TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBNÜ'n-NAHVi
İbn Nuaym ei-Kurtubl, Abdülhamid Harpüti ve İbn Melik ei-Hamevi tarafından
tahmis edilmiş, son tahmis kasidenin
metniyle birlikte yayımlanmıştır (İsken­
deriye 1304) Abdülhamid Harpüti'nin
tahmisiyle oğlu Kemaleddin Harpüti'nin
buna yazdığı şerh ile (Ma'müretülaz!z
131 7) adı bilinmeyen bir kişi tarafından
yapılan Türkçe tahmis de basılmıştır (İs­
tanbull290) . Kaside için yazılan sekiz tahınisi Sellam b. ömer ei-Mizahl el-Le'dli'ü'l-mübehrece ii taJ;misi'l-Münferice ad ıyla bir araya getirmiştir. Kaside
üzerine, Mustafa b. Kemaleddin es-Sıd­
dlki ile Abdülganl b. İsmail en-Nablusi
ve diğer bazı kimseler taklid, Ebü'I-Fazl
Muhammed b . Ahmed ed-Dımaşki tazmin (taştlr) . Cemaleddin Muhammed İb­
nü'I-Vefa tesbl' Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Buhar! ile Muhammed
b. Abdürrahlm b. Yahbiş et-Tazl m uaraza
tarzında çalışmalar . kaleme almışlardır.
Bunun dışında el- Vaşıyye adlı bir risalesiyle, hacası Şukratısl'nin kasidesinin ta'şlri olan ed-Dibdcü'l-müneşşer ve'lminhdcü'l-mu'aşşer adlı uzun bir manzumesi olduğu bilinen İbnü'n- N ahvl'nin
kaynaklarda bazı şiirlerine de rastlanmaktadır (Kadi İyaz, 1, 252; İmadüddin elİsfahanl, 1, 326; İbriü' z -Zeyyat et-Tadill, s.
74; İbn EbO Zer'. s. 34; SüyOtl, ll, 362).
BİB LİYOGRAFYA :
Kadi iyaz. Tertfbü ' l-medarik, ı . 252; IV, 792·
797; imadüddin el-isfahanl,ljarfdetü ' 1-/!:aşr ( nşr.
Muhammed el-Merzüki vdğr.). Tunus 1966 , I,
325-326 ; ibnü'z-Zeyyat et-Tadill, et-Teşevvüfila
ricali 't·taşavvu{(nşr. A. Vo o r). Rabat 1958, s.
72-78; ibnü'I-Ebbar, et-Tekmi/e (n ş r. F. Code ra).
Madrid 1882, Il, 740; Ebü Muhammed ei-Abderl, er-Rif:ıletü '1-Magribiyye (nşr. Muhammed elFas!). Rabat 1968 , s. 52-59; İbn Abdülmelik, e?·
;?;eyl ve 't~ tekmile li-kitabeyi'I-Mevşill ve'ş-Şıla
(nşr. Muhammed b. Şerlfe). Rabat 1984, s. 434436; Gubrlnl. 'Unvanü'd-diraye (n ş r. Adil Nüveyhiz). Beyrut 1969, s. 326-333 ; İbn Ebü Zer'.
el-Enfsü'l-mu(rib, Rabat 1972, s. 33-34; Sübkl,
Tabakat (Tanahl). VIII, 56-60 ; Süyütl, Bugyetü'l-vu'at, II, 362; İbn Meryem, ei-Bustan ff ?ikri 'l-evliya' ve 'l-'ulema' bi-Tilimsan (n ş r. ibn Ebu
Şeneb). Cezayir 1326/1908, s. 299-304 ; İbnü'I­
Kactl, Ce?vetü '1-i/!:tibas, Rabat 1974, Il, 552.; Ahmed Baba et-Tinbüktl, Neylü'l-ibtihac(ibn Ferhün , ed-Dibacü'l-mil?heb içinde). Kahire 1329,
s. 349-351; Keşfü'?-?Uniln, II, 1346-1347; Serkls, Mu'cem, I, 266-267; Mah!Qf, Şeceretü 'n­
nilr, s. 126; Brockelmann , GAL, I, 316; Suppl.,
I, 473-474; a.e. (Ar.). V, 109-112; Ömer Ferruh.
Tarf/].u'l-edeb, V, 106-109; Ahmed b. İbrahim eiBuhtürl. ei-Cedid ff edebi'l-cerfd, Tunus 1973,
s. 55-61; Mahfüz. Teracimü'L-mü'ellifin, V, 1925; Muhammed Ezher Bay, "İbn'ü· n-Nahvl : J:Iayatühü ve aşarüh" ,ljauliyyatü '1-Cami'ati't- Tilnisiyye, sy. 29 , Tunus 1988, s. 173-189; Hasan
Saferl-i Nactirl, " İbn Na !:ıvi" , DMBİ, V, ll.
liJ
164
İsMAiL DuRMUŞ -
HüsEYiN ELMALl
ibnü'n-Nahvi'nin
el-f:\aş1detü '/-
mün{erice'sinin
ilk iki sayfası
(Süleymaniye Ktp. ,
Reşid Efendi,
nr. 519/7)
Mehmed Muhyiddin
İBNÜ'n-NAKİB el-HALEBi
(~f ~ f0'f)
kadar
İbnü'n-Nakib'in, asıl ününü sağlayan
Garsüddin Halil b. İbrahim
b. Şihabiddin ei-Hımsi
ei-Halebi ei-Kostantini
(ö. 971/1563)
tıp
Hekim ve çok yönlü alim.
L
hekimbaşılığa
yükselmiştir.
_j
10 Muharrem 900 (11 Ekim 1494) tarihinde Halep'te doğdu. Aslen Humuslu bir
aileye mensuptur. Tahsiline Haleple baş­
layarak temel din eğitiminin yanı sıra dil,
edebiyat, matematik, astronomi, mantı k
ve felsefe okudu . Dımaşk'ta İbnü ' I-Mek­
ki'den tıp ve dah.a sonra gittiği Kahire'de
Ahmed b. Abdülgaffar'dan feraiz, aritmetik, mikat, geometri, müsiki ve tıp,
Kadı Zekeriyya ei-Ensarl'den hadis ve diğer dini ilimler. Şemseddin Muhammed
ei-Mısrl ei-Feleki'den astronomi dersleri
aldı. Öğrenimini tamamlayınca Kahire'deki çalışmaları dikkatini çeken Sultan Kan c
su Gavri tarafından saraya çağrılarak oğ­
lunun eğitimiyle görevlendirildi. Bu sıra­
da meydana gelen Mercidabık Savaşı'n­
da Osmanlılar'a esir düştü ve Kansu Gavri'nin oğluyla birlikte İstanbul'a götürüldü. İstanbul'da kendisine önerilen resmi
görevleri kabul etmeyerek ilim meclisleri
oluşturdu ve aralarında bazı devlet adamlarının da bulunduğu hastalarının ödediği
tedavi ücretiyle ve talebelerinin hediyeleriyle geçimini sağladı. 1521'de Dımaşk' a
giderek Emeviyye Camii'nde ders verdi.
Bir ara İstanbul'a geri geldiyse de kısa süre sonra tekrar Dımaşk' a döndü ( 154 7);
ardından da Mısır'a gitti. 1SS7'de İstan­
bul'a yerleşti ve burada vefat etti. Kendisi gibi tabip olan oğlu Garsüddinzade
ve astronominin yanında matematik,
felsefe, müsiki ve edebiyat gibi alanlarda geniş bilgisi vardı. Ancak günümüze
ulaşan ve kaynaklarda adı geçen eserlerinin sadece astronomi ve aritmetik üzerine olduğu görülmektedir. Onun bu ilimlere ait ölçüm aletleri yaptığı ve ayrıca şiir
yazdığı da bilinmektedir.
Eserleri. 1. el- 'İ]Sdü '1-yemdni ii ]J.alli
Zic-i İJJ;dni. Naslrüddln-i TGsl'nin eserine
yazdığı şerh olup İstanbul (Süleymaniye
Ktp ., Hafld Efendi, nr. 181/ 1) ve Kahire'de
(Darü'l-kütübi ' I-Mısriyye, Tal'at, M!kat. nr.
226/1) birer nüshası bulunmaktadır. 2.
Bugyetü't-tullô.b fi'l-'am el bi-rub'i'l-usturldb . Usturlap yapımından ve kullanı­
mından bahseden bir eserdir (Princeton
Üniversitesi Ktp., nr 4918). 3. Risdle fi'l'amel bi'r-rub'i'l-müceyyeb ii 'ilmi'lmi]Siit. Vakit tayiniyle ilgili olup pek çok
nüshası mevcuttur (Akpınar v.dğr. 1, 147148) 4. Risdle ii ma'rifeti semti'l-Jsıble
ve 'l-ev]Siit (Manisa il Halk Ktp ., nr. 470/
4). S. Te?,kiretü'l-küttdb ii 'ilmi'l-]J.isdb
(Kütahya Tav ş anlı Zeytinoğlu İlçe Halk
Ktp ., nr 305/9) Eser, İbnü'n-Nakib'in öğ­
rencisi Derviş Mehmed b. Lutfi tarafın­
dan 982'de (1574) Türkçe'ye çevrilmiştir
(Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk
Ktp ., nr 584) . 6. Ma]Siile fi'çl-çlarb ve'l]Sısme ve 't-tec?,ir fi'l- 'am el bi'l-ceddri
(istanbul Arkeoloii Müzesi Ktp. , nr 896/
2). 7. 'Uddetü'l-]J.dsib ve 'umdetü'l-mu]J.dsib. İbnü'I-Haim'in Nüzhetü'l-]J.üssdb
(Nüzhetü 'n-nü??ar) adlı eserinin şer hi dir
(Darü'l-kütübi'l-Mısriyye, Felek- Riyaza,
nr 4301/1 ). 8. Risdle ii 'ilmi'l-ceyb. Ah-
iBNÜ 'n -NAKfB ei-MAKDİSI
med b. Muhammed el-Kastallanl'nin sinüs problemleri konusundaki eserinin
şerhidir (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü
Paşa, nr. ı 135). 9. Tenbihü'n-nü]f]fad
'ald md fi'l-hey'eti'l-meşhure mine'lfesfıd. Astronomiyle ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr 1181/18 [müellifhattıj). 10. Risfıletü'l-fet]J.iyye ti'l-'ameli'lceybiyye (Raşid Efendi Ktp, nr. 1213).
11. Sirfıctinüketi'l-Minhfıc (Millet Ktp.,
Feyzullah Efendi, nr. 709) 12. Man;r;ume
ti merfıtibi'l-vücud (Süleymaniye Ktp.,
Halet Efendi, nr 310) 13. Şer]J.u Risfıle­
ti'l-vaçl'iyyeti'l-'Açludiyye (N uruosmaniye Ktp ., nr. 451 I)
İbnü'n-Nakib'in kaynaklarda adı geçen
diğer
eserleri de
şunlardır:
Ij dşiye 'ald
]fısmi'l-felekiyyfıt mine'l-Mevd]fıf ti 'il-
mi'l-keldm (Adudüddin el-Icl'ye ait eserin astronomiyle ilgili kısmına yazdığı şerh­
tir), Şer]J.u Kaşideti'l-mimiyye (EbüssuOd Efendi'nin kasidesinin şerhidir), Şer]J. -i
Tefsir-i Beyzfıvi, Risfıle fi'l-]J.amdele,
el-Ferfı'iz, Ta]J.rirü '1-vüşul ila nihfıye­
ti's-sul, Kitfıb li- 'ilmi'z-zfıyirce, Ijfışiye
'ald Şer]J.i'n-Nefisf li'l-Mucez fi't-tıb,
Jffışiye 'ald Şer]J.i'l-Cfımi li'l-Kfıfiye.
Ayrıca Zemahşerl'nin el-Keşşfıf'ına da
bir şerh yazdığı bilinmektedir.
sadece Ebü'l-Fazl Yusuf b. Abdülmu'ti elMehili'nin adı verilmiş, burada ayrıca tasawufla da ilgilendiği. Şehabeddin esSühreverdl'den faydalanıp hırka giydiği.
kendisinin de Radıyyüddin Ebu Muhammed Hüseyin b. Abdülmü'min et-Taberi'ye hırka giydirdiği zikredilmiştir. İbnü ' n­
Nakib Aşuriyye Medresesi'nde, ardından
bir hücresine yerleştiği Ezher Camii'nde
ders okuttu. Zehebi, Ebu Hayyan el-Endelüsi. Birzali ve Ca'beri onun talebeleridir. Daha sonra Kudüs'e dönerek ömrünün sonuna kadar burada yaşadı. Kaynakların Hanefi olduğuna işaret etmesine rağmen İbnü'l-İmad'ın Hanbeli olduğunu söylediği İbnü'n-Nakib Muharrem
698'de (Ekim 1298) vefat etti. İbnü'n-Na­
kib'in zahid ve mütevazi şahsiyetine işa­
ret edilerek içlerinde devlet erkanının da
bulunduğu pek çok kişinin onu ziyaret
ettiği belirtilmiş. emir bi'l-ma'ruf nehiy
ani'l-münkere büyükönem verdiği ve her
şartta bunu yerine getirmeye çalıştığı
kaynaklarda zikredilmiştir.
Eserleri. 1. Mu]faddimetü Tefsiri İb­
ni'n-Na]fib if 'ilmi'l-beyfın ve'l-m e'fınf
ve'l-bedi' ve i'cfızi'l-Kur'fın. İlk defa İbn
Kayyim el-Cevziyye'ye nisbet edilerek elFevfı'idü'l-müşavvı]f ila 'ulı1mi'l-Kur­
'fın ve 'ilmi'l-beyfın adıyla neşredilen
eserin (nşr. M. Bedreddin en-Na'sanl, Kahire 1327) daha sonra aynı şekilde çeşitli
baskıları yapılmışsa da (Beyrut ı 982, Beyrut, ts.; nşr. Muhammed Osman el-Huşt,
Kah i re 1994, Kahire, ts.) Ahmed Muhammed Şakir. kitabın İbn Kayyim el-Cevziyye'ye nisbetinin çok şüpheli olduğunu ve
yazma nüshasında yer alan ismin sonradan eklediğini ortaya koymuştur (el-Menar, XIX/2 [ 1334 [, s. 121-122). Bu makalenin ardından birçok ilim adamı onun görüşüne katılmış. ancak eserin gerçek sahibini gösteren olmamıştı r (mesela bk.
Bekir b. Abdullah Ebu Zeyd, s. 184-185) .
Kitabın İbnü'n-Nakib el-Makdisi'ye aidiyetini ve el -Fevfı 'idü 'l-müşavvı]f isminin uydurma olduğunu ilk defa Zekeriyya Said Ali ileri sürmüştür. Said Ali. 19.11
yılında tamamladığı doktora tezinde
( Belagatü '1 -Kur' an 'inde'L-müfessirfn,
s. 3-19) ve daha sonra yayımladığı makalesinde el-Fevfı'idü'l-müşavvı]f'taki ifadelerle İbn Kayyim el-Cevziyye'nin savunduğu görüşler ai-asında çelişki bulundu-
BİBLİYOGRAFYA :
Taşköprizade. eş-Şel):a'il):, s. 357 -360; Atai,
Zeyl-i Şekaik, s. 81-82; Gazzi, el-Kevakibü'ssa'ire, III, 148-149; Katib Çelebi, Süllemü'l-vüşül ila tabal):ati'l-fuf:ıül, DİA Ktp. , nr. 2943, s.
91; a.mlf.. Keşfü '?·?Unün,l, 390; ll, 125 1, 1372,
1892, 1900, 1919; ibnü'l-imad, Şe?erat, VIII,
364-365; Sicill-i Osmanf, III, 618; Muhammed
Ragıb et-Tabbah, i'lamü'n-nübela' bi-tarfl]i
fjalebi'ş-şehba', Halep 1342/1923, VI, 52-58;
Brockelmann. GAL Suppl., ll, 665; Hediyyetü'l-'ari{in, ı, 145; ZirikiL el-A'lam, ll , 364; Kehhale, Mu'cemü'l-mü'elli{in , 1, 137; Suter, Die
Mathematiker, s. 190; Ahmed isa, Mu 'cemü '1etıbba', Beyrut 1402/1982, s. 329; Cevat İzgi, .
Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, 1,
414, 439; Cemi! Akpınar v . dğr. , Osman lı Astronomi LiteratürO Tarihi, İstanbul 1997, 1, 145149.
. ı:;ı;ı
~J
lbnü'n-Nakib el-Makdisi'nin et-Taf:ırir ue't-ta/:ıbiradlı eserinin unvan sayfası ile ilk sayfası
(Süleymcltıiye Ktp. , Fatih , nr. 1 77)
\.
'
,-
~
-
r.i'"C>oll;_d~....:..j'Jr.,lll
~
~
.
~
~
~
~)lj.-)1!"1:..-_ __
. ~ 0~ ı
_
.....,
h):.;. "
<ıı_Jt;,.j)Jti:-'::!i ·.::;_J.L;~IJ.Jl<:~yô)_;.l\o~,J-"01
('J'LH ı..::.Juı~ ...;,.:;ı~-~~'j\".»5;ı..jı3i 0ı._>,:/,_-jJ,.,_,
~,)ü;~ı t:ı~?G~J{;~~~:; l.J;ü.'~ı... G~ ~\)..t-fJ
di"0 ,_,t.:.:i.~ı:~I2(0'.~J-iüı';p,ı~jt;,ı~::.-)J~ı;.,\
· )~~v~JJ~;~~~~~C.~:.ı'5~~f~~Y.~,~~:~
Y;yıı,ı,?>JVj->..!..ıWl W \;.L">AV,'-'-"-JWIO \;.".I>_:".J 0?,
'~b~Gie;J.J 1 ~~~$.Y,tı;iY.:;.rr.1 ı:>;:.J~~ ı.;~-~.Yılr',
i~pJ-; (:H.i.l_F_:.;..,j o ~j"') L•\ d~lpU;.>~Y,ı..?~
SALiM AYDÜZ
~-~.25'-wu;;Jı;JG~~.:.ıb'\.·J:..U: ~~Ç;..ııu;J·_.ı;..2.ij~)~ 1.ıb.
~-;~ı:~..;.:;.;.~, ~ ~~-~~ :1ctrJ'o~~c.:_:;.Jf;.~r--'
ı
:O.!J:iıJ_;j..; v~Jj~;~.:;;.,:.:_;l1j;;:..~r;~f 1
J-;:.IJ_;..j.ıG:l~j:ı ı,ı;._y.:,-)_,'T,"'ı.~.J*s::ıLG-ı,i;~IJ
ı
İBNÜ'n-NAKİB el-MAKDİSI
(I.S"'~f~f.:r.f)
L
Jj:_$.~J.Ij ~~J· -':~) G~jj'OJj..;\J~__;j;:.V.\'-v;.~- 0-:'J_:,.ç
f~~fı.ij~G,t.:\J,Vj.\1 ~_?jıW_e :i}.!)IJ--~..:ıı_~.ı--1/j
7,t..:..l_?y_;.f-JGJ-.~J ~grv~JY,~d~if:}'!:'T"([--~:.'
(-~I.J.~~_j{..j)piJUUl_,JI_,\..:~..~)..V.It...;,.\.:JGJ_jj~~~~~~\
'.tr t.:>-.::.;',~_l6 tj..:+-....u~l.:i'.ull_t,.:..~ L.:.::Pl.."
Ebu Abdiilah Cemalüddln Muhammed
b. Süleyman b. el-Hasen
el-Belh! el-Makdisi
(ö. 698/1298)
~jt,:)f!)~i-t.2:fjjk"J.s'~l..;fol:,{;,.:s,\_,ll.:c:ı;_,;;...~,
~~.~\; ~_:-ı!J~~~~~.}..ı.;?--~~ı)ı.&J·_Ju\J:~'P,:,\i~I.J
Müfessir, mutasavvıf
ve Arap dili alimi.
:::i"'lj ~t;~_,..)l) off!>'>J:L;j ,:J..;.{;; cı~G_,;;j.I).I~).'.:;Jji
.;:J...X.SLı_,>~l.V
.ı.ıı:_l.;ül;ıt. ı...~\.c)~Jı3J.)..!:.o.Nj,?.)~ ~~~U'~~
"-'.J.oi.;,ı;,ıı"-'":rcl;;FJ:t,;:i;~..(.,-,_;-;.ı.;;;),J.il:.Oii:J;.ıY.
(IJj.;~ı_:~kı.;;..,.;JJ~,N·ı,,.~~ı..."',:,l.ı::k',:j,~,)~~~ ~.\i·
_j
Aslen Belhli olup 15 Şaban 611'de (20
Aralık 1214) Kudüs'te doğdu. Tahsil için
Kahire'ye giderek çeşitli hocalardan ders
okuduğu belirtilmekteyse de bunlardan ,
t_>.:,~..JY.wu.;:,.l'.;;...l_v;;..~.ı(;,;·,j;,ı.!_i_D6;op
-=:.•~!Jiw_,:-ıı ~).·.::.ı_;; ·ı::;;·'~-ı:.r;;A;:uıe-_;, ı;.l ~
..~.~~~;~'~Ji~.~~J~ı.:.~ \ ~.J~F.,~~j~.,ı,l
~~J'' .:.ı'+_~_ı,_:ı.,.J'e' .. ,t:uJ"~FJ:I:l.'J~":;-.:.ı~ .. ~
·.~!-:: "
-':-;:~'.;.;IJGıes""'J.ıF'.ı.J:;vJ.ı..ıı,·.:.&;;;.'ıJ;,~;:.ı,J·
+J:lı..}Ju.~'l,-f"'-'-"l.~J"Y:ıi~_..., tır~D .ç;,ı•~Jj
165