Adobe Indesign CS4 - 04_12 213-226

TARHN PENDE
THE PURSUIT OF HISTORY
-ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS-
-INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH-
Yl: 2010, Say: 4
Sayfa: 213-226
Year: 2010, Issue: 4
Page: 213-226
EBÛ BRÂHÎM SHÂK B. BRÂHÎM EL-FÂRÂBÎ’NN HAYATI VE
DÎVÂNU’L-EDEB ADLI ESERNE DAR
erafettin YILDIZ
Özet
Ebû brâhîm shâk b. brâhim el-Fârâbî (ö. 350/961)’in Dîvânu’l-edeb adl eseri, lügat türleri içinde
son harf sistemine göre tasnif edilen lügatlerin ilkidir. Müellif, bu eserinde kelimenin önce son
harfini, sonra ilk, daha sonra da orta harfini esas almtr. Daha sonra yeeni Ebû Nasr smâ‘îl b.
Hammâd el-Cevherî (ö. 393/1003), Tâcu’l-lua ve Shâhu’l-‘arabiyye adl eserinde daysnn eserini
örnek alm ve bu metodu devam ettirmitir. Bu makalede Ebû brâhîm shâk b. brâhim elFârâbî’nin hayat ve Dîvânu’l-edeb adl eseri hakknda bilgi verilmitir.
Anahtar Kelimeler
Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî, Dîvânu’l-edeb, Lügat, el-Cevherî
ABOUT LIFE OF EBÛ BRÂHÎM SHÂK B. BRÂHÎM EL-FÂRÂBÎ AND
HIS WORK NAMED DÎVÂNU’L-EDEB
Abstract
The work of Ebû brâhîm shâk b. brâhim el-Fârâbî (ö. 350/961) called Dîvânu’l-edeb is the first
dictionary among the dictionary types which are classified according to the latest letter system.
The author firstly predicated on the last letter of a word, then the first and finally the letter in the
middle in this work of him. Later on, his nephew, Ebû Nasr smâ‘îl b. Hammâd el-Cevherî (ö.
393/1003), took his uncle’s work a sample in his work named Tâcu’l-lua and Shâhu’l-‘arabiyye
and maintained this method. In this article, information about the life of Ebû brâhîm shâk b.
brâhim el-Fârâb and the work named Dîvânu’l-edeb is given.
Key Words
Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî, Dîvânu’l-edeb, Dictionary, el-Cevherî
Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Konya 1995) tarafndan kabul edilen “Abû brâhim shâk b. brâhîm al-Fârâbî (ölm.
350/961)’nin Hayat ve “Dîvân al-adab” adl eseri” balkl yüksek lisans tezinin özetidir.
Ar.Gör.Dr., Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Dou Dilleri ve Edebiyatlar Bölümü, Arap Dili ve Edebiyat Anabilim Dal
Öretim Eleman. [email protected]
214 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4
Lügatçiliin, Arap dili ve edebiyat sahasnda önemli bir yeri vardr. Nitekim
Arap dil âlimleri ciddi çalmalar yaparak çok deerli lügatler hazrlamlardr. lk
defa el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhidî (ö.175/791) kelimeleri, harflerin mahreçlerini
esas alarak tertip edip kalb sistemini uygulam ve Kitâbu’l-‘Ayn’ telif etmitir. elHalîl b. Ahmed’den sonra da alfabetik lügatçilik bir takm merhaleler geçirmi ve
günümüzdeki son eklini almtr. Arapça alfabetik lügatler, ekil bakmndan be
grupta mutâlaa edilebilir.
1-) Harflerin mahreçleri esas alnarak tertip edilen sözlükler:
Birinci grubu tekil eden lügatlerin öncüsü el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhidî
(ö.175/791) olup Kitâbu’l-‘Ayn adl eseriyle harflerin diziminde mahreçleri esas
alarak, bunlar en dipteki grtlak seslerinden dudak seslerine doru sralamtr.
Böylece dizide ilk sray ‘ayn harfi ald için lügati bu ad tamaktadr. el-Halîl’in
Kitâbu’l-‘Ayn’n kendilerine örnek alan müellif ve eserleri, Ebû ‘Alî smâ‘îl b. elKâsm el-Kâlî (ö.356/966)’nin el-Bâri‘, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî
(ö.370/980)’nin Tehzîbu’l-lua’s, Ebû’l-Kâsm es-Sâhib smâ‘îl b. ‘Abbâd b. ‘Abbâs
(ö.385/995)’n el-Muhît fi’l-lua’s, bn Sîde (ö.458/1065)’nin el-Muhkem ve’l-muhîtu’la‘zam’dr.
2-) Son harf sistemine göre tasnif edilen sözlükler:
Bu ekolün öncüsü, esas konumuzu tekil eden Ebû brâhîm shâk b. brâhîm
el-Fârâbî (ö.350/961) olup eseri Dîvânu’l-edeb’de kelimenin önce son harfi sonra ilk
ve daha sonra orta harfini esas almtr. Sonra yeeni Ebû Nasr smâ‘îl b. Hammâd
el-Cevherî (ö.393/1003); Tâcu’l-lua ve shâhu’l-‘arabiyye adl eseriyle daysnn eserini örnek alarak bu metodu sürdürmütür. Bu metotla yazlan dier eserler ise
unlardr: bn Manzûr (ö.711/1311)’un Lisânu’l-‘arab’, Cemâleddîn Muhammed b.
Ya‘kub el-Fîrûzâbâdî (ö.816/1413)’nin el-Kâmûsu’l-muhît’i, Muhammed b. Muhammed el-Huseyn ez-Zebîdî (ö.1205/1790)’nin Tâcu’l-‘arûz’u.
3-) lk harf göz önüne alnmakla birlikte kalb sistemi uygulanan sözlükler:
bn Dureyd (ö.321/933)’in el-Cemhere’si, bn Fâris (ö.395/1004)’in el-Mucmel ve
Mu‘cemu mekâyîsi’l-lua’s.
4-) lk harf sistemine göre tasnif edilen sözlükler:
Öncüsü Mahmûd b. ‘Omer ez-Zemaherî (ö.538/1143) olup eseri Esâsu’lbelâa’dr. Bu metodu takip eden müellifler ve eserleri unlardr: Ebû’l-Huseyn
Ahmed b. Fâris (ö. 395/1004)’in el-Mucmel fî’l-lua’s, Muhammed b. Ebî Bekr b.
Abdilkâdir er-Râzî (ö. 666/1267)’nin Muhtâru’s-Shah’, Ahmed b. Muhammed elFeyyûmî (ö.770/1368)’nin el-Misbâhu’l-munîr’i, Butrus el-Bustânî (ö. 1883)’nin
Muhîtu’l-muhît’idir.
5-) Kelimelerin okunduu gibi tertip edilen sözlükler:
‘Abdullâh el-‘Alaylî tarafndan telif edilen el-Merca‘ etrafnda teekkül eden
ekoldür. Bu ekolde telif edilmi lügatlerde kelimeler zaid harflerden soyutlanmakszn, okunduu gibi tertip edilmi ve bu sisteme “et-Tertîbu’n-nutkî” ad verilmi-
2/4 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 215
tir. Bu metot ile yazlm lügatler unlardr: Cubrân Mes‘ûd’un er-Râ’id’i, Fu’âd
Efrâm el-Bustânî’nin el-Muncidu’l-ebcedî’si, Halîl el-Cer’in Lârûs’u1.
Bunlarn yan sra son yllarda Recep Dikici’nin hazrlad, ayn ve zt anlaml
Arapça kelimeleri ihtiva eden “Arapça Müterek Lafzlar Lügati” (Konya, 1995)
tarznda farkl lügatler de kaleme alnmtr.
Bu lügatler arasnda farkllk arz eden Dîvânu’l-edeb; kelimelerin son harflerine
göre ilk tertip edilme özelliini tamaktadr. Bunun yan sra bu eserde tasrif (vezinler) de esas alnmtr. Buna göre Dîvânu’l-edeb, vezinlerden hareket edilerek
kelimelerin son harflerine göre düzenlenmitir. Nitekim günümüzde dier lügatlerden farkl yönü olan Dîvânu’l-edeb’in benzeri lügatler de kaleme alnmtr. Bunlardan Antony Dahdah’n Mu‘cemu tasrîfi’l-ef‘âl (Beyrut, 1980) ve Cemâleddîn
Ebû’l-Hasan el-Hmyerî (ö.572/1177)’nin emsu’l-‘ulûm’u adl eseri kaydedilebilir.
Bütün bunlardan sonra, lügat sahasnda gerek kelimelerin son harfleri, gerekse tasrif’in esas alnd lügatlerin ilk örneini tekil eden Dîvânu’l-edeb’in müellifi
Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin hayatna geçebiliriz.
EBÛ BRÂHÎM SHÂK B. BRÂHÎM el-FÂRÂBÎ’NN HAYATI
Müellifin ismi, çou kaynaklarda shâk b. brâhîm2 eklinde, ancak bazlarnda
ise shâk b. brâhîm b. el-Huseyn3 veya brâhîm b. shâk b. brâhîm4 olarak kaydedilmitir.
shâk b. brâhîm’in künyesi, genel olarak tabakât ve terâcim kitaplarnda, Ebû
brâhîm diye zikredilmektedir5. Ancak bnu’l-Anbârî (ö.577/1181), Nuzhetu’l-elibbâ’
1
2
3
4
5
Demirayak, Kenan- Çöenli, Sadi, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, Atatürk Ün. Fen-Edebiyat Fakültesi Yaynlar, Erzurum 1994,
s.123-134.
es-Sem‘ânî, Abdulkerîm Muhammed b. Mansûr, el-Ensâb, nr. ‘Abdullah ‘Omar el-Bârûdî, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1988, IV, 331;
bnu’l-Enbârî, ‘Abdurrahmân Ebû’l-Berekât, Nuzhetu’l-elibbâ’ fî tabakâti’l-udebâ’, nr. Muhammed Ebû’l-Fadl brâhîm, Kahire
1976, s.344; Yâkût el-Hamavî, ehâbeddîn Ebû ‘Abdillah, Mu‘cemu’l-udebâ’, nr. hsân Abbâs, Dâru’l-garbi’l-islâmî, Beyrut 1993,
II, 618; Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-buldân, Dâr sâdr, Beyrut 1977, IV, 225; bnu’l-Esîr, ‘zzeddîn el-Cezerî, el-Lubâb fî tahzîbi’lensâb, Dâr Sâdr, Beyrut, trs., II, 402; bn Hallikân, Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâ’u ebnâ’i’z-zemân, nr.
Muhyuddîn ‘Abdulhamîd, Kahire 1948, IV, 243; es-Safedî, Selâhaddîn Halîl b. Aybek, el-Vâfî bi’l-vefeyât, nr. Muhammed Yûsuf
Necm, Dâr Franz Steiner, Wiesbaden 1971, VIII, 395; es-Suyûtî, Celâleddîn ‘Abdurrahmân, Buyetu’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luaviyyîn
ve’n-nuhât, nr. Muhammed Ebû’l-Fadl brâhîm, el-Mektebetu’l-‘asriyye, Beyrut, trs., I, 437; es-Suyûtî, el-Muzhir fî ‘ulûmi’l-lua ve
envâ’ihâ, nr. Muhammed Ebû’l-Fadl brâhîm, el-Mektebetu’l-‘asriyye, Beyrut, trs., I, 224, 230; Taköprüzâde, Ahmed b. Mustafâ,
Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm, nr. Kâmil el-Bekrî-‘Abdulvahhâb Ebû’n-Nûr, Dâru’l-kutubi’l-hadîse, Kahire 1968, I, 110; Kâtib Çelebî, Kefu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn, nr. erafettin Yaltkaya ve Rfat Bilge, Maarif matbaas, stanbul 1941-1943, I, 774; smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Îzâhu’l-meknûn, nr. erafettin Yaltkaya ve Rfat Bilge, stanbul 19451947, II, 204; smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Hediyyetu’l-‘ârifîn, nr. Rfat Bilge-M. Kemal nal, stanbul 1951-1955, I, 199; ez-Zirikli,
Hayreddîn, el-A‘lâm, Beyrut, trs., I, 284; Kehhâle, ‘Omar Rzâ’, Mu‘cemu’l-mu’ellifîn, nr. Mektebe tahkîki’t-turâs, Mu’essetu’rrisâle, Beyrut 1993, II, 227; el-Knnavcî, es-Seyyid Muhammed Sddîk Hasanhân, el-Bula fî usûli’l-lua, nr. Nezîr Muhammed
Mektebî, Dâru’l-Beâ’iri’l-islâmiyye, Beyrut 1988, s. 381; Brockelmann, Carl, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, Arp. çev. ‘Abdulhalîm enNeccâr, Dâru’l-Ma‘ârif, Kahire 1959-1977, II, 258; Sezgin, Fuat, Târîhu’t-turâsi’l-‘arabî, Arp.çev. Arafa Mustafâ, Câmi‘atu’l-mâm
Muhammed b. Su‘ûd, 1988, VIII/I, 351; Karaarslan, Nasuhi Ünal, “Fârâbî, shak b. brâhim”, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1995, XII, 163.
kbâl, Ahmed arkâvî, Mu‘cemu’l-me‘âcim, Dâru’l-garbi’l-islâmî, Beyrut 1993, s. 252.
bn Hacer el-‘Askalânî, ahâbeddîn Ebû’l-Fadl Ahmed b. ‘Alî, Lisânu’l-mîzân, nr. Mu’essetu’l-A‘lâmî li’l-matbû‘ât, Beyrut 1971, I,
401.
es-Sem‘ânî, age., IV, 331; bnu’l-Enbârî, age., dipnot s.344; Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 618; bnu’l-Esîr, age., II, 402;
el-Kftî, Ebû’l-Hasan ‘Alî b. Yûsuf, nbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâ’i’n-nuhât, nr. Muhammed Ebû’l-Fazl brâhîm, Dâru’l-fikri’l-‘arabî, Kahire
1986, I, 87; es-Safedî, age., VIII, 395; es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 437; Kâtib Çelebî, age., I, 774; Kehhâle, age., I, 199;
Brockelmann, age., II, 258; Sezgin, age., VIII/I, 351.
216 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4
adl eserinde (s.344)6 ve es-Suyûtî (ö.911/1505) de el-Muzhir’inde (I, 211) müellifin
künyesini Ebû Nasr olarak belirtmektedir. Ebû Nasr künyesinin shâk b. brâhîm’e
isnat edilmesinin sebebini yeeni olan mehûr dilci smâ‘îl b. Hammâd elCevherî’nin künyesiyle kartrlm olmasyla izah edilebilir. Hatta onu, büyük
Türk filozofu Ebû Nasr el-Fârâbî ile kartranlar da olmutur7.
Dilci Ebû brâhîm shâk b. brâhîm, Türkistan’n Fârâb8 ehrinde doduu için
el-Fârâbî9 nisbesini ve afii10 mezhebine mensup olduu için de e-âfi‘î nisbesini
almtr. Nitekim müellifin yaad bölge halk da, bu mezhebe mensuptur11.
Maalesef kaynaklarda Ebû brâhîm shâk b. brâhîm’in doum yeri ve tarihi
kaydedilmemitir. Ancak pek çok kaynakta onun nisbesinin el-Fârâbî12 eklinde
kaydedilmesinden Fârâb ehrinde doduu anlalmaktadr. Bunun yan sra elFârâbî’nin isminin, el-Ezherî13 (h.do. 282/ö. 370)’nin akranlar arasnda zikredilmesinden14 onun bu mezkûr tarihe yakn bir tarihte doduu anlalmaktadr.
Kaynaklarda Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin el-Cevherî
(ö.393/1003)’nin days olduu bilgisi15 dnda, onun ailesi hakknda herhangi bir
bilgiye ulalamamtr.
Maalesef kaynaklarda shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin hocalarna dair bilgi kaydedilmemitir.
Tabakât ve terâcim kitaplarnda shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin seyahat ve yolculuklar hakknda fazla bilgi yer almamaktadr. Ancak el-Kiftî (ö.464/1248)’nin
babas Yûsuf b. brâhîm el-Kiftî’nin rivayetine göre, shâk b. brâhîm, Fârâb’dan
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Nuzhetu’l-Elibbâ’’y tahkik eden Muhammed Ebû’l-Fadl brâhîm; shâk b. brâhîm’in künyesinin asl nüshada Ebû Nasr eklinde
kaydedildiini, ancak bu künyenin yanl olduunu belirtmitir. Bundan dolay asl metne Ebû Nasr künyesinin yerine Ebû brâhîm
künyesini kaydetmitir (bkz. bnu’l-Enbârî, Nuzhetu’l-elibbâ’ dipnot, s.344). Büyük bir ihtimalle es-Suyûtî de bnu’l-Enbârî’nin eserinden nakilde bulunduundan shâk b. brâhîm’in künyesini Ebû Nasr olarak kaydetmitir.
Karaarslan, Nasuhi Ünal, age., XII, 163.
Fârâb; Orta Asya’da Kazakistan’n güney bölgesinde bulunan, o zaman da Türklerin bir bölgesi olup corafi olarak Seyhun
nehrinin arkasnda, â (Takent) ehrinin üstünde Balâsâgûn kentine yakn bir ehirdir. Fârâb’n halk afii mezhebine mensup
olup suyunu â nehrinden alan verimli topraklara sahiptir (bkz. es-Sem‘ânî, age., IV, 331; Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-buldân,
IV, 225; bn Hallikân, age., IV, 243; el-Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb, el-Kâmûsu’l-Muhît, Mu’essetu’r-Risâle, Beyrut 1987, s.156; ez-Ziriklî, age., I, 284; eyho, Luis, el-Muncid fî’l-edeb ve’l-‘ulûm, el-Matba‘atu’l-Kâsulikiyye, Beyrut 1956, II, 289)
Baz kaynaklarda ise ehrin ad Otrâr eklinde geçmektedir (bkz. bn Hallikân, age., IV, 331; el-Fîrûzâbâdî, age., s.156; Huart,
Clément, Arap ve slam Edebiyat, çev. Cemal Sezgin, Ankara, trs., s.160).
es-Sem‘ânî, age., IV, 331; bnu’l-Enbârî, age., s.344; Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 618; Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’lbuldân, IV, 225; bnu’l-Esîr, age., II, 402; bn Hallikân, age., IV, 243; es-Safedî, age., VIII, 395; es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 437;
es-Suyûtî, el-Muzhir, I, 224, 230; Taköprüzâde, age., I, 110; smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Îzâhu’l-meknûn, I, 204; ez-Ziriklî, age., I,
284; Brockelmann, age., II, 258; Sezgin, Fuat, age., VIII/I, 351. Ancak Kâtib Çelebî, Kefu’z-zunûn (I, 774)’da el-Faryâbî eklinde
kaydetmitir.
el-Knnavcî, age., s.59. Ancak smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Hediyyetu’l-ârifîn (I, 193)’de bu âlimi el-Hanefî nisbesiyle zikretmektedir.
es-Sem‘ânî, age., IV, 331; bnu’l-Esîr, age., II, 402; bn Hallikân, age., IV, 243.
es-Sem‘ânî, age., IV, 331; bnu’l-Enbârî, age., s.344; Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 618; Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’lbuldân, IV, 225; bnu’l-Esîr, age., II, 402; bn Hallikân, age., IV, 243; es-Safedî, age., VIII, 395; es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 437;
es-Suyûtî, el-Muzhir, I, 224, 230; Taköprüzâde, age., I, 110; smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Îzâhu’l-meknûn, I, 204; ez-Ziriklî, age., I,
284; Brockelmann, age., II, 258; Sezgin, Fuat, age., VIII/I, 351.
Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, Tehzîbu’l-luga adl sözlüün de müellifi olan büyük dil âlimidir. el-Ezherî, h. 370
ylnda vefat etmitir (bkz. bnu’l-Enbârî, age., s.323; el-Kftî, age., IV, 232-236; es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 19; bnu’l-‘mâd, Ebû’lFelâh ‘Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed, ezerâtu’z-zeheb fî ahbar men zeheb, Beyrut 1986, IV, 379-380; ez-Ziriklî, age., I,
284; Kehhâle, age., III, 47).
ez-Zehebî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. Ahmed, Târîhu’l-islâm, Vefeyâtu’l-meâhir ve’l-a‘lâm, Dâru’l-kutubi’l-‘arabî, Beyrut 1989,
s.455; Karaarslan, Nasuhi Ünal, age., XII, 163.
bnu’l-Enbârî, age., s.344; Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 656; el-Kftî, age., I, 87, 229; ez-Zehebî, Târîhu’l-islâm, s.455;
es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 446; bn Hacer el-‘Askalânî, Lisânu’l-mîzân, I, 401; bnu’l-‘mâd, age., IV, 497.
2/4 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 217
Yemen’e gitmi ve orada Zebîd16 kentinde ikamet etmitir17. Yâkût el-Hamavî (ö.
626/1229) de, bu rivayeti eserinde zikretmi ve dier tabakât ve terâcim müellifleri
de ondan nakillerde bulunmulardr. Baz kaynaklarda ise müellifin, Dîvânu’l-edeb
adl eserini Zebîd’de yazd ileri sürülmütür18. Oysa Yâkût el-Hamavî, bu rivayeti zikrettikten sonra el-Cevherî’nin müellifin Dîvânu’l-edeb adl eserini kendisinden Fârâb ehrinde okuduunu ve bu eserin Zebîd’de yazlmadn belirtmitir19.
el-Kiftî (ö.911/1505) de, el-Fârâbî’nin Yemen’e hiç gitmediini ve Ebû’l-‘Alâ’ elMa‘arrî ile bir edebiyatç arasnda geçen bir olayn kartrldn, hadisede geçen
Dîvânu’l-edeb’in eksik sayfalarn el-Maarî’ye tamamlatan kiinin shak b. brahim
sanldn ifade etmitir20. Nitekim Ebû’l-‘Alâ’ el-Ma‘arrî’nin 450/1058’de shâk b.
brâhîm el-Fârâbî’nin ise 350/961 ylnda vefat etmi olmas, el-Kiftî’nin bu husustaki ifadesini teyit etmektedir.
Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin kaynaklarda zikredilen örencileri
unlardr:
1. Ebû Nasr smâ‘îl b. Hammâd el-Cevherî:
el-Cevherî21, Türkistan’n Fârâb kentinde domu ve ilk ilim tahsilini orada
days Ebu brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbi’den yapmtr. el-Cevherî, days elFârâbî’den Dîvânu’l-edeb’i okuduktan sonra, bu eseri Ebû’s-Serrî el-Esbahânî’den
Asbahân’da tekrar okuduunu zikretmektedir22. Bilâhere Badat’a giderek, orada
devrinin büyük dil âlimlerinden Ebû ‘Alî el-Fârisî (ö.377/987) ve Ebû Sa‘îd es-Sîrâfî
(ö.368/979)’nin yannda çalmalarn ve tahsil hayatn sürdürmütür. Dil ve lügat
bilgilerini derinletirmek için Arap yarmadasnda Hicaz’dan Diyar- Rebî‘a’ya
kadar yaylan çölde Mudar ve Rebî‘a kabileleri arasnda uzun süre kalm ve bu
sayede mehur sözlüü Tâcu’l-lua ve shâhu’l-‘arabiyye’yi hazrlamtr. el-Cevherî,
bu eseri kaleme alrken daha önce daysndan okuduu Dîvânu’l-edeb’in tertibini
kendisine örnek almtr23. Buna göre kelimelerin son harfi bâb, ilk harfi ise fasl
olarak düzenlemitir24. Dier taraftan el-Cevherî, kanat takarak uçma teebbüsünde bulunmu, fakat Nîsâbûr camiinin çatsndan yere düerek h. 393 (m. 1003)
ylnda vefat etmitir.
16
17
18
19
20
21
22
23
24
Zebîd; Yemen’de mehur bir ehirdir. Bu ehirden birçok âlim çkmtr. Nitekim mehur dilci ve Tâcu’l-‘arûz’un müellifi Muhammed b. Muhammed ez-Zebîdî (ö. 1205/1790) ile Ebû Kurrâ’ Mûsâ b. Târk ez-Zebîdî (ö.203/818) bu ehirde yetimitir (bkz.
Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-buldân, III, 131).
Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, I, 437; es-Safedî, age., VIII, 395; es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 437; Taköprüzâde, age., I,
110; Kâtib Çelebî, age., I, 774; ez-Ziriklî, age., I, 284; Brockelmann, age., II, 258; Sezgin, Fuat, age., VIII/I, 351; Kehhâle, age., III,
47.
Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 618; es-Safedî, age., VIII, 395; es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 437; Taköprüzâde, age., I,
110; Brockelmann, age., II, 258;
es-Safedî, age., VIII, 396.
el-Kftî, age, I, 87-88.
Hakknda geni bilgi için bkz. bnu’l-Enbârî, age., s.344-345; Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 656-658; Yâkût el-Hamavî,
Mu‘cemu’l-buldân, II, 322; el-Kftî, age., I, 229-233; es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 229-233; Taköprüzâde, age., I, 115-119; Kâtib
Çelebî, age., II, 1071-1073; bnu’l-‘mâd, age., IV, 497-498 ez-Ziriklî, age., I, 309; Brockelmann, age., II, 259.
Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 619.
Yâkût el-Hamavî, age., II, 656; smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Hediyyetu’l-‘ârifîn, I, 209; kbâl, Ahmed arkâvî, age., s.216-234.
Kâtib Çelebî, age., II, 1071-1073; smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Hediyyetu’l-‘ârifîn, I, 209.
218 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4
2. Ebû ‘Alî el-Hasan b. ‘Alî b. Sa‘îd ez-Zâminî
el-Hasan b. ‘Alî ez-Zâminî, Divanu’l-edeb adl eseri, müellif Ebû brâhîm shâk
b. brâhîm el-Fârâbî’den bizzat okuduunu zikretmitir25. Ayrca Yâkût el-Hamavî
(ö.626/1229) de el-Hâkim’den nakilde bulunarak ez-Zâminî’nin Ebû brâhîm’den
Dîvânu’l-edeb adl eserini okuduunu belirtmektedir26. Ancak yukardaki ifadelerden müellifimizin talebesi olduu anlalan ez-Zâminî’nin hayat ve eserleri hakknda kaynaklarda geni bilgi bulunmamaktadr.
Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin ekseri kaynaklarda h. 350 (m. 961)
ylnda vefat ettii bildirilmektedir27. Ancak shâk b. brâhîm’in vefat tarihi hakknda farkl rivayetlere de rastlamaktayz. Nitekim ‘Alî b. Yûsuf el-Kiftî
(ö.464/1248), müellifin h. 398 (m.1007)28 tarihinde, Yûsuf b. brâhîm el-Kiftî ise
onun h. 450 (m. 1058)29 tarihinde vefat ettiini zikretmektedir. Bu arada baz rivayetlere göre onun h. 370 (m.980)30 ve h. 400 (m. 1009)31 yllarnda vefat ettii de
nakledilmektedir.
Baz kaynaklarda Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin doduu ehir
olan Fârâb’da vefat ettii belirtilmitir32. el-Cevherî’nin Dîvânu’l-edeb’i Ebû
brâhîm’den Farab’da okudum33 eklindeki ifadesinden ve Yâkût el-Hamavî’nin
de el-Cevherî’nin istinsah ettii Dîvânu’l-edeb’i okudum34 rivayetinden onun vefatna yakn yllarda Fârâb’a döndüü anlalmaktadr.
Eserleri: Kaynak eserlerde Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin yazd
üç kitap zikredilmektedir. Bunlar öyle sralayabiliriz:
A- Elimizde Bulunmayanlar:
1- erhu Edebi’l-kâtib
bn Kuteybe (ö.276/889)35 tarafndan telif edilen ve Edebu’l-kâtib adyla tannan
eser, müellifin döneminde tahsil arzusunu hisseden seçkin snfa ve bilhassa devlet tekilat arasnda nüfuz sahibi olmaya balayan kâtiplere, Küfe’deki sarf âlimlerinin derledii lisanî ve edebî malzemeyi sunmay amaçlamaktadr. Ksacas bn
Kuteybe, bu eserinde kâtiplere doru okuma, yazma ve konuma konusunda aydnlatc bilgiler vermektedir36.
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 437; Taköprüzâde, age., I, 111.
Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 619.
Yâkût el-Hamavî, age., II, 618; es-Safedî, age., VIII, 395; es-Suyûtî, age., I, 437; ez-Ziriklî, age., I, 284; Taköprüzâde, age., I,
110; Katip Çelebî, age., I, 48; smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Îzâhu’l-meknûn, I, 204; Kehhâle, age., II, 227; Brockelmann, age., II, 258;
Sezgin, Fuat, age., VIII/I, 351; kbâl, Ahmed arkâvî, age., s.252; Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatürü, çev. Azmi YükselRahmi Er, maj Yaynlar, Ankara 1993, s. 82.
el-Kftî, age., I, 88.
Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 618.
es-Safedî, age., VIII, 395; Taköprüzâde, age., I, 110; Sezgin, Fuat, age., VIII/I, 351.
el-Kftî, age., I, 88; es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 437.
Brockelmann, age., II, 258; Huart, age., s. 160.
Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 619.
Yâkût el-Hamavî, age., II, 618.
Ebû Muhammed ‘Abdullah b. Muslim b. Kuteybe ed-Dînaverî, dil âlimidir. H. 276 (m.889) ylnda vefat etmitir. Dil ve edebiyata
dair bir çok eseri vardr (Geni bilgi için bkz. Ebû’t-Tayyib el-Luavî, ‘Abdulvâhid b. ‘Alî, Merâtibu’n-nahviyyîn ve’l-luaviyyîn,
Dâru’l-fikri’l-‘arabî, 1394, s. 136-137; bnu’l-Enbârî, age., s.72; bnu’l-Esîr, age., III, 15; el-Kftî, age., II, 143-147; ez-Zehebî,
Tezkiretu’l-huffâz, Dâru ihyâ’i’t-turâsi’l-‘arabî, Beyrut 1956, II, 764; bnu’l-‘mâd, age., II, 69; ez-Ziriklî, age., IV, 208).
Demirayak, Kenan- Çöenli, Sadi, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, s.6.
2/4 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 219
Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbi tarafndan erh edilen ve erhu Edebi’lkâtib adn alan bu eser, maalesef günümüze kadar ulaamam ve hiçbir nüshas
da mevcut deildir.
2- Beyânu’l-i‘râb
Bu eser de, isminden de anlald gibi irab hakknda olup kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanlamamtr37.
B. Elimizde Bulunan Eserleri:
1. Dîvânu’l-edeb
Bu eser hakknda bilgi veren tabakât ve terâcim müellifleri, el-Fârâbî’nin kitab
Dîvânu’l-edeb’i kime yazdn ve onu kime hediye ettiinden bahsetmemektedir38.
Ancak güzel bir tesadüf eseri olarak, aratrmalarm srasnda Dîvânu’l-edeb’in
stanbul’un çeitli kütüphanelerindeki el yazmas nüshalarnn mukaddimesinde
“e-eyh Ebû’l-Hasan Ahmed b. Mansûr39, oullar ve Müslüman cemaati için bir
kitap yazdm” meâlindeki ibaresinin yer aldn tespit ettim40. el-Fârâbî’nin kitabn ithaf ettii Ebû’l-Hasan Ahmed b. Mansûr’u e-eyh sfatyla zikretmesi, onun
tannm âlimlerden biri olduunu göstermektedir.
DÎVÂNU’L-EDEB
1- Dîvânu’l-edeb’in Muhtevas ve Eserde Kullanlan Metod
Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin kaleme ald bu eser, sözlük telifinde vezinleri ve kelimelerin son harfini esas almas itibariyle, lügatçiliin tarihi
seyrine bakldnda kendi türünde ilk örnei tekil ettii görülmektedir.
Dîvânu’l-edeb, Dr. Ahmed Muhtâr ‘Omar tarafndan tahkik edilerek Arap Dili
Akademisi tarafndan h. 1394 (m. 1974) ylnda dört cilt halinde Kahire’de baslmtr. Bu eserde, tekrar edilen vezinler de dâhil olmak üzere 662 vezin içerisinde
23593 adet kelime izah edilmitir. Ayrca eser, 228 adet ayet, 204 adet hadis, muhtelif airlere ait 1080 adet iir ve 300 adet de darb- mesel (atasözü) ihtiva etmektedir.
Müellif eserini Kitâbu’s-sâlim, Kitâbu’l-mudâ‘af, Kitâbu’l-misâl, Kitâbu
zevâti’s-selâse, Kitâbu zevâti’l-erba‘a ve Kitâbu’l-hemze olmak üzere alt bölüme
ayrm, daha sonra da bunlar isimler ve fiiller eklinde alt bölümlerde ele almtr41.
37
38
39
40
41
Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 618; es-Safedî, age., VIII, 396; es-Suyûtî, Buyetu’l-vu‘ât, I, 438; Taköprüzâde, age., I,
111; smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Îzâhu’l-meknûn, I, 204; Kehhâle, age., II, 227.
Ancak sadece Kefu’z-zunûn (I, 774)’da brâhîm b. shâk el-Fârâbî’nin bu eserini Atsz b. Havârezmâh (ö.551/1156) için yazd
zikredilmitir. Oysa müellif el-Fârâbî, h. 350 (m.961) ylnda vefat etmitir. Kefu’z-zunûn müellifi Kâtib Çelebî, Dîvânu’l-edeb’i
Mahmûd b. ‘Omar ez-Zemaherî (ö.538/1144)’nin Mukaddimetu’l-edeb adl eseriyle kartrmtr. Halbuki ez-Zemaherî, bu eserini Havârezmâh Kral Atsz’a sunmutur. Eserlerdeki isim benzerliinden dolay bir karklk olduu, ahslarn vefat tarihlerinden anlalmaktadr.
Bu zat hakknda kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmamtr.
Topkap Kütp., III. Ahmed Böl.: 2652, vr. 2b.; Süleymaniye Kütp., Carullah Böl.: 2013, vr. 2a.; st. Ün. Merkez Kütp.: 1063, vr. 6b.;
Süleymaniye Kütp. ehit Ali Paa Böl.: 2676, vr. 2b.; Klç Ali Paa Böl.: 788, vr. 2a.; Reisu’l-kuttâb Böl.: 1101, vr. 2b.; Beir Aa
(Eyüp) Böl.: 128-129, vr. 2a.; Atf Ef. Kütp.: vr. 2a.; Murad Molla Kütp.: 1768, vr. 2a.; Millet Kütp., Feyzullah Ef. Böl.: 2068, vr. 2a..
Kenan Demirayak- Sadi Çöenli, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, s. 127.
220 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4
Her bölümde önce isimler fa‘l, fa‘le, fa‘lî, fu‘l, fu‘le, fu‘lî, fi‘l, fi‘le, fi‘lî vb. olmak
üzere srayla üçlü, dörtlü, beli ve altl 144 kalp içinde, ardndan fiiller sülâsî
mücerred, bunlarn mezîdleri, rubâ ‘î mücerred ve mezîdleri olarak yirmi yedi
kalp halinde ele alnp kök harflerinden önce son harflerin, sonra da ilk harflerin
dikkate alnd bir alfabetik sistem içinde sralanmtr. Sarf iyi bilen bir kimsenin
bile aradn güçlükle bulabilecei bu sistem, pratik deildir. Özellikle harekeli
olmayan metinlerde kelimelerin bulunabilmesi daha da güçlemektedir. Fârâbî bu
eserini, Arap dilinin müfredatnn âz ve nâdirlerini dikkate almadan sadece pratik deeri olanlarn ele alarak sarf ilmi çerçevesinde tasnif etmitir.
Eser hem sarf yönünden büyük bir deer tamakta, hem de modern alfabetik
sisteme geçite önemli bir safha tekil etmektedir. Müellifin yeeni smail elCevherî, maddelerin eserin çeitli yerlerine datlm parçalarn birletirmek
suretiyle meydana getirdii es-Shâh adl lügatta Arap alfabetik sistemine daha
düzgün bir görünüm kazandrmtr42.
2- Dîvânu’l-edeb’in Yurtiçi ve Yurtdndaki Elyazmas Nüshalar
Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî’nin Dîvânu’l-edeb adl eserinin dünyann birçok ülkesinde elyazmas nüshalar bulunmaktadr. Bu da Dîvânu’l-edeb’in
bilim dünyasnda büyük önem arz ettiini açkça göstermektedir. imdi bunlar
srasyla sunalm:
1- Dou Ülkelerindeki Elyazmalar
A- TÜRKYE
a) stanbul:
1- Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmet Kitapl: 2652
Kahverengi deri cilt, 255x170, 265 vr., 120 mm., 19 str., stinsah tarihi h. 654,
Nesih.
2- Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi Bölümü: 02068
Mein deri cilt, 292x168, 235x168 mm., 272 vr., 24 str., Müstensih Nizâr b. ‘Alî
b. Nivân b. Ahmed b. Nizâr en-Nizârî, h. 642.
3- Süleymaniye Kütüphanesi, Çorlulu Ali Paa Bölümü: 446
Mukavva cilt, srt ve kenarlar mein, 288x190, 220x143 mm., 1-401 vr., 19 str.
4- Atf Efendi Kütüphanesi: 2717
Mein cilt, XVI+451 vr., 27x16 cm., 21 str., Müstensih Muhammed b. Murâd, h.
868, Ta‘lik.
5- Süleymaniye Kütüphanesi, ehit Ali Paa Bölümü: 2676
Mein cilt, 271x186, 175x122 mm., 481 vr., 17 str., Müstensih brahim b. Muhammed el-Karamiyye, h. 902.
6- Süleymaniye Kütüphanesi, Beir Aa (Eyüp) Bölümü: 128-129
206x155, 160x120 mm., 313 vr., 17 str., mukavva ciltli, Müstensih Ali Arslan,
Nesih.
42
Karaarslan, Nasuhi Ünal, age., XII, 164.
2/4 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 221
7- Süleymaniye Kütüphanesi, Reîsu’l-Kuttâb Bölümü: 1101
Mein cilt, 258x148 (206x117) mm. ebadnda, 443 vr., 21 str., Müstensih Abdullah b. Muhammed, h. 1142, Nesih.
8- Süleymaniye Kütüphanesi, Reîsu’l-kuttâb Bölümü: 1084-1085
Mein cilt, 4+245: 249 vr., I. Cilt, 261x179, 202x125 mm., Müstensih Lutfullah.
9- Süleymaniye Kütüphanesi, Klç Ali Paa Bölümü: 00788.
Mein cilt, 258x148, 206x117 mm., 31 str., 229 vr., stinsah tarihi h. 540, Nesih.
10- Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah Bölümü: 02013
Mein cilt, 329 vr.
11- Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü: 04677
Mein ciltli, 442 vr., stinsah tarihi h. 1141.
12- Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü: 04678
Mein ciltli, 16x27 cm. ebadnda,447 vr., stinsah tarihi 1142.
13- Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü: 05192
Mein cilt, II. Cilt, 201x140, 170x100mm., 227 vr., 15 str., stinsah tarihi h. 582,
Nesih.
14- Murat Molla Kütüphanesi: 1768
270x210, 185x140 mm., 240 vr., 27 str., stinsah tarihi h. 783, Nesih.
15- Murat Molla Kütüphanesi: 1767
Mein cilt, 255x190, 175x125 mm., Müstensih Muhammed b. ‘Abdurrahmân,
h. 909, Nesih.
16- stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: 1434
Ebrulu mukavva cilt, 272 (143x190) 303, 178 vr., II. Cilt, 20 str.
17- stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: 1063
192 vr., (158x304) 130 mm., ebrulu mukavva cilt, 19 str.
B-IRAK
a-Badat aa. el-Evkâf Kütüphanesi: 1106, vr. 446 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354).
ab. Irak Müzesi: 1297, s.528 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). ac. el-Hikme Üniversitesi
Kütüphanesi: Mecmû ‘a Serkîs, vr. 218, stinsah tarihi VII.yy. (bkz. Sezgin, age.,
VIII/I, 354).
b. Basra: el-Abbâsiyye Kütüphanesi: Rakamsz, vr. 286 (bkz. Sezgin, age., VIII/I,
354).
C- FLSTN
a-Kudüs aa. el-Hâlidiyye Kütüphanesi: (h.588 bkz. el-A‘lâm, I, 285) Bu nüshann mikrofilmi Kahire’deki Arapça Elyazmalar Enstitüsünde bulunmaktadr (bkz.
Sezgin, age., VIII/I, 354). ab. Mecmû‘atu’l-Fityânî (h.632) Mikrofilmi Kahire’de bulunmaktadr (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354).
Ç-YEMEN
a- San‘â’ aa. el-Mutevekkiliyye Kütüphanesi: Dil: 34 (I, vr.326); dil: 35, 36 (I, vr.
220, h. VII yy.) 34 ve 36 nolu elyazmann mikrofilmi Kahire’de bulunmaktadr
(bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354). ab. El-Garbiyye Kütüphanesi: Edebiyat: 40 (I, vr. 109,
222 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4
h. VII. Yy.). Yine burada rakamsz bir elyazmas daha vardr. Mikrofilmi Kahire’dedir (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354).
D- MISIR
a-Kahire aa. Dâru’l-kutub: Dil: 25 (tam, vr. 222, h. 574); dil: 234 (I, h.611); dil:
264 (I. Cilt); dil: 344 (tam, h.617); dil: 383 (tam, vr. 405, h. 629) (bkz. Sezgin, age.,
VIII/I, 354). ab. Dârul-kutub- Teymûriyye: Dil: 498 (h.1146) (bkz. Sezgin, age., VIII/I,
355).
E- SUUD ARABSTAN
a- Medine aa. el-Mahmûdiyye Kütüphanesi: Edebiyat:7, I, vr. 285, h. 618 ylnda yazlm bir nüshadan h. 926 ylnda nakil yaplmtr. Mikrofilmi Kahire’de
bulunmaktadr (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354).
F- FAS
a. el-Karaviyyîn: 80/368, eksik (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355).
G- HNDSTAN
a-Rampûr aa. Rza Kütüphanesi: Dil: 29, vr. 254, h. 1226; dil:30, vr. 229, h. 1090
(bkz. Sezgin, age., VIII/I, 354).
H- RAN
a- Tahran aa. Sipehsalar: 105 (I, vr. 243); 106 (II, vr. 233 sonu eksik, h. V. yy.)
(bkz. Sezgin, age., VIII/I, 353).
2- Bat Ülkelerindeki Elyazmalar
A- NGLTERE
a. Londra aa. Medresetud-drâsâti’-arkiyye ve’l-afrîkiyye: 4797, I, vr. 266, h.
VII. yy.; 47972, II, vr. 189, h. 621 (bkz. GAS, VIII/I, 355). ab. British Museum: Or.
5032, vr. 391, h. 879 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355). ac. Oxford-Bodalyana, Pock. 227,
vr. 366, h. 668; Hunt. 281, I, vr. 206, h. 662; Hunt. 276, II, vr. 204; Hunt. 228, II, vr.
280, h. 373 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355).
B- FRANSA
a- Paris aa. Paris Milli Kütüphanesi: 6663, vr. 248, h. 547 (bkz. Sezgin, age.,
VIII/I, 355).
C- HOLLANDA
a. Leiden aa. Leiden: Or. 473, vr. 237, h. 596, eksik; Or. 547, vr. 185, h. 619, eksik; 2391, vr. 168, h. 651 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355).
Ç- ALMANYA
a- Berlin aa. Berlin: Mecmû ‘a Dahdah: 161, vr. 403, h. 629 (bkz. Sezgin, age.,
VIII/I, 355).
D- RLANDA
a- Dublin aa. Sör Chaster Kütüphanesi: 3125, vr. 243, h. VI. yy. (bkz. Sezgin,
age., VIII/I, 355).
E- RUSYA
a-Moskova aa. Kremlin: h. 1007’de yazlmtr (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355).
2/4 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 223
F- AMERKA
a. Princeton aa. Princeton Üniversitesi Kütüphanesi, Carît (Yahuda) Bölümü:
202, vr. 278, h. 1205 (bkz. Sezgin, age., VIII/I, 355).
3- Dîvânu’l-edeb’in Kaynaklar
Müellif Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbi, mehur eseri Dîvânu’l-edeb’i
kaleme alrken dier ilimlere dair eserlerden de istifade etmitir. Bunlar öyle
sralayabiliriz:
1. Sîbeveyh (ö.180/796)’in el-Kitâb adl eseri.
2. Ebû Ubeyde (ö. 210/825)’nin el-bdâl, el-Hayl ve el-‘bl’i.
3. Ebû Zeyd (ö. 215/830)’in Fa‘altu ve ef‘altu, el-Hemze ve en-Nevâdir’i.
4. el-Asma‘î (ö. 216/831)’nin el-Hemze, en-Nevâdir, es-Sfat, el-Hayl, Halku’l-insân,
en-Nahl, el-Vahve ve el-Elfâz’.
5. Ebû Ubeyd (ö. 223/837)’in el-Karîbu’l-musannef, Emsâlu’l-‘arab ve Karîbu’lhadîs’i.
6. bnu’s-Sikkît (ö. 244/858)’in slâhu’l-mantk, el-Ezdâd, en-Nevâdir ve el-Vahve’i.
7. Ebû Hâtim es-Sicistânî (ö. 248/862)’nin el-Hemze, Halku’l-insân, en-Nebât, enNahl ve el- ‘bl’i.
8. bn Kuteybe (ö. 276/889)’nin Edebu’l-kâtib’i.
4- Dîvânu’l-edeb’i Kaynak Edinen Eserler
1. el-Cevherî (ö. 393/1003)’nin es-Shah’.
2. es-Se‘âlebî (ö.429/1038)’nin Fkhu’l-luga’s.
3. el-Hasan b. el-Muzaffer (ö.442/1050)’in Tehzîbu dîvâni’l-edeb’i.
4. Muhammed b. Ca‘fer el-Gûrî (ö. 460/1073)’nin Dîvânu’l-edeb’i.
5. Mahmûd el-Kagârî (ö. 466/1073)’un Divanu lugati’t-Turk’u.
6. ez-Zevzenî (ö. 486/1093)’nin el-Masâdr’.
7. Ebû Ca‘fer el-Makarrî (ö.544/1149)’nin Tâcu’l-masâdr’.
8. Nevân b. Sa‘îd (ö. 573/1178)’in emsu’l-‘ulûm’u.
9. es-Sagânî (ö.650/1252)’nin el-‘Ubâb’.
10. et-Tiflîsî (ö. 629/1232)’nin Kânûnu’l-edeb’i.
11. bn Mâlik (ö. 672/1273)’in kmâlu’l-i‘lâm bi teslîsi’l-kelâm’.
12. el-Feyyûmî (ö. 770/1360)’nin el-Misbâhu’l-munîr’i.
13. es-Suyûtî (ö. 911/1505)’nin el-Muzhir ve el-Kavlu’l-mucmel fî’r-redd ‘alâ’lmuhmel’i.
14. Muhammed el-Fâsî (ö. 1170/1756)’nin zâ‘âtu’r-râmûs’u.
5- Ebû brâhîm shâk b. brâhim el-Fârâbî ve “Dîvânu’l-edeb” Adl Eseri Hakknda Söylenenler
Ebû brâhîm shâk b. brâhîm el-Fârâbî’den sonra yaayan büyük âlimler, bu
eserin deerini anlamlar ve bu eseri methedip, en güzel ifadelerle takdirlerini
belirtmilerdir. Nitekim Yâkût el-Hamavî (ö. 626/1229), Dîvânu’l-edeb’in öhretinin
224 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4
her tarafa yaylm bir eser olduunu zikrederken43, mehûr dil âlimi Ebû’l-‘Alâ’
el-Ma‘arrî (ö.450/1058), öneminden dolay bu eseri ezberlemi ve Yemenli bir edibin getirdii Dîvânu’l-edeb’in eksik bir bölümünü ezberden tamamlamtr44.
Hayreddin ez-Ziriklî (ö. 1396/1976) ise, shâk b. brâhîm’in bir kitap yazp ismini
Dîvânu’l-edeb koyduunu ve bu eseri “dilin terazisi ve kelamn ölçei” diyerek
tanttn belirtmektedir45.
43
44
45
Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-udebâ’, II, 618.
el-Kftî, age, I, 87.
ez-Ziriklî, age., I, 284. Ayrca bkz. Murad Molla Kütp. nr. 1767, 1a.
2/4 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 225
KAYNAKÇA
-Brockelmann, Carl, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, Arp. çev. ‘Abdulhalîm en-Neccâr, Dâru’l-Ma‘ârif, Kahire 1959-1977.
-Demirayak, Kenan- Çöenli, Sadi, Arap Edebiyatnda Kaynaklar, Atatürk Ün. Fen-Edebiyat Fakültesi Yaynlar, Erzurum 1994.
-Ebû’t-Tayyib el-Luavî, ‘Abdulvâhid b. ‘Alî, Merâtibu’n-nahviyyîn ve’l-luaviyyîn, Dâru’l-fikri’l‘arabî, 1394.
-el-Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb, el-Kâmûsu’l-Muhît, Mu’essetu’r-Risâle, Beyrut
1987.
-Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatürü, çev. Azmi Yüksel-Rahmi Er, maj Yaynlar, Ankara
1993.
-Huart, Clément, Arap ve slam Edebiyat, çev. Cemal Sezgin, Ankara, trs..
-bnu’l-Enbârî, ‘Abdurrahmân Ebû’l-Berekât, Nuzhetu’l-elibbâ’ fî tabakâti’l-udebâ’, nr. Muhammed
Ebû’l-Fadl brâhîm, Kahire 1976.
-bnu’l-Esîr, ‘zzeddîn el-Cezerî, el-Lubâb fî tahzîbi’l-ensâb, Dâr Sâdr, Beyrut, trs..
-bn Hacer el-‘Askalânî, ahâbeddîn Ebû’l-Fadl Ahmed b. ‘Alî, Lisânu’l-mîzân, nr. Mu’essetu’lA‘lâmî li’l-matbû‘ât, Beyrut 1971.
-bn Hallikân, Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâ’u ebnâ’i’z-zemân, nr. Muhyuddîn
‘Abdulhamîd, Kahire 1948.
-bnu’l-‘mâd, Ebû’l-Felâh ‘Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed, ezerâtu’z-zeheb fî ahbar men
zeheb, Beyrut 1986.
-kbâl, Ahmed arkâvî, Mu‘cemu’l-me‘âcim, Dâru’l-garbi’l-islâmî, Beyrut 1993.
-smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Îzâhu’l-meknûn, nr. erafettin Yaltkaya ve Rfat Bilge, stanbul 19451947.
-smâ‘îl Pââ el-Badâdî, Hediyyetu’l-‘ârifîn, nr. Rfat Bilge-M. Kemal nal, stanbul 1951-1955.
Karaarslan, Nasuhi Ünal, “Fârâbî, shak b. brâhim”, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,
stanbul 1995.
-Kâtib Çelebî, Kefu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutub ve’l-funûn, nr. erafettin Yaltkaya ve Rfat Bilge,
Maarif matbaas, stanbul 1941-1943.
-Kehhâle, ‘Omar Rzâ’, Mu‘cemu’l-mu’ellifîn, nr. Mektebe tahkîki’t-turâs, Mu’essetu’r-risâle,
Beyrut 1993.
-el-Kftî, Ebû’l-Hasan ‘Alî b. Yûsuf, nbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâ’i’n-nuhât, nr. Muhammed Ebû’l-Fazl
brâhîm, Dâru’l-fikri’l-‘arabî, Kahire 1986.
-el-Knnavcî, es-Seyyid Muhammed Sddîk Hasanhân, el-Bula fî usûli’l-lua, nr. Nezîr Muhammed Mektebî, Dâru’l-Beâ’iri’l-islâmiyye, Beyrut 1988.
-es-Safedî, Selâhaddîn Halîl b. Aybek, el-Vâfî bi’l-vefeyât, nr. Muhammed Yûsuf Necm, Dâr Franz
Steiner, Wiesbaden 1971.
-es-Sem‘ânî, Abdulkerîm Muhammed b. Mansûr, el-Ensâb, nr. ‘Abdullah ‘Omar el-Bârûdî,
Dâru’l-Fikr, Beyrut 1988.
-Sezgin, Fuat, Târîhu’t-turâsi’l-‘arabî, Arp.çev. Arafa Mustafâ, Câmi‘atu’l-mâm Muhammed b.
Su‘ûd, 1988.
-es-Suyûtî, Celâleddîn ‘Abdurrahmân, Buyetu’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luaviyyîn ve’n-nuhât, nr. Muhammed Ebû’l-Fadl brâhîm, el-Mektebetu’l-‘asriyye, Beyrut, trs..
-es-Suyûtî, el-Muzhir fî ‘ulûmi’l-lua ve envâ’ihâ, nr. Muhammed Ebû’l-Fadl brâhîm, elMektebetu’l-‘asriyye, Beyrut, trs..
-eyho, Luis, el-Muncid fî’l-edeb ve’l-‘ulûm, el-Matba‘atu’l-Kâsulikiyye, Beyrut 1956.
-Taköprüzâde, Ahmed b. Mustafâ, Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm, nr.
Kâmil el-Bekrî-‘Abdulvahhâb Ebû’n-Nûr, Dâru’l-kutubi’l-hadîse, Kahire 1968.
226 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 2/4
-Yâkût el-Hamavî, ehâbeddîn Ebû ‘Abdillah, Mu‘cemu’l-udebâ’, nr. hsân Abbâs, Dâru’l-garbi’lislâmî, Beyrut 1993.
-Yâkût el-Hamavî, Mu‘cemu’l-buldân, Dâr sâdr, Beyrut 1977.
-ez-Zehebî, Tezkiretu’l-huffâz, Dâru ihyâ’i’t-turâsi’l-‘arabî, Beyrut 1956.
-ez-Zehebî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. Ahmed, Târîhu’l-islâm, Vefeyâtu’l-meâhir ve’l-a‘lâm,
Dâru’l-kutubi’l-‘arabî, Beyrut 1989.
-ez-Zirikli, Hayreddîn, el-A‘lâm, Beyrut, trs., I, 284; Kehhâle, ‘Omar Rzâ’, Mu‘cemu’l-mu’ellifîn,
nr. Mektebe tahkîki’t-turâs, Mu’essetu’r-risâle, Beyrut 1993.