model, Ģokların dönemlerarası etkilerini incelemekle birlikte MF modelini temel
alarak hazırlanmıĢtır. Bu nedenle, literatürde Mundell-Fleming-Dornbusch modeli (MFD
modeli) olarak da adlandırılır6.
MFD modeli:
yrd   4 rd  1 (e  pd )
(2.23)
mo  pd   5 yr  10rd
(2.24)
rd  r* t Eet 1  e
(2.25)
Eet 1  e   30 (e  e)
(2.26)
pd 1  pd   12 ( yrd  yr )
(2.27)
t
Burada;
yrd
reel toplam talep
yr
tam istihdam altında çıktı düzeyi
para stoku
yurtiçi fiyat düzeyi
çıktı düzeyi (sabit)
yurtdıĢı faiz oranı
yurtiçi faiz oranı
t dönemindeki faiz oranları doğrultusunda t+1 dönemine ait döviz kuru
beklentisi
uzun dönem döviz kuru
anlık döviz kuru
mo
pd
yr
r*
rd
t E et 1
e
e
(2.23) ve (2.24) no‟lu denklemler daha önceki bölümde de incelenen mal ve para
talebi denklemleridir. Bu denklemlerde fiyat değiĢkeninin yer aldığı görülmektedir. (2.25)
no‟lu denklem mükemmel varlık ikamesi (perfect asset substitution) varsayımını temsil
etmektedir. Denklemde ifade edilen arbitraj eĢitliği rd  r *  t Eet 1  e gereği yurtiçi
faiz geliri, döviz kurundaki değiĢim beklentisi kullanılarak düzeltilmiĢ olan yurtdıĢı faiz
gelirine eĢitlenmektedir7.
6
Bu çalıĢmada “MFD modeli” kısaltması kullanılacaktır.
Frenkel ve Rodriguez (1982), yaptıkları katkıda varlık ikamesinin görece zayıf olduğu durumda, çok kısa
dönemde döviz kurunun uzun dönem denge düzeyinin altında değer alacağını (exchange rate undershoot)
göstermiĢlerdir.
7
32
(2.26) no‟lu denklem, rasyonel bekleyiĢler sonucu belirlenen uzun dönem döviz kuru
ile günlük kur arasındaki farkın takip eden döneme iliĢkin döviz kuru beklentisi üzerindeki
etkisini göstermektedir. Diğer bir deyiĢle, t+1 döneminde, uzun dönem kurundan sapmanın
ne kadarının düzeleceğine dair beklenti ifade edilmektedir. Burada,  30 parametresi döviz
kurunun denge düzeyine intibak oranını göstermektedir. Bu denklem,  30 = 1 olduğunda
t
Eet 1  e Ģeklinde yazılabilmektedir. Buradan t+1 dönemi kur beklentisinin uzun dönem
kuruna eĢitlendiği görülür. Dolayısıyla  30 küçüldükçe intibak süresi uzamaktadır.  30 <1
olduğu durumda bir dönem içerisinde aralığın sadece belli bir kısmı kapanmaktadır.
Ekonominin arz yönünü ifade eden (2.27) no‟lu denklemde fiyat artıĢ oranı,
gerçekleĢen üretim düzeyi ile potansiyel üretim düzeyi arasındaki farka, ya da mal
piyasasındaki talep fazlasına bağlıdır. Burada  12 ( 0   12   ) parametresi mal
piyasalarındaki uyum hızını göstermektedir.
MFD modelinin geniĢ kullanım alanına sahip olmasını sağlayan ayırıcı özelliklerini
Argy (1994: 203) Ģu Ģekilde açıklamıĢtır:
i) Öncelikle MFD modeli basit, kolay anlaĢılır ama bununla birlikte kapsamlı bir
modeldir.
ii) Modelde, parasal geniĢlemenin dinamik etkileri incelenirken sadece finansal
değiĢkenlerin verdiği anlık tepkilerle reel ekonominin orta ve uzun dönemde verdiği
tepkiler arasındaki ayrım açıkça ortaya konmuĢtur. Buna göre modelde parasal bir
geniĢleme ilk anda faiz oranları ve döviz kurlarını etkiler. Bu geniĢlemeye, fiyatlar düzeyi
sonraki aĢamada tepki verir.
iii) MFD modelinde bireylerin döviz kurlarının geliĢimi ile ilgili rasyonel
bekleyiĢlere sahip olduğu varsayımı yer almaktadır.
iv) Modelde, tam istihdamda ulusal üretim düzeyi sabit varsayılmıĢtır. Bununla
birlikte stoklara üretim de ihmal edilmiĢtir. Dolayısıyla reel sektör faaliyetlerindeki intibak
sadece fiyatlar düzeyi üzerinden gerçekleĢmektedir.
33
v) Döviz kurları, parasal Ģoklar karĢısında ilk tepki olarak, Ģokun döviz piyasasında
yarattığı yeni arz-talep yapısının oluĢturduğu yeni denge düzeyinin üzerinde değerler alır.
Döviz kurunun aĢırı değerli olduğu durumdan farklı olarak bu durum geçici bir sıçramadır
(exchange rate overshoot).
vi) MFD modelinin en önemli ayırt edici özelliklerinden biri kısa dönemde fiyat
katılığı varsayımının geçerli olmasıdır. Kısa dönemde katılık sergileyen fiyatlar ancak
uzun dönemde parasal Ģoklara intibak eder. Bununla birlikte MFD modeli iĢgücü
piyasasındaki arz-talep yapısını, dolayısıyla ücretlerin oluĢumunu ve üretim üzerindeki
etkisini ele almamaktadır.
MFD modelinin en dikkat çeken noktalarından biri parasal geniĢleme karĢısında
döviz kurlarının kısa dönemde tepki olarak gösterdiği aĢırı sıçramadır (overshooting). Bu
modelde döviz kurları ve fiyatlar, parasal Ģoklar karĢısında kısa dönemde aynı oranlarda
tepki vermezler.
Para arzındaki geniĢletici bir Ģok karĢısında faiz oranları düĢtüğünde sermaye
hareketliliğinin yüksek olduğu bir ekonomide sermaye yurtdıĢına çıkar ve döviz kurları
buna anında tepki verir. Ancak, fiyatların intibakı kademeli olarak gerçekleĢir. Dolayısıyla
parasal geniĢleme kısa dönemde göreli fiyatların ve rekabet koĢullarının çok hızlı Ģekilde
değiĢmesine neden olur. Yeni durumun yarattığı gelir artıĢı karĢısında fiyatlar anında tepki
vermediği için oluĢan talep fazlası ithal mallara yönelecek, ve döviz çıkıĢının daha da
artmasına yol açacaktır. Sonuçta ekonomide, kısa dönemde parasal geniĢleme oranı döviz
kurlarındaki artıĢ oranının altında kalacak ama fiyat artıĢ oranının üstünde olacaktır.
Ancak, uzun dönemde, fiyatlar kademeli olarak artarken döviz kuru denge düzeyine
gerileyecek ve nominal para miktarı, döviz kuru ve fiyatlar genel düzeyi artıĢ oranları
eĢitlenecektir.
34
A’
Para arzı, döviz kurları ve fiyatlar
170
döviz kuru
150
para
arzı
100
0
fiyatlar
A
T0
Zaman
ġekil 2.10. Parasal GeniĢlemede Döviz Kurunun Tepkisi (Dornbusch, Fischer, 1994)
ġekil 2.10‟da para miktarında ani olarak ortaya çıkan %50 oranındaki artıĢın etkileri
izlenebilmektedir. Para miktarı, döviz kuru ve fiyatlar düzeyinin endeks olarak ele alındığı
ve baĢlangıç döneminde her endeksin 100 değerini aldığı bu ekonomide T0 döneminde
para arzındaki artıĢ döviz kuru endeksinin 170 değerine çıkmasına neden olmuĢtur. Diğer
yandan fiyatlardaki katılık nedeniyle, fiyat endeksi baĢlangıç değerini korumuĢtur.
Ġlerleyen dönemlerde ise fiyatlardaki kademeli artıĢ sonucu fiyat düzeyi, para arzının yeni
değerine yakınsamakta, buna karĢılık döviz kurları da düĢüĢ göstermekte ve uzun dönemde
her üç değiĢken aynı noktada buluĢmaktadır. Sonuçta hem döviz kuru hem de fiyatlardaki
artıĢ oranı para miktarındaki artıĢ oranına aynı olmaktadır.
MFD modeli, yukarıda açıklanan yönüyle, yeni açık ekonomi makroiktisadında da
önemli rol oynayan fiyat katılığı varsayımını iĢlemiĢtir. Ancak modelde, beklenmeyen
parasal Ģokların etkileri üzerine odaklanılmakta, kontrollü para politikasının ve maliye
politikalarının etkilerine değinilmemektedir.
35
3. YENİ AÇIK EKONOMİ MAKROİKTİSADI
3.1. Yeni-Keynesçi İktisat
Yeni-Keynesçi
iktisat
okulu,
Keynesçi
iktisat
teorisinde
incelenmeyen
mikroekonomik aksaklıkları ele alan ve mikro kısıtlar altında makroekonomiyi inceleyen
modern bir akım olarak nitelendirilebilir. Bu akım, temelde Keynes‟in 1930‟lu yıllarda
geliĢtirdiği görüĢlere dayanmakla birlikte, 1970‟lerde Lucas, Sargent ve Barro gibi
iktisatçılar tarafından olgunlaĢtırılan ve Keynesçi iktisadın sadece makroekonomik yapıya
odaklanan analiz yöntemlerini sorgulayan yeni klasik iktisat akımına da bir yanıt niteliği
taĢımaktadır. Diğer yandan, yeni-Keynesçi ve yeni klasik iktisat aĢağıdaki ortak noktalarda
buluĢmaktadır (Snowdon ve Vane, 2005: 360):
1- Makroekonomik teoriler mutlaka somut mikroekonomik temellere dayanmalıdır,
2- Mikroekonomik temele dayanan makro modellerin kurulmasında genel denge
modellemesi yaklaĢımı en doğru yaklaĢımdır.
Ġki okulun ayrıldığı en temel noktalardan birisi ise “gizli el”in varlığı konusudur:
Yeni klasik okul, piyasalarda kalıcı dengesizliklerin ve piyasa aksaklıklarının söz konusu
olmadığını ve piyasa dengesinin varlığını savunmuĢtur. Ancak, mikroekonomik yapının
piyasa aksaklıklarının etkisi altında olduğunu öne süren yeni-Keynesçi okul, Keynesçi
iktisadın kullandığı makroekonomik analiz yöntemlerini fiyat ve ücret katılıkları, tekelci
rekabet, asimetrik enformasyon gibi mikroekonomik aksaklıkları da inceleyecek Ģekilde
geniĢletmiĢtir.
3.1.1. Fiyat ve ücret katılıkları
Yeni klasik ve yeni-Keynesçi iktisatçılar arasındaki en önemli görüĢ ayrılığı fiyat ve
ücretlerin makroekonomik büyüklüklerin değiĢimi karĢısındaki intibak hızı ile ilgilidir.
Yeni klasik iktisatçılar fiyat ve ücretlerin esnek olduğu varsayımını kullanarak
geliĢtirdikleri teorilerde, uygulanan parasal ve/veya mali politikaların ya da beklenmeyen
Ģokların ardından çok kısa sürede piyasalarda kalıcı denge halinin tekrar sağlanacağını
vurgulamaktadır.
36
Buna karĢılık, yeni-Keynesçi iktisatçılar piyasa denge modellerinin kısa dönem
dalgalanmaları doğru biçimde açıklayamayacağını, bunun nedeninin de fiyat ve ücret
katılıkları olduğunu savunmuĢtur. Yeni-Keynesçiler, gayriiradî iĢsizlik ve para
politikalarının reel yansımaları ile ilgili teorilerini bu fiyat katılıklarına dayanarak
incelemiĢlerdir.
Keynesçi düĢünceye göre fiyatlar para politikasındaki değiĢmeler karĢısında
gecikmeli tepki göstermektedir. Bu görüĢe göre, en basit anlatımıyla para arzındaki
azalma, harcamalarda yani talepte azalmaya neden olacaktır. Bu noktada, fiyatlar esnek
olmadığı için kısa dönemde düĢmeyecek, sonuçta harcamalardaki azalma üretim hacminde
azalmaya ve iĢten çıkarmalara neden olacaktır. Ancak bu görüĢ, kısa dönemde fiyatların
göstereceği katılık önermesinin mikro temellerinin bulunmaması dolayısıyla eleĢtirilmiĢtir.
Yeni-Keynesçi okul ise bu eksikliği gidermeye yönelik çabaların sonucu ĢekillenmiĢ bir
iktisat okulu olarak ortaya çıkmıĢtır.8
Bu noktada öncelikle fiyat katılıklarının nedenleri üzerinde durulmalıdır. Piyasalarda
arz ve talep yapısındaki değiĢmeler sonucu fiyatlar neden optimal denge noktasına
gelememektedir? Üreticiler, talepteki kaymalar karĢısında fiyatları dengelemek yerine
neden üretim miktarıyla oynayarak tepki vermektedirler?
Bu sorulara karĢılık yeni-Keynesçi literatürün getirdiği açıklama, öncelikle menü
maliyetleri (menu costs) kavramı üzerinde yoğunlaĢmaktadır. Fiyatların intibakını
geciktiren en önemli faktör olarak kabul edilen menü maliyetleri yeniden fiyatlama
iĢlemlerinin firmalara yükleyeceği maliyetleri (yeni fiyat listeleri, kataloglar, etiketler, vs.
hazırlanması) ifade etmektedir. Bu gibi maliyetler göz ardı edilebilecek önemsiz maliyetler
gibi görünse de yeni-Keynesçi iktisatçılar tarafından kısa dönem dalgalanmalara yol açtığı
ortaya konmuĢtur. Mankiw (1985) firmaların talep değiĢimleri karĢısında fiyat intibakı
konusundaki gecikmesinde dıĢsallıkların da etkisi olduğunu belirtmiĢtir. Buna göre, bir
firma para arzındaki azalma yüzünden fiyatlarını düĢürürse bu malı tüketen tüketicilerin
reel gelirinin artmasını sağlayacaktır. Bu durum, tüketicinin bu maldan daha fazla
tüketmesine yol açar; ancak bu tüketim artıĢı diğer firmaların ürettiği ürünlere de
8
Fiyat değiĢmezliğinin mikroekonomik bir olgu olarak ele alınmamıĢ olması eleĢtirilen yaklaĢımın sadece bir
ayağını oluĢturmaktadır. GenelleĢtirilirse, bu eleĢtiriler mikro temele oturtulması kaçınılmaz olan olayların
makro değiĢkenlere indirgenmiĢ olmasına yöneliktir. Dolayısıyla yeni-Keynesçi okulun asıl amacı bu temeli
kurmak olmuĢtur.
37
yönelecektir. Sonuç olarak firmaların fiyat değiĢtirmenin sonucunda bekledikleri faydayı
elde edememeleri olasılığı, fiyatları kısa dönemde makro ekonomik geliĢmelere göre
uyarlama eğilimlerinin azalmasına yol açar.
Fiyat katılıklarının bir diğer nedeni, firmaların makro ekonomik geliĢmeler
karĢısında diğer firmaların hareketlerini beklemek amacıyla fiyatlarını gecikmeli olarak
artırmasıdır. Buna göre fiyat artıĢlarını bütün firmalar aynı anda gerçekleĢtiremezler.
Dolayısıyla herhangi bir talep artıĢı durumunda fiyatını ilk yükselten firmanın ürünleri
göreli olarak daha pahalı hale gelecek ve diğer firmalar da fiyatlarını yukarı çekene kadar
bu firmanın ürünlerine olan talep azalacaktır. Dolayısıyla fiyat artıĢına giden ilk firma
olmak bu firmanın zararına olur. Bu nedenle firmalar fiyat artıĢları için piyasayı ya da
diğer firmaların hareket etmesini bekler ki bu durum, fiyatların değiĢen arz-talep yapısına
kısa dönemde uyum göstermesini ve piyasa dengesinin sağlanmasını engeller.
Yeni-Keynesçi iktisatta fiyat katılıklarının yanı sıra ücret katılıkları da bir diğer
mikro iktisadi kısıt olarak ele alınmıĢtır. Bu olgu özellikle etkin ücret modeli (efficiency
wage model) ile ele alınmıĢtır.
Klasik teorilerde, iĢgücü piyasasındaki arz ve talep etkileĢimi sonucu iĢgücü
fiyatlarının belirlendiği ve belirlenen bu iĢgücü fiyatı yani ücret düzeyinde iĢgücü
piyasalarında dengenin sağlandığı, dolayısıyla gayriiradî iĢsizliğin söz konusu olmayacağı
kabul edilmektedir. Kısacası bu teorilere göre iĢsizlik iĢgücü piyasalarının dinamikleri
sayesinde kısa dönemde kendi kendine ortadan kalkan bir sorundur.
Ancak yeni-Keynesçi iktisat, etkin ücret teorisinde bu mekanizmanın iĢlemeyeceğini
savunmuĢtur. ġöyle ki, iĢgücü arzının artması ve yeni dengenin daha düĢük bir ücret
düzeyinde oluĢması sonucunda bir firmanın ücretlerde indirime gitmesi, firmanın iĢgücü
maliyetini düĢürmekle birlikte iĢgücü verimliliğinin ve dolayısıyla firma kârlılığının
düĢmesine neden olabilir. Söz konusu iliĢkiye dair farklı kurgular ortaya konmuĢtur.
Ġlk kurgu, ücretler yükseldikçe iĢgücü yenilenme hızının(turnover) düĢeceği
önermesine dayanır. Bir firma, iĢçiye ne kadar fazla ücret verirse iĢçinin o firmada kalma
eğilimi de artar. Dolayısıyla iĢgücü piyasası dinamiklerinin daha düĢük ücret düzeyine
inme olanağı sağlamasına rağmen yüksek ücret veren firma bu Ģekilde iĢçilerin iĢten
38
ayrılma sıklığını ve dolayısıyla yeni iĢçi alımının ve eğitiminin getireceği maliyetleri
düĢürmüĢ olacaktır.
Etkin ücret teorisinin bir diğer önermesine göre, bir firmadaki iĢgücü kalitesi iĢçilere
ödenen ücrete dayanmaktadır. Bir firma ödediği ücretleri düĢürdükçe iĢgücü kalitesi
açısından en iyi iĢçiler daha iyi koĢullar sunan diğer firmaları tercih edecek, geride göreli
olarak daha az verimli olan iĢçiler kalacaktır. Bunun tersi de geçerlidir. Firma, piyasa
ortalamasının üzerinde ücret politikası uygulayarak ortalama iĢgücü kalitesini ve
verimliliği artırabilir.
Etkin ücret teorisinde yer alan üçüncü kurgu yine iĢçilerin motivasyonuyla ilgilidir.
Bir firmanın iĢçiye ödediği ücret bir diğer açıdan yorumlanırsa herhangi bir nedenle iĢten
çıkarılması halinde o iĢçinin uğrayacağı zarar olarak düĢünülebilir. Dolayısıyla, ücret, yani
iĢçinin uğrayacağı olası zarar ne kadar yüksek olursa iĢçinin iĢini kaybetmemek için
harcayacağı efor ve motivasyon o derece yüksek olacaktır.
3.1.2. Tekelci rekabet koşulları
Yeni-Keynesçi iktisat modellerinin bir diğer mikroiktisadi varsayımı tekelci rekabet
varsayımıdır. Bu varsayım aslında fiyat katılığı varsayımının da tamamlayıcısı
niteliğindedir. Mantıksal olarak, makro ekonomik değiĢmeler karĢısında firmaların fiyat
intibakında gecikme yapmaları için ellerinde ilgili üründe tekelci güce sahip olmaları
gerekmektedir. Çünkü arz-talep hareketleri karĢısında piyasa dengesinin kendiliğinden
sağlandığı tam rekabet ekonomisinde herhangi bir firmanın tek baĢına fiyatlarını denge
fiyatının üzerinde ya da altında belirlemesi söz konusu olamaz9.
Bu nedenle yeni-Keynesçi iktisat, firmaların tekelci piyasa güçlerini kullanarak
fiyatları marjinal maliyet düzeyinin üzerinde belirleyebileceği, bununla birlikte, optimal
fiyatlama uygulamasalar dahi kârlılıklarını koruyabileceklerini varsaymaktadır.
Yeni-Keynesçi iktisadın geliĢmesiyle birlikte tekelci rekabet koĢulu, yeni modelleme
çalıĢmalarında mutlaka dikkate alınır hale gelmiĢtir. Bunun birinci nedeni (fiyat-alıcı
9
Pij(i firmasının j ürününe koyduğu fiyat) < Pj (j ürününün piyasa denge fiyatı)  Firma, kârlı biçimde
üreteceği miktardan daha fazla satmak durumunda kalacak. Pij > Pj  Firma hiç satıĢ yapamayacak
39
ekonomik birimlerin yer aldığı tam rekabet koĢullarının tersine) tekelci gücün fiyatlama
kararlarının açık analizine olanak vermesidir. Ġkinci olarak, marjinal maliyetlerin üzerinde
oluĢan denge fiyatlar, kısa dönemde çıktı düzeyinin talep tarafından belirlenmesini
beraberinde getirir ki bu durumda firmalar fazladan üretim durumunda bir kayba
uğramazlar. Üçüncü olarak, monopol gücü, denge üretimin sosyal optimum düzeyinin
altında oluĢmasına yol açar ki bu çarpıklığın önlenmesi için etkili bir para politikası
müdahalesi önerilmektedir.
3.1.3. Yeni-Keynesçi iktisatın başlıca çözümleme aracı: Dinamik stokastik genel
denge modelleme yaklaşımı
Yeni-Keynesçi iktisadın teorik geliĢimi içerisinde makro yapının hangi mikro kısıtlar
altında Ģekillendiği konularındaki tartıĢmaların belli bir noktaya ulaĢmasının ardından bu
teorik kurgu ıĢığında yeni makroekonomik modeller kurulmaya baĢlamıĢtır. Bu modeller
hanehalklarının, tekelci rekabet içindeki firmaların, hükümet/merkez bankasının ve diğer
iktisadi birimlerin davranıĢlarını inceleme amacıyla kullanılmaktadır. Makro iktisadi
geliĢmeler ekonomideki tüm aktörlerin farklı kısıtlar altındaki davranıĢları sonucu
Ģekillendiği için bu alanda genel denge modelleri tercih edilmiĢtir. Bununla birlikte,
gelecekle ilgili belirsizliklerin sonucunda davranıĢların gecikmeli yapı sergilediği dikkate
alındığında ise yeni-Keynesçi iktisadi düĢünceyi temel alan çalıĢmalarda dinamik stokastik
genel denge (dynamic stochastic general equilibrium) modellerinin kullanımı kabul
görmüĢtür. 10
DSGD modellemesi, ekonomik büyüme, iĢ çevrimleri, para ve maliye politikalarının
etkileri, vs. konuları mikroekonomik temeller üzerine kurulu makroekonomik modellerle
incelemek amacıyla sık baĢvurulan bir modelleme yöntemidir. DSGD modelleri,
- Dinamik yapıya sahiptir: ekonominin dönemler itibariyle devinimini ele alır;
- Stokastiktir: teknolojik değiĢmeler, hammadde fiyatlarındaki öngörülemeyen
dalgalanmalar, ya da makroekonomik politikalardaki ani müdahaleler sonucu
ekonominin maruz kalacağı beklenmeyen Ģokların varlığını hesaba katar.
10
ÇalıĢmanın ilerleyen kısımlarında DSGD kısaltması kullanılacaktır.
40
DSGD modelleri bu yönüyle, statik yapıya sahip Walrasyan modeller olan genel
denge modelleri (general equilibrium models) ve hesaplanabilir genel denge modellerinden
(computable general equilibrium models) ayrılmaktadır.
Mikroekonomik yapıyı da gözetmesi gereken, dolayısıyla mikro ölçekteki karar
vericilerin davranıĢlarını da süzmek durumunda olan DSGD modelinde üç ana unsur
bulunmalıdır:
i. Tercihler: Ekonomide rol alan karar vericilerin amaçları belirtilmelidir. Örneğin,
fayda maksimizasyonunu hedefleyen hanehalkları ya da kâr maksimizasyonunu hedefleyen
firmalar gibi…
ii. Teknik kısıtlar: Ekonomideki birimlerin ellerinde bulundurdukları teknik olanaklar
doğrultusunda sahip oldukları kapasiteler belirtilmelidir. Örneğin firmaların üretim
fonksiyonları, ya da hanehalklarının iĢgücüne katkısı gibi…
iii. Kurumsal kısıtlar: Karar vericilerin bütçe yapıları, ya da maliye ve para politikası
kurallarının getirdiği kısıtlar ifade edilmektedir.
Karar vericilerin hedeflerini yansıtan tercihlerin, üretim olanaklarını ifade eden
teknik kısıtların ve aralarındaki etkileĢimi temsil eden kurumsal kısıtların bir arada ele
alındığı bir DSGD modeli yardımıyla ekonomideki optimum üretim, tüketim, yatırım, vs.
düzeylerini ortaya koymak mümkün olabilir. Bununla birlikte kurumsal kısıtlardaki
değiĢimlerin etkileri de öngörülebilir.
Yeni-Keynesçi iktisat açısından ele alındığında ise, fiyat katılıkları ve tekelci rekabet
gibi varsayımların analize katılmasına imkân vermesi nedeniyle DSGD modelleme
yaklaĢımı yeni-Keynesçi analizde baĢvurulan en önemli araç olmuĢtur.
3.1.4. Yeni-Keynesçi iktisatta politika önermeleri
Yeni-Keynesçi iktisatçılar, para arzının uzun dönemde yansız olduğu konusunda yeni
klasik iktisatçılar ile aynı düĢünceyi savunmaktadırlar. Bununla birlikte yeni-Keynesçi
iktisat teorisine göre fiyat katılığı hipotezi geçerli olduğu için kısa dönemde para arzındaki
41
artıĢ (azalma) çıktı düzeyi ve istihdamı artıracaktır (azaltacaktır). Ancak buna rağmen
istihdamda ve büyümede elde edilecek kısa dönem kazanımlar için geniĢletici para
politikalarının uygulanması önerilmemektedir. Çünkü böyle bir politika, fiyat katılıklarının
olduğu bir ekonomide enflasyonist beklentilerin ortaya çıkmasına ve bu doğrultuda
stoklama hareketlerinin baĢlamasına yol açar. GeniĢletici para politikası sadece
beklenmeyen ve üretim ve fiyatlarda düĢme eğilimi yaratan bir Ģokun yaĢanması
durumunda stabilizasyon amaçlı olarak kullanılabilir. Böyle bir durumda bu politika kısa
dönem gerilemenin etkilerini stabilize edecek, ancak enflasyonist beklentilerin ortaya
çıkmasına neden olmayacaktır. Parasal geniĢlemenin yerine, yeni-Keynesçi modellerde
para politikası aracı olarak faiz oranlarının üzerinde durulmuĢ, enflasyon ve çıktı
düzeyindeki geliĢmeler karĢısında nominal faiz oranlarının takip etmesi gereken patika,
faiz oranı kuralları ile (Taylor Kuralı gibi) belirlenmeye çalıĢılmıĢtır.
3.2. Açık Ekonomilerin Yeni-Keynesçi İktisat Işığında Yeniden Yorumu: Yeni Açık
Ekonomi Makroiktisadı
3.2.1. Yeni açık ekonomi makroiktisadının gelişimi
Yeni açık ekonomi makroiktisadı, uluslararası iktisat alanında 90‟lı yılların ilk
yarısından itibaren geliĢen bir akımdır. Genel olarak, açık ekonomileri inceleyen MudellFleming tipi modellerin yetersiz kaldığı mikro ekonomik temeller üzerinde duran, bu
yönüyle farklılaĢan bir yaklaĢım olarak öne çıkmıĢ ve açık ekonomileri ele alan
çalıĢmalarda son yıllarda yoğun olarak kullanılmaya baĢlamıĢtır. Yeni açık ekonomi
makroiktisadı, kendisinden önceki akımlardan tamamen bağımsız ve sınırları belirli bir
teoriden çok, makroiktisadi düĢüncenin evrimine paralel olarak açık ekonomi
makroiktisadı çalıĢmalarındaki geliĢmeler ıĢığında yeni-Keynesçi sentezin prensiplerine
bağlı kalarak ĢekillenmiĢ bir yaklaĢım olmuĢtur.
II. Dünya SavaĢı sonrasında uluslararası mal ve sermaye piyasalarının serbestleĢme
eğilimine girmesi ve ekonomilerin artan oranda dıĢa açılması sonucu iktisat yazınında, açık
ekonomi makroiktisadı konusunda gerek teorik, gerekse ampirik yönden önemli geliĢmeler
gözlenmiĢtir. Ancak genellikle Keynesçi yöntemler kullanan bu analizler, mikro
temellerden yoksun olduğu gerekçesiyle Keynesçi düĢüncenin geneline yönelen
eleĢtirilerden payını almıĢtır. Bu eleĢtiriler karĢısında geliĢen yeni-Keynesçi teorinin
42
yöntemleri ise 90‟lı yıllardan itibaren açık ekonomi makroiktisadında kullanılmaya
baĢlamıĢ ve Maurice Obstfeld ve Kenneth Rogoff‟un öncülük ettiği “yeni açık ekonomi
makroiktisadı” yaklaĢımı öne çıkmıĢtır.
Açık ekonomi modelinde tekelci rekabet, nominal fiyat ve ücret katılıkları gibi mikro
kavramları da kullanması nedeniyle farklılaĢan yeni açık ekonomi makroiktisadı, politika
önermesi amacına yönelik olarak, fayda ve kâr maksimizasyonu prensibine dayanan
analitik yöntemler takip eder. Bunun ötesinde bu model mikro temeller üzerine
kurulmasının sonucu olarak dıĢa açık ekonomilerde refah artıĢını sağlamaya yönelik makro
politika önermelerinde de kullanılabilmektedir. Bu yönüyle yeni açık ekonomi
makroiktisadı, politika analizlerinin analitik çerçevesinin çizilmesine olanak sağlayan bir
çalıĢma alanı olmuĢ ve politika belirleme çalıĢmalarında Mundell-Fleming modellerine bir
alternatif olarak ortaya çıkmıĢtır.
Svensson ve van Wijnbergen (1989), yeni açık ekonomi makroiktisadında yer alan
özelliklere sahip bir model geliĢtirmiĢ olmakla birlikte, Obstfeld ve Rogoff‟un 1995 yılında
yayınlanan ve yaklaĢımı daha geniĢ çerçeveli ve sistematik Ģekilde ortaya koyan
çalıĢmaları (Obstfeld, Rogoff, 1995) yeni açık ekonomi makroiktisadının çıkıĢ noktası
olarak gösterilmektedir. Bunun dıĢında, Betts ve Devereux (2000a, 2000b), Kollmann
(1997, 1999), Gali ve Monacelli (1999), Ghironi (2000), Benigno ve Benigno (2001),
Chari, Kehoe ve McGrattan (2000) ve Corsetti ve Pesenti (1997) çalıĢmalarıyla konuya
ciddi katkıda bulunmuĢlardır.
Obstfeld ve Rogoff(1995), çalıĢmalarında iki ülkenin yer aldığı, nominal katılıklara,
tekelci rekabete ve üretici ve tüketici birimler süreyine (continuum) yer veren mikro
temellere dayalı bir dinamik genel denge modeli çerçevesinde açık ekonomiyi ele
almıĢlardır. Redux modeli adıyla bilinen bu dinamik genel denge modeli, birimlerin bütçe
kısıtları altında fayda maksimizasyonundan ibarettir. Modelde üç ayrı koĢul sunulmaktadır.
Birincisi, tüm birimlerin toplulaĢtırılmıĢ tüketim patikasının belirlendiği tipik Euler
denklemi, ikincisi para piyasası denge koĢulunu sağlayan ve tüketimin marjinal ikame
oranını elde para tutmanın fırsat maliyetine (nominal faiz oranı) eĢitleyen denge koĢuludur.
Üçüncü koĢul, bir birim fazla çıktı elde edilmesi sonucunda elde edilecek hasıla artıĢının
yaratacağı marjinal fayda ile bu faaliyet için harcanan eforun yarattığı negatif marjinal
faydayı dengeleyen koĢuldur. Model kurulurken kabul edilen temel varsayımlar Ģu
43
Ģekildedir: Her bir birim tek ve farklı bir ürün üretmektedir. Tüm birimlerin tercihleri,
tüketim miktarı ve reel para balansına pozitif yönde, çalıĢma süresine ise negatif yönde
bağlı olan dönemlerarası bir fayda fonksiyonu tarafından karakterize edilmiĢtir ve birimler
tek tip tercihlere sahiptirler. Döviz kuru, yabancı paranın yurtiçi fiyatı olarak
tanımlanmıĢtır. DıĢ ticaret üzerinde hiçbir kısıtlama olmadığı için tüm ürünler için tek fiyat
oluĢmaktadır, yani tek fiyat kanunu (law of one price) geçerlidir. Buna paralel olarak,
toplam tüketim sepeti için uluslararası alanda ortak satın alma gücü paritesi geçerlidir.
Obstfeld ve Rogoff (1995) çalıĢmasının bir baĢka varsayımı her iki ülkenin de entegre
olmuĢ dünya sermaye piyasasında borç verebilmesi ve borçlanabilmesidir. Uluslararası
alanda el değiĢtirebilen tek mali varlık riski olmayan bonolardır.
Redux modelinin odak noktasında parasal Ģokların reel para balansı ve çıktı düzeyi
üzerindeki etkileri vardır. Tam esnekliğe sahip fiyatların geçerli olduğu ortamda kalıcı bir
parasal Ģok çıktı düzeyini etkilememekte, sadece para arzındaki artıĢ oranında bir fiyat
artıĢına neden olmaktadır. Diğer bir deyiĢle para arzındaki artıĢın reel etkileri yoktur ve
çıktı düzeyini optimal düzeye getirmez. Yani paranın tarafsızlığı ilkesi geçerlidir. Ancak
fiyatların kısa dönemde katı olması durumunda para politikasının reel etkileri olabilecektir.
Fiyatların kısa dönemde katı olduğu durumda para arzındaki artıĢ nominal faiz oranlarında
azalmaya, bu durum ise döviz kurlarındaki yükselmeye yol açacaktır. Ġthal malların yurt
içinde üretilen mallardan göreli olarak daha pahalı hale gelmesi nedeniyle yurtiçinde
üretilen mallara olan talep dolayısıyla çıktı artacaktır. Ancak talepteki artıĢa firmaların
tepkisi ne olacaktır; firmalar talep artıĢını ne ölçüde karĢılama arzusundadır? Bu noktada
tekelci rekabetin kendine özgü koĢulları analize katılmaktadır. Tekelci firma fiyatların katı
(yani kısa dönemde sabit) olduğu durumda çıktı düzeyini talep düzeyine bakarak
belirleyecektir. Fiyatın marjinal maliyetlerin üzerinde oluĢması nedeniyle tekelci firmanın
talepteki artıĢı tamamen karĢılaması kârlı, dolayısıyla rasyonel bir davranıĢ olacaktır.
Bununla birlikte talepteki artıĢın üretim artıĢını tetiklemesi aynı zamanda refah artıĢını
sağlayacaktır. Özetle Redux modelinde parasal Ģoklar kısa dönemde reel etkiler (gerek
üretimde gerekse tüketimde) yaratabilmektedir.
Makro ekonomik yapıyı yukarıda değinilen mikro temeller üzerinden analiz eden
yeni açık ekonomi makroiktisadını konu alan çalıĢmada Orhan (2009), Obstfeld-Rogoff
44
(OR) modelleri ile Mundell-Fleming modellerini karĢılaĢtırmıĢtır. Buna göre OR
modellerinin MF modellerinden farklılaĢan temel özellikleri aĢağıdaki gibidir:
1. Obstfeld-Rogoff modellerinde geniĢletici parasal Ģokların ardından cari tüketim
harcamaları ile cari ve beklenen gelire bağlı olarak varlık talebi artmaktadır.
2. GeniĢletici parasal Ģoklar, -iki ülkenin yer aldığı modelde- ticarete taraf olan her
iki ülkenin üretim düzeyini artırarak, küresel ticaret hacmini yükseltmektedir.
3. Açık ekonomide geniĢletici parasal Ģokların cari iĢlemler etkisi (cari açık) kısa
dönemlidir. Uzun dönemde cari iĢlemler dengesi hızla iyileĢmekte ve parasal
Ģokların her iki ülkede reel etkileri olumlu hale gelmektedir.
4. MFD modellerinde içsel olarak belirlenen üretim düzeyi OR modellerinde
dıĢsaldır. Toplam talebin toplam arzı aĢtığı durumlarda fiyat ayarlamalarının çok
hızlı etkilendiği gözlenmiĢtir. Keynesçi iktisatta gerek MF modelleri gerekse
MFD modellerinde ekonominin uzun döneme iliĢkin intibak sürecine iliĢkin
yeterli bilgi verilmemiĢtir. Kısa dönemde fiyat düzeyi sabitken, uzun dönemde
para arzının sürekli değiĢmesi fiyat düzeyini ve döviz kuru değerini
düĢürmektedir. Özellikle piyasaya göre fiyatlama varsayımının geçerli olduğu OR
modellerine göre, bir parasal Ģok karĢısında reel ve nominal döviz kuru hızla
fırlayarak, uzun dönem dengesinden sapmaktadır (Rogoff, 2002: 20).
5. Fiyatlama yöntemi konusunda farklı yaklaĢımların ele alındığı yeni açık ekonomi
çalıĢmalarında, tek fiyat kanununun geçerli olduğu modellerde nominal döviz
kuru kullanılarak fiyat oluĢum süreci tartıĢılmakta, piyasaya göre fiyatlama
varsayımının geçerli olduğu modellerde ise reel döviz kuru kullanılarak yerel fiyat
katılıklarının geçerli olduğu ülkeler arasında arbitraj zorluğu nedeniyle yurtiçiyurtdıĢı fiyat düzeyleri arasındaki farklılaĢmanın etkileri analize katılmaktadır.
6. MFD modelinde dengeden sapan döviz kuru analizi fiyat yapıĢkanlığı ve rasyonel
bekleyiĢler varsayımı dıĢında çalıĢmasına karĢılık, OR modellerinde parasal Ģoklar
karĢısında fiyatlar kısa dönemde uyum sağlamamakta, döviz kurunda dengeden
sapmanın rasyonel bir süreç olduğu görülmektedir.
Yukarıda açıklanan bilgiler ıĢığında dıĢa açık ekonomilerde cari denge, uluslararası
ekonomik iliĢkilerin ülke refahına yansımaları gibi konularda yeni açık ekonomi
45
makroiktisadı modelleri politika analizine zemin hazırlamaktadır. Bu amaca yönelik olarak
kullanılan en yaygın ekonometrik yöntem ise VAR analizi olmuĢtur. Uzun dönemde
politika belirleme amaçlı kullanılan bu analiz yeni açık ekonomi makroiktisadının
varsayımları ve önermeleri doğrultusunda makroekonomik Ģokların reel büyüklüklerin
seyri üzerindeki etkilerini izlemek amacıyla kullanılabilir.
3.2.2. Redux Modeli
Obstfeld ve Rogoff (1995) tarafından önerilen açık ekonomi modeli, genel yapısı
itibariyle iki ülkenin yer aldığı dinamik genel denge modelidir. Modelde nominal fiyat
katılıkları ve tekelci rekabet gibi mikro ekonomik temellere dayanan koĢullar geçerlidir ve
her iki ekonomide de bireyler hem üretici hem tüketicidir. Ekonomik birimler, [0, n)
yurtiçinde yerleĢikler ve [n, 1] yurtdıĢında yerleĢikler olmak üzere [0, 1] aralığında bir
sürey (continuum) olarak tanımlanmıĢtır. Ekonomik birimlerin her biri, z ile gösterilmek
üzere, farklılaĢmıĢ tek bir ürünün tek üreticisi konumundadır ve tüm birimlerin tercih
yapısı homojendir. Üretim sürecine iliĢkin olarak fiziki sermaye tanımı yapılmamıĢ, iĢgücü
arzı tek karar değiĢkeni olarak ele alınmıĢtır.
Tüketici Tercihleri: Rasyonel davranıĢlara sahip tipik bir birimin t dönemindeki
toplam faydası, pozitif yönde tüketim ve reel para stokuna, ve negatif yönde çıktı düzeyi
ile iliĢkilendirilen çalıĢma süresine dayanmaktadır. (1)‟de formüle edilen toplam faydanın
maksimize edilmesi sistemdeki birimlerin amacını oluĢturmaktadır.

Ut   
s t
s t

  Ms

log C s 
1    Ps




1

 y ( z )
2


2
s
(3.1)
t altiĢaretinin zamanı gösterdiği denklemde y (z ) , z ürününü üreten birimin üretim
düzeyini, M yurtiçi kiĢi baĢına para stokunu ve P yurtiçi fiyat düzeyini göstermektedir.
Dolayısıyla M/P, reel para balansını ifade eder.  (0<  <1), dönemlerarası değer
indirgeme katsayısı olarak modelde yer almıĢtır. Diğer parametrelerle ilgili olarak
 ,  ,   0 kısıtı geçerlidir. Serbest zamanın toplam faydaya katkısı ise, çalıĢma saatini
belirleyen üretim düzeyi [y(z)] ile negatif yönde iliĢkilendirilmiĢtir. Bu terim yazılırken,
emek faktörü kuvveti ½ olarak kabul edilmiĢ olan cobb-douglas tipi üretim fonksiyonu
46
y  Al  kullanılmıĢtır11. C değiĢkeni ile temsil edilen tüketim sepeti aĢağıdaki integral
12
aracılığıyla ifade edilmektedir:
1
C   c( z ) ( 1) /  dz 
 0

 /( 1)
(3.2)
Denklemde c(z) değiĢkeni incelenen hanehalkının z ürünü tüketim düzeyini
göstermektedir. Burada  (>1)12, her bir monopolist üreticinin karĢı karĢıya olduğu talebin
fiyat esnekliğini göstermektedir. Ġki ekonominin yer aldığı sistemde tüketim sepeti yurtiçi
ve yurtdıĢı ürünler için aĢağıdaki gibi yeniden düzenlenebilir13:
n
1
C   c( z ) ( 1) /  dz   c( z  ) ( 1) /  dz  
 0

n
 /( 1)
(3.3)
Fayda fonksiyonunda para balansı deflatörü olarak kullanılan fiyat endeksinin
içeriğinde (3.2)‟deki tüketim sepeti yer almaktadır. p(z), z ürününün fiyatını göstermek
üzere yurtiçi fiyat düzeyi endeksi aĢağıdaki gibi düzenlenir:
1
P   p( z )1 dz 
 0

1 (1 )
(3.4)
Modelde, uluslararası ticaret üzerinde kısıtlayıcı engeller ve taĢıma maliyetleri söz
konusu değildir. Dolayısıyla sistemde üretilen her bir ürün için tek fiyat kanunu (law of
one price) geçerlidir. Yani herhangi bir z malının yerli ve yabancı para cinsinden fiyatı
arasındaki iliĢki,
p( z)  Ep * ( z)
(3.5)
ile gösterilebilir. Burada E döviz kurunu göstermektedir. Bu iliĢkiden yararlanarak
(3.4) no‟lu denklem yerli ve yabancı ekonomi için aĢağıdaki gibi yeniden düzenlenebilir:
11
Daha geniĢ açıklama ve cebirsel düzenlemeler için bkz.: Obstfeld, Rogoff, “Foundations of International
Macroeconomics”, 1996: 662.
12
1‟den küçük esnekliklerde marjinal hasıla negatif olacağı için, denklemlerde üretim düzeyinin pozitif
olmasını sağlamak amacıyla bu kısıt koyulmuĢtur.
13
(*) üstimi değiĢkenlerin yurtdıĢı piyasalara iliĢkin değerlerini göstermektedir.
47
1
P   p( z )1 dz 
 0

1 (1 )
1
P    p  ( z )1 dz 
 0


  p( z )1 dz   Ep  ( z )
 0
n
1 (1 )
n
1

1

dz 

   p( z ) Et  dz   p  ( z )
 0
n
n
1
1

1 (1 )
1
(3.6)
dz  

1 (1 )
(3.7)
Burada (3.6) ve (3.7) karĢılaĢtırıldığında –her iki ülkedeki ekonomik birimlerin aynı
tercihlere sahip olduğu da düĢünülerek- değiĢmez bir ürün sepetinin fiyatı için satın alma
gücü paritesinin geçerli olduğu görülebilir:
P  EP *
(3.8)
Redux modelinde kamu sektörünün yaptığı harcamaları götürü vergi (T) ve senyoraj
gelirleri ile finanse ettiği kabul edilmekte ve denk bütçe durumu incelenmektedir. Buna
göre, yurtiçi ve yurtdıĢı kamu sektörü dengesi aĢağıdaki denklemlerle ifade edilir:
Gt  Tt 
M t  M t 1
Pt
Gt  Tt  
(3.9)
M t  M t1
Pt 
(3.10)
Finansal varlık piyasası: Modelde, iki ülke arasında tam entegrasyonun sağlandığı
bir sermaye piyasası sistemi ele alınmıĢtır. Bu sistemde, alım satımı yapılabilen tek
finansal varlık olarak ise tüketim sepeti fiyat endeksi cinsinden tanımlanan, bir dönem
vadeli bono bulunmaktadır. Yurtiçi ve yurtdıĢı finans piyasalarında iĢlem gören bono
stokları
arasındaki
iliĢkinin
sıfır
toplamlı
olması,
0  nB  (1  n) B 
eĢitliğini
gerektirmektedir. rt , t ve t+1 dönemleri arasındaki reel faiz ödemesi olmak üzere, brüt
nominal faiz oranı aĢağıdaki gibi tanımlanmıĢtır:
1  it 
Pt 1
(1  rt )
Pt
(3.11)
48
Bu oran, açık faiz haddi paritesi (uncovered interest parity) etkisiyle yurtdıĢı faiz
oranıyla iliĢkili durumdadır:
1  it 
Et 1
(1  it )
Et
(3.12)
Verilen bilgiler ıĢığında yurtiçinde yerleĢik herhangi bir bireyin bütçe kısıtı nominal
değerler kullanılarak aĢağıdaki gibi oluĢturulabilir:
Pt Bt  M t  Pt (1  rt 1 ) Bt 1  M t 1    pt ( z) yt ( z)  Pt Ct  Pt Tt 
(3.13)
Denklemlerde z ürününü üreten bireyin cari dönem sonunda takip eden döneme
aktardığı bütçesi, finansal varlıklarının getirisi ile cari dönem geliri toplamından cari
dönem vergi ve tüketimi çıkarılarak elde edilmektedir.
Bireysel Talep: (3.2)‟de verilen tüketim sepeti endeksi veriyken yurtiçinde yerleĢik
bir bireyin z malı talebi aĢağıdaki denklemde ifade edilir:14

 p ( z) 
ct ( z )   t
 Ct
 Pt 
(3.14)
YurtdıĢında yerleĢik bir bireyin talebi ise,

 E p  ( z) 

c ( z)   t t
 Ct
 Pt


t
(3.15)
denklemi ile ifade edilebilir. Burada,  talebin göreli fiyatlara göre esnekliğini
vermektedir. Bireysel talebin ardından, bir z malı için küresel talep elde edilebilir:
 p ( z) 
y ( z)   t 
 Pt 
d
t
14

C
W
t
 GtW

Talep denkleminin elde ediliĢi için bkz.: Obstfeld, Rogoff, 1996: 664
(3.16)
49
Burada CtW  GtW  küresel toplam talebi göstermektedir. Bunun ilk bileĢeni olan CtW
özel tüketim harcamalarının küresel toplamını göstermektedir ve aĢağıdaki özdeĢlikle
tanımlanabilir15 ( C j : j bireyinin tüketim sepeti endeksi):
n
1
0
n
CtW   C j dj   C * j dj  nCt  (1  n)Ct
(3.17)
Benzer Ģekilde hükümet harcamalarına iliĢkin küresel toplam için,
GtW  nGt  (1  n)Gt
(3.18)
yazılabilir.
Optimizasyon probleminde çözüm değerleri: Amaç ve kısıtın belli olduğu modelin
çözümü için öncelikle bazı cebirsel düzenlemelere ihtiyaç vardır. Öncelikle, (3.16) no‟lu
denklem aĢağıdaki gibi tekrar düzenlenebilir:
pt ( z ) yt ( z )  Pt yt ( z) ( 1) /  (CtW  GtW )1 / 
(3.19)
Bu eĢitlik bütçe kısıtı denkleminde (3.13) yerine koyulur. Elde edilen yeni
denklemden Ct çekilir ve fayda fonksiyonunda (3.1 no‟lu denklem) yerine koyulursa
fayda maksimizasyonunun çözümünü verecek olan kısıtlanmamıĢ dinamik optimizasyon
problemi aĢağıdaki gibi elde edilmiĢ olur:
 1
1

 

M j  
Mj
Mj
maxj j U t j    st log (1  rs ) Bsj  s1  ys ( j )  (CsW )  Ts  Bsj1  s    log s   ys ( j ) 2 
y ( j ), M , B
Ps
Ps 
 

s t
 Ps  2
(3.20)
Ayrıca, gerekli düzenlemeler yapılarak yurtdıĢında yerleĢik bir birey için geçerli
fayda fonksiyonu da elde edilebilir. Küresel talep CtW  GtW  veri kabul edilmek koĢuluyla
(3.20)‟deki fayda fonksiyonunun maksimizasyonu yapıldıktan sonra yurtiçi ve yurtdıĢında
yerleĢik bireyler için elde edilen birinci sıra koĢullar aĢağıdaki gibidir:
15
Yurtiçi ve yurtdıĢında yerleĢik tüketiciler, tercihleri ve tüketim yapıları itibarıyla simetrik olarak benzer
oldukları kabul edildiği için aynı üstiĢaret ile (j) gösterilmiĢlerdir.
50
Ct 1   (1  rt )Ct
(3.21)
Ct1   (1  rt )Ct
(3.22)
 1  it
Mt 
  Ct 
Pt 
 it



1/ 
M t    1  it 
  Ct   
Pt  
 it 
(3.23)
1/ 
(3.24)
   1  1 W
W
yt ( z ) ( 1) /   
Ct Ct  Gt





   1  1 W
W
yt ( z ) ( 1) /   
Ct Ct  Gt
  

1/ 

1/ 
(3.25)
(3.26)
(3.21) ve (3.22)‟de tüketimin dinamik yapısını inceleyen standart Euler denklemi
verilmektedir. Ġkinci koĢul olarak, (3.23) ve (3.24) para piyasası denge koĢulunu
göstermektedir16. Son olarak (3.25) ve (3.26)‟da ifade edilen üçüncü koĢulda küresel talep
veriyken iĢgücü arzına iliĢkin denge koĢullarını vermektedir. Bu koĢul gereği, üretimdeki
bir birimlik artıĢın yarattığı gelir fazlasından kaynaklanan marjinal fayda ile söz konusu
üretim artıĢı için gerekli iĢ yükünün yarattığı negatif marjinal fayda eĢitlenmektedir.
Durağan Durum: Durağan durumda (steady state) tüketim ve çıktının sabit olması
nedeniyle reel faiz oranına iliĢkin olarak, euler tüketim denkleminden (3.21) yararlanarak
aĢağıdaki koĢul yazılabilir17:
r
16
17
1 

(3.27)
Dikkat edilirse para talebi, kapalı ekonomi modellerinin tersine, gelirin değil tüketimin fonksiyonudur.
Ġlerleyen adımlarda değiĢkenlerin denge değerleri üstçizgi ile ifade edilecektir.
51
Diğer yandan, devlet harcamalarının olmadığı varsayılarak (3.9) no‟lu denklem sıfıra
eĢitlenerek (3.13)‟te (bütçe kısıtı) yerine koyulur ve gerekli düzenlemeler yapılırsa durağan
durum denge tüketim düzeyleri;
C  rB 
p ( h) y
G
P
p ( f ) y
 n 
C   r 
G
B 

1

n
P


(3.28)
(3.29)
olarak elde edilir. Burada, p(h) yurtiçi malların fiyatlarını, p( f ) ise yurtdıĢı
malların fiyatlarını temsil etmektedir. Yatırımcıların elindeki bono hacmi hem pozitif hem
de negatif değerler alabileceğinden yukarıdaki eĢitlik simetrik olmak zorunda değildir.
Yani, eğer yurtdıĢında yerleĢikler yurtiçinde yerleĢiklerden borçlanıyorsa yurtiçi tüketim
daha fazla olacak, üretim hacmi daha az (dolayısıyla serbest zaman daha fazla) olacaktır.
Durağan durumda yukarıda anlatıldığı Ģekilde tüketim ve üretim hacmi arasında bir
eĢitsizlik olabilir. Bu duruma tek istisna baĢlangıç dönemi (t=0) koĢullarıdır. BaĢlangıç
döneminde yurtdıĢı varlıklar sıfıra eĢittir ( B0 =0). Bu özel durumda iki ülke arasında
karĢılıklı olarak simetri söz konusu olacaktır. Bu durum göreli fiyatlar kullanılarak ifade
edilirse p0 (h) / P0 = p0 ( f  ) / P0 =1 eĢitlikleri yazılabilir. Ve bundan hareketle,
C0  C0  y0 ( z )  y0 ( z  )  C0W eĢitliğine ulaĢılabilir. Elde edilen bilgiler ıĢığında (3.25)
ve (3.26)‟da verilen birinci sıra denge koĢulu baĢlangıç dönemi için aĢağıdaki gibi tekrar
düzenlenebilir:
1
  1 2
y0  y  

  

0
(3.30)
Buradan fiyatların esnek olduğu baĢlangıç dönemi koĢullarında üretim düzeyinin
para politikasından bağımsız olarak belirlendiği sonucuna ulaĢılabilir. Diğer taraftan, talep
esnekliğini gösteren  büyüdükçe farklı mallar daha yakın ikame hale gelmekte,
dolayısıyla üreticilerin tekelci gücü azalmakta ve uç değer olarak sonsuza yaklaĢtıkça tam
rekabet piyasası geçerli olacaktır. Ancak, modelin tekelci rekabet varsayımına dayandığı
52
düĢünüldüğünde  ‟nın tam tersine düĢük değerler alacağı ve bu üretim düzeyinin optimum
düzeyin altında gerçekleĢeceği görülebilir.
Durağan durum denge koşullarının doğrusal dönüşümü: Bu aĢamada, elde edilmiĢ
olan denge koĢulları Obstfeld, Rogoff (1996: 503-504) çalıĢmasında izlenen yöntemle
doğrusal hale dönüĢtürülecektir. Bu dönüĢüm sırasında X gibi bir değiĢken için,
değiĢkendeki yüzde değiĢimler Ģapka iĢareti ile gösterilmek üzere, Xˆ t  dX t X 0 Ģeklinde
bir gösterim kullanılmıĢtır.
Ġlk olarak, (3.8)‟de verilen satınalmagücü paritesi aĢağıdaki gibi dönüĢtürülebilir:
Eˆ t  Pˆt  Pˆt 
(3.31)
Her iki ülke üreticileri arasındaki simetrik yapı veriyken, (3.6) ve (3.7) doğrusal
dönüĢümden önce aĢağıdaki gibi tekrar yazılabilir:


Pt  npt (h)1  (1  n) Et pt ( f )


1 1 (1 )
(3.32)
1 (1 )
1


  p t ( h) 

1 
Pt  n 
  (1  n) pt ( f ) 
E


  t 


(3.33)
Buradan hareketle, yüzde değiĢimler cinsinden tüketici fiyat düzeyleri Ģu Ģekilde
yazılabilir:
Pˆt  npˆ t (h)  (1  n)[ Eˆ t  pˆ t ( f )]
(3.34)
Pˆt   n[ pˆ t (h)  Eˆ t ]  (1  n)[ pˆ t ( f )]
(3.35)
(3.16) ve (3.17) no‟lu denklemler, aynı Ģekilde doğrusallaĢtırıldığında yurtiçi ve
yurtdıĢı mallar için küresel talep eğrileri aĢağıdaki gibi elde edilebilir:
53


W
dG
yˆ t   Pˆt  pˆ t (h)  Cˆ tW  wt
C0


(3.36)
W
dG
yˆ t   Pˆt   pˆ t ( f )  Cˆ tW  wt
C0
(3.37)
Küresel talep veriyken yurtiçi ve yurtdıĢı iĢgücü arzı denklemlerini veren birinci sıra
koĢullar (3.25) ve (3.26)‟da verilmiĢti. Bu koĢullar doğrusal hale getirilirse aĢağıdaki
denklemler elde edilebilir:
W
dG
(  1) yˆt  Cˆ t  Cˆ tW  wt
C0
(  1) yˆ t  Cˆ t  Cˆ tW 
(3.38)
dGtW
C0w
(3.39)
Tüketim ile ilgili olarak, (3.13) no‟lu denklem tüketim değiĢkeni cinsinden yeniden
yazılır ve elde edilen sonuç (3.9) ve (3.17) ile birleĢtirilirse mal piyasalarındaki küresel
denge koĢuluna ulaĢılır:
 pt ( f ) yt 
 p ( h) y t 
W
CtW  n  t

(
1

n
)

  Gt


 Pt 
 Pt

(3.40)
(3.40) doğrusal hale getirilerek talepteki marjinal değiĢmelerin sonuçları elde
edilebilir:
Cˆ tW  nCˆ t  (1  n)Cˆ t

 n pˆ t (h)  yˆ t  Pˆt
  (1  n)pˆ ( f )  yˆ

t

t

W
dG
 Pˆt   wt
C0
(3.41)
54
(3.21) ve (3.22)‟de verilen euler tipi tüketim denklemleri aĢağıdaki doğrusal formu
alırlar18:
Cˆ t 1  Cˆ t  (1   )rˆt
(3.42)
Cˆ t1  Cˆ t  (1   )rˆt
(3.43)
Yine birinci sıra koĢullar arasında yer alan para talebi denklemleri aĢağıdaki gibi
doğrusallaĢtırılır:
Pˆ  Pˆt
1

Mˆ t  Pˆt  Cˆ t   rˆt  t 1


1 




Pˆ   Pˆt  
1


Mˆ t  Pˆt   Cˆ t   rˆt  t 1


1   
(3.44)
(3.45)
Son olarak, her iki ekonomideki gelir ve tüketim eĢitliğine iliĢkin durağan durum
çözümünü veren (3.28) ve (3.29) no‟lu denklemler doğrusal hale getirilir:
dB
dG
Cˆ  r W  pˆ (h)  yˆ  Pˆ  W
C0
C0
(3.46)

 n  dB ˆ 

ˆ   dG
ˆ
Cˆ   
r

p
(
f
)

y

P
 W
C0W
 1  n  C0
(3.47)
Durağan Durumların Karşılaştırılması: Esnek Fiyatlar
Bu aĢamada, servetin küresel dağılımındaki kaymaların durağan durum üzerinde
yarattığı değiĢimler incelenecektir. Bu amaca yönelik olarak, modelde ülkelerarası servet
hareketlerini ve buna bağlı olarak refah farkını yansıtabilecek değiĢken olması dolayısıyla
B (bono stoku) değiĢkeni gösterge endeksi olarak alınmıĢtır. Servetteki değiĢimin daimi bir
değiĢim olması halinde model denge noktasına iliĢkin yeni çözüm değerleri elde
18
Faiz oranları tüm ülkelerde eĢit kabul edilmiĢtir.
55
edilecektir. Bu yeni çözüm, parasal Ģokların kısa ve uzun dönem etkilerini ortaya
koyacaktır.
Bu analiz için öncelikle ülkelerarası farklara, ardından toplulaĢtırılmıĢ değerlerlere
iliĢkin çözümler elde edilecektir. Son olarak fiyat ve döviz kuruna iliĢkin çözümler
incelenecektir.
i. Yurtiçi ve yurtdışı değişkenler arası farkların çözümü
Gelir ve tüketim değiĢkenlerinin ülkelerarası farklarının ortaya çıkarılması için
sırasıyla (3.36) ve (3.37) no‟lu denklemler, (3.38) ve (3.39) no‟lu denklemler ile (3.46) ve
(3.47) no‟lu denklemler arasındaki farklar aĢağıdaki gibi elde edilir:
- talep eğrisine ilişkin gelir farkı:

ˆ  p
ˆ t ( f )  p
ˆ ( h)
yˆ t  yˆ t   E
t

(3.48)
- işgücü arzına ilişkin gelir farkı:
yˆ t  yˆ t  
Cˆ  Cˆ 
1


t
t
(3.49)
Cˆ  Cˆ  CdG  dCG    1 1 n r CdB  yˆ  yˆ  Eˆ  pˆ ( f )  pˆ (h)


W
0
W
0

W
0

(3.50)
(3.50) no‟lu denklemde tüketim (özel+hükümet) farkındaki artıĢın gelir farkındaki
artıĢa bağlı olduğu görülür. Ancak bunun yanı sıra aynı denklemin son terimi olan ticaret
haddi değiĢkeninin - (3.48) no’lu denklemden kaynaklanan- negatif etkisi söz konusudur.
Bu durumda  >1 durumunda gelir farkının etkisi daha baskın olacaktır. (3.48) ve
(3.49)‟un üst çizgiyle ifade edilen denge değerlerini gösteren versiyonları (3.50)‟de yerine
koyulup tekrar düzenlendiğinde,
Cˆ  Cˆ  CdG  dCG    1 1 n  12 r CdB


W
0
W
0
W
0
(3.51)
56
ve,
 1  1  dB
pˆ (h)  pˆ t ( f )  Eˆ t  
 r W
 1  n  2  C0
(3.52)
elde edilir. Buna göre, yurtiçinde yerleĢikler lehine geliĢen bir servet transferinin tüketim
farkı üzerindeki etkisi pozitiftir. Bu, yurtiçi üretimin göreli olarak azalmasına (serbest
zaman ve tüketim birlikte artmaktadır) ve yurtiçi fiyatların artarak ticaret hadlerinin yurtiçi
lehine artmasına yol açacaktır.
ii. Küresel toplamlara ilişkin çözüm:
Gelir ve tüketime ait küresel toplamların servetin ülkelerarası transferi karĢısındaki
değiĢimini incelemek amacıyla (3.38) ve (3.39) no‟lu iĢgücü arzı denklemlerini nüfus
oranlarıyla ağırlıklı toplamları alınır ve gerekli düzenlemeler yapılırsa aĢağıdaki küresel
gelir-tüketim iliĢkisi elde edilir:
W
dG
(1   ) yˆ tW  (1   )Cˆ tW  wt
C0
(3.53)
Bu denklem (3.41) ile birleĢtirilirse,
yˆ W  Cˆ W  0
(3.54)
bulunur. Yani, modelin simetrik yapıya sahip olması nedeniyle servet transferi,
küresel gelir ve tüketim üzerinde herhangi bir etki yaratmamaktadır.
iii. Fiyatlar düzeyi ve döviz kuruna ilişkin çözümler:
Yukarıda, fark ve toplulaĢtırılmıĢ değer çözümleri elde edildikten sonra reel
değiĢkenlere ait bireysel çözüm değerleri de kolaylıkla elde edilebilir. Örneğin, tüketime
iliĢkin (3.54) ve (3.51) no‟lu denklemler birleĢtirilir ve gerekli düzenlemeler yapılırsa,
yurtiçi ve yurtdıĢı denge tüketim değerleri dıĢsal değiĢken olan B cinsinden yazılabilir:
57
 1    dB
Cˆ  
 r W
 2  C0
  1  n  dG   1  n    dG

  2  C W   2  C W
0
0

n  1    dB
Cˆ   

 r
1  n  2  C0W
  n    dG   n  dG

  2  C W   2  C W
0
0

(3.55)
(3.56)
Benzer dönüĢümler mali politikaların çıktı düzeyi ve ticaret hadleri üzerindeki
etkilerini incelemek amacıyla da yapılabilir:
 ˆ  1  dG W
yˆ  
C 
 W
1
 21    C0
(3.57)
W
ˆy     Cˆ    1  dG
 21    C W
1

 0
(3.58)


1
1  ˆ ˆ
pˆ (h)  pˆ  ( f )  Eˆ  yˆ   yˆ 
C  C 


1 
(3.59)
Dikkat edilirse reel değiĢkenlere iliĢkin çözüm değerlerinde para stoku yer
almamaktadır. Bu durum, esnek fiyat koĢullarında paranın yansızlığını göstermektedir.
Durağan durumda denge fiyat düzeyini (3.44) ve (3.45)‟teki para talebi denklemlerinden
yararlanarak elde etmek mümkündür:
1
Pˆ  Mˆ  Cˆ
(3.60)
1
Pˆ   Mˆ   Cˆ 
(3.61)


Uzun dönem denge döviz kuru ise, (3.61) (3.60)‟tan çıkarıldıktan sonra satınalma
gücü paritesi denkleminin (3.31) uygulanması ile bulunabilir:



1
Eˆ  Mˆ  Mˆ     Cˆ  Cˆ 
 

(3.62)
58
Durağan Durumların Karşılaştırılması: Fiyat Katılıkları
Bu aĢamada fiyat katılıkları varsayımı altında kısa dönem çözümlere odaklanılabilir.
Modelde fiyatların ekonomideki bir Ģok karĢısında bir dönem sonra tam uyum sağladığı
kabul edilebilir. Önceden belirlenmiĢ nominal fiyatlar geçerliyken ekonomide küçük Ģoklar
karĢısında çıktı düzeyi talep tarafından belirlenir. Tekelci iĢletme marjinal maliyetin
üstündeki düzeylerde fiyatlama yapacağı için, talepteki beklenmedik bir artıĢın çıktı artıĢı
yoluyla karĢılanması tekelci iĢletme açısından daha kârlıdır. Bu nedenle, kısa dönemde,
esnek fiyat koĢullarında marjinal hasıla ve marjinal maliyeti eĢitleyen (3.38) ve (3.39)
no‟lu denklemler geçersiz olacaktır. Bu yeni durumda talep sadece (3.36) ve (3.37) no‟lu
denklemlerde belirlenmektedir.
Yurtiçinde üretilen malların yerli para cinsinden fiyatı belirli olmasına rağmen
kurlardaki değiĢimlere bağlı olarak yabancı para birimi cinsinden fiyatı değiĢebilir. Fiyat
katılıklarının olduğu ekonomik yapıda bu etkileĢim, (3.34) ve (3.35)‟ten yararlanarak Ģu
Ģekilde gösterilebilir:
Pˆ  (1  n) Eˆ
(3.63)
Pˆ   nEˆ
(3.64)
Fiyatlarla ilgili bu denklemler (3.36) ve (3.37)‟de yerine koyularak düzenleme
yapılırsa kısa dönem toplam talep aĢağıdaki gibi ifade edilebilir19:
W
dG
yˆ   (1  n) Eˆ  Cˆ W  wt
C0
(3.65)
W
dG
yˆ   nEˆ  Cˆ W  wt
C0
(3.66)
Bunun dıĢında kısa dönem dengesine iliĢkin olarak (3.42)-(3.45) no‟lu denklemler
geçerlidir. Modeldeki fiyat katılığı varsayımı gereği, sistemdeki kalıcı ya da geçici Ģoklar
19
Ĉ W
(2.41)‟de verilmiĢti.
59
sonucunda yeni durağan denge hali bir dönem sonra yakalanabilmektedir. Ya da, yeni bir
Ģok olmadığı sürece ekonomi ancak bir dönem sonra esnek fiyatlar için geçerli olan denge
koĢullarına sahip olmaktadır. Bu nedenle, (3.42)-(3.45) arasındaki denklemlerde yer alan
(t+1) altiĢaretli değiĢkenler, durağan durum değiĢkenleri olarak yazılabilir. Aynı Ģekilde,
(t) altiĢaretli değiĢkenler de kısa dönem çözüm değeri olarak yorumlanabilir.
Önceki bölümlerde durağan durum çözüm değerleri, diğer bazı değiĢkenlerin yanı
sıra servetin küresel dağılımının göstergesi olarak kabul edilen bono stokunun da bir
fonksiyonu olarak ele alınmıĢtı20. Bununla birlikte, bono stokundaki değiĢimler içseldir ve
modeldeki dönemlerarası hareketler tarafından belirlenir. Uzun dönemde, (3.28) ve
(3.29)‟da gösterildiği gibi cari denge sağlanmıĢtır. Ancak kısa dönemde ortaya çıkan cari
hesaplar fazlası aĢağıdaki gibi olacaktır:
Bt  Bt 1  rt 1Bt 1 
pt (h) yt
 Ct  Gt
Pt
(3.67)
Bu denklemden yola çıkılarak, baĢlangıç dönemi koĢulu olan B0  0 eĢitliği de
dikkate alınırsa doğrusal dönüĢümü yapılmıĢ cari denge denklemleri (3.63), (3.64)
eĢitlikleri de kullanılarak yurtiçi ve yurtdıĢı için Ģu Ģekilde yazılabilir:
dB
dG
 yˆ  Cˆ  (1  n) Eˆ  w
W
C0
C0
(3.68)

dB 

ˆ   nEˆ  dG   n  dB
ˆ

y

C
C0W
C0w  1  n  C0W
(3.69)
Kısa dönemde modelin çözümü: Parasal Şoklar
Fiyat katılıklarının geçerli olduğu kısa dönemde parasal Ģokların etkileri incelenirken
iki ekonomi arasındaki farklar ele alınır. Bu amaçla, (3.42)-(3.43) farkı kullanılarak,
Cˆ  Cˆ   Cˆ  Cˆ 
20
(3.70)
Servetin iki ekonomi arasındaki değiĢimini gösteren bu değiĢken aynı zamanda cari dengenin göstergesi
olarak da kullanılacaktır.
60
ve (3.44)-(3.45) farkı kullanılarak,
1
( Mˆ  Mˆ  )  Eˆ  (Cˆ  Cˆ  ) 


( Eˆ  Eˆ )
(1   )
(3.71)
elde edilir. Burada, (3.31)‟de verilen ve hem kısa hem de uzun dönemde geçerli olan
eĢitlikten yararlanılmıĢtır.
(3.70) no‟lu denklemde eĢitliğin sağ tarafı uzun dönem tüketim farkını, sol tarafında
ise kısa dönem tüketim farkını vermektedir. Burada kısa dönem, ekonomiye Ģokun
verilmesiyle fiyat uyumunun sağlanması arasındaki dönemi, uzun dönem ise fiyat
uyumunun sağlandığı (t+1) dönemi sonrasını ifade etmektedir. (3.70)‟ten elde edilen bir
diğer sonuca göre, faiz oranları her bir ekonomide tüketim düzeyleri üzerinde etki
sahibiyken, yurtiçi ve yurtdıĢı tüketim düzeyi farkı üzerinde herhangi bir etkisi yoktur.
Dolayısıyla modelde göreli tüketim düzeyi kalıcı bir büyüklüktür. Bu durum Ģöyle
açıklanabilir: Para piyasaları birbiriyle mükemmel entegre olmuĢ olan ve aynı tüketim
sepetine sahip bireylerin yer aldığı iki ekonomide faiz oranlarındaki değiĢim ve bu
değiĢimin tüketim üzerindeki etkisi eĢit olacaktır. Her iki ülkedeki tüketim değiĢimlerinin
aynı oranda olması durumunda ise tüketim farkının daimi olması doğaldır.
(3.71) no‟lu göreli para talebi denklemi incelendiğinde Monetarist yaklaĢımlardan
farklı olarak sağ tarafta tüketim harcamalarının yer aldığı görülebilir. Nitekim, para talebi
fonksiyonlarında açıklayıcı değiĢken olarak GSMH ve tüketim harcamalarını karĢılaĢtıran
bir çalıĢmada Mankiw ve Summers(1986), tüketim harcamalarının, paranın dolaĢım hızının
daha iyi bir göstergesi olduğunu göstermiĢler ve para talebiyle ilgili ampirik çalıĢmalarda
GSMH yerine tüketim harcamaları değiĢkeninin kullanılmasının daha kararlı sonuçlar elde
edilmesini sağlayacağı sonucuna ulaĢmıĢlardır.
Bu noktada, (3.70) ve (3.71) kullanılarak fiyat katılıklarının geçerli olduğu durumda
döviz kuru davranıĢları incelenebilir. (3.71) no‟lu denklem bir dönem ilerletilerek
aĢağıdaki gibi düzenlenebilir:
1
Eˆ  ( Mˆ  Mˆ  )  (Cˆ  Cˆ  )

(3.72)
61
Modelde, para politikasındaki Ģokların daimi olduğu ( Mˆ  Mˆ   Mˆ  Mˆ  )
önerilmiĢtir (Obstfeld ve Rogoff, 1996: 675). Para arzı ve tüketime iliĢkin göreli daimi
büyüklükler denklemde ikame edildiğinde (3.72) Ģu Ģekilde de yazılabilir:
1
Eˆ  ( Mˆ  Mˆ  )  (Cˆ  Cˆ  )
(3.73)

Buradan, Eˆ  Eˆ . Yani, fiyatlardaki bir dönemlik katılığa rağmen döviz kurları kısa
dönemde yeni denge düzeyine ulaĢabilmektedir. Nitekim (3.71) incelenirse, göreli parasal
büyüklükler ve göreli tüketim sabitken döviz kurlarının da sabit kalması beklenir. Bunun
yanı sıra, bir önceki bölümde ele alınan dinamik Mundell-Fleming modelinde görülen
döviz kurundaki aĢırı sıçrama (overshooting) bu modelde gözlenmemektedir. Bir sonraki
adımda, döviz kuruna ait denklemler yeniden düzenlenerek (t) dönemine ait genel çözüm
bulunabilir:
Eˆ t 
(1   )
  (1   )
s t



ˆ
ˆ  1 ˆ ˆ

   (1   )  ( M s  M s )   (C  C )
s t 


(3.74)
Bu denklemde, esnek fiyatlar koĢulu altında olduğu gibi, döviz kurlarının kısa
dönemde daimi denge düzeyine geldiği görülmektedir, ancak esnek fiyat koĢullarında
döviz kurlarının belirlenmesinde göreli tüketim düzeyinin etkisinin olmaması da bir fark
olarak göze çarpmaktadır.
Döviz Kuru ve Cari Denge’ye İlişkin Çözümler
Fiyat katılıklarının geçerli olduğu kısa dönem modelden yararlanılarak cari denge ve
döviz kurlarına ait denge koĢullarının bulunması için bazı cebirsel düzenlemelere ihtiyaç
vardır. Öncelikle, cari denge denklemleri olan (3.68) ve (3.69) ile uzun dönem tüketim
denklemleri olan (3.55) ve (3.56)‟dan yararlanarak göreli tüketimdeki uzun dönem değiĢim
elde edilir:
r 1   
Cˆ  Cˆ  
yˆ  yˆ   Cˆ  Cˆ   Eˆ
2

 
 
(3.75)
62
Daha önce elde edilen yurtiçi ve yurtdıĢı kısa dönem çıktı düzeyi denklemlerinin


farkı incelendiğinde yˆ  yˆ   Eˆ yerli para birimi değer kaybettiğinde yerli mallar
göreceli olarak ucuzlamakta ve bunun etkisiyle yurtiçi çıktı düzeyi göreli olarak
yükselmektedir. Bu eĢitlik ile (3.70)‟te verilen euler tipi göreli tüketim fonksiyonu
(3.75)‟te yerine koyulduğunda,
r 1     2 ˆ ˆ 
Eˆ 
C C
r  2  1


(3.76)
elde edilir. Bu denklem, göreli yurtiçi çıktı düzeyinin göreli tüketimdeki verili bir artıĢı
karĢılayacak kadar yükselmesi için gerekli olan döviz kuru artıĢını göstermektedir. Bir
sonraki aĢamada (3.76) ile (3.72) aĢağıdaki gibi birleĢtirilerek parasal Ģoklara bağlı döviz
kuru ve göreli tüketim denklemleri elde edilir:
Eˆ 
 r 1     2 
Mˆ  Mˆ   Mˆ  Mˆ 
r   1   r 1     2 
(3.77)
r  2  1
Mˆ  Mˆ 
r  2  1   r 1     2 
(3.78)

2
Cˆ  Cˆ  



Döviz kurunun ardından, parasal Ģokların cari denge üzerinde yarattığı değiĢime ait
denklemi elde etmek için ilk olarak (3.55) ve (3.56)‟dan yararlanarak Cˆ  Cˆ  ifadesi
dB C0W
Cˆ  Cˆ

cinsinden yazılabilir
 Cˆ  Cˆ 
 olarak
21
. Elde edilen bu denklem (3.70) kullanılarak
yazılıp (3.78)‟de yerine koyulur ve gerekli düzenlemeler
yapılırsa aĢağıdaki denklem bulunur:
dB
2 1  n   1

Mˆ  Mˆ 
W
2
C0
r   1   r 1     2 




(3.79)
Bu noktada, parasal Ģokların cari denge üzerindeki etkisi (3.79)‟dan yararlanarak
izlenebilmektedir. Dikkat edilirse yerli ülkedeki parasal geniĢlemenin cari denge
üzerindeki pozitif etkisi ülke geniĢledikçe (n arttıkça) azalmaktadır. Cari denge denklemi
elde edildikten sonra parasal Ģokların uzun döneme iliĢkin durağan durum değerlerinde
21
Burada kısa dönem hükümet harcamalarının sabit olduğu unutulmamalıdır.
63
yaratacağı etkiler kolaylıkla bulunabilir. Örneğin (3.79), (3.52)‟de yerine koyulursa uzun
dönem ticaret hadlerinin parasal Ģoklar karĢısındaki değiĢimi görülebilir:
pˆ (h)  pˆ t ( f )  Eˆ t 
r   1
Mˆ  Mˆ 
r   1   r 1     2 
2


(3.80)
Yurtiçindeki bir parasal artıĢ uzun dönem yurtiçi servette artıĢa neden olacak, bu da
yurtiçinde yerleĢik birimlerin çalıĢma saatlerini ve buna bağlı olarak üretimin azalmasına
yol açarak göreli fiyatları yükseltecektir. Yani kısaca, uzun dönemde parasal Ģoklar yerli
ülkenin ticaret hadleri üzerinde pozitif etki yaratmaktadır. Bununla birlikte, fiyat
katılıklarının geçerli olduğu kısa dönem etkiler incelendiğinde ticaret hadleri Ê ‟ye bağlı
olarak yerli ülke aleyhine değiĢecektir. Diğer bir deyiĢle parasal Ģokların ticaret hadleri
üzerindeki kısa ve uzun dönem etkileri farklı yöndedir. Ancak, (3.77) ve (3.80)
karĢılaĢtırıldığında, mutlak değer olarak kısa dönem etkinin daha büyük olduğu görülebilir.
3.2.3. Redux modeline yapılan katkılar: Piyasaya yönelik fiyatlandırma
Redux modelinin temel varsayımlarından biri tek fiyat kanunudur. Ancak bu
varsayım, bölgelerarası fiyat farklılaĢmalarının coğrafi uzunluklar ve taĢıma maliyetlerinin
ötesinde bir farklılaĢma olduğu savından hareketle eleĢtiriye uğramıĢtır 22 . Ayrıca bu
farklılıklar reel kur dalgalanmalarının da nedeni olmaktadır23. Bu nedenlerden dolayı, yeni
açık ekonomi makroiktisadına dayanan kimi çalıĢmalarda Redux modeli tekelci rekabet
yapısı ile piyasaya yönelik fiyat farklılaĢmasını bütünleĢtirecek Ģekilde geniĢletilmiĢtir. Bu
katkıların ortak nitelikleri piyasaya yönelik fiyatlama uygulayan firmaların yurtiçinde ve
yurtdıĢı piyasalarında farklı fiyat uygulama gücü olması, diğer yandan bu farklı fiyatların,
geçerli oldukları ülkede o ülkenin para birimi cinsinden nominal katılık sergilemeleridir.
Piyasaya göre fiyatlama (pricing to market) terimini ilk olarak Krugman(1987),
uluslararası arbitrajın imkânsız ya da çok zor olduğu ürünlerdeki fiyat farklılaĢmasını ifade
etmek amacıyla kullanmıĢtır. Teorik olarak piyasaya göre fiyatlama olgusu reel döviz
kuruyla birlikte değerlendirilmelidir. Burada öncelikle firmaların (en azından belli bir
oranının) yurtiçi ve yurtdıĢı piyasalarda aynı ürün için farklı fiyat uygulayabileceği, ikinci
22
23
Konuyla ilgili olarak Engel (1993) ve Engel, Rogers (1996) çalıĢmalarına baĢvurulabilir.
Bu konudaki tartıĢmalarla ilgili olarak bkz. Rogoff (1996) ve Devereux (1997)
64
olarak, fiyatların her bir ülkede yerel para birimi cinsinden katılık sergilediği
varsayılmaktadır. Bu koĢullarda ex-ante analizde firmalar farklı piyasalar için marjinal
maliyetler bazında mark-up fiyatlandırma uygulamıĢlardır. Bunun sonucunda tek fiyat
kanunu geçerlidir. Ancak makro dengeleri bozan herhangi bir Ģok sonrasında (ex-post)
döviz kuru değiĢimlerine rağmen fiyat katılıkları ve arbitrajın söz konusu olmaması
nedeniyle sadece yerel para birimi cinsinden değil, üretici fiyatları cinsinden de fiyat
farklılıkları ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla, yerel para cinsinden fiyat katılıkları ile piyasaya
göre fiyatlama koĢulları reel döviz kurunda dalgalanmalara ve yurtiçi-yurtdıĢı fiyat
düzeyleri arasındaki bağlantının kopmasına yol açacaktır24.
Redux modelini piyasaya göre fiyatlama varsayımı ile birleĢtirerek modifiye eden bir
çalıĢmada Betts ve Devereux (2000b) yurtiçindeki firmaların belirli bir oranının ( s )
ürünlerini farklı fiyattan yurtdıĢı piyasalara sürebildiği varsayımını kullanmıĢlardır.
Modelde piyasaya göre fiyatlama altında döviz kurundan kaynaklanan harcama kaydırma
etkisi kaybolacağı için döviz kurundaki değiĢimlerin tüketim üzerindeki etkisi daha sınırlı
olmakta, dolayısıyla ekonomide dengeyi sağlayacak döviz kuru değiĢimi daha fazla
olacaktır. Bu sürecin sonucunda Redux modelinde analiz dıĢı bırakılmıĢ olan döviz
kurlarında aĢırı sıçramanın (overshooting) gözlenmesi olasılığı yükselmektedir. Bununla
birlikte, yurtiçi ve yurtdıĢı fiyatlardaki katılıklardan dolayı nominal döviz kurundaki bir
hareket reel döviz kurunu da değiĢtirecek ve yurtiçi ve yurtdıĢı tüketim yapıları arasındaki
iliĢkiyi koparacaktır.
Piyasaya yönelik fiyatlama olgusu, refah ekonomisi açısından ele alındığında da tek
fiyat kanununun geçerli olduğu modelden farklı etkiler göstermektedir. Tek fiyat kanunu
ve satınalma gücü paritesi çerçevesinde yapılan analizde beklenmedik bir parasal Ģok
yurtiçi ve yurtdıĢındaki tüm bireyler için refah artırıcı sonuç yaratır. Ancak piyasaya
yönelik fiyatlama analizi çerçevesinde yurtiçindeki parasal Ģokların yurtiçinde refah
artırıcı, yurtdıĢındaki bireyler üzerinde ise refah azaltıcı (beggar-thy-neighbor) etkisi
vardır. Dolayısıyla bu analiz, ülkelerin bağımsız para politikalarının yerine para politikası
alanında uluslararası koordinasyon sağlanmasının önemine dikkat çekmektedir (Sarno,
2001: 26).
24
Literatürde yukarıda açıklanan süreci, firmaların farklı piyasalardaki optimal fiyatlama davranıĢlarından
ayırt etmek için “kısa dönemli piyasaya göre fiyatlama” ismi de kullanılmaktadır (bkz: Goldberg ve Knetter,
1997)
65
Piyasaya göre fiyatlama varsayımına dayanan model çalıĢmasında Nelson (2001),
Redux modelini piyasaya göre fiyatlama varsayımına göre modifiye ederek fiyat
farklılaĢtırmasının etkilerini incelemiĢtir. Buna göre, iki ülkeli bir sistemde ( z ) ürününü
üreten bir yerli firma, t dönemindeki üretiminin bir miktarını pt (z ) fiyatından yurtiçinde
satmakta, bir miktarını ise qt (z ) fiyatından yurtdıĢına ihraç etmektedir. Satınalma gücü
paritesinin geçerli olduğu modelin aksine, yurtiçi fiyatla yurtdıĢındaki fiyat arasında bir
iliĢki mevcut değildir, ayrıca yurtdıĢında geçerli olan fiyat, geçerli olduğu ülkenin para
birimi cinsinden (local currency pricing) yapılmaktadır.
Yukarıdakine benzer Ģekilde, yurtdıĢında faaliyet gösteren ve ( z  ) ürününü üreten
bir firma, üretiminin bir miktarını faaliyet gösterdiği piyasada, o ülkenin para birimi
cinsinden pt ( z  ) fiyatından satmakta, bir miktarını ise yerli ülkede, yerli ülke para birimi
kullanarak qt ( z  ) fiyatından satmaktadır. Modifiye edilen modelde, Redux modelinden
farklı olarak fiyat endeksleri aĢağıdaki Ģekilde oluĢturulur:
P   p( z )1 dz   q( z  )1 dz  
 0

n
n
1
1 (1 )
P    q  ( z )1 dz   p  ( z  )1 dz  
 0

n
n
1
(3.81)
1 (1 )
(3.82)
Modeldeki bir diğer farklı nokta firmalar tarafından belirlenen çıktı düzeyi
değiĢkeninin yerine, hanehalkları tarafından belirlenen çalıĢılan saat sayısı değiĢkeninin
yer almasıdır. Bu kavramsal değiĢikliğe rağmen çıktı düzeyi ve çalıĢılan saat sayısının
doğrusal olarak özdeĢ olduğu varsayılmıĢtır:
yt ( z )  ht ( z ) (yurtiçi)
(3.83)
yt ( z )  ht ( z ) (yurtdıĢı)
(3.84)
66
Bu değiĢiklikler ıĢığında yeni modelin amaç fonksiyonu aĢağıdaki gibi yazılabilir:

Ut   
s t
s t

  Ms

log C s 
1    Ps

1





hs2 ( z )
2


(3.85)
Çıktı düzeyi yerine modele eklenen çalıĢılan saat sayısı değiĢkeninin belirleyicisi
olan hanehalkı davranıĢını etkileyen ücret (W) yeni modelin bütçe kısıtında yer almaktadır:
 t Bt  M t  Bt 1  M t 1   Wt ht ( z)   t ( z)  Pt Ct  Pt Tt 
(3.86)
Yukarıda belirtilen amaç ve kısıtlar kullanılarak kurulan modele dayanarak Nelson
(2001), piyasaya göre fiyatlama varsayımı altında, parasal Ģokların bazı etkilerinin MF
modeline benzer olduğunu göstermiĢtir. Bu benzerliklerden en önemlisi döviz kuru
konusundadır. Modelde reel ve nominal döviz kurları özdeĢtir ve parasal geniĢleme
durumunda döviz kuru, uzun dönem patikasına göre aĢırı sıçrama (overshooting)
sergilemektedir. Ayrıca, modelin sonuçları refah analizi açısından da değerlendirilebilir.
Piyasaya göre fiyatlama modelinde parasal Ģok karĢısında yurtiçinde çıktı düzeyi ve
tüketim artmakta, yabancı ülkede ise çıktı düzeyi –çalıĢma saatlerine paralel olarakartmasına rağmen tüketimde değiĢiklik olmamaktadır. Bunun sonucunda yurtiçindeki
parasal Ģok yurtdıĢında refah gerilemesine yol açmakta, bu yönüyle MF modelinde de
geçerli olan “komĢuyu zarara uğratma” (beggar-thy-neighbor) niteliğini taĢımaktadır.
67
4. YAPISAL VAR YÖNTEMİ
4.1. Ekonometrik Analizde Geleneksel Yöntem
Ġstatistiksel tekniklerin ekonomide kullanılması ve ekonometrinin bir disiplin olarak
ortaya çıkmasıyla beraber, gelenekselleĢen bir modelleme yöntemi genel kabul görmüĢtür.
Bu yöntem 1932'de ABD-Chicago'da baĢlangıçta sermaye piyasalarıyla ilgili araĢtırmalar
yapmak amacıyla oluĢturulan Cowles Komisyonu'nun çalıĢmalarına dayanır. Uzun yıllar
boyunca ekonometrik araĢtırmalarda izlenen ve (Gilbert, 1986) tarafından „ortalama
iktisadi regresyon‟ olarak da isimlendirilen bu yöntem Ģu prosedürü izlemektedir:
Geleneksel ekonometrik yöntemde çıkıĢ noktası olarak doğru olduğu önsel olarak
kabul edilen, iktisat kuramından elde edilen bir matematiksel kalıp ele alınır (Gilbert,
1986: 280).
Y   0  1 X  
(4.1)
Burada yapılan iĢ, (4.1) gibi bir denklemde  1 'in ve eğer kesiĢim katsayısı modele
alındıysa  0 'ın tahmin değerlerini elde etmektir. Ekonometrik modelin baĢarılı bir model
olarak kabul edilmesi için katsayılarla ilgili bazı varsayımların sağlanmıĢ olması gerekir.
Diğer bir deyiĢle, katsayılarla(veya hata terimiyle) ilgili olarak, çoklu doğrusal bağlantı,
değiĢen varyans, otokorelasyon gibi sorunların bulunmaması, ayrıca katsayıların
istatistiksel açıdan anlamlı olması, modelin iktisadi beklentilere uygun olması gerekir.
Geleneksel yaklaĢım, iktisat teorisinden gelen sebep-sonuç iliĢkilerini, içsel-dıĢsal
ayrımı yapma, sıfır kısıtlamaları koyma, vs. gibi yöntemlerle uygulamalı çalıĢmalara
yansıtmıĢtır. Diğer yandan, ampirik analizlerin karĢı karĢıya olduğu, sapmasızlık, tutarlılık,
belirlenme sorunları, iktisadi beklentilere uygunluk vs.. gibi teknik sorunlar da vardır.
Sonuçta, gerek iktisat gerekse ekonometri teorisinin önermeleri ve zorunlulukları ile
pratikte yaĢanan ve verilerden kaynaklanan sorunların çatıĢması, uygulamalı çalıĢmalarda
sorunlara yol açmıĢ ve araĢtırmacıların veri eĢeleme (data mining) yoluna baĢvurmasına
zemin hazırlamıĢtır.
68
Diğer yandan, veri eĢeleme yoluna gitmeden baĢarılı bir model tahmini elde edilse
dahi geleneksel yöntemle ilgili kuramsal bir sorun her zaman vardır. ġöyle ki; aynı veya
birbirine yakın iki veri seti kullanılarak, aynı konuyu açıklama amacı güden ancak
temelinde farklı bir iktisadi düĢünceyi hareket noktası olarak alan bir baĢka model (ya da
modeller) olabilir. Bu durumda aynı iktisadi kavramı(değiĢkeni) baĢarılı bir Ģekilde
açıklayan fakat temel aldığı iktisadi kuramlarda farklılaĢan birden çok model ortaya
çıkacaktır. Birbirine zıt düĢünceleri aynı veya benzer veri setleriyle doğrulayan modellerin
literatürde yer alması, bu çalıĢmaların bilimselliğiyle ilgili Ģüpheler doğmasına neden
olabilir. Buraya kadar anlatılanların ıĢığında söylenebilir ki; geleneksel ekonometri
yöntemleriyle ilgili temel sorun ekonometriye, doğruluğuna inanılan bir iktisadi kuramın,
veriler yardımıyla kanıtlanması amacına yönelik olarak baĢvurulan bir disiplin olarak
yaklaĢılmasıdır (Gilbert, 1986:280).
Bu
yaklaĢım dolayısıyla, farklı araĢtırmacılar tarafından, belirli görüĢleri
desteklemek amacıyla hazırlanan modeller ekonominin gerçek gidiĢatını, ekonomik
değiĢkenler arasındaki etkileĢimleri sağlıklı olarak vermeyebilir.
4.2. Bir Alternatif Olarak Sims’in Yaklaşımı: VAR Yöntemi
Bu konudaki eleĢtirilerini bir çalıĢmasında toparlayan Sims(1980)‟in, geliĢtirdiği
yeni yöntemde, Cowles Komisyonu yaklaĢımından farklılaĢan prensipleri Ģunlardır:
i- DeğiĢkenler arasında önsel bir içsel-dıĢsal ayrımı yoktur.
ii- Sıfır kısıtlaması uygulanmamaktadır.
iii- Modelin birebir temel aldığı kesin bir ekonomi teorisi yoktur.
Üçüncü prensip, ilk iki prensibin bir sonucudur. Yani eğer bütün değiĢkenler VAR
yapısında içsel olarak belirleniyor ve bir değiĢkenin modelden dıĢlanmasına ihtiyaç
duyulmuyorsa her Ģey her Ģeyin nedeni olabilir. Bu durumda modelde incelenecek
değiĢkenlerin belirlenmesi süreci dıĢında nedensellik konusunda iktisat kuramının
önermeleri ve varsayımları kullanılmaz.
Ele alınan sistemi etkilediği varsayılan tüm değiĢkenler kullanılarak kurulan vektör
otoregresif (VAR) model aĢağıdaki Ģekilde gösterilebilir:
69
yt  A1 yt 1    Ap yt  p  ut
(4.2)
Burada, yt , (Kx1) boyutlu gözlenebilir değiĢkenler vektörünü, A j (j= 1, …, p) her
biri (KxK) boyutunda katsayı matrislerini ve ut , (Kx1) boyutlu, ut ~ (0,  u ) dağılımına
sahip beyaz gürültü sürecini göstermektedir. Basitlik sağlaması amacıyla sabit terim,
mevsimsel ya da kukla değiĢkenler denkleme eklenmemiĢtir. Burada her bir içsel değiĢken,
gecikmeli değerler yani önceden belirli değiĢkenler tarafından açıklanmaktadır.
Dolayısıyla sistemde eĢanlı denklem sapması söz konusu olmadığı için (4.2) basit EKK ile
tahmin edilebilir bir modeldir.
Görüldüğü gibi, çok denklemli sistemlerin tahmininde baĢvurulan geleneksel
metodolojinin kullandığı yapısal modellemenin iki temel varsayımı olan değiĢkenlerarası
içsel-dıĢsal ayrımı ve model katsayılarına uygulanan sıfır kısıtlamaları VAR modellerinde
kullanılmamaktadır. Tipik bir VAR modelinde yer alan tüm değiĢkenler içsel kabul
edilmekte, katsayılara sıfır kısıtlaması uygulanmamıĢ olması nedeniyle, teoriden
kaynaklanan yapısal bir form söz konusu olmamaktadır.
Zaman serisi ekonometrisinde bilindiği gibi, otoregresif (AR: autoregressive)
süreçler hareketli ortalama (MA: moving average) sürecine çevrilebilir. Bu dönüĢüm VAR
modeline uygulandığında elde edilecek olan vektör hareketli ortalama (VMA) modeli, içsel
değiĢken matrisi olan yt ‟nin mevcut ve geçmiĢ dönem yapısal Ģokları cinsinden
fonksiyonunu verecektir.
(4.2)‟deki VAR modeli k=1 gecikmeyle aĢağıdaki gibi yazılabilir:
yt  A1 yt 1  ut
(4.3)
Bu eĢitlik t-1 dönemi için kurulursa;
yt 1  A1 yt 2  ut 1
(4.4)
70
ve (4.3)‟de yerine koyulduğunda;
yt  A1 ( A1 yt 2  ut 1 )  ut
 A12 yt 2  u t  A1u t 1
(4.5)
elde edilir. Bu iĢlem n defa tekrarlandığında;
n
yt   A1i u t i  A1n i yt n1
(4.6)
i 0
lim A1n  0 varsayımı altında (4.6) aĢağıdaki Ģekilde yazılabilir:
n 

yt   A1i u t i
(4.7)
i 0
(4.7)‟teki gösterim yt vektöründeki değiĢkenleri azalan ağırlığa sahip hata
terimlerinin gecikmeleriyle açıklayan vektör hareketli ortalama (VMA) modelini
vermektedir.
(4.2) gibi bir VAR modelinin önemli bir fonksiyonu t dönemi sonrasına ait
öngörüleri sağlayabilmesidir. AraĢtırmacı, bu amaca yönelik olarak tamamen gecikmeli
değiĢkenlerden yani değeri önceden belirlenmiĢ değiĢkenlerden yararlandığı için iktisat
kuramının kullanıldığı yöntemlere veya senaryolara baĢvurmak zorunda değildir.
VAR modellerinin bir baĢka kullanım amacı politika belirlemede rehber olmasıdır.
Bu amaca yönelik olarak etki-tepki ve varyans ayrıĢtırması analizlerine baĢvurulur.
DeğiĢkenler arasındaki etkileĢimleri ortaya çıkaran VAR modelinin aynı zamanda
değiĢkenler üzerindeki Ģokların diğer değiĢkenleri ne yönde ve ne Ģiddetle etkilediğini de
ortaya koyar. Bu amaçla kullanılan yöntemlerden biri etki-tepki analizidir. Etki-tepki
analizi; bir değiĢkendeki dıĢsal bir Ģoka diğer değiĢkenlerin zaman içerisinde vereceği
tepkiyi ortaya çıkarır. Buradaki Ģok, verildiği değiĢkenin standart hatası ile ifade edilir.
71
Varyans ayrıĢtırma analizi ise belirli bir değiĢkenin sergilediği değiĢim üzerinde
diğer değiĢkenlere verilen Ģokların bireysel etkilerinin ağırlıklarını inceler. Bu analiz ile
hedef değiĢken üzerinde en çok etkiyi yaratan değiĢken(ler)i tespit etmek mümkün olabilir.
Etki-tepki analizi, yapısı itibarıyla bir dönemde tek bir değiĢkende ortaya çıkan
Ģokun etkilerini ele almaktadır. Ancak bu varsayım, sistemdeki farklı değiĢkenlerde ortaya
çıkan Ģokların bağımsız olması, diğer bir deyiĢle artıklara ait varyans-kovaryans matrisinin
(  u ) köĢegen olması durumunda geçerli olabilir. Uygulamada ise bu koĢulun sağlanma
olasılığı çok düĢüktür.
VAR analizinde artıklar arasındaki korelasyonu hesaba katan uygulamalı
çalıĢmalarda  u matrisi Choleski ayrıĢtırması uygulanarak aĢağıdaki gibi tekrar yazılır:
 u   
(4.8)
Burada  alt üçgensel bir matristir.
Choleski ayrıĢtırması uygulanan bir sistemde ilk değiĢken kendi dıĢsal Ģokundan,
ikinci değiĢken ilk değiĢkene ve kendisine ait dıĢsal Ģoklardan, …vs. etkilenmekte,
dolayısıyla hata terimleri arasında iliĢki bulunmamaktadır. Ancak uygulanan bu ayrıĢtırma
sonucu elde edilen etki-tepki fonksiyonları, değiĢkenlerin yt ‟deki sıralamasına karĢı
duyarlılık gösterecektir. Uygulamada, bu aĢamada değiĢkenlerin dıĢsaldan içsele doğru
sıralanması gerekmektedir. Bu sıralamada farklı nedensellik testlerinin yanı sıra teorik
önermeler de belirleyici olabilmektedir.
Belirtilen bu süreçte Ģoklar, yapısal artıkların doğrusal bir bileĢeni olacaktır ve
yapısal değil mekanik bir yapıya sahip olacaktır. Bu durumun yanı sıra, Cooley ve LeRoy
(1985) değiĢken sayısı arttıkça uygun diziliĢin belirlenmesi ve sonuçların yorumlanması
aĢamasında sorunlar ortaya çıkabildiğini belirtmiĢtir 25. Diğer yandan sürecin öngördüğü
anlık (contemporaneous) tekrarlı (recursive) etkileĢim birçok ekonomi teorisinin iĢleyiĢine
terstir.
25
DeğiĢken sayısı (n) arttıkça farklı diziliĢ kombinasyonlarının sayısı geometrik Ģekilde (n!) artacaktır.
72
VAR modelleriyle ilgili bir diğer sorun katsayı tahminlerine iliĢkindir. Modelde her
bir değiĢkenin gecikmeli değerleri ele alındığı için analize katılan değiĢken sayısı arttıkça
buna paralel olarak –özellikle gecikme sayısının fazla olduğu modellerde- tahmin
sürecinde sıkıntılar yaĢanmaktadır. Böyle bir modelde gözlem sayısının sınırlı olması
durumunda ya katsayı tahminleri yapılamamakta ya da elde edilen tahminlerin güven
aralıkları geniĢlemektedir. Diğer yandan kuruluĢu itibarıyla ateorik olan VAR modelinin
sonuçları ile ilgili teorik yorumlamalar sakıncalar yaratmaktadır.
4.3. Yapısal VAR Yöntemi
Sims baĢta olmak üzere VAR modeli üzerine çalıĢan araĢtırmacıların devam eden
çalıĢmaları, VAR modelinin eksiklerini gidermeye yönelik olmuĢtur. Özellikle modelin
sadeleĢtirilmesi ve iktisat teorisinin daha yoğun kullanılması konularında yapılan
çalıĢmaların sonunda yapısal VAR (structural VAR) (SVAR) yöntemi geliĢtirilmiĢtir.
Yapısal VAR yöntemi, VAR yöntemine, özellikle de yöntemin ateorik yapısına yönelik
eleĢtirilere cevap niteliği taĢımaktadır. Bu yöntem, değiĢkenler arasında gecikmeli
iliĢkilerin göz ardı edildiği eĢanlı denklem sistemlerindeki bu boĢluğu da doldurmuĢtur. Bu
konuda en önemli eleĢtirileri getiren Wold teorilerine göre ekonomik hayatta sebep ve
sonuçlar arasında mutlaka gecikme vardır ve dolayısıyla eĢanlı bir sistemden bahsetmek
yanlıĢtır (Charemza, Deadman, 1997: 213-214). Bununla birlikte yapısal VAR yöntemi uç
noktaya gitmemiĢ, yani eĢanlı iliĢkileri de gecikmeli iliĢkilerin yanında analizin bir parçası
olarak korumuĢtur.
4.3.1. Yapısal VAR modelinde tanımlanma ve kısıtlama başlıkları
Dinamik eĢanlı denklem modellemesinde yapısal Ģoklar “hata terimi” ismiyle, farklı
bir kavramı ifade etmektedirler. Bir eĢanlı denklem modelinde hata terimi, –tek denklemli
bir regresyon modelinde de olduğu gibi- açıklayıcı değiĢken olarak modele dâhil
edilmeyen farklı etkenlerin içsel değiĢkenler üzerindeki toplulaĢtırılmıĢ etkisi olarak
tanımlanırlar. Bu farklı etkenler birden fazla içsel değiĢken üzerinde etkiye sahip olabilir.
Diğer bir deyiĢle, farklı denklemlere ait hata terimleri aynı etkenlere ait bilgiyi içerebilir.
Dolayısıyla hata terimleri arasındaki kovaryanslar sıfırdan farklı olabilir,  e üzerinde
herhangi bir kısıtlama yoktur.
73
Yapısal VAR modellerini dinamik eĢanlı denklem modellerinden ayıran baĢlıca
noktalardan biri yapısal Ģokların ortogonal olduğu varsayımıdır. Diğer bir deyiĢle sistemin
varyans-kovaryans matrisi  e bir köĢegen matristir, yani tüm kovaryanslar sıfıra eĢittir. Bu
Ģoklar sistemin dıĢından verilen ve ortak bir tetikleyici tarafından türetilmemiĢ Ģoklar
olarak kabul edilir. Ortak bir tetikleyicinin olmaması bu Ģokların iliĢkisiz seriler olarak
varsayılmasının dayanağıdır. Diğer yandan bu Ģoklar birbirlerinden bağımsız olmakla
birlikte birden fazla içsel değiĢken üzerinde etki sahibi olabilirler. Yani,  matrisi köĢegen
matris olmak zorunda değildir (Bernanke, 1986: 5). Dinamik eĢanlı denklem
modellemesinde ise daha önce açıklandığı gibi  e üzerinde herhangi bir kısıtlama yoktur.
4.3.2. Yapısal VAR modelinin gösterimi
(4.2)‟deki VAR modeli A matrisinde yer alan sıfır kısıtlamalarıyla ifade edilen
yapısal kısıtlar altında yapısal VAR modeli formuna dönüĢecektir:
Ayt  A1 yt 1    Ap yt  p   t
(4.9)
Burada, Aj  AA j (j= 1, …, p) ve
 t  Aut ~ 0,   A u A
(4.10)
(4.10)‟da  t ‟nin varyans-kovaryans matrisi   ‟yi köĢegen matris yapacak doğru A
matrisi elde edilerek anlık etkilere ulaĢılabilir. Böylece Ģokların ortogonal olma varsayımı
sağlanacaktır.  t ‟ye dayanan vektör hareketli ortalama(VMA) süreci ise aĢağıdaki gibi
yazılabilir:
yt   0 t  1 t 1   2 t 2  
(4.11)
(j= 0, 1, 2, …) için  j   j A 1 . Buradaki  j matrisi elemanları  t Ģoklarına karĢı
değiĢkenlerdeki tepkileri vermektedir. VMA sürecinin en önemli kullanım alanı etki-tepki
fonksiyonlarının elde edilmesi konusundadır. Bunu daha kolay görmek için, iki değiĢkenli
( y1 ve y 2 ) bir sistem için (4.11)‟in açılımı yapılabilir:
74
 y1t   u y1 ,t   C y1 y1 ,1 C y1 y2 ,1  u y1 ,t 1   C y1 y1 , 2 C y1 y2 , 2  u y1 ,t 2 


 


   
  C y y ,1 C y y ,1  u y ,t 1    C y y , 2 C y y , 2  u y ,t 2   ....
u
y
y
,
t
 2t   2   2 1
2 2
2 2
 2   2 1
 2 
Burada C   y1
(4.12)
y2 
(4.12)‟de C (L) ‟nin elemanları, ele alınan değiĢkende herhangi bir –geçmiĢ-dönemde
verilen Ģok karĢısında hedef değiĢkenin cari dönemde verdiği tepkiyi göstermektedir.
Örnek olarak, C y y , 2 ifadesi C y1 y1 , 2 
1 1
y1,t
u y1 ,t 2
Ģeklinde ifade edilebilir ve bu terim, diğer
tüm dönemlerde hiçbir yapısal Ģok olmadığı koĢulu altında u y hata terimine t  2
1
döneminde verilen bir birimlik Ģok karĢısında t döneminde y1 değiĢkeninin verdiği tepkiyi
göstermektedir. Bu örnek tüm dönemler için genelleĢtirildiğinde ise C (L) ‟nin her bir
elemanında ele alınan değiĢken çiftine iliĢkin etki-tepki fonksiyonları elde edilecektir.
Bu yaklaĢımda, doğrudan gözlenebilir değiĢkenler arasındaki anlık iliĢkilerden
yararlanarak ortogonal yapısal Ģoklara sahip modele ulaĢılabilir.
(4.10)‟da yeralan varyans-kovaryans matrisi   ‟nin köĢegen matris olduğu da göz
önüne alındığında, mevcut sistemde K ( K  1) / 2 sayıda denklem vardır. Diğer yandan A
matrisinin K 2 sayıdaki elemanına ait tek çözüm değerlerinin elde edilebilmesi için matris
elemanları üzerinde ayrıca K 2  K ( K  1) / 2  K ( K  1) / 2 sayıda kısıta ihtiyaç vardır.
Bununla birlikte, (4.11)‟de yer alan etki-tepki matrisinin elemanları bir birimlik yapısal
Ģokların yarattığı tepkiyi gösterir. Burada incelenen “bir birimlik yapısal Ģok” bir standart
sapmalık Ģoku ifade etmektedir. Bunun sağlanması içinse  u matrisi, köĢegen elemanları
1‟e eĢitlenecek Ģekilde normalleĢtirilir.
Ortogonallik varsayımı ve normalleĢtirme sonrası varyans-kovaryans matrisi için
 u  I varsayımı yapılabilir. Bu varsayımdan yararlanarak indirgenmiĢ form varyans-
kovaryans matrisinin de    AA Ģeklinde basitleĢtirilmesi mümkündür. Kısıtlar, matris
elemanları üzerinde yapılan sıfır kısıtlamalarının yanı sıra A matrisi köĢegenlerinin birim
değer alacak Ģekilde normalleĢtirilmesi yoluyla da yapılabilir. Bu normalleĢtirme ile K
75
sayıda denklemin elde edilmesinin ardından K ( K  1) / 2 sayıda kısıtlamaya ihtiyaç
kalacaktır. DeğiĢkenler arasında Wold tipi nedensellik sıralaması söz konusuysa A matrisi
alt-üçgensel matris olacak ve tam belirlenme bu Ģekilde sağlanacaktır. Bununla birlikte
köĢegen elemanlar hariç olmak koĢuluyla farklı Ģekillerde sıfır kısıtlarının konması, hatta
K ( K  1) / 2 ‟den daha fazla sayıda kısıt uygulanması da mümkündür. Bununla birlikte,
yapısal VAR yönteminde tanımlanma koĢulunu sağlayan en az sayıda kısıtın uygulanması
daha yaygındır(Lütkepohl, 2005: 359).
Yapısal VAR modelinin oluĢturulması aĢamasında gözlenebilir değiĢkenlerin
iliĢkilerinin yanı sıra değiĢkenlerdeki değiĢimin açıklanamayan kısımları (öngörü hataları)
da kullanılabilir. Bu amaçla, yapısal inovasyonları içeren  t matrisi öngörü hatalarından,
yani indirgenmiĢ form hatalarından ( u t ) yararlanarak tanımlanabilir. Bu açıdan
bakıldığında öngörü tahminleri yapısal inovasyonların doğrusal fonksiyonu olarak ele
alınır:
ut  B t ,  t ~ (0, I K )
(4.13)
Bu dönüĢüm gereği yapısal inovasyonlar ile indirgenmiĢ form hata terimlerine ait
varyans-kovaryans matrisleri arasındaki bağıntı için  u  B  B , ya da yapısal
inovasyonların varyansları 1 olacak Ģekilde normalleĢtirme yapıldığında  u  BB
yazılabilir. (4.13)‟te verilen bağıntı ve bunun varyans-kovaryans matrisleri K ( K  1) / 2
eĢitlik içermektedir ve K 2 sayıdaki parametrenin tanımlanabilir olması için K ( K  1) / 2
sayıda kısıta daha ihtiyaç vardır.
(4.10) ve (4.13)‟te verilen iki model, kısa dönem kısıtların ele alındığı tek bir
modelde bir araya getirilebilir:
Aut  B t ,  t ~ (0, I K )
(4.14)‟ün varyans-kovaryans matrisi, ut  A -1 B t
(4.14)
bağıntısından yararlanarak

 u  A -1BBA -1 Ģeklinde yazılabilir. Varyans-kovaryans matrisi K ( K  1) / 2 eĢitliğe
76
sahipken, A ve B matrislerinde tahmin edilmesi gereken toplam 2K 2 eleman vardır. Bu
durumda tanımlanma koĢulunun sağlanabilmesi için A ve B matrislerinde ek olarak
K (3K  1) / 2 adet kısıtlamaya ihtiyaç duyulacaktır.
Yukarıdaki Ģekilde takip edilen bu prosedürün yanında Blanchard ve Quah (1989)
tarafından önerilen bir baĢka yaklaĢımda ise Ģokların toplulaĢtırılmıĢ etkisi uzun dönem
kısıtlar yardımıyla ele alınmıĢtır. Doğrudan A ve B matrislerine değil, bu matrisler
kullanılarak elde edilen “toplam etki matrisi” üzerine kısıtlar konarak uygulanan bu
yaklaĢımda gecikmeli iliĢkilerden ziyade, değiĢkenler arasında hiç iliĢki olmaması hali ele
alınmaktadır. Bunun için (4.11)‟deki hareketli ortalama süreci terimleri kullanılır:

   i  I K  A1    Ap  A -1 B
1
(4.15)
i 0
Burada  , yapısal inovasyonlara karĢı uzun dönem birikimli tepkiyi ifade eden
“toplam etki matrisi”dir. Bu yaklaĢımda, toplam etki matrisi katsayılarına konan sıfır
kısıtları yardımıyla uzun dönem iliĢkiler incelenebilir. Örneğin  i , j  0 kısıtı, uzun
dönemde j‟inci yapısal Ģok karĢısında i‟inci değiĢkenin birikimli tepkisinin sıfıra eĢit
olacağı anlamına gelir. Burada, Ai elemanları VAR modelinin parametreleri olduğu için
kısıtlamalar aslında A -1B matris çarpımı üzerinde olacaktır.
77
5. AMPİRİK ANALİZ
ÇalıĢmanın bu bölümünde, ikinci bölümde ele alınan yeni açık ekonomi
makroiktisadının varsayım ve önermeleri çerçevesinde, bir açık ve küçük ekonomi olan
Türkiye ekonomisinde reel ve nominal Ģokların döviz kurları ve cari denge üzerindeki
etkilerinin ampirik olarak incelenmesi amaçlanmıĢtır.
Yeni açık ekonomi makroiktisadını temel alan ampirik çalıĢmalarda VAR ve yapısal
VAR yöntemleri yaygın olarak kullanılmaktadır. Yapısal VAR yöntemi, ekonomide
yaĢanan uyum gecikmelerini kısa ve uzun dönem kısıtlar kullanarak analize dahil
edebilmekte, bu yönüyle yeni açık ekonomi makroiktisadına dayanan ampirik analizlerde
tercih edilmektedir. Bu nedenle bu çalıĢmada da yapısal VAR yöntemi kullanılacaktır.
Yapısal VAR analizinde, düzeyde durağan olmayan değiĢkenler kullanılarak yapılan
bir analizde –değiĢkenler arasında eĢbütünleĢme olması halinde- yapısal VAR yerine
yapısal vektör hata düzeltme modeli kullanılması gerekebilir. Bu nedenle ampirik analize
baĢlamadan önce değiĢkenliklerin durağanlıklarının incelenmesi gerekmektedir. Bu amaçla
çalıĢmada öncelikle ADF ve KPSS testleri kullanılarak değiĢkenlerin durağanlıkları
incelenecektir.
5.1. Veri Seti
ÇalıĢmada kullanılacak değiĢkenlerin seçiminde cari denge üzerinde farklı Ģokların
etkilerini ele alan Redux modeli dikkate alınmıĢtır. Bu doğrultuda, modelde
parasal/nominal Ģoklar para arzı, reel Ģoklar ise çıktı düzeyi ile temsil edilmektedir. Ayrıca
bir açık ekonomide yurtiçi ve yurtdıĢı fiyatların farklılaĢmasında belirleyici olan ve
dolayısıyla ürün arbitrajını etkileyen bir faktör olarak reel döviz kuru değiĢkeni modelde
yer almıĢtır. Belirtilen bu Ģokların cari denge değiĢkeni üzerindeki etkileri araĢtırılacaktır.
Kullanılan değiĢkenlere ait ayrıntılı bilgiler aĢağıdaki gibidir:
Para Arzı (LM): Para arzı modelde M2Y değiĢkeni ile ele alınmıĢtır. TCMB
tarafından yayınlanan M2Y verileri GSYĠH deflatörü kullanılarak deflate edilmiĢtir. Seri,
logaritması alınarak doğrusallaĢtırılmıĢtır.
78
Çıktı Düzeyi (LY): Çıktı düzeyini yansıtmak üzere TÜĠK tarafından yayınlanan
GSYİH (1987 fiyatlarıyla) verileri kullanılmıĢtır. Seri, mevsimsel dalgalanmalardan
arındırılmıĢ, ayrıca doğrusallaĢtırma amacıyla logaritmik dönüĢüm uygulanmıĢtır.
Reel Döviz Kuru (LRDK): ÇalıĢmada, Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) bazlı reel
efektif kur endeksi logaritmik değerleriyle kullanılmıĢtır. 1995=100 temel yılına göre
hesaplanan bu endeks TCMB tarafından yayınlanmaktadır.
Cari Denge (CA): TCMB verilerinden yararlanarak, cari iĢlemler hesabının
GSYĠH‟ye oranı alınarak elde edilmiĢtir. DeğiĢkende gözlenen mevsimsel dalgalanmalar
Census X11 yöntemi kullanılarak arındırılmıĢtır.
ÇalıĢmada 1995:1-2007:3 aralığına ait üç aylık veriler kullanılmıĢtır. Modele alınan
değiĢkenlere ait grafikler ġekil 5.1‟de, betimsel istatistikler ise Çizelge 5.1‟de verilmiĢtir.
Bununla birlikte, tüm veri seti ek 1‟de sunulmuĢtur.
79
Çıktı Düzeyi **
Para Arzı *
60,000.00
90,000.00
80,000.00
50,000.00
70,000.00
40,000.00
60,000.00
50,000.00
30,000.00
40,000.00
20,000.00
30,000.00
20,000.00
10,000.00
10,000.00
19
92
19 Q1
93
19 Q2
94
19 Q3
95
19 Q4
97
19 Q1
98
19 Q2
99
20 Q3
00
20 Q4
02
20 Q1
03
20 Q2
04
20 Q3
05
20 Q4
07
Q
1
19
92
19 Q1
93
19 Q2
94
19 Q3
95
19 Q4
97
19 Q1
98
19 Q2
99
20 Q3
00
20 Q4
02
20 Q1
03
20 Q2
04
20 Q3
05
20 Q4
07
Q
1
0.00
0.00
Reel Efektif Döviz Kuru ***
Cari Denge ****
200.00
3,000.00
180.00
2,000.00
160.00
140.00
1,000.00
120.00
0.00
100.00
-1,000.00
80.00
-2,000.00
60.00
40.00
-3,000.00
-4,000.00
0.00
-5,000.00
1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1
Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q
92 93 94 95 97 98 99 00 02 03 04 05 07
19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20
19
92
19 Q1
93
19 Q2
94
19 Q3
95
19 Q4
97
19 Q1
98
19 Q2
99
20 Q3
00
20 Q4
02
20 Q1
03
20 Q2
04
20 Q3
05
20 Q4
07
Q
1
20.00
* bin TL, GSYĠH deflatörü ile deflate edilmiĢtir, TCMB
** bin TL, 1987 fiyatlarıyla, TÜĠK
*** endeks değeri (1995=100), TCMB
**** bin TL, GSYĠH deflatörü ile deflate edilmiĢtir, TCMB
ġekil 5.1. ÇalıĢmada kullanılan değiĢkenler (Ham veriler)
80
Çizelge 5.1. DeğiĢkenlere ait betimsel istatistikler (ham veriler)
M2Y
Gözlem sayısı 63
GSYİH
RDK
CA
63
63
63
Ortalama
41150.94
29412.43
125.9333
-809.678
Medyan
42054.93
28172.4
121.8
-643
Maksimum
79759.03
48329
178.3
1743.66
Minimum
17465.23
17175.5
85
-4407.03
Standart Hata 17915.47
7421.926
23.37097
1339.036
Çarpıklık
0.377454
0.544992
0.50497
-0.51565
Basıklık
2.103957
2.732676
2.451501
2.891966
Jarque-Bera
3.603543
3.306258
3.467177
2.822478
(olasılık)
0.165006
0.19145
0.176649
0.243841
5.2. Durağanlıkların İncelenmesi
Yapısal VAR analizinin uygulanabilmesi için sistemdeki tüm değiĢkenlerin durağan
olması beklenir. Durağan olmayan bir değiĢkenin bulunması halinde ise bu değiĢken fark
alma iĢlemi uygulanarak durağan hale getirilmelidir. Tüm değiĢkenlerin birinci dereceden
durağan olması halinde ise eĢbütünleĢme analizine baĢvurulur. Sistemde eĢbütünleĢmenin
varlığı durumunda eĢbütünleĢme vektör ya da vektörlerinin de analize katılması gerekir.
Buna yönelik olarak ise yapısal vektör hata düzeltme modeli (structural vector error
correction model –SVECM) kullanılmalıdır.
Bu çalıĢmada da yapısal VAR ya da SVECM modeline baĢlamadan önce yukarıda
özetlenen süreç takip edilmiĢtir. Bu amaçla, öncelikle değiĢkenlerin durağanlıkları
incelenmiĢtir. Serilerin durağanlıklarının incelenmesinde Dickey ve Fuller (Dickey,
Fuller; 1981) tarafından geliĢtirilen ADF testi ile Kwiatkowski, v.d. (1992) tarafından
geliĢtirilen KPSS testi uygulanmıĢtır. ADF testinde;
81
k
Yt  Yt 1    j Yt  j  u t
(4.1)
j1
denklemi kullanılmakta
26
, burada 
katsayısının sıfırdan farklı olup olmadığı
sınanmaktadır. Dolayısıyla, ADF testinin sıfır hipotezi serinin birim kök içerdiği, yani
durağan olmadığı Ģeklindedir.
KPSS testi ise, serinin dıĢsal değiĢkenler (sabit terim ve trend, ya da sadece sabit
terim) üzerine regresyonundan elde edilen kümülatif hata teriminden hareketle hesaplanan
bir LM istatistiğine dayanır ve bu istatistik kullanılarak –ADF testinden farklı olarakserinin durağan olduğunu öneren sıfır hipotezinin geçerliliği test edilir.
Çizelge 5.2. a: LM DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri
ADF Test İstatistikleri ( H 0 : seri birim kök içermektedir)
Dışsal değ.
Düzeyde
1. Sıra Fark
Kesişim
-0,21 (k: 1)
-12,08** (k: 0)
Trend ve kesişim
-3,21 (k: 8)
-11,98** (k: 0)
Hiçbiri
3,66 (k: 1)
-0,86 (k: 7)
KPSS Test İstatistikleri ( H 0 : seri durağandır)
Dışsal değ.
Düzeyde
1. Sıra Fark
Kesişim
0,98** (b: 6)
0,14 (b: 22)
Trend ve kesişim
0,15* (b: 4)
0,13* (b: 22)
*: Sıfır hipotezi %5 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir,
**: Sıfır hipotezi %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir
26
Ayrıca sabit terim ve trend değiĢkeni de eklenebilir.
82
Çizelge 5.2.b: LY DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri
ADF Test İstatistikleri ( H 0 : seri birim kök içermektedir)
Dışsal değ.
Düzeyde
1. Sıra Fark
Kesişim
-0,07 (k: 0)
-6,31** (k: 0)
Trend ve kesişim
-1,94 (k: 0)
-6,25** (k: 0)
Hiçbiri
2,72 (k: 0)
-5,75** (k: 0)
KPSS Test İstatistikleri ( H 0 : seri durağandır)
Dışsal değ.
Düzeyde
1. Sıra Fark
Kesişim
0,94** (b: 6)
0,07 (b: 2)
Trend ve kesişim
0,15* (b: 4)
0,04 (b: 3)
*: Sıfır hipotezi %5 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir,
**: Sıfır hipotezi %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir
Çizelge 5.2.c: LRDK DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri
ADF Test İstatistikleri ( H 0 : seri birim kök içermektedir)
Dışsal değ.
Düzeyde
1. Sıra Fark
Kesişim
-1,31 (k: 0)
-8,14** (k: 0)
Trend ve kesişim
-3,50* (k: 0)
-8,09** (k: 0)
Hiçbiri
0,58 (k: 0)
-8,11** (k: 0)
KPSS Test İstatistikleri ( H 0 : seri durağandır)
Dışsal değ.
Düzeyde
1. Sıra Fark
Kesişim
0,58* (b: 10)
0,21 (b:8)
Trend ve kesişim
0,11 (b: 10)
0,07 (b: 9)
*: Sıfır hipotezi %5 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir,
**: Sıfır hipotezi %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir
83
Çizelge 5.2.d: CA DeğiĢkeni Ġçin Durağanlık Testleri
ADF Test İstatistikleri ( H 0 : seri birim kök içermektedir)
Dışsal değ.
Düzeyde
1. Sıra Fark
Kesişim
-1,33 (k: 0)
-7,42** (k: 0)
Trend ve kesişim
-2,38 (k: 0)
-7,43** (k: 0)
Hiçbiri
-0,69 (k: 0)
-7,42** (k: 0)
KPSS Test İstatistikleri ( H 0 : seri durağandır)
Dışsal değ.
Düzeyde
1. Sıra Fark
Kesişim
0,68* (b: 5)
0,11 (b: 4)
Trend ve kesişim
0,19* (b: 5)
0,03 (b: 4)
*: Sıfır hipotezi %5 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir,
**: Sıfır hipotezi %1 anlamlılık düzeyinde reddedilmektedir
Sonuçları Çizelge 5.2‟de verilen birim kök testlerine göre reel döviz kuru
(logaritmalı) değiĢkeninin düzeyde durağan, para arzı(logaritmalı), çıktı düzeyi
(logaritmalı) ve cari denge değiĢkenlerinin ise birinci sıra fark durağan olduğu
görülmüĢtür.
5.3. Eşbütünleşme Analizi
Sistemde ele alınan reel döviz kuru değiĢkeni düzeyde durağan, diğer değiĢkenler
birinci sıra fark durağandır. Bu aĢamada, değiĢkenler arasında eĢbütünleĢme iliĢkisinin
varlığı Johansen eĢbütünleĢme testi (Johansen, 1991) ile incelenecektir. Sırasıyla iz ve
maksimum eigen değerleri kullanılarak yapılan test sonuçları Çizelge 5.3‟te verilmiĢtir.
84
Çizelge 5.3. Johansen Testi Sonuçları
İz Testi
Ġz (trace)
Kritik Değer
Ġstatistiği
(%5 )
0,313439
37,59450
47,85613
0,3200
r1
0,155151
15,78302
29,79707
0,7274
r2
0,098340
6,004395
15,49471
0,6950
r3
6,49E-06
0,000376
3,841466
0,9865
H0
Eigen Değeri
r=0
Olasılık
Maksimum Eigen Testi
H0
Eigen Değeri
r=0
Maks. Eigen Kritik Değer
Olasılık
Ġstatistiği
(%5 )
0,313439
21,81148
27,58434
0,2302
r1
0,155151
9,778625
21,13162
0,7651
r2
0,098340
6,004019
14,26460
0,6127
r3
6,49E-06
0,000376
3,841466
0,9865
Önceki bölümde belirtildiği gibi, eĢbütünleĢmenin varlığı durumunda eĢbütünleĢme
vektörünün de sisteme dâhil edildiği yapısal vektör hata düzeltme modeli tercih
edilmelidir. Yapılan analizde ise eĢbütünleĢme iliĢkisi olmadığı sonucuna varılmıĢtır. Bu
nedenle yapısal VAR modeli kullanılacaktır.
5.4 VAR Modeli
Yapısal kısıtlamaların incelenmesi amacıyla oluĢturulan vektör otoregresif modelde,
daha önce açıklanan değiĢkenlerin yanı sıra, 2001 yılındaki geliĢmelerin etkilerini analize
katmak amacıyla bir kukla değiĢken (D01) kullanılmıĢtır. Belirtilen içsel ve dıĢsal
değiĢkenler kullanılarak 1991:1 – 2007:3 aralığı için dört dönem gecikmeyle tahmin edilen
VAR modeli katsayı tahminleri Ek 2‟de verilmiĢtir.
85
5.4.1 Diagnostik testler
Tahmin edilen VAR modelinin yapısal kısıtlamalara temel olabilmesi için bazı
diagnostik testlerde baĢarılı olması gerekmektedir (Lütkepohl, 2005).
Modelin Kararlılığı
Öncelikle VAR modeli için kararlılık testi uygulanmıĢtır. Denklem 3.2‟den
hareketle,
 A1

I
A 0

 
0

A2  A p 1
0

0
I

0



0

I
Ap 

0 
0 

 
0 
olmak üzere, A matrisinin eigen değerlerinin tümünün 1‟den küçük olması halinde VAR
modelinin kararlı olduğu söylenebilir. ÇalıĢmadaki örnekten elde edilen değerler Çizelge
5.4‟te verilmiĢtir. Sonuçlara bakıldığında tüm değerlerin 1‟den küçük olduğu ve kararlılık
koĢulunun yerine geldiği görülmektedir.
Çizelge 5.4. Kararlılık Testi Sonuçları
Eigen değeri
0.894869
-0.887476
0.607577 - 0.561183i
0.607577 + 0.561183i
0.041478 - 0.771489i
0.041478 + 0.771489i
-0.535777 - 0.450936i
-0.535777 + 0.450936i
-0.323952 - 0.597522i
-0.323952 + 0.597522i
-0.207775 - 0.626765i
-0.207775 + 0.626765i
0.610042
0.367835 - 0.448537i
0.367835 + 0.448537i
-0.212979
Modulus
0.894869
0.887476
0.827089
0.827089
0.772604
0.772604
0.700286
0.700286
0.679689
0.679689
0.660306
0.660306
0.610042
0.580076
0.580076
0.212979
86
Otokorelasyon
Modelde otokorelasyon sorununun varlığı LM testiyle incelenmiĢtir. Burada, VAR
modeli
hata
terimleri
ut  D1ut 1    Dh ut h  vt
Ģeklinde
ifade
edildiğinde,
otokorelasyon sorununun varlığı durumunda yokluk hipotezi olan H 0 : D1    Dh  0
reddedilecektir. ÇalıĢmada h=12 gecikmeye kadar elde edilen LM istatistikleri Çizelge
5.5‟te verilmiĢtir. Sonuçlara göre VAR modelinde otokorelasyon sorunu olmadığı
görülmektedir.
Çizelge 5.5. Otokorelasyon Testi
Gecikme LM-İstatistiği
1
21.27959
2
19.04690
3
12.95836
4
20.29591
5
15.41608
6
18.43826
7
20.90339
8
16.33874
9
24.29447
10
12.50888
11
14.34366
12
19.52786
Olasılık
0.1680
0.2662
0.6758
0.2072
0.4944
0.2989
0.1823
0.4296
0.0833
0.7083
0.5731
0.2422
Hata Terimlerinin Normalliği
VAR
modelindeki
hata
terimlerinin
normalliğinin
sınanması
amacıyla
Lütkepohl(2005) genelleĢtirilmiĢ bir çok değiĢkenli Jarque-Bera testi önermiĢtir. Test,
çalıĢmada tahmin edilen VAR modeli için uygulandığında hata terimlerinin 0.01 anlamlılık
düzeyinde normal dağılım sergilediği söylenebilir.
Çizelge 5.6. Jarque-Bera Normallik Testi
Component
1
2
3
4
Joint
Jarque-Bera
6.5330
2.7763
4.4971
4.8338
18.6404
df
2
2
2
2
8
Prob.
0.0381
0.2495
0.1055
0.0891
0.0169
87
DeğiĢen Varyans
Kurulan VAR modeline iliĢkin, modelde değiĢen varyans olmadığı Ģeklindeki sıfır
hipotezinin sınandığı White değiĢen varyans testi uygulanmıĢtır. Analiz çıktısı Çizelge
5.7‟de verilen test sonucuna göre modelde değiĢen varyans sorunu olmadığı sonucuna
ulaĢılmıĢtır.
Çizelge 5.7. White DeğiĢen Varyans Testi
2
s.d.
Olasılık
313.2890
330
0.7375
Yukarıda uygulanan testler sonucunda VAR modelinde herhangi bir diagnostik sorun
olmadığı görülmüĢtür. Buna dayanarak, elde edilen model üzerinde yapısal kısıtlamalar
uygulanabilecektir.
5.5. Yapısal Kısıtlamaların Uygulanması
Önceki bölümde tahmin edilen VAR modeli temel alınarak para arzı, çıktı düzeyi,
reel döviz kuru ile cari denge değiĢkenlerinin oluĢturduğu sistemde yapısal inovasyonlar
sonucu ortaya çıkan uzun dönem tepkilere Blanchard-Quah(1989) yaklaĢımıyla ulaĢılabilir.
Blanchard-Quah
yaklaĢımında   I K  A1    A p  A -1 B olarak gösterilen
1
“toplam etki matrisi” üzerine kısıtlar konulmaktadır. Matriste sütunlar Ģokları, satırlar içsel
değiĢkenleri, matrisin her bir elemanı ise ele alınan Ģokun karĢılık gelen değiĢkende
yarattığı tepkiyi göstermektedir. Buna göre uzun dönem kısıtlamalar koyulduktan sonra
çalıĢmada tahmin edilecek yapısal VAR modeli, hareketli ortalamalar cinsinden aĢağıdaki
gibi gösterilebilir:
0
0
0   1,t 
 DLM    11 ( L)
  
 DLY   ( L)  ( L)
0
0
21
22

  2 ,t 


 LRDK   31 ( L)  32 ( L)  33 ( L)
0   3,t 
 

 
 DCA   41 ( L)  42 ( L)  43 ( L)  44 ( L)  4,t 
(4.2)
88
Burada,  1,t ,  2,t ,  3,t ,  4,t sırasıyla parasal Ģokları, arz Ģoklarını, reel döviz kuru
Ģoklarını ve cari iĢlemler hesabı Ģoklarını ifade etmektedir. Parasal Ģokların çıktı düzeyi
üzerindeki etkisi  21 ile gösterilmektedir. Bu etki, bölüm 3‟de açıklandığı gibi, yurtiçi
servet artıĢı yoluyla olacak, fiyatların katılık sergilemesi sonucu servet artıĢı yurtiçinde
yerleĢik birimlerin çalıĢma saatlerinde ve buna bağlı olarak üretimde azalmaya yol
açacaktır.
Yerli paranın nominal değerinin parasal Ģoklar karĢısındaki tepkisi ters yönde
olmaktadır. Bununla birlikte, reel kur tanımı gereği yurtiçi ve yurtdıĢı fiyatlara bağlı olarak
yerli paranın reel olarak değer kazanması söz konusu olabilir. Bu etki  31 yardımıyla
izlenebilir.
Çıktı düzeyinin reel kurla olan iliĢkisi, yine redux modelinde yer alan 3.74 no‟lu
denklem aracılığıyla kurulmaktadır. Tekelci rekabet koĢullarında marjinal maliyetin
üzerinde fiyat belirleyebilen firmalar talep artıĢlarına çıktı düzeyini artırarak yanıt
verebilmektedir. Dolayısıyla denklemde yer alan döviz kuru-tüketim iliĢkisi aynı zamanda
çıktı düzeyinin döviz kuru üzerinde sahip olduğu etkiyi de temsil edebilmektedir.
Yukarıda belirtilen kısıtlar altında var modeli tahmini Çizelge 5.8‟de verilmiĢtir.
Çizelge 5.8. Uzun Dönem Kısıtlar Altında Yapısal VAR Model Tahmini
1
2
3
4
DLM
0.088034
(0.008174)
[0.00]
0
0
0
DLY
-0.017898
(0.003194)
[0.00]
0.020771
(0.001929)
[0.00]
0
0
LRDK
0,648218
(0,070128)
[0.00]
-0,121989
(0,034166)
[0.0004]
0,245484
(0.022793)
[0.00]
0
DCA
6,933138
(51,31233)
[0,8925]
-204,9301
(47,64980)
[0.00]
-160,6097
(41,06204)
[0.0001]
-291,3684
(27,05288)
[0.00]
- Standart sapmalar parantez içinde, olasılık değerleri ise köşeli parantez içinde verilmiştir.
89
Buna göre toplam etki matrisi kısaca aĢağıdaki gibi yazılabilir:
0
0
0
 0,088034

 0,017898 0,020771

0
0



 0,648218  0,121989 0,245484

0


 6,933138  204,9301  160,6097  291,3684
Toplam etki matrisinin bileĢeni olan B matrisi aĢağıdaki gibi tahmin edilmiĢtir:
 0.028216 0.034359 - 0.035499 0.012971 
 0.008632 0.016279 0.015574 - 0.009196

B
 0.052480 - 0.034210 0.051196 - 0.008724


 - 47.8364 - 348.1039 - 381.9290 - 329.9619
Ġçsel değiĢkenlerin sisteme verilen Ģoklar karĢısında gösterdiği tepkilerin incelenmesi
amacıyla elde edilen etki-tepki fonksiyonları Ģekil 5.2., 5.3., 5.4. ve 5.5‟de verilmiĢtir.
Response of DLM to Shock1
Response of DLY to Shock1
.03
.008
.02
.004
.01
.000
.00
-.004
-.01
2
4
6
8
10
12
14
16
2
Response of LRDK to Shock1
4
6
8
10
12
14
16
14
16
Response of DCA to Shock1
.06
100
50
.05
0
.04
-50
.03
-100
.02
-150
.01
-200
2
4
6
8
10
12
14
16
2
4
6
8
10
12
ġekil 5.2. DeğiĢkenlerin para arzındaki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki
fonksiyonları
90
Response of DLM to Shock2
Response of DLY to Shock2
.04
.020
.03
.016
.02
.012
.01
.00
.008
-.01
.004
-.02
.000
-.03
-.04
-.004
2
4
6
8
10
12
14
16
2
Response of LRDK to Shock2
4
6
8
10
12
14
16
14
16
Response of DCA to Shock2
.01
200
100
.00
0
-.01
-100
-.02
-200
-.03
-300
-.04
-400
2
4
6
8
10
12
14
16
2
4
6
8
10
12
ġekil 5.3. DeğiĢkenlerin çıktı düzeyindeki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki
fonksiyonları
Response of DLM to Shock3
Response of DLY to Shock3
.02
.016
.01
.012
.00
.008
-.01
.004
-.02
.000
-.03
-.004
-.04
-.008
2
4
6
8
10
12
14
16
2
Response of LRDK to Shock3
4
6
8
10
12
14
16
14
16
Response of DCA to Shock3
.06
200
.05
100
.04
0
.03
-100
.02
-200
.01
-300
.00
-400
2
4
6
8
10
12
14
16
2
4
6
8
10
12
ġekil 5.4. DeğiĢkenlerin reel döviz kurundaki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki
fonksiyonları
91
Response of DLM to Shock4
Response of DLY to Shock4
.015
.012
.010
.008
.005
.004
.000
.000
-.005
-.004
-.010
-.015
-.008
2
4
6
8
10
12
14
16
2
Response of LRDK to Shock4
4
6
8
10
12
14
16
14
16
Response of DCA to Shock4
.010
400
.005
300
.000
200
-.005
100
-.010
0
-.015
-.020
-100
2
4
6
8
10
12
14
16
2
4
6
8
10
12
ġekil 5.5. DeğiĢkenlerin cari dengedeki bir standart sapmalık Ģok karĢısındaki tepki
fonksiyonları
Etki-tepki fonksiyonlarından yararlanarak geniĢletici parasal Ģokların etkileri
incelendiğinde (ġekil 5.2) çıktı düzeyinde kısa dönemde görülen pozitif tepkinin orta
dönemde negatife döndüğü görülmektedir. Kısa ve uzun dönem etkileri arasındaki bu
farklılaĢmayı Corsetti (2007) yurtiçi üretimdeki tekelci yapının göreli gücüne, ya da
ülkenin dıĢa açıklık derecesi ve yerli-ithal mallar arasındaki ikame edilebilirliğe
bağlamaktadır. Diğer yandan ortaya çıkan parasal Ģoklar karĢısında reel döviz kuru kısa ve
orta dönemde geçerli olmak üzere pozitif yönde tepki vermektedir. Cari dengenin parasal
Ģoklar karĢısındaki tepkisi ise kısa dönemde negatif, daha sonra ise pozitif yöndedir. Ancak
bu tepki uzun dönemde geçerli değildir.
Arz Ģoku olarak da nitelendirilebilecek olan çıktı düzeyindeki birim Ģoklar reel döviz
kuru üzerinde –üçüncü dönem dıĢında- negatif etki yaratmakta, bu etki yaklaĢık 8 dönem
(2 yıl) sürmektedir. Son olarak, çıktı düzeyindeki Ģoklar karĢısında cari dengenin sadece
kısa dönemde etkili olan negatif tepkisi söz konusu olmaktadır.
Etki-tepki fonksiyonlarında reel döviz kurundaki Ģokların etkileri incelendiğinde, bu
Ģokların cari dengeyi ilk dönemde negatif, orta vadede ise pozitif yönde etkilediği
görülebilir. Diğer yandan, reel döviz kuru Ģokları karĢısında çıktı düzeyinde kısa dönemde
pozitif yönde gözlenen tepki, orta vadede negatife dönmektedir.
92
Her bir değiĢkendeki varyansın oluĢumunda farklı Ģokların payının incelenmesini
sağlayan varyans ayrıĢtırması analizi sonuçları Çizelge 5.9‟da verilmiĢtir.
Çizelge 5.9. a. D(LM2Y) için varyans ayrıĢtırması
dönem
Standart hata
1
2
3
4
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
0.058353
0.073744
0.075332
0.077522
0.081356
0.082967
0.083628
0.083957
0.084946
0.085366
0.085653
0.085815
0.086107
0.086218
0.086335
0.086401
23.38072
15.59218
18.31488
17.29504
19.96456
19.35488
20.33663
20.28678
20.80951
20.62575
20.98842
20.94689
21.23501
21.18712
21.33190
21.31088
34.66911
49.84274
47.80091
47.22769
43.63053
44.94679
44.51460
44.22616
43.41471
43.62038
43.45734
43.33392
43.15344
43.17386
43.08599
43.06771
37.00879
29.12592
28.66322
30.10387
31.21652
30.69742
30.21415
30.36518
30.59949
30.60934
30.44242
30.62121
30.54365
30.58178
30.53687
30.57695
4.941373
5.439164
5.220994
5.373404
5.188384
5.000910
4.934630
5.121879
5.176289
5.144532
5.111818
5.097986
5.067899
5.057232
5.045244
5.044450
Çizelge 5.9.b. D(Y/Y*) için varyans ayrıĢtırması
dönem
Standart hata
1
2
3
4
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
0.058353
0.073744
0.075332
0.077522
0.081356
0.082967
0.083628
0.083957
0.084946
0.085366
0.085653
0.085815
0.086107
0.086218
0.086335
0.086401
11.17817
16.91384
16.09165
16.40814
15.27757
16.15483
16.61821
16.87495
16.84627
16.85592
16.84504
16.95417
17.05109
17.16305
17.25338
17.33378
39.75222
34.13484
34.13828
33.79843
31.46267
29.23596
28.67099
28.78531
29.02288
28.95798
28.85902
28.77162
28.68230
28.62210
28.55536
28.52110
36.38310
35.61469
34.41521
34.45282
36.58184
37.13379
36.37060
36.08091
35.73109
35.74326
35.61539
35.51846
35.53145
35.53258
35.51269
35.46516
12.68651
13.33664
15.35486
15.34061
16.67792
17.47542
18.34021
18.25884
18.39977
18.44284
18.68055
18.75575
18.73516
18.68226
18.67857
18.67996
93
Çizelge 5.9. c. LRDK için varyans ayrıĢtırması
dönem
Standart hata
1
2
3
4
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
0.058353
0.073744
0.075332
0.077522
0.081356
0.082967
0.083628
0.083957
0.084946
0.085366
0.085653
0.085815
0.086107
0.086218
0.086335
0.086401
41.59341
45.64554
48.71630
54.00876
58.41175
60.03771
61.28892
62.49074
63.48477
64.14262
64.66998
65.13628
65.54885
65.81781
66.03188
66.19471
17.67411
9.270312
7.143107
6.318591
6.117246
6.724502
6.937777
6.732987
6.512825
6.344975
6.189597
6.080654
6.023579
6.028733
6.019399
6.000943
39.58301
42.16395
41.66940
36.90055
32.84161
30.72289
29.34822
28.24833
27.32745
26.87519
26.56847
26.24439
25.91988
25.67152
25.48172
25.33975
1.149478
2.920193
2.471186
2.772107
2.629397
2.514899
2.425087
2.527939
2.674950
2.637223
2.571959
2.538677
2.507694
2.481939
2.466993
2.464597
Çizelge 5.9. d. CASA için varyans ayrıĢtırması
dönem
Standart hata
1
2
3
4
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
0.058353
0.073744
0.075332
0.077522
0.081356
0.082967
0.083628
0.083957
0.084946
0.085366
0.085653
0.085815
0.086107
0.086218
0.086335
0.086401
0.605041
7.884775
7.491972
7.441075
7.369432
7.588793
7.632932
7.617449
7.615402
7.591095
7.580228
7.586704
7.627857
7.638838
7.662758
7.666641
32.03953
31.21115
29.66007
29.45764
30.12739
29.05780
28.77921
28.83644
28.88143
28.85513
28.78253
28.77114
28.77566
28.75156
28.73082
28.73221
38.56852
36.42324
39.43277
39.75485
39.78278
40.18615
39.81559
39.81463
39.85121
39.82286
39.72764
39.75092
39.73254
39.75147
39.72943
39.71989
28.78690
24.48083
23.41519
23.34643
22.72039
23.16725
23.77227
23.73147
23.65195
23.73092
23.90960
23.89123
23.86394
23.85813
23.87699
23.88126
Varyans ayrıĢtırma analizinin 16 dönemlik, yani dört yıllık sonuçları incelendiğinde,
cari dengenin değiĢkenliği içinde parasal Ģokların payının çok düĢük (uzun dönemde
yaklaĢık %7.6), çıktı düzeyindeki Ģokların ve reel döviz kuru Ģoklarının paylarının ise daha
yüksek (sırasıyla %28 ve %39) olduğu görülmüĢtür.
94
Reel döviz kurunun değiĢkenliği incelendiğinde, en büyük payın parasal Ģoklara ait
olduğu görülmektedir. Parasal Ģokların kısa dönemde yaklaĢık %42 olan payı uzun
dönemde %66‟ya çıkmaktadır. Reel döviz kurundaki değiĢimlerde çıktı Ģoklarının payı ise
%6 gibi oldukça düĢük düzeydedir.
Özellikle cari dengeye yönelik politikalar üzerine odaklanan yeni açık ekonomi
makroiktisadı yaklaĢımı, Mundell-Fleming-Dornbusch tipi açık ekonomi modellerini
piyasa aksaklıkları bağlamında geliĢtirmiĢ ve bu koĢullar altında cari dengenin
iyileĢtirilmesine yönelik olarak para politikalarının –tam intibak varsayımına dayanan
modellerin aksine- etkisinin zayıf olacağını önermiĢtir.
Türkiye için yapılan yapısal VAR analizi sonucu elde edilen etki-tepki fonksiyonları
ve varyans ayrıĢtırması tabloları incelendiğinde cari dengenin geniĢletici parasal Ģoklar
karĢısında sadece kısa dönemde tepki verdiği (ġekil 5.2), ayrıca cari denge değiĢkenliği
içindeki payının da çok düĢük olduğu (Çizelge 5.9.d) görülmektedir. Bu durum Türkiye
örneği için yeni açık ekonomi makroiktisadının önermesini geçerli kılmaktadır.
Yeni açık ekonomi makroiktisadında reel Ģokların cari dengeye etkileri iki yönden
incelenmektedir. Birinci olarak göreli çıktı düzeyi artıĢı olarak ele alınan Ģokların
sonucunda üretimdeki artıĢ yurtdıĢına yönelecek ve ihracatı artırarak cari denge lehine
sonuçlar doğuracaktır. Diğer yandan gelir artıĢı olarak ele alınan reel Ģokların sonucunda
yurtdıĢı ürünlere yönelik talep artıĢı ortaya çıkacak, dolayısıyla cari dengenin olumsuz
etkilenmesi söz konusu olabilecektir.
Ürünlerin homojen olduğu tam rekabet piyasasında yurtiçindeki üretim artıĢı yurtiçi
tüketime yanıt verebilir nitelikte olabilmektedir; ancak, tekelci rekabet koĢulları gereği
ekonomideki ürün farklılaĢması sonucu yurtiçinde üretilen mallar ithal malların ikamesi
olmayabilir. Dolayısıyla yurtiçi üretim artıĢının yarattığı gelir artıĢının, yurtdıĢı ürünlere
olan talebi daha fazla artırması mümkündür. Bu durumda reel Ģokların cari denge
üzerindeki etkisi üzerinde önsel bir beklenti yoktur. Türkiye için tahmin edilen model
incelendiğinde etki-tepki fonksiyonunda cari denge üzerinde reel Ģokların ilk dönemde
negatif, takip eden dönemlerde pozitif etkisi olduğu, ancak bu etkinin uzun dönemde
anlamlı olmadığı görülmektedir. Bunun yanı sıra cari denge değiĢkenliği üzerinde en
büyük payın reel Ģoklara ait olduğu (uzun dönemde yaklaĢık %29) görülmektedir.
95
Cari denge değiĢkenliği üzerinde en büyük pay uzun dönemdeki %40‟lık payla reel
döviz kuru Ģoklarına aittir. Etki tepki fonksiyonları incelendiğinde de bu etkinin ilk
dönemde negatif, ilerleyen dönemlerde pozitif olduğu, yedinci dönemden itibaren ise sıfıra
yakınsamaya baĢladığı görülmektedir.
96
97
6. SONUÇ
Açık ekonomi makroiktisadı yazınında 1960‟lı yıllardan itibaren kullanılmaya
baĢlayan Mundell-Fleming modelleri Keynesçi IS-LM analizini dıĢ ödemeler dengesiyle
birleĢtirmiĢtir. Bu yaklaĢım esnek yapısı sayesinde farklı döviz kurları ve farklı sermaye
hareketliliği ortamlarında uygulanacak para ve maliye politikalarının sonuçları hakkında
bilgi vermeyi baĢarmıĢtır. Dolayısıyla yirminci yüzyılın ikinci yarısında artan dıĢa açılma
akımları sonucunda iç dengeyi sağlama konusunda dıĢ ekonomik iliĢkileri daha fazla göz
önünde bulundurmak durumunda olan politika belirleyiciler tarafından yoğun olarak
kullanılmıĢtır.
Ġlerleyen dönemlerde Mundell-Fleming modellerine fiyat ve ücret katılıkları,
dönemlerarası etkileĢimler gibi faktörleri ele alan katkılar da yapılmıĢtır. Gerek modelin ilk
hali, gerekse yapılan katkılar mikro temellere oturan varsayımlara dayanmakta, ancak
modelleme aĢamasında tamamen makro yapı kullanılmaktadır. Bu nokta, Mundell-Fleming
yaklaĢımına yöneltilen ciddi eleĢtirilerin çıkıĢ noktasını oluĢturmuĢtur.
Bu eleĢtirilerin ortaya koyduğu eksiklikleri gidermeyi amaçlayan çalıĢmalar arasında
Maurice Obstfeld ve Kenneth Rogoff‟un yaklaĢımı öne çıkmıĢtır. Obstfeld, Rogoff (1985)
çalıĢmasıyla bütünlüğe kavuĢturulan ve literatürde redux modeli olarak bilinen çalıĢma,
açık ekonomilerde mikro kısıtlar altında uygun politikaların geliĢtirilmesini amaçlamıĢtır.
Buna yönelik olarak kullanılan dinamik genel denge modellemesi yaklaĢımı hem dinamik
yapısı sayesinde aktarma mekanizmalarının dönemlerarası hareketlerini izlemeye olanak
vermiĢ, hem de stokastik yapısı ile farklı Ģokların makroekonomik yapı üzerindeki
etkilerini incelemeyi kolaylaĢtırmıĢtır.
Yeni açık ekonomi makroiktisadı, Mundell-Fleming yaklaĢımından farklı olarak
parasal Ģokların tüketim ve iĢgücüne katılma gibi hanehalkı davranıĢları üzerindeki
etkilerini de analize katabilmektedir. Bu yönüyle yöntem, refah analizi amacına yönelik
olarak kullanılmaya da açıktır. Yeni açık ekonomi makroiktisadının bir baĢka avantajı,
sadece ele alınan ülke ekonomisini değil, ticarete taraf olan ülkelerin üretim yapılarını –ve
dolayısıyla küresel ticareti- inceleyebilmesidir. Ancak teorinin bu yönü daha çok büyük
ekonomiler ya da ticari bloklar açısından geçerli olmaktadır. Redux modelinde ele alınan
98
ekonomik yapının bir diğer farklı yönü, tekelci rekabet koĢullarına dayanmasıdır. Bu yapı
ürün farklılaĢtırmasıyla birlikte fiyat katılıklarının da analize dahil edilmesini sağlamıĢ,
ancak
bunu
yaparken
toplulaĢtırma
(aggregation)
yöntemini
kullandığı
için
mikroekonomik temellere inmeyi baĢarmıĢtır. Yeni teori bu yaklaĢımıyla, kısa dönemde
fiyatları veri kabul eden Mundell-Fleming yaklaĢımından ayrılmaktadır.
Bu çalıĢmada yeni açık ekonomi makroiktisadı, Redux modeline bağlı kalınarak
incelenmiĢ, teorinin önermeleri ıĢığında 1992-2007 yılları arasında Türkiye‟de farklı
Ģokların cari iĢlemler hesabı ve reel kur üzerindeki etkileri değerlendirilmiĢtir. Burada
özellikle parasal Ģoklar üzerinde durulmaktadır. ġoklar üzerinde anlık ve uzun dönem
kısıtlar koyulmasına olanak vermesi nedeniyle yapısal VAR analizi kullanılan çalıĢmanın
sonuçlarına göre geniĢletici para politikası reel döviz kuru üzerinde kısa ve orta dönemde
geçerli olan pozitif bir etkiye sahiptir. Parasal geniĢlemenin cari denge üzerindeki etkisi ise
Obstfeld-Rogoff modelleriyle uyumlu bir Ģekilde sadece kısa dönemde geçerlidir; kısa
dönemde ortaya çıkan cari açığa karĢılık orta ve uzun dönemde cari iĢlemler dengesi
iyileĢmekte ve parasal geniĢlemenin reel etkisi ortadan kalkmaktadır. Nitekim, Redux
modelinin küçük ekonomi versiyonunda da geçici bir parasal Ģok uzun dönemli bir cari
dengesizliğe yol açmamaktadır (Sarno, 2001: 23). Benzer bir durum parasal Ģokların gelir
düzeyi üzerindeki etkisinde de görülmektedir: Sadece kısa dönemde geçerli olan pozitif
etki daha sonra ortadan kalkmaktadır. Dolayısıyla, cari denge ve üretim üzerindeki etkileri
göz önünde bulundurulduğunda, yeni açık ekonomi makro iktisadı yaklaĢımının
öngördüğü, parasal geniĢlemenin sadece kısa dönemde reel etkiler yaratabileceği
Ģeklindeki önermenin analiz kapsamına alınan dönemde Türkiye ekonomisinde de geçerli
olduğu görülmektedir. Parasal Ģokların gelir düzeyi ve cari denge değiĢkenliği içindeki
payları varyans ayrıĢtırması analiziyle incelendiğinde de, özellikle uzun dönemde para
politikalarının etkisizliği ortaya çıkmaktadır: parasal Ģokların uzun dönemde gelir düzeyi
değiĢkenliği içindeki payının yaklaĢık %17, cari denge değiĢimindeki payının ise yaklaĢık
%7 gibi düĢük düzeyde olduğu görülmektedir. Bu sonuçlara göre, para politikasının üretim
artıĢı ve cari hesapta iyileĢtirme amacına yönelik olarak kullanılması uzun dönemde kalıcı
bir sonuç vermesi beklenmemektedir. Varyans ayrıĢtırma analizi sonuçları cari denge
açısından daha ayrıntılı incelendiğinde ise sırasıyla reel kurlar ve çıktı düzeyinin cari denge
değiĢkenliğinde en yüksek paya sahip (%40 ve % 29) iki faktör olduğu görülmektedir.
99
KAYNAKLAR
Argy, V. (1994). International Macroeconomics: Theory and Policy, New York:
Routledge
Benigno, G. and Benigno, P. (2001). Monetary Policy Rules and the Exchange Rate. CEPR
Discussion Papers, 2807
Bernanke, B.S. (1986). Alternative Explanations of the Money-Income Correlation. NBER
Working Paper, 1842
Betts, C. and Devereux, M. (2000a). International Monetary Policy Coordination and
Competitive Depreciation: A Reevaluation. Journal of Money, Credit and Banking,
32(4), 722-745
Betts, C. and Devereux, M. (2000b). Exchange rate dynamics in a model of pricing-tomarket. Journal of International Economics, 50, 215-244
Blanchard, O. and Quah, D. (1989). The dynamic effects of aggregate demand and supply
disturbances. American Economic Review, 79, 655-673
Boughton, J.M. (2003). On the origins of the Fleming-Mundell model. IMF Staff Papers,
50(1)
Charemze, W.W. and Deadman, D.F. (1987). New Directions in Econometric Practice:
General to Specific Modelling, Cointegration and Vector Autoregression,
Cheltenham: Edward Elgar.
Chari, V.V., Kehoe, P.J. and McGrattan, E. (2000). Can Sticky-Price Models Generate
Volatile and Persistent Real Exchange Rates? NBER Working Paper, 7869
Cooley, T.F. and Leroy, S.F. (1985). Atheoretical macroeconometrics: A critique. Journal
of Monetary Economics, 16(3), 283-308
Corsetti, G. (2007). New Open Economy Macroeconomics. CEPR Discussion Papers,
6578
Corsetti, G. and Pesenti, P. (1997). Welfare and Macroeconomic Interdependence. NBER
Working Paper, 6307
Devereux, M. (1997). Real exchange rates and macroeconomics: Evidence and theory.
Canadian Journal of Economics, 30, 773-808
Dickey, D.A. and Fuller, W.A. (1981). Likelihood Ratio Statistics for Autoregressive Time
Series with a Unit Root. Econometrica, 49(4), 1057-1072
Dornbusch, R. (1976). Exchange rate expectations and monetary policy. Journal of
International Economics, 6, 231-44
Engel, C. (1993). Real exchange rates and relative prices. Journal of Monetary Economics,
32(1), 35-50
100
Engel, C and Rogers, J.H. (1996). How wide is the border? American Economic Review,
86(5), 1112-1125
Fleming, M. (1962). Domestic financial policies under fixed and under floating exchange
rates. IMF Staff Papers, 9, 369-79
Frenkel, J.A. and Rodriguez, C.A. (1982). Exchange rate dynamics and the overshooting
hypothesis. IMF Staff Papers, 29(1), 1-30
Gali, J. and Monacelli, T. (1999). Optimal Monetary Policy and Exchange Rate Volatility
in a Small Open Economy. Boston College Working Papers in Economics, 438
Ghironi, F. (2000). Alternative Monetary Rules for a Small Open Economy: The Case of
Canada. Boston College Working Papers in Economics, 466
Gilbert, C.L. (1986). Professor Hendry‟s Econometric Methodology. Oxford Bulletin of
Economics and Statistics, 48(3), 283-307
Goldberg, P.K. and Knetter, M.M. (1997). Goods prices and exchange rates: What have we
learned? Journal of Economics Literature, 35(3), 1243-1272
Johansen, S. (1991). Estimation and Hypothesis Testing of Cointegration Vectors in
Gaussian Vector Autoregressive Models, Econometrica, 59(6), 1551-1580
Kollmann, R. (1997). The Exchange Rate in a Dynamic-Optimizing Current Account
Model with Nominal Rigidities: A Quantitative Investigation. IMF Working Paper,
WP/97/7
Kollmann, R. (1999). Explaining International Comovements of Output and Asset Returns:
The Role of Money and Nominal Rigidities. IMF Working Paper, WP/99/84
Krugman, P.R. (1987). Pricing to market when the exchange rate changes. In S.W. Arndt
ve J.D. Richardson(Eds.), Real-Financial Linkages Among Open Economies. MIT
Press
Kwiatkowski, D., Phillips, P.C.B., Schmidt, P. and Shin, Y. (1992). Testing the Null
Hypothesis of Stationary Against the Alternative of a Unit Root. Journal of
Econometrics, 54, 159-178
Lütkepohl, H. (2005). New Introduction to Multiple Time Series Analysis, Berlin: Springer.
Mankiw, N.G. (1985). Small Menu Costs and Large Business Cycles: A Macroeconomic
Model of Monopoly. The Quarterly Journal of Economics, 100(2), 529-37
Mankiw, N.G. and Summers, L.H. (1986). Money Demand and the Effects of Fiscal
Policies. Journal of Money, Credit and Banking, 18(4), 415-29
Meade, J.E. (1951). The Balance of Payments: The Theory of International Economic
Policy, London: Oxford University Press
Mundell, R.A. (1960). The monetary dynamics of international adjustment under fixed and
flexible exchange rates. Quarterly Journal of Economics, 74, 227–57
101
Mundell, R.A. (1961a). The international disequilibrium system. Kyklos, 14(2), 154–72
Mundell, R.A. (1961b). Flexible exchange rates and employment policy. Canadian
Journal of Economics and Political Science, 27, 509–17
Mundell, R.A. (1963). Capital mobility and stabilization policy under fixed and flexible
exchange rates. Canadian Journal of Economics and Political Science, 29, 475–85
Nelson C.M. (2001). International Macroeconomics and Finance, Theory and
Econometric Methods, UK: Blackwell Publishers
Obstfeld, M. and Rogoff, K. (1995). Exchange Rate Dynamics Redux. Journal of Political
Economy, 103, 624-60
Obstfeld, M. and Rogoff, K. (1996). Foundations of International Macroeceonomics,
Cambridge: MIT Press
Orhan, S. (2009). YerleĢik Ġktisatta Küresel Makroekonomik Teori: Yeni Açık
Makroekonomide (NOEM) Cari ĠĢlemler Dinamikleri. Ege Akademik Bakış, 9(4),
1485-1510
Rogoff, K. (1996). The purchasing power parity puzzle. Journal of Economic Literature,
34, 647-688
Rogoff, K. (2002). “Dornbusch‟s Overshooting Model after Twenty-Five Years:
International Monetry Fund‟s Second Annual Research Conference MundellFleming Lecture. IMF Staff Papers. Vol. 49, IMF annual research Conference, pp. 134.
Rose, A.K. (2000). A review of some of the economic contributions of Robert A. Mundell.
Scandinavian Journal of Economics, 102(2), 211-22
Sarno L. (2001). Toward a new paradigm in open economy modeling: Where do we
stand?. The Regional Economist, Federal Reserve Bank of St. Louis, May, 21-36
Sims, C.A. (1980). Macroeconomics and Reality, Econometrica, 48(1), 1-48
Snowdon B. and Vane, H.R. (2005). Modern Macroeconomics: Its Origins, Development
and Current State, Cheltenham: Edward Elgar
Svensson, L.E.O. and van Wijnbergen, S. (1999). Excess Capacity, Monopolistic
Competition and International Transmission of Monetary Disturbances. Economic
Journal, 99, 785-805
102
EKLER
103
Ek-1. Veri Seti
dönemler
LM
1992Q1
9.7680
10.0147
116.40
-54.62
1992Q2
9.8406
9.9976
103.00
-173.83
1992Q3
9.9406
10.0168
104.30
-387.57
1992Q4
9.8302
10.0291
114.90
59.98
1993Q1
9.8599
10.0522
123.10
-474.50
1993Q2
9.8990
10.0937
121.80
-1068.81
1993Q3
9.9214
10.1111
122.20
-1282.08
1993Q4
9.8695
10.1098
125.70
-678.58
1994Q1
9.9914
10.0933
98.10
-712.75
1994Q2
9.9018
9.9890
85.30
1368.45
1994Q3
9.9966
10.0012
85.00
1029.18
1994Q4
9.8870
10.0568
95.70
408.92
1995Q1
9.8947
10.0834
93.90
331.92
1995Q2
9.9583
10.1017
99.50
-2.51
1995Q3
10.0328
10.1129
107.30
-524.29
1995Q4
10.0065
10.1225
103.10
-1123.56
1996Q1
10.0699
10.1527
102.80
-172.06
1996Q2
10.1276
10.1691
101.80
-599.40
1996Q3
10.1721
10.1775
102.40
-311.70
1996Q4
10.1333
10.1918
101.70
-379.21
1997Q1
10.2866
10.2099
107.10
-672.57
1997Q2
10.2918
10.2407
106.10
-304.59
1997Q3
10.2900
10.2633
111.30
-48.00
1997Q4
10.2562
10.2658
115.90
-582.14
1998Q1
10.3555
10.2859
116.20
-516.10
1998Q2
10.3929
10.2669
115.50
205.77
1998Q3
10.4531
10.2958
121.10
237.31
1998Q4
10.4001
10.2546
120.90
1075.91
1999Q1
10.5669
10.2197
121.80
1035.79
1999Q2
10.5961
10.2441
121.50
-454.30
1999Q3
10.6226
10.2126
124.10
-568.50
1999Q4
10.6467
10.2344
127.30
-612.72
2000Q1
10.7216
10.2641
132.40
-1130.66
2000Q2
10.7456
10.3057
132.30
-1683.30
2000Q3
10.7654
10.3089
139.00
-1640.60
2000Q4
10.6968
10.3175
147.60
-1592.50
2001Q1
10.9326
10.2545
113.50
0.14
2001Q2
10.8327
10.2075
111.80
1496.40
2001Q3
10.9171
10.2088
98.50
768.46
2001Q4
10.8155
10.2143
116.30
693.25
2002Q1
10.7795
10.2709
138.40
258.06
2002Q2
10.8629
10.2871
118.90
-2.38
LY
LRDK
CA
104
Ek 1. (devam) Veri Seti
dönemler
LM
LY
LRDK
CA
2002Q3
10.8813
10.3058
115.20
-252.86
2002Q4
10.7334
10.3271
125.40
-359.90
2003Q1
10.8027
10.3325
123.50
-1108.66
2003Q2
10.7545
10.3218
140.60
-887.25
2003Q3
10.7651
10.3718
151.50
-656.17
2003Q4
10.7663
10.3882
140.60
-1488.78
2004Q1
10.8810
10.4258
154.30
-1707.35
2004Q2
10.9338
10.4469
137.50
-1601.56
2004Q3
10.9023
10.4343
138.10
-1461.49
2004Q4
10.8334
10.4501
143.20
-1828.89
2005Q1
10.9655
10.4812
154.70
-2033.32
2005Q2
11.0176
10.4947
159.50
-2281.68
2005Q3
11.0583
10.5258
162.20
-2315.49
2005Q4
11.0206
10.5386
171.40
-2715.47
2006Q1
11.1466
10.5376
173.00
-2678.45
2006Q2
11.1849
10.5691
142.10
-3803.15
2006Q3
11.1722
10.5822
155.50
-3321.05
2006Q4
11.1304
10.5887
160.10
-2813.73
2007Q1
11.2439
10.5947
165.60
-2814.41
2007Q2
11.2827
10.6076
176.00
-2970.75
2007Q3
11.2868
10.5999
178.30
-3626.52
105
EK-2. VAR Modeli Tahmin
DLM(-1)
DLM(-2)
DLM(-3)
DLM(-4)
DLY(-1)
DLY(-2)
DLY(-3)
DLY(-4)
LRDK(-1)
LRDK(-2)
LRDK(-3)
LRDK(-4)
DCA(-1)
DLM
DLY
LRDK
DCA
-0.537243
0.067468
0.295521
-641.9237
(0.15411)
(0.06819)
(0.21491)
(1624.22)
[-3.48599]
[ 0.98943]
[ 1.37507]
[-0.39522]
-0.187113
0.059857
0.198272
-1167.284
(0.17154)
(0.07590)
(0.23922)
(1807.91)
[-1.09076]
[ 0.78862]
[ 0.82883]
[-0.64565]
-0.148919
0.027670
0.291298
-1225.501
(0.16423)
(0.07267)
(0.22902)
(1730.85)
[-0.90676]
[ 0.38079]
[ 1.27192]
[-0.70803]
0.230449
0.045553
0.303376
-224.2882
(0.13390)
(0.05925)
(0.18672)
(1411.18)
[ 1.72105]
[ 0.76889]
[ 1.62473]
[-0.15894]
-0.395153
-0.111352
-0.288489
3017.681
(0.45867)
(0.20294)
(0.63962)
(4833.98)
[-0.86151]
[-0.54869]
[-0.45103]
[ 0.62426]
-0.101591
-0.044194
0.813987
1993.870
(0.46450)
(0.20552)
(0.64775)
(4895.41)
[-0.21871]
[-0.21503]
[ 1.25664]
[ 0.40729]
0.063207
-0.160604
-0.660888
2222.457
(0.43641)
(0.19309)
(0.60857)
(4599.30)
[ 0.14484]
[-0.83175]
[-1.08597]
[ 0.48322]
0.238965
-0.272805
0.147082
3137.949
(0.40713)
(0.18014)
(0.56774)
(4290.76)
[ 0.58695]
[-1.51443]
[ 0.25906]
[ 0.73133]
0.233077
0.116074
0.909665
-3568.631
(0.12208)
(0.05402)
(0.17024)
(1286.60)
[ 1.90922]
[ 2.14891]
[ 5.34341]
[-2.77368]
0.191427
-0.206592
-0.385492
3464.920
(0.17202)
(0.07611)
(0.23989)
(1812.97)
[ 1.11280]
[-2.71427]
[-1.60697]
[ 1.91118]
-0.183100
0.051843
0.368892
-876.9666
(0.18832)
(0.08332)
(0.26261)
(1984.72)
[-0.97228]
[ 0.62219]
[ 1.40469]
[-0.44186]
-0.067669
-0.045414
-0.121208
1795.578
(0.15071)
(0.06668)
(0.21017)
(1588.36)
[-0.44899]
[-0.68104]
[-0.57672]
[ 1.13046]
1.80E-05
-1.05E-05
-5.72E-05
0.042159
(1.8E-05)
(8.1E-06)
(2.6E-05)
(0.19347)
[ 0.97810]
[-1.29472]
[-2.23245]
[ 0.21791]
106
EK-2. (devam) VAR Modeli Tahmin
DCA(-2)
DCA(-3)
DCA(-4)
C
D01
DLM
DLY
LRDK
DCA
1.70E-05
-3.62E-06
1.26E-05
-0.237985
(1.9E-05)
(8.5E-06)
(2.7E-05)
(0.20241)
[ 0.88468]
[-0.42658]
[ 0.47048]
[-1.17577]
-6.09E-06
-1.17E-05
-1.61E-05
0.079889
(1.9E-05)
(8.3E-06)
(2.6E-05)
(0.19777)
[-0.32436]
[-1.41274]
[-0.61456]
[ 0.40396]
1.57E-05
-5.69E-06
3.07E-05
-0.016520
(1.9E-05)
(8.4E-06)
(2.7E-05)
(0.20120)
[ 0.82026]
[-0.67376]
[ 1.15275]
[-0.08211]
-0.769625
0.399710
1.042872
-3783.311
(0.41367)
(0.18303)
(0.57687)
(4359.75)
[-1.86046]
[ 2.18381]
[ 1.80781]
[-0.86778]
-0.059702
0.028885
0.081316
-402.0009
(0.02745)
(0.01214)
(0.03827)
(289.249)
[-2.17529]
[ 2.37866]
[ 2.12464]
[-1.38981]
107
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler
Soyadı, adı
: ÇELEM, Abreg Sinan
Uyruğu
: T.C.
Doğum tarihi ve yeri
: 04/08/1976 Samsun
Medeni hali
: Bekâr
Telefon
: 0 (362) 312 1919
Faks
: 0 (362) 312 1919
e-mail
: [email protected]
Eğitim
Derece
Eğitim Birimi
Mezuniyet tarihi
Yüksek lisans
Gazi Üniversitesi, Ekonometri Bölümü
2003
Lisans
Gazi Üniversitesi, Ekonometri Bölümü
2000
Lise
Özel YükseliĢ Lisesi
1994
Yabancı Dil
Ġngilizce
GAZİ GELECEKTİR...
Download