Piyasanrn Ahlaki Buyru[u*

Piyasanrn Ahlaki Buyru[u*
+
Friedrich A. von Hayek
-ohn
Maynard Keynes'in The General rheory adh kitabrru yayrnlacilgr yrl
olan 1936'da, (tamamen tesadrif eseri) Londra Ekonomi Derne[i'nde
yapaca$tnt bagkanLk konugmamr hanrlarken, ekonomimn farkh boliimleri rizerine yaprru$ oldu$um onceki gahpmamrn genel bt yapr sunduSunu fark ettim. Buna gore, 6yat sistemi, milyonlarca insarun hakkrnda agilrve
segik bilgiye sahip olmadrklan olaylara, taleplere ve partlara uyum gcistermelerini sa$layan bir N^gtt; diinya ekonomisindeki uyum, biLngsizce geligen brr
talim uygulama ve yaklagunlardan kaynaklanmaktaydr. Endi.istriyel duzensizliklen incelerken teghis ettigim rlk problem, yanhg fryann,insani gayretleri
yanhg yonlendumesiydi; ben de bu disiplinin farkh dallanmn pegine driptiim.
Ludwtg von Mlses'tn ilhamr
Benim buradaki diigrincem, bnyuk onnda Ludwig von Mises'in planh bir
ekonominin ortaya gkardrgr problemle rlgiJr anlayrgrna dayanmaktadu. Krra
smtlamasrmn sonuglan ile ilgrli oncekr araltrmam, bana hriktimetin 6yat
sistemindeki engellemelerinin rnsanlann ekonomik gabalanru nasil alt ust
ettigini agrkga gosterdi; bagka higbir pey, bunu bu kadar iyiyapamaz.
*
I
layek, I':
A., 1986, "'Ihe Moral
Po/itical Economl
of
Impcrative
of thc Market" , In
Gorernment Policy in Honoar of
l-ondon: Institute of Flconomic Affairs.
The Unfnished Agentla: Essals on the
Arrhur Seldon, edited by Martin r\nderson, 143-"149.
L42 + Friedrich
A. von Hayek
Fakat esasrnda, bu basit, anlagilu diipunccyi geligtrmek benim hayli zamanrmr aldr.
Oldukga inandrncr buldu$um r.'e merkezi planlamamn neden iplemevecegini gosteren Mises'in Sonalisn/ kitabrrun bagkalarmt ikna etmemesi beni
oldukga $agrtml$tl. I(endime neden boyle oldugunu sordum.
Fiyatlar ve Ekonomik
Didrzeln
Ekonominin temel gorevinin, insanlann hakkrnda bilgi sahibi olmadrklan
kogullara adapte olma stiregledni agrklamak oldu$unu yava$ yavag fark ettim. Bu pekilde biitun ekonomik dtizen sadece br olguya dayanmaktaydr.
Bu olguya gore biz, fiyadan bu rehber veya iparet olarak kullamp talepleri
kargilamaya gahgmakta ve hakklrda higbir 9ey bilmedigimiz insanlann gug
ve yeteneklennden istifade etmekteydik. Bu, bizrm asla anlamadrgrmrz ve
planlayamadrgrmrz bir sisteme giiveniyor olmamzdan kaynaklamyordu. Bu
sistem sayesinde biz, artan diinya niifusunun ihtiyaglanm kargrlayacak refahr
iiretmekte ve het gegen giin bu refahrn daha Adrl dagrtrlmasryla rlgfi yem
atzrianrntzr gerEekleptrmekteyiz. Ashnda fiy adarrn igaretler oldufunu kavramak, milyonlarca bireyin gahgmalannda akla hayale gelmeyecek bu igbtrli$i
yaratmlltl; bt anlamda bu, ga$dag gi.idiim teorisiydr ve bu dr.iptince, gahgmam
srasrnda benrm rehberim oldu.
Bu durum, beni mevcut siyasi inanglada, refahr temin edecek bu sistemin
muhafazasr 0. b" gere$inden fazla abartsJr) atasrndaki iligktyi ara;trma)'a
z.orladr. Her ne kadar Marshall grbi Adam Smith de 150 yil dnce, ekonomik
sistemdekr bapanmn asl,rnda sayrslz bueyin hrg farkrnda olmadan faahyetlerinde igbtligi yapmasmln sonucu oldu$unu anlamrg olsa da, o, bu gergekle ilgrJ-i
olarak kamuoyunun yol gostericilerine asla tam olatak inanmadr. Ben bunu
anlatmayr kendime gorev bild1m ve burada y^pm^y^ gahptrgrm gibi bunu ana
hadanyla ve btkag kelimeyle ortaya koyabilmek, benim elli yrJrma mal oldu;
on yrl once ozhi bir pekilde bunu ortaya koyamazdrm. Bugtin medeniyetrmizin ve refahmrzrn temelinde, igareder sistemrnin yat[91 gtin grbi ortadadrr.
Bu igaretler sistemi, mtikemmel bt gekilde olmasa da, uymak zorunda oldu$umuz ve hakkrnda do$rudan bilgi sahibi olmadr$rmrz bir diinyada olup
biten milvonlarca olavrn etki ve sonuelanndanbizi haberdar eder.
1
Yale Universiry Press, New Haven, 1951; yeni basrm New York Universiw Press, New Yotk,
1985, ss. 1.43-4Y.
Piyasa
Piyasanrn Aklaki Buyrugu
+
143
Piyasa Sistemtnin Geligtmi
Gergekligi kabul edildi$inde bu anlayrprn ola$anustri onemli sonuglan vardrr.
Ya bu fiyat sistemrnin mr.imkiin oldu$unca etkin bir gckilde gahgmasrm sa$layacak kurumsal bu yapr olulturmak igrn kendrnize srmrlar koyacaksrruz ya
da onun iplevrru bozmak igin mricadele edeceksiniz. E$er fiyatlann, faaliyetlerrmizi bilinruelen hadrse ve taleplere adapte edecek iparetler oldu$u do$ruysa,
bizrm fryadan konuol edebilecegrmrze inanmamrzrn hrgbir anlamr yoktur. Siz
e$er onun neyi sembolize etti$ini bilemiyorsanrz,bu igaret gehpnremezsiniz.
Fiyat sistemrnin, ram rekabete da1'ah bt piyasa teorisinin bile bizrm hesaba
kanlmasrru istedrgrmiz her peyi hesaba katmadr$rm drlgrinmek yanhg oLmaz.
E$et, fiyadara doSrudan mridahale sureuyle sistemr geligtiremiyorsak, daha
once dugtiniilmemig yeni metotlarla piyasaya brlgi akrgrru saglamahyrz.
Bu yonde ilerlemek igin hili genig ve bog bir alan vardr, Aynca, ptyasarun
bizim igin ne yapugrrun otesinde, bize sunamadrg boglu$u dolduracak planh
bi orgarrtzasyon igin bnyuk firsat vardrr. igleyip mekanizmasrru geliptirdigimiz taktude piyasadan elde edrlebilecek en iyi sonuca ulapnz. I(endrledne
bakamayacak durumda olan insanlara
ftiikrimet veya diAet organizasyonlar
yoluyla) yardrm etmek igin bu piyasa sisteminin drprna grkmak zorundayrz.
Sosyaltzm: Entellektiiel Bir
llata
Bu tartrpmadan, gok ciddi bir takrm entellektuel ve ahliki problemler do$ar.
Sosyalizmrn istekleri, bana farkh de$erlerden ziyade entellektriel hataln yansruyor gibi gehyor. Sosyalizm, yeniden paylagmayr umdugu mevcut refahrmrzrn
nasil olugtu$unu anlamakta yetersiz kalmaktadrr. Bu rtuaz, 1978'de2 London
School of Economrcs'te yapmrg oldu$um bt konferansta, tasla$rru olupturmal'a bagladrSrm bazr bapka sorunlan ortaya grkardr. Temel sorun, sadece bir
takrm genel ihtryaglann gidenldi$i ilkel toplumda muhtag oldugumuz kurallarla ilgili do$ugtan gelen duygularrmtzla,dunyamn her tarafindaki ip boliirnnnu miimkrin krlacak ahliktaki de$ipimler arasrndaki gatrgma idr.
Hakikaten de, meydana gelmesi rnsanhsrn 3.000 ylm alan bu kiignk gelipme, bnyuk oranda ilrklerimrzc kadar igleyen ve kendimizi asla tamamen
anndrramayacaftmtz gok grigln du1'gusal duyarhklanmr zn itinayla ciziimsenmesiyle gergeklepu. Ben hili siire gelen dayarugma driguncesine bagh kalarak
buna krsaca deginecegim. Belli br insan toplulu$unun mtigterek bir amag
2
"The Three Sources of H_uman", I-aut, Itgu/arion,
The Political order of a Free Peop/e,Rourledee"ve
and Libe@'ye bit son soz olarak basildr, cilt 3:
Kegan Paul, iondon, 1979, ss. 1,s3-176.
Krg
2005
Sayl
13
L44 + Friedrich
A. von Hayek
igrn anlapma yapmasL bfubirifl tanffiay^n insanlann olugturduiu b\iyuk bir
topluma kesinlikle uygulanamayacak bir goniptiir. Qagdag toplum ve ga$dag
ekonomi, krignk bir toplulukta yagamamn temeli olan bu diipincenin bnyuk
toplumlara uygulanamayaca$rru v ars ay arak gelig ti. Qa$dap medeniyeun gehpimimn temel amacr, insanlann sahip olduklan bilgilet do$tultusunda kendi
diiglennin peginden gitmelerini saflamak ve bagkalanmn istekleri dogrultusunda smrlamaya tabi tutulmamaktt.
Sosyal Adalet Serabr
Ayru ikilem, sosyalizmin adalet ilkelerine uygun paylaprm talebrnde de kendrru gosteru. E$er fiyatla4yapmalan gereken geyler konusunda insanlara rehberlik ediyorsa, o zam^fr siz, iyi ruyeth olmalanndan dolayr insanlara iltrmas
gegemezsiniz. Toplum huzuruna en ryi katkryt nasil yapacaklanru insanlara
soylemek igtn fryadan belrrlemekten vazgegmek zorundaslnlz -ve ne yazrk kr
bt kimsemn hemcinsletine iyilik y^pma yetenegi, herhangi bt adalet ilkesrne
gore paylagtrnlmamrgtt. Insanlar, hemctnslertnin thuyaglanru gidermeye katkrda bulunma konusunda bubirlerine egit pozisyonda degrldt ve gok farkh
tercihler (oppotuniry) atasrnda segim yapmak ,otrrttd2drrlar. Onlann kendilerini, brlmedikleri bir yapryla (ve hakkrnda bilgt sahibi olmayrp kendilerini
belirleyen geylere) uyumlu hale getirebrlmeleri igin, bizim onlara yapmalart
gereken geyi gosteren piyasarun kendih$inden igleyen mekanizmasma miidahale etmememiz gerekir.
Fiyadann temel iglevi, insanlara gelecekte nasrl davranmalan gerektt$ini
gostermektir ve fiyadar, insanlann gegmigte yapmlg olduklan peylere gore
belirlenemez. Bu durum, rktrsatgilann, ozellikle de klasik ikusatgrlann ekonomi tarrhinde goremedikleri bir gergekur. Bizim ga$dap algnnza gore fiyadar,
insanlann sistemin igleyigiyle uyumlu hale gelebilmeleti igin, onlara yapmalart
gereken pey hakkrnda bilgi veren igaretlerdir.
Onceden sadece iistii kapah bir gekilde soyledigim peyden, gimdi gok emirum; yani ozgiir bir toplumu sar,'unanlada sosyalist sistemi sar.'unanlar atasrndakr miicadele, ahliki deStJ., entellektilelbi gatrgmadr. Boylece sosyalistlet,
gok tuhaf bir gelipimle yiizlerce yrldu ucari ahlikrn pratik olarak baskr alunda
tuttugu ve son yrizyilrn ottalanndan itibaren drinya ekonomrsini yonlendirmeye baglayan bu tahm ilkel iggndn ve hislerin yeruden canlandnlmasma 6n
avak olmustur.
Piyasa
Piyasanrn Aklaki
Buyru{u
+
145
Ticari AhlAkm Diigiigii
i30 veya 150 yrl oncesine kadar, Ban dunyasrmn grmdi endiistrilegmig olan
krsmrnda y^?^yan hetkes, ucari ahlik olarak isrnlendinlen peyrn kurallanru ve
gereklih$rni o$renmeye bagladr; giinkii bu insanlar, bagkalan ile katgr]rkh egit
iJigkrler iginde bulunduklan yerlerde kuguk yarnrnlar yapmlFtr. ister efend.i
ister kole, isterse de bir ailemn ferdi olsun herkes, arz-talepteki degrprmlere
ve piyasadali fiyatJara adapre olmalan gerektigiru kabul etmrgti. Bu durum,
gegen l-rytLr oftalannda de$igmeye bagladr. onceden belki sadece aristokratlar ve hizmetkirlan piyasa kurallanru yabancilarken; ip, ticaret, 6nans
ve son olarak da yonetrmde bnyiik organizasyonlann olugmasryla, 2000 yrl
cincesinden beri gehgmekte olan piyasa ahlikrnr ofrenmeden buyuyen rnsan
saytsr giderek arttr.
I{lasik eskr ga$lardan giinrimuzekadar belki de ilk kez, gagdag endristri
devletrnrn niifusu surekh artan ktsmr, ister ureuci isterse ttiketici olsun, degilen plyasa gardanmn oftay^ grkardrg olumsuzluklarla bap etmek igin gerekJr
olan geyleri gocukluk donemrnde ogrenmeden bnyudn. Bu gehgme, insanlara rasyonel bt bigimde dogrulanam^y^n bir ahlik ilkesrni onaylamamalarr
gerekti$ini ogrcten yeni bir felsefenin yayrlmasr ile eg zamanh oldu. Adam
Smith gibi bukag krgi harig, ondokuzuncu ytizyrldan once Lug kimse
;u sorutam
olarak
cevaplayamadt
Biz,
asla rasyonel br gekilde do$rulanamamrp
)'u
olan ahlik ilkelerine nigin itaat etmek zorundayn? insanlara, ahlik ilkelerimn
rasyonel do$rulamalanrun olma&$rm ogrideyen yeni bir entellektiiel akrm,
kapitalizmrn temelini olugturan bu tur ahlik ilkelerinin bir qok insan tarahndan kabul gormesine engel oldu.
Yagamak mr Yoksa idealler mi?
Bu boliinme, piyasa sistemine karpr giderek artan ve ozellikle son
1'rizyrJ-rn
sosyalist partileri taraftndar daha da ileri goriiriilen muhalefeu zah eder.
Ticari ahlikrn gelipimirun neredeyse her agamasrnda, ahlik filozoflanmn r,'e
drni onderlenn bu muhalefederiyle mucadele e&lmek zorunda kahndr ki, bu
yeterince iyi biJinen bir hikAyedir. Sadece piyasa sisteminin yaygrnlagtrnlmasr
ile canh tutulabilecek kalabahk ve giderek de artmakta olan bu niifusun ol-
du$u bir dinyada ya$lyor olmamtza ra$men gu anda biz, insanlann biiyrik
go$unlu$unun (abaruruyorum) bu piyasa sistemine yeterince inanmadr$r
garip bir durumu y^?ryorwz. Bu, modern toplumun geleceginin korunmasr
agrsrndan onemli bir sorundur ve insanlann sosyalizmin iddialanna yonlendi-
Krg
2005
Sayr
13
146 + Friedrich
A. von Hayek
rilmesi, bizi ilkel bir ahlAka geri gottiriir. Bu insanlar, piyasamn ipbirlikgi sistemi sayesinde, bu niifusun rhuyaglanm gidermeyi sa$layan yetene$rmizi yok
etmeden once bizlet, igrmizde bulunan ve srkr piyasa disiplinini o$renmekten
vazgegti$imizde ortaya grkan bu do$uptan gelen, geligmemrg hisleri tekrar
bastrmahyrz. Aksi taktirde ihul'aglan gideremeyecegrmrz iEin kapitahzmrn
goktigiiyle dunya nr.ifusunun buynk bir boliimnniin petigan olmast kagmrlmaz olacakllt.
Bu, gegmrpte gozulmesi gerekmeyen gunimuze ait ciddi bir sorundur.
Drinya nr.ifusu, hattri herhangi bir rilkemn bagr gcken bcyinleri bile, beluli
bir ahlAka inanmalan ucrcktigr konusunda teonk bir drigrinceye asla inanmayacaklatdr. Anczrk liz, Vinc de;;unu kanrtlayabrJrriz: Insanlar, ticari ahlAkrn
olugturmug oldufu cliizcne uymaya razr olmadildafl siirece, diinya ntifusunda
meydana gelebilecek herhangi bt artrgr kalduamayacagnw gibi, ;;u andaki
insanlann da gegunlenm temin edemeyecek duruma gelece$iz.
Bir takrm kitaplar, kapitahst ahlAkm geligmesinin niifus arugrna neden olmasr agrsrndan topluma buynk katkrlanmn oldu$unu ve seleksiyon siirecinin
trimi.iyle buna ba$h oldu$unu ileri srirerler. Ben buna katlmryorum. Eger
niifus artrpr bu derecede ozendirrlmeseydi, dunyadaki insanlann go$u muhtemelen daha mutlu olacaku. Ne var kr drinya nlifusu, sadece pryasa sisteminc
ba$h kahnarak beslenebilecek kadar biiyiidii. Bu piyasa sistcmine br alternauf getirme tepebbistiniin aptalca oldu$u agrkur; bunun en canh ornegini
Edyopya'da gormekteyiz.
Refah, ileri diizeydeki insanlan gonullu bir gekilde niifus arilgmt srmrlandrmaya yonlendrdi$i gibi, bu onemli dersi gok yavag btr pekilde ogrenen bu
insanlar, daha llzh bir buy'iimenin kendr menfaatledne olmadrfrru ogrenebilirler. I{urdu$umuz mederuyetln katgr karptya kaldrgr bu ciddr soruna bir
ekonomistrn yapacagr en onemli katkr, mevcut niifusumuzu korumak igrn,
bu biprk niifusun nederu olan piyasa sistemine guvenmel'e devam ederek
s
orumluluklartmtzt yerine geurebilec e$rmrz konus unda rsrar e tmektir.
Qeuiren: Hasan
Piyasa
Yiircl Buydenir