TEFSİR ANABiLiM DALI OLARAK MUHAMMED B. CERIR ET

TEFSİR ANABiLiM
DALI
VII. EŞGÜDÜM TOPLANTISI
VE
BİR MÜFESSİR OLARAK
"
MUHAMMED B. CERIR
ET-TABERI"
SEMPOZYUMU
i\.ÇILIŞ-
11 HAZİRAN 2010
KONYA
3. Tebliğ:
"Taberi Tifstrinin Şiir/e İstifhiid Yönte111i Açısından Değerlendiril111esl'
Yrd. Doç. Dr. Harun ÖGMÜŞ
Ş1roak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
GİRİŞ
Nüzulünden beri Kur'an-ı Kerim'i yorumlama amacıyla çeşitli tefsir ekalleri geliştirilmiştir. Bunlardan biri de filolojik tefsirdir. Bu tefsir türünün ta baş­
tan itibaren başvurduğu yöntemlerin en önemlilerinden biri şiirle istişhaddır.
istişhad kelimesi sözlükte "şahit istemek" manasına gelir. 1 Şahit, ''bildiği­
ni açıklayan, bir şeyi müşahede eden ve bir yerde hazır bulunan" anlamlarına
gelmektedir.2 Arap dilcileri ise bu kelimeyi, bir kaide ortaya koymak için
Kur'an'dan veya Arapça'sına güvenilen Araplar'ın sözlerinden getirilen delil
anlamında kullanmaktadırlar. 3 Bu anlamda şahidin çağulu olarak "şevahid"
kullanılmaktadır. 4
Şahit
kelimesinin ıstılahi manasından yola çıkılarak istişhad, "Bir kelimecin veya bir ifadenin lafız, anlam ve kullanım doğruluğunu kanıtlamak amacıyla
doğruluğu kesin olan nazım ve nesirden örnek vermek" şeklinde tarif edilmektedir. s
Cevheô, es-Srhlih: Tiicii'l-l11ga ve sıhlihii'I-Arab!Jye, I-N, Mısır: Daru'l-kicibi'l-Arabi, ts., I, 491, "ş­
h-d." md.; Zemahşeô, Esiisii'l-belôğa, Beyrut: Daru Sadır, 1965, s. 341, ş-h-d md.; İbn Manzıir,
Ebü'l-Fazl Cemaleddia Muhammed b. Mükerrem (ö. 711/1311), Iisiinii'I-Arab, I-XX, Bulak 1300,
N, 225 "ş-h-d" md.; Asım, es-Seyyid Ahmed (ö. 1235/1820), l.Vinms Tercii111esi, I-N, İstanbul,
1304, I, 1181. Kur'an'da bu aiılaında kullanışı için bk. el-Bakara 2/282.
ı İbn Manzılr, N, 225-227, "ş-h-d" md.
3
Tehanevi, Muhammed Ali, Keffiifii rstılôhliti'lfiimln, I-II (nşr. Ali Dahn1c-Abdullah Halidı),
Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996, I, 1002, "şıl.hid" md.
4
Kelimenin bu vezinde cemedilmesi kıyasa uymamaktadır. Çünkü
._,.aıt.-gibi manasında
müenneslik olanlar haricindeki sıfatiarın "fevail" vezninde gelişi şazdır (bk. Ç:lıperdi, Ebü'lMekarim Fahreddin Ahmed b. el-Hasan b. Yusuf, Metnii'I-M11ğnfji'n-nahv f!Vtiibii Şerhi'I-M11ğnfji'nnahv ile birlikte], nşr. Abdülkiidir el-Heycl, Bingıl.zi: Cıl.miatü Karyılnus, 1998, s. 137-139); nahiv ve
belagat kitaplarındaki şevıl.hidi açıklayıcı telifler veren alimlerden çoğu kitaplannın isminde bu
kelimeyi kullanmıştır (mesela bk. Süyılti, Şerh11 Şeviihidi'I-M11ğn~ Mısır: el-Matbaatü'l-Behiyye;
Abbasi, Abdürrahim b. Ahmed, Meiihidii't-tensfs alii feviihidi't-telhfs, I-N, Beyrut: Aıemü'l-kütüb,
!1941}\urmuş, İsmail, ''İstişhad", DİA, XXIII, 396.
.
.
89
,
Sahabe devrinde bile tefsirde şiirden faydalanıldığını gösteren rivayetler 6
olmakla birlikte bu yöntemi sistemli ve yoğun bir şekilde uygulayanlar, hicri n.
asırda Basra ve Kılfe' de gelişen nahiv mezheplerine mensup Ebıl Ubeyde
Ma'mer b. el-Müsenna (ö. 210/825), Ebıl Zekeriyya Yahya b. Ziyad el-Ferra (ö.
207 /822) ve Ebü'l-Hasen el-Ahfeş (ö. 215/830) gibi ilim adamlan olmuştur.
Onlar, şiire önce gramer kaidelerini belirlemek için baş vurrnuşlar, sonra da bu
sahadaki birikimlerini Kur'an'ın yorumlanmasında kullanarak filolojik tefsirler
yazınışlardır.
Şiirin
Kur'an ve hadiste yerilmesinden dolayı bu yöntemi tasvip etmeyenlerin olduğu belirtilirse de7 bunların çok ağırlığı olmamış ve şiir tarih boyunca
özellikle dirayet tefsirinin müracaat kaynaklardan birini teşkil etmiştir.
Filolojik çalışmaların yanı sıra Kur'an tefsirinde de kullanılması istişhad
yönteminin - tabii olarak- önemini artırmış, ortaya çıktığı asırda gözetilen bir
takım prensipler Kemrueddin İbnü'l-Enban (ö. 577 /1181) ve Celaleddin esSüyılti (ö. 911/1505) gibi ilimler tarafindan derlenrniştir.
Söyleyeninin bilinmesi s, güvenilir bir ravi tarafindan nakledilmesi 9 , delil
getitildiği meseleye delaletinin kesin olması lO, ittifak edilen bir hususa aykırı
olmaması tt ve delil getitildiği konuda zaruret içermemesi 12 şevahidie ilgili en
önemli prensipleri oluşturur. Ancak kaynaklarda şairi meçhul veya ravisi belirtilmeyen birçok şiirin bulunması, pratikte bu prensipiere kafi derecede riayet
edilmediğini gösterir.B Bununla birlikte Asma! (ö. 216/831), Ebıl Zeyd elEnsan (ö. 215/830), Ebıl Ubeyde (ö. 210/825) ve İbnü's-Sellam el-Cumahi (ö.
232/846) gibi II. ve lll. asırda yaşayan dilcilerin kasıtlı olarak başka şairlere
B k. Ebu Ubeyd el-Kılsım b. Sellam, Kicibü Fedaili'l-Kur'an, nşr: Mervan el-Atıyye ve arkadaşla­
n, 1. Baskı, Dımeşk: D:iru İbn kesir, s. 343; Kurtubi, EbU Abdillıllı Muhammed b. Ahmed elEns:lıi, el-Cfuni' li-Ahkfuni'l-Kur'an, I-XX, 3. baskı, D:iru'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1967, X, 110.
7 Bk. Zerkeşi, Bedruddin Muhammed b. Abdill:Th, el-Burhln fi Ulfuni'l-Kur':in, I-IV, nşr: Muhammed Ebü'l-Fadl, Beyrut: D:lru'l-Ma'rife, t. y., II, 160; bu konuda geniş bilgi için bk. Öğmüş,
H:irun, Kur'an Yorumunda Şiirin Yeri (2. Asır Çerçevesinde), Basılmamış doktora tezi, M. Ü. S.
B. E. 2006, s. 121-123.
8 Süyılti, Abdurrahman Celaleddin (ö. 911 / 1505), ei-İktirôhfi il11ıi ımlli'n-nahv (nşr. Ahmed Subhi
Furat), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınlan, 1975, s. 38.
9 Süyılti, el-İktir:Th, s. 29.
1o Ebu Hayy:in, Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Yusuf b. Hayyan el-Endelüsi el-Gıı:rul.ti el-Ceyyani
(ö. 754/1353), et-Te?Jfl ve't-tekllıflfi {erhi Kitôbi't-Teshi4 I-II, (nşr. Hasan Hindavi), Dımaşk: D:lrü'lkalem, 1997, I, 166.
11 İbnü's-Seı:i:ac, Ebu Bekir Muhammed b. Sehl el-Bağd:ldi (ö. 316/928), ei-Usıliji'n-nahv, I-ill
(nşr. Alıdülhüseyin el-Fetlı'), Beyrut: Müessesetü'r-risale, 1999, I, 104-105.
12 İbnü'l-Enb:lri, Kemaleddin Ebü'l-Berek:lt Abdurrahman b. Muhammed b. Ebi Said en-Nahvi
(ö. 577/1181 ), ei-İns4ffi !lıesôili'J-hi/4f bryne'n-nahv!JJ,fn ei-Basri.1Jfn ve'I-Kii.Ji.1Jfn, I-II, [baskı yeri yok]: elMektebetü't-tic:lriyye, ts, I, 152.
·
13 bu konuda geniş bilgi için bk. Öğmüş, s. 107-115.
6
90
nispet edilen şiirleri açık yüreklilikle ayıklamaya çalışmalan t4, şevahidin sağlamlı­
ğı konusunda genel hatlanyla titizlik gösterildiği kanaatini oluşturmaktadır.
İbn Abbas'a nispet edilen rivayetler bir kenara bırakılırsa şiirle istişhad
yöntemine başvurulan en eski tefsirler, yukanda da isimlerini andığımız Basra
ekolüne mensup olan Ebu Ubeyde'nin Mecaifi'!-Kıtr'lblı ve Ahfeş'in Meani'!Kıtr'an'ı ile Kılfe ekolüne mensup olan Ferra'nın Meani'!-Kıtr'an'ıdu:. Takriben bir
asır sonra yaşayan İbn Kuteybe'nin (ö. 276/889) Te'vf!ii Miifkili'!-Kıtr'an ve
Gadbii'!-Kıtr'an adındaki eserlerinde de şiirle istişhad yöntemine geniş ölçüde yer
verilmektedir.
Şiirle istişhad
daha çok dirayet tefsirinde başvurulan bir metot olarak değerlendirilmekle birlikte 15 rivayet ağırlıklı bir tefsir olan İbn Cerir et-Taberi'nin
Ca!lJiu'!-bryan'ı başta olmak üzere bazı rivayet tefsirlerinde de oldukça sık görülmektedir. Tebliğirnizde, ortaya koyduğu hacimli eseriyle "ebü'l-müfessirin"
lakabını hakkıyla ihraz etmiş olan Taberi'nin (ö. 310/922) tefsirini şiirle istişhad
yöntemi açısından değerlendirmeye çalışacağız.
Taberi'nin Camiu'J-Beyan'uun Şiitle İstişhad Yöntemi Açısından
Değeri
Başlangıçtan yaşadığı
zamana kadar gelen tefsirle ilgili rivayetleri toplayarak dev bir eser meydana getiren Taberi, lugat ve nahivle ilgili tahlillere ve bu
meyanda şiirle istişhada da büyük rnikyasta yer vermiş, dolayısıyla II. (VIII.)
asırda telif edilen filolojik tefsirlerden birçok nakilde bulunmuştur. Tefsirle ilgili
rivayetlerin senetlerini vermekte son derece titiz davranan Taberi, lugat ve nabivle ilgili konularda naklettiği görüşleri nadiren sahiplerine nisbet eder.t6 Bununla birlikte kimin görüşünü naklettiği rahatlıkla bilinebilir. Çünkü nakilde
bulunduğu her müdlif için genellikle unvan mahiyetinde ifadeler kullanmaktadu:. Naklettiği pasajlarla II. (VIII.) asırda telif edilen lugavi tefsirlerin ilgili yerlerini şev:Thid çerçevesinde kalarak mukayese ettik. Neticede Taberi'nin genellikle
İbnü's-Sellim el-Cumahl, Muhammed (ö. 232/846), Tabaktitu fuhrlli'nuarii, I-II, (nşr. Mahmud
Muhammed Şak:lı:), Kahire: Matbaatü'l-medeni, ts. I, 7-8, 11, 26, 46, 48-49, 244-245; SüyU.ti, eiMiizhirft iiiiii'l-luga ve e11viiihii, Mısır. Daru ihyai'l-kütübi'l-Arabiyye, ts., I, 177, 180; kadim Arap "
şiirinin sıhhati müsteşrikler tarafından modem çağda da gündeme getirilmiş, özellikle İngiliz
müsteşrik Margolioutb Arap şiirinin tamamıyla sonradan oluşturulduğunu ileri sürmüştür. T:llıa
Hüseyin de buna yakın bir görüş savunmuş, böylece konu XX. asrın başlarında hararetli bir şekil­
de tartışılmış ve hakkında zengin bir literatür oluşmuştur. Ancak- hemen belirtelim ki- modem
araştırmacıların vardıkları sonuç, İbnü's-Sellam el-Cumahl gibi eski ilimlerin somut tespiderini
kıyaslama yoluyla genelleştirmek şeklinde kolaycı bir yönteme dayanmaktadır. Halbuki şiir gibi
isridat isteyen bir sarıatta bir şaire söylemediği birkaç kaside nispet etmek mümkünse de, onlarca
farklı şaire nispet edilecek yüzlerce kaside oluşturmak imlcinsız olduğu gibi insan benliğinde
mevcut olan kendini ortaya koyma saikine de aykındır. Bu konuda geniş bilgi için bk. Öğmüş, 4857.
14
ıs
bu konudaki değerlendirmeler için b k. Gümüş, Sadreddin, Knra11 T ejriniıi11 Aııa Kay11aklan,
İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1990, 105-113; Demirci, Muhsin, Tefrir Tôrihi, İstanbul: MÜİF Yayın­
lan,2003,s. 128;(}ğr.nüş,s. 119.
16 Tabeti, Cô"'i', IX/XVI, 228; XII/XXIV, 80.
91
..
,
kullandığı '-:'.rJ! r~ r-LJI j.Al ~ ·c:r-~1 (JA '-:'.rJ! r~ r-LJI ~t ~ "Basralı­
lar'dan Arap dilini bilen biri"t7 "Arap dilini bilen kimselerden biri"tS gibi ifadelerle Ebıl Ubeyde'yi, ö~l ~ ~ "Basra nahivcilerinden biri" ifadesiyle
Ahfeş'it9
ve t;_,>:ll ~
kastettiğini tesbit ettik. zo
~ "Kılfe
nahivcilerinden biri" ifadesiyle de
Ferra'yı
Şevahid
çerçevesinde kalarak yaptığımız incelemeler ışığında görebildiği­
miz kadarıyla Taberl, yaşadığı zamana kadar tefsirle ilgili rivayetleri topladığı
gibi, bu sahada Arap diline dayalı olarak yapılan tahlilierin de neredeyse tamamını bir araya getirmiştir. Tefsirinde zikrettiği şevahidin 458'i Ebıl Ubeyde'nin
Meciiifi'f-IVtr'iin'ında, 345'i Ferra'nın Meiini'f-IVtr'iin'ında ve altmış ikisi ise
Ahfeş'in Meiini'f-IVtr'iin'ında delil olarak kullanılan şiirlerdir.
Taberi, tefsir rivayetlerine dayalı görüşler arasında yaptığı tercihlerde olduğu gibi, bazan Basra ve Kılfeliler'in görüşlerini bir arada zikredip tercihlerde
bulunur2t, bazan da kendi yorumunu zikreder. 22
Taberl'nin, nahivle ilgili meselelerde daha çok Kılfe ekolüne yakın durduğu intibaı edinilmektedir.23 Mesela ~~ ~?.. ~l_,jl .:ı_,.;.L_, ~ .:ı,;.fo. ~.uı_,
1~_, ~t tı...) "Sizden ölenlerin, geride bıraktıkları eşleri, kendi başlarına (evlenmede) dört ay on gün beklerler"24 ayetinde
~.UI
kelimesi mübteda
yapılatak
vefat eden kimseletle söze başlanmışken ~.?.. müennes fiiliyle zevcelerinin
bahsine geçilmesini Ferra'nın görüşüne paralel olarak izah eder. Ferra'ya göre
bir isimden sonra o isimle ilgisi olan ve içinde haber manası bulunan başka bir
isim zikredilirse önceki ismi habersiz bırakıp ikinci isme haber getirmek
caizdir. 25 Taberi Ferra'ya nisbet etmese de onun bu görüşünü daha vazılı bir
şekilde aktarmış, ayrıca bu şekilde bir üslılp kullanılmasının sebep ve inceliklerine de işaret etmiştir: Ona göre ~.UI kelimesinin habersiz bırakılmasının sebebi,
esas maksaclın vefat eden kimselerden haber vermek olmayıp eşierine farz olan
iddetin bildirilmek istenmesidir. Sözden kastedilen bilindiği için ilk ismin haberi
hazfedilmiştir. Ayetteki bu kullanım, mübtedası müzekker olmasına rağmen
Taberi, Ciinıi', XII/XXIII, 202; Xlll/:xxvn, 53; krş. Ebu Ubeyde, Meciii, II, 235.
1s Taberi, Ciinıi~ Xlll/:xxvn, 82; krş. Ebıl Ubeyde, Meciii, II, 237
19 Taberi, Ciiflli~ Xlll/:xxvn, 274; XI/XIX, 74; VI/IX, 95; XIV /XXIX, 266; XII/XXIII, 150;
V /VII, 156; krş. Ahfeş, II, 536, 460, 340, 561, 492; I, 290.
20 Taberi, Ciiflıi~ XI/XX, 15; VII/XI, 198; XI/XXI, 42; VIII/XIV, 162; I, 551; XII/XXII, 46;
X/XVII, 178 III/III, 71; VI/IX, 95; VII/XII, 153; I, 105; IX/XVI, 158; VIII/XIV, 149; sırasıyla
krş. Ferri, II, 299; I, 478; II, 323, 108, I, 61; II, 347, 223; I, 174, 395; II, 29; I, 8; II, 173, 105.
21
Taberi, Cii,ıi', VI/IX, 95; V /VIII, 263.
22 Taberi, Ciiflli', III/IV, 64; XI/XIX, 75.
23 Taberi, Cii,ıi~ I, 736; II, 687.
24 el-Bakara 2/234.
25 Ferra, I, 150. Zeccac ve Sernin bu görüşü tenkit eder (bk. Zeccac, I, 315; Semin, ed-Diir, II,
476-477).
17
92
müennese izafe
eclildiği
için haberi müennes getirilen
~ _;..:...
~
~
"Cübbeyin bir kısmı yırtılmış" cümlesinin bir benzeridir. Kadınlann iddet beklemesinin sebebi kocalan olduğu için söze kocalarla başlanmış, daha sonra da
esas söylenmek istenen kadınlann iddeti mevzuuna geçilmiştir. Şairin şu sözü de
buna delildir: 26
. L~ c)t S~~ ~t ı;.ı ,); 1 ~ &,ıl' ~ ..:JL c)! J.-3
"Bir rüzgılr beni Ebu Zibbfuı (Abdülmelik b.
atarsa onun pişman olması umulur."27
Görüldüğü
üzere
şair,
Mervfuı'ın) oğlunun tarafına
kendine raci zamiri j.J'ye isim yaparak kendisiyle
söze başlamışken Ebu Zibbfuı'a dönen zamire isnat ettiği fiili L.~ ı:ıl masdar
te'viline sokarak j.J'ye haber
yapmış
ve Ebu
Zibbfuı'ın pişmanlığından
bahset-
rniştir.
Taberi, Ferra'nın Meani'I-Knr'an'da delil getirdiği bu ve bunun dışındaki
başka bir şfui28 bu şekilde benimseyerek zikrettikten sonra "Arapça'nın ehli olan
biri şunu ileri sürdü" ifadesiyle naklettiği başka bir görüş zikreder ve sonra da
bunu çürük olduğu gerekçesiyle reddeder. 29 Bu görüş, Basralı nahivcilerden
Ahfeş'in Medni'I-Kıtr'an'ında yer almaktadır. 30
Taberi'nin kullanmayı tercib ettiği ıstılahlar da Ktlfe ekolüne yakın durduğunu göstermektedir. Mesela kelimenin munsanf olmasına "icra", gayri
münsanf olmasına "icrfuıın terki" 31 ' vav-ı maiyye yerine tl sarf'' adını vermektedir. 32 Bu durumu, Kufe ekolü mensuplarının çok olduğu Bağdat'ta yaşamış
olmasının tabü bir neticesi olarak değerlendirmek mümkündür.
·
· Bu tercihleriyle Ktlfeliler'e yakın duruyor görünse de, fıkıhta kendine ait
bir mezhebi olan Taberi'nin, lugat ve nahivle ilgili görüşleri tercib ederken onları
iyice kritik ettiğini ve bu hususta birtakım prensipiere sahip olduğunu görmekteyiz.· Bu prensipleri şöyle sıralayabiliriz:
1. Bir rivayet müfessiri olarak Taberi, öncelikle tabü olarak Arap diline
dayalı
yorumun Selef'ten ve "te'vil ehli"nden gelen nakillere uygun olmasını göz
önünde bulundurmaktadır. Mesela; <,Sp; ~ 0" o..l.:; J.>.~ L..J "Onun nezdinde
Taberi, Ca!Jii', II, 687.
(
Beyit, bir divanı olduğunu tesbit edemediğimiz Emeviler'e isyan eden Yezid b. Mühelleb'in (ö.
102/721) yandaşlanndan Sabit b. Ka'b'a aittir (beyit için bk. Zeccac, I, 315; İbnü Side, Ebü'lHasan Ali b. İsmill, ei-Muhassas, Matbaatü'l-Emiriyye, 1320, XIII, 175. Esed kabilesinden olan ve
Sabit Kutne adıyla bilinen şair lık. bk. Bağdadi, Hizalle, IX, 578).
ıs Ferra, I, 150.
29 Taberi, Ca!Jii', II, 678.
30 Ahfeş, I, 189.
3t
Taberi, Ca111i', VI/X, 126.
32 Taberi, Ca!Jii', I, 336.
26
27
93
..
hiçbir kimseye ait şükranla karşılanacak bir nimet yoktur"33 ayetinin tefsirinde
"Arap dilinin ehli olan biri" diye takdim ettiği fakat ismini vermediği Ferra'run
bir görüşünü nakleder. Ferra'ya göre .b-~ kelimesindeki J harfi gerçekte •..ı.:s.
zarfında bulunan zarnire, ..ı.:s. zarfı da
4!1}
A
(çevrilmiş)
.b-T kelimesine girrnişken ve cümlenin aslı
4.....ü '-"" &;T L..:,; .b-T ..ı.:s. ol.! ı.._, iken, sonradan ifade kalb edilmiş
fiili istikbal içindir ve ayet "Yapmış olduğu
bağışlarda kimseden almayı beklediği bir milifat yoktur" mealindedir. Sözden
kastedilen mana anlaşılması kaydıyla Arapça'da harfler birbiri yerine
kullanılmakta ve ifadelerde değiştirmeler yapılabilmektedir. Şairin şu sözü bu
kabildendir:
olabilir. Bu takdirde
ı.Sfi'J
"(Sizi uyarmış olduğum bu feci savaştan) o kadar endişe ettim, o kadar
korktum ki (avcıların ayak basamayacağı) Zülrnecire dağı(run zirveleri)ne kaçmış
bir dağ keçisinin korkusu bile benim korkumdan fazla değildi." 34
Şairin
sözü görünüşte "Benim korkum dağ keçisin(in korkusun)dan fazla
değildir" manasına geliyorsa da, ifadenin aslı ~ı;... J.s- Js-J 451>... ~.9 ı.. idi. An.
cak bunu nazına sakamadığı için kelimeleri Bey'itte olduğu gibi dizdi. 35
.
Taberi bu görüşü naklettikten sonra bunun te'vil ehlinden gelen rivayerlerle uyum içinde olduğunu belirtir ve rivayetleri sıralamaya geçer. 36 Her ne
kadar bu görüşü zorlama olarak görenler varsa da37 Taberi'nin dille ilgili tahlilleri benimserken rivayerlere uygunluk şartı aradığını göstermesi bakımından
ehemmiyet arzetmektedir. 38
Bu uyumu gözetmesinin tabii bir neticesi olarak, Taberi'nin, Arap diline
dayalı naklettiği yorumları zaman zaman rivayede desteklediği görülmektedir. 39
Keza önceki müelliflerin bazı görüşlerine getirdiği tenkitler de aynı sebepten
kaynaklanmaktadır.
el-Leyl 92/19.
34
Bey'it, Cahiliye devrinin önde gelen şairlerinden Nabiga ez-Zübyaru'nin, Gassaru Hükümdan
Amr b. el-H:iı::is el-Asgar'ın Beni Mürre b. Avfb. Sa'd b. Zübyan'a saldırması ve mallannı yağma­
laması hadisesini işlediği kasidedendir. Şair bu beytiyle, dalıa önce Beni Mürre'yi uyanp savaşın
akıbetinden sakındırdığını belirterek olanlardan dolayı hayıflanmaktadır (bk. Nabiga, s. 198).
35
Ferra, III, 272-273. Elmalı'nın bu yoruma göre verdiği mana şudur: Herhangi bir kimseye
verdiği vergiyi ondan bir karşılık, bir millfat bekleyerek vermez (bk. Elmalılı, VITI, 5881;
Bey'itteki kalble ilgili olarak bk. İbnü'l-Enb:iri, ei-İ11sôf, I, 373).
36 Taberi, Cami', XV /XXX, 287.
37 Nebhas, İ'rôbii'I-Kı111a11, V, 244-245. İbn Atıyye de Taberi'nin bu yorumu çok dolambaçlı ifade
ettiğini ileri sürer (bk. İbn Atıyye, XVI, 318).
3s Nitekim bir yerde Seleften nakledilmeyen manaların caiz olmayacağı gerekçesiyle bir görüşü
reddeder (bk. Taberi, Cômi', IX/XVI, 193).
3 9 mesela bk. Taberi, Cômi', IX/XV, 262; XIII/XXVII, 19, 35; XIV /XXIX, 38; XV/XXX, 69,
420.
33
94
Arap diliyle ilgili yorumların rivayerlere uygunluğunu aramasıyla paralel
olarak, kıraatlerle ilgili hususlarda da cumhurun kıraatine uygunluk şartını aradı.. •• .. 40
gını goruruz.
~
2. Taberi'nin dille ilgili tahlilleri benimsernesinde veya reddetmesindeki
başka bir kriterin de, yapılan yorumun Kur'an'ın ilk muhataplarının yaşayış tarzıarına uygunluğu olduğunu
söylemek mümkündür. Çünkü
~~ ~ J,:!ı_,..,_, .rJ ı ~ J,:!l_,.., ~ ~_,
J.1> \.....
~ ~ .ıııı_,
ct:st J~ı ~r ~ ~_, ~')U; "Allah,
yarattıklarından
sizin için gölgeler yaptı. Dağlarda da sizin için barınaklar yarattı.
Sizi sıcaktan koruyacak elbiseler ve savaşta sizi koruyacak zırhlar yarattı"41 ayetinde sıcaktan koruyacak elbiselerin anılıp soğuktan koruyan elbiselerin zikredilmemesini açıklamak üzere iki görüş zikretınektedir:
Bunlardan biri, Kur'an'ın ilk muhataplarının sıcak iklimde yaşamaları sebebiyle sıcaktan kaynaklanan sıkıntıları yakinen yaşadıkları halde soğuğun olumsuzluklarından haberdar olmamalarını gerekçe gösteren bir rivayettir. Diğeri ise
sıcağın zikredilmesinin soğuğa karine olduğunu ve bu sebeple açıkça zikredilmediğini, bu kullanırnın Arap dilinde mevcut olduğunu ileri süren gramere dayalı bir yorumdur. 42 Ferra'nın Meani'I-K.ıtr'an'ında mevcut olduğunu gördüğümüz
bu yorumu 43 "başkalan da şöyle demiştir" diyerek aktaran Taberi, Ferra'nın
konuya delil getirdiği aşağıdaki şiiri de zikreder44:
"Ben hayır murat ederek bir yöne yöneldiğimde bana (hayır ve şerden)
hangisinin geleceğini bilmem." 45
Görüldüğü
üzere şair, yöneldiği hayn zikretmiş olduğu için "Hangisinin
bana geleceğini bilmem" derken gelebilecek olan diğer şeyin şer olduğu karineyle anlaşılmaktadır. Ancak Taberi, rivayete dayalı olan birinci görüşü doğruya
daha yakın bulur. 46
r
mesela bk. Taberi, Cami~ XII/XXII, 177; XIV/XYJV, 219.
en-Nahl14/81.
42
Tabeci, Cami', VIII/XIV, 191.
43
Ferra, II, 112.
44
Taberi, Cami', VIII/XIV, 191.
45
Mısralar, Rebia kabilesinin Abdilikays koluna mensup C3.l:ıiliye şairlerinden Müsakkıb elAbdi'nin bir kasidesinin sondan bir önceki beytidir (bk. Mufaddal, s. 588; şair hk. bk. Merzübirıi,
s. 303).
46
Taberi, Cami', VIII/XIV, 192.
40
41
. .
.
95
3. Taberi'nin Arap diline dayalı tahlilleri tasvip etmesinde Kur'an'a bakı­
şının da etkili olduğunu görüyoruz. 47 Mesela ..!.lirT ~1 ~ ~T ~ \.. Jü "Allah
buyurdu: Ben sana emretmişken seni secde etmekten alıkoyan nedir?"4B ayetindeki ~ edatının ziit olduğunu belirten Ahfeş'in görüşünü49 "Basralı nahivciler-
den biri şöyle dedi" diyerek aktanr ve
.. _.. . .. , · , , ·. . ,
şiliden getirdiği aşağıdaki
delili zikreder50 :
. . -; 1"i,.· .....
·.. · . . .. = • .. ,,. "" ..r
1::---·..... 1_, ~~~o.)~~
:·
~Ü .)..P.JI ~ ~@ ~ ~
"(Benim methettiğim kişinin) cömertliği cimrilikten imtina eder. Cömertliğini katilinden bile esirgemeyen böyle bir yiğitin (ihtiyaç sahiplerine verdiği
karşılık daima) ağzından aldacele çıkan "evet" sözü olmuştur." sı
Taberi, Kur'an'da bulunan her kelimenin mutlaka sahih bir manasının olduğunu, onda herhangi bir kelimenin -haşa - abes olmayacağını· ileri sürerek
ayetteki ~ 'nın ziit olmasım reddeder. "Kı1feli nahivcilerden biri şöyle dedi"
kaydıyla Ferra'nın
bu konudaki görüşünü de nakleder 52 , fakat ona da iltifat etmez. Ona göre cümlede zahirin delalet ettiği mahzuf bir kelime vardır. Aslında
söz:_ Y~ ~ ı:ıT ~_,....t; <.)y.--11 0-" ~ \.. "Seni secdeden menedip de secde
etmemeye iten nedir?"
şeklindedir.
Ancak bir önceki ayette
r-S
rSI:..il>-
..W_,
~~Wl L.J.4 ~ ı..l ~1 ~11_,~ r.)'lı_,~ı 4.Sa.JJ l:..ü r-S r5ı.;J.r" "Andolsun sizi
yaratttk, sonra size şekil verdik, sonra da meleklere, Adem'e secde edin! diye
emrettik. İblis'in dışındakiler secde ettiler. O secde edenlerden olmadı"53
huyurulmasından dolayı maksat anlaşıldığı için ~_,....T kelimesi hazfedilmiştir. 54
Taberi'nin zikrettiği bu görüşün, Kur'an'da ziit kelime olduğunu söylemenin mahzurlu olacağı endişesinden kaynaklanan zorlama bir yorum olduğu
ileri sürülmüştür. 55 Ancak bizim açlm1Zdan görüşün doğruluğu ve yanlışlığı
değil, Taberi'nin II. (VIII.) asırcia Arap diline dayalı olarak yapılan yorumlara
bakışıru etkileyen unsurlan göstermesi önemlidir.
Bu sebeple Ahfeş'in iki görüşünü tenkit etmiştir (krş, Ahfeş, I, 299 ve Taberi, Cami', ID/IV,
56; Ahfeş, I, 147 ve Taberi, Cami', I, 577).
48 el-A'rif 7/12,
49 Ahfeş, I, 32L
5o Taberi, Cami~ V/VIII, 166,
51
Ahfeş'in, Basralı nahivcilerden Yünus b, Habib ed-Dabbi (ö, 183/799) kanalıyla Ebu Amr b.
el-AHi el-M:izini'den de (ö. 154/771) rivayet ettiği bu Bey'it daha sonraki kitaplarda da yer almakla
birlikte hiçbir, Şaire nisbet edilmemiştir (bk. Ahfeş, I, 321; İbn Cinni, ei-Hasais, II, 37; İbn Hiş:im,
Muğ11i'l-lebib, I, 554; Dirre, II, 388; beytin yer aldığı başka kaynaklar hk. bk. Ya'küb, Şevahidii'l-luga,
VI, 85).
52
krş. Ferr:i, I, 374; Taberi, Ciimi', V /VIII, 166-167.
53
el-A'r:1f7 /1 L
54 Taberi, Ciimi', V /VIII, 167.
ss Semin, ed-Diilj V, 263.
47
96
Bu örnek, Taberi'nin sadece II. (VIII.) asır lugavi tefsirlerindeki yorumlan nakledip tercihlerde bulunmakla yetinmediğini, zaman zaman bizzat nahve
dayalı yorumlarla ayetleri tefsir ettiğini de göstermektedir. Nitekim onun II.
(VIII.) asır lugavi tefsirlerinde yer almayan şiirleri delil getirmesi56 ve şevahid
hakkında bilgi toplaclığıru gösteren ifadelerinin bulunması s?, bu sahada da salahiyet sahibi biri olduğunu ortaya koymaktadır. ss
Sonuç
Taberi, II. (VIII.) asır lılgavi tefsirlerindeki Arap diline dayalı tahlilleri bir
araya getirerek mukayeseler yapmış ve tercihlerde bulunmuştur. Bunu yaparken
de Selef'ten gelen nakilleri öneeleyen bir rivayet tefsircisi olarak bir takım kriterler benimsemiş ve tefsir şartıanna titizlikle riayet etmiştir. Denilebilir ki, böylece
II. (VIII.) asırda bu sahada yapılan çalışmalarda tamamen lafza dayanmak ve
bağlaını gözden kaçırınakla itharn edilen yorumlar Taberi'nin hassasiyet süzgecinden geçerek daha makbul hale gelmiştir. Aynca şiirle istişhad yöntemine
bizzat başvurmakla bu konuda küçümsenmeyecek katkılan olmuştur. Buna
ilaveten yaşadığı çağda ilimlerin teşekkülünün gitgide tamamlaninası ve dolayı­
sıyla ıstılahiarın yerleşmesinin bir neticesi olarak önceki asırlarda dile getirilen
yorumlar onun sayesinde daha anlaşılır ve vazılı ifade kalıplarına girmiştir.S9
KAYNAKLAR
Ahfe§, Ebü'l-Hasan Said b. Mes'ade el-Müdşii el-Belhl (ö. 215/830),
Meil!ıi'I-K.ttr'an1 I-II (nşr. Hüda Mahmud Kuraa), Kahire: Mektebetü'l-Hand, ts.
Asım, es-Seyyid Ahmed (ö. 1235/1820), Ktim11s Terciimesi1 I-N, İstanbul,
1304.
Bağdadi, Abdüllcidir b. Ömer (ö. 1093/1682), Hiifttıetii'/-edeb ft /iibbii
/iibtibi /isani'I-Arab1 (nşr. Abdüsselfun Muhammed
Mektebetü'l-Hand, 1984.
Hfu:ıln),
I-XV Kahire:
Meseill bk. Taben; Cami', V /VII, 345, 353.
meseill önceki eserlerde şair adı verilmeden zikredilen bazı şürlerin şairleri Taberi tarafindan
belirtilmektedir (krş. Ahfeş, II, 460 ve Taberi, Ca111i: XI/XIX, 74; Ferra, I, 255 ve Taberi, Ca111i',
III/IV, 298; Ahfeş, II, 462 ve Taberi, Ca111i', XI/XIX, 99).
58 Taberi'nin tefsirinde zikrettiği şevahid hakkında günümüz araştırmaolanndan Muhammed elMililri tarafindan Ciiblldii't-Tabedft diraseti'nevahidi'ni'n)J'e.ft Ca111ii'I-Bryatı au Te'v!li 4Ji'I-Kı1r'au
adıyla bir çalışma yapılmıştır. Taberi tefsirinin Halebi baskısına ve Mahmud Ş:llcir'in tahkik ettiği
baskıya göre şevahidin yerlerini gösteren bir fihrist de içeren eser, müellifinin de işaret ettiği üzere,
Taberi'nin bütün şevahidini açıklamaya yönelik olmayıp muayyen örnekleri ele almakta, Taberi'nin
bu konuda faydalandığı kaynaklar ve benzeri konular üzerinde durmaktadır (bk. Mililri, Muhammed, Cüblldii't-Tabed.ft diraseti'nevahidi'ni'rfyye.ft Ca!Jiii'I-Brya" mı Te'v!li 4Ji'/-Kı,r'all Fas:
Külliyyetü'l-adab ve'l-ulı1mi'l-insaruyye, s. 6).
59 krş. Ebu Ubeyde, Mecdi, II, 277 ve Taberi, Cd111i', XIV /XXIX, 218; Ahfeş, II, 557 ve Taberi,
Cd111i', XIV /XXIX, 219; Ferra, I, 262 ve Taberi, Cd!11i', IV/V, 40.
56
57
. .
,
97
3. Taberi'nin Arap diline dayalı tahlilleri tasvip etmesinde Kur'an'a bakı­
şının da etkili olduğunu görüyoruz. 47 Mesela ..!.l;rT ~1 ~ ~T ..!.L..:.o L. Jli "Allah
buyurdu: Ben sana emretmişken seni secde etmekten alıkoyan nedir?"4B ayetindeki ~ edatının zrut olduğunu belirten Ahfeş'in görüşünü49 "Basralı nahivcilerden biri şöyle dedi" diyerek aktanr ve şiliden getirdiği aşağıdaki delili zikteder 50 :
. . . . . - . . · ,. . . ·... . .
: · f.:u. . -: 1 ~,.ı.,
· . . . . ..
·.. ••I.J. . ~~
. : · .~. o.)y:_,.J. ,.
"r
ı.r.
~Ü ,)_;...11 ~ ~,:? ~
"(Benim metbettiğim kişinin) cömertliği cimrilikten imtina eder. Cömertliğini lcitilinden bile esirgemeyen böyle bir yiğitin (ihtiyaç sahiplerine verdiği
karşılık daima) ağzından aldacele çıkan "evet" sözü olmuştur."51
Taberi, Kur'an'da bulunan her kelimenin mutlaka sahih bir manasının olduğunu, onda herhangi bir kelimenin -başa - abes olmayacağını ileri sürerek
ayetteki ~ 'nın zrut olmasını reddeder. "Kô.feli nahivcilerden biri şöyle dedi"
kaydıyla Ferr:l'nın bu konudaki görüşünü de nakleder52, fakat ona da iltifat etmez. Ona göre cümlede z:lhirin del:llet ettiği mahzuf bir kelime vardır. Aslında
sö_z: Y~ ~ .:ıT ~_,...t; ',)_,_ll 4J" ..!.L.;.. L. "Seni secdeden menedip de secde
etmemeye iten nedir?"
şeklindedir.
ı:r.,~WI 4JO ~ ~ ~1 ~1I.JJ::--i
Ancak bir önceki ayette
rl
r-Sl.:..a.6:-
..ıAl.J
r,)'JI.J..ı,....l ~·ı.ıı l:..l.i rl ı-Sli.Jr" "Andolsun sizi
yarattık, sonra size şekil verdik, sonra da meleklere, Adem'e secde edin! diye
emrettik. İblis'in dışındakiler secde ettiler. O secde edenlerden olmadı"53
huyurulmasından dolayı maksat anlaşıldığı için ~_,...T kelimesi hazfedilmiştir. 54
Taberi'nin ziktettiği bu görüşün, Kur'an'da zrut kelime olduğunu söylemenin mahzurlu olacağı endişesinden kaynaklanan zorlama bir yorum olduğu
ileri sürülmüştür. 55 Ancak bizim açımızdan görüşün doğruluğu ve yarılışlığı
değil, Taberi'nin II. (VIII.) asırda Arap diline dayalı olarak yapılan yorumlara
bakışını etkileyen unsurlan göstermesi önemlidir.
Bu sebeple Ahfeş'in iki görüşünü tenkit etmiştir (krş. Ahfeş, I, 299 ve Taberl, Cii!!Ji~ ill/IV,
56; Ahfeş, I, 147 ve Taberl, Cii!Jii', I, 577).
48 el-A'nif 7/12.
49 Ahfeş, I, 321.
5o Taberl, Ca!Jii', V/VIIT, 166.
51 Ahfeş'in, Basralı nahivcilerden Yı1nus b. Habib ed-Dabbi (ö. 183/799) kanalıyla Ebu Arrır b.
el-Ala el-M;azini'den de (ö. 154/771) rivayet ettiği bu Bey'it daba sonraki kitaplarda da yer almakla
birlikte hiçbir şaire nisbet edilmemiştir (bk. Ahfeş, I, 321; İbn Cinni, ei-Hasais, II, 37; İbn Hişam,
Muğni'l-lebfb, I, 554; Dirre, II, 388; beytin yer aldığı başka kaynaklar hk. bk. Ya'küb, Şevahidii'l-luga,
VI, 85).
52 krş. Ferni, I, 374; Taberl, Cii!Jii', V/VIIT, 166-167.
53 el-A'raf 7/11.
54 Taberl, CQ,;,i', V /VIII, 167.
ss Serrıin, ed-Diilj V, 263.
47
96
Bu örnek, Taberi'nin sadece II. (VIII.) asır lugavi tefsirlerindeki yorumlan nakledip tercihlerde bulunmakla yetinmediğini, zaman zaman bizzat nahve
dayalı yorumlarla ayetleri tefsir ettiğini de göstermektedir. Nitekim onun II.
(VIII.) asır lugavi tefsirlerinde yer almayan şiirleri delil getirmesi56 ve şevahid
hakkında bilgi topladığını gösteren ifadelerinin bulunması 57 , bu sahada da sala.hiyet sahibi biri olduğunu ortaya koymaktadır. 58
Sonuç
Taberi, II. (VIII.) asır lılgavi tefsirlerindeki Arap diline dayalı tahlilleri bir
araya getirerek mukayeseler yapmış ve tercihlerde bulunmuştur. Bunu yaparken
de Seleften gelen nakilleri öneeleyen bir rivayet tefsircisi olarak bir takım kriterler benimsemiş ve tefsir şartlarına titizlikle riayet etmiştir. Denilebilir ki, böylece
II. (VIII.) asırda bu sahada yapılan çalışmalarda tamamen lafza dayanmak ve
bağlaını gözden kaçırınakla itharn edilen yorumlar Taberi'nin hassasiyet süzgecinden geçerek daha makbul hale gelmiştir. Aynca şiirle istişhad yöntemine
bizzat başvurriıakla bu konuda küçümsenmeyecek katkılan olmuştur. Buna
ilaveten yaşadığı çağda ilimlerin teşekkülünün gitgide tamamlaninası ve dolayı­
sıyla ıstılahiarın yerleşmesinin bir neticesi olarak önceki asırlarda dile getirilen
yorumlar onun sayesinde daha anlaşılır ve vazılı ifade kalıplarına girmiştir. 59
KAYNAKLAR
Ahfeş,
Ebü'l-Hasan Said b. Mes'ade el-Mücaşii el-Belhl (ö. 215/830),
Melini'I-Kıtr'lin, I-II (nşr. Hüda Mahmud Kuda), Kahire: Mektebetü'l-Hanci, ts.
Asım, es-Seyyid Ahmed (ö. 1235/1820), Kdnms TerciitJJes; I-IV, İstanbul,
1304.
Abdüllcidir b. Ömer (ö. 1093/1682), Hizlinetii'l-edeb ft liibbii
liiblibi lislini'I-Arab, (nşr. Abdüsselam Muhammed Harun), I-XV Kahire:
Mektebetü'l-Hanci, 1984.
Bağdadi,
Meselı1
bk. Taberf, Cfuni', V /VIT, 345, 353.
meselı1 önceki eserlerde şair adı verilmeden zikredilen bazı şiirlerin şairleri Taberi tarafindan
belirtilmektedir (krş. Ahfeş, II, 460 ve Taberi, Cô111i', XI/XIX, 74; Ferr:l., I, 255 ve Taberi, Cô111i~
ID/N, 298; Ahfeş, II, 462 ve Taberi, Cô111i', XI/XIX, 99).
58 Taberi'nin tefsirinde zikrettiği şevahid hakkında günümüz araşurmacılanndan Muhammed elMiliki tarafindan Ciihlldii't-Taberiji dirôseti'nevôhidi'ni'rfyye ji Cô111ii'I-Bryô11 a11 Te'vfli qyi'I-Kıir'ôll
adıyla bir çalışma yapılrruştır. Taberi tefsirinin Halebi baslasına ve Mahmud Ş:lkir'in tahkik ettiği
baslaya göre şevahidin yerlerini gösteren bir fihrist de içeren eser, müellifinin de işaret ettiği üzere,
Taberi'nin bütün şevahidini açıklamaya yönelik olmayıp muayyen örnekleri ele almakta, Taberi'nin
bu konuda faydalandığı kaynaklar ve benzeri konular üzerinde durmaktadır (bk. Miliki, Muhammed, Ciihlldii't-Taberiji dirôseti'nevôhidi'r-[i'rfyye ji Cô111ii'I-Bryli11 a11 Te'vf/i 4J•i'I-Kıir'ôll Fas:
Külliyyetü'l-adab ve'l-ulfımi'l-insaruyye, s. 6).
59
krş. Ebu Ubeyde, MecÔ'(, II, 277 ve Taberi, Cô111i', XIV /XXIX, 218; Ahfeş, II, 557 ve Taberi,
Cô111i', XIV/XXIX, 219; Ferra, I, 262 ve Taberi, Cô111i', N /V, 40.
56
57
..
.
97
Cevheıi, İsmail b. Hammad (ö. 393/1003), es-Sıhah: Tacii'l-luga ve sıhahii'l­
Arabryye, I-N, Mısır: D:lıü'l-kicibi'l-Arabi, ts.
Çarperdi, Ebü'l-Mekarim Fahreddin Ahmed b. Hasan b. Yusuf (ö.
746/1346), Metnii'l-M11ğnf fi'n-nahv (Kitabii Şerhi'l-Mtlğnf fi'n-nahv ile birlikte, nşr.
Abdülkadir el-Heyti), Bingazi: Camiatü Kfu:yılnus, 1998.
Demirci, Muhsin, T efsir Tan"hı~ İstanbul: MÜİF Yayınlan, 2003.
Dirre, Muhammed Ali Tilia, Fethu'l-garfbi'l-miidb İ'rabu fevahidi Mılğni'l­
lebtb, I-N, Dımaşk: Mektebetü'r-Razi, 1984.
Dunnu§, İsmail, ''İstişhad", DİA, XXIII. 396 .
. Ebu Hayyan, Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Yusuf b. Hayyan elEndelüsi el-Gırnati el-Ceyyaru (ö. 754/1353), et-Te?Jfl ve't-tekmfl fl 1erhi Kitabi'tTeshf4 I-II, (nşr. Hasan Hindavi), Dımaşk: Darü'l-kalem, 1997.
Ebu Ubeyde, Ma'mer b. el-Müsenna (ö. 210/825) Meca~i'l-K11r'an, I-ll
(nşr: Muhammed Fuad Sezgin), Kahire: Mektebetü'l-hanci, ts.
Ebu Ubeyd, Kasım b. Sellam (ö. 223/838), Kitabu Fezaili'l-K.ıtr'an (nşr.
Mervan el-Atıyye- Muhsin Harabe- Vefa Takıyyüddin), Dımaşk-Beyrut: Daru
İbn"Kesir, 1995.
Elmalılı,
Muhammed Hameli Yazır (ö. 1361/1942), Hak Dini K.ıtr'an Dili, I-IX, İst: Matbaa-i Ebu'z-Ziya, 1935-39.
Ferra, Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad (ö. 207 /822), Meani'l-K.ıtr'an, I-ID
(nşr. Ahmet YusufNecati-Muhammed Ali en-Neccar), Daru's-sürfu, ts.
Gümü§, Sadreddin, K.ıtr'an Tefsin"nin Ana Kaynak/an, İstanbul: Kayıhan
Yayınlan, 1990.
İbn Atıyye, Ebu Muhammed Abdülbak b. Giilib el-Endelüsi (ö.
546/1151), el-Muharrerii'l-vedzfl tefsiril-kitabi'l-a~iı I-XVI ( nşr. el-Meclisü'l-İlml)
Fas 1977.
İbn Cinni, Ebü'l-Feth Osman (ö. 392/1002), el-Hasais, I-ID, [baskı yeri
yok]:
el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-amme,
1986.
İbn Hi§am, Ebu Abdullah CemMüddin el-Ensan (ö. 761/1360), Mtlğni'l­
lebtb an kiitübi'l-earfb (Desılk:I haşiyesiyle birlikte), I-ll, Kahire: D:lıü's-selam,
2002.
İbn Manzıl.r, Ebü'l-Fazl CemMeddin Muhammed b. Mükerrem (ö.
711/1311), Iisanii'l-Arab, I-XX, Bulak 1300.
İbn Side, Ebü'l-Hasan Ali b. İsmail (ö. 458/1066), el-Muhassas, I-XVIII,
Kahire: Matbaatü'l-Emiriyye, 1320.
98
İbnü'l-Enban, KemaJ.eddin Ebü'l-Berekat Abdurrahman b. Muhammed
b. Ebi Said en-Nahvi (ö. 577 /1181), ei-İnso/ft nıesaili'l-hilo/ bryne'n-nahvfyyfn eiBasr!Jyfn ve'I-Ki!ffyyfn, I-II, [baskı yeri·yok]: el-Mektebetü't-ticiiriyye, ts.
İbnü's-Sellam el-Cumahl, Muhammed (ö. 232/846), Tabakatti jllhtlli}-
fllara, I-II,
(nşr.
Mahmud Muhammed
Şiikir),
Kahire: Matbaatü'l-medeni, ts.
İbnü's-Serrac, Ebu Bekir Muhammed b. Sehl el-Bağdadi (ö. 316/928),
ei-Ust11 ft'n-nahv, I-ID
(nşr. · Abdülhüseyin
el-Fetli), Beyrut: Müessesetü'r-risaJ.e,
1999.
Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensiiri (ö. 671/1272),
ei-Canıi' li-ahkami'I-Km'an, I-XX (nşr. EbU İshak İbriihim), Diirü'l-kütübi'lMısriyye, 1967.
·
Muhammed, Ciihtldii't-Taberift diraseti'nevahidi}-Ji'r!Jye ft Camii'IBryan an Te'vfli qyi'I-Kıtr'!in Fas: Külliyyetü'l-adab ve'l-ulılmi'l-insiiniyye.
Maıiki,
Mufaddal, Mufaddal b. Muhammed ed-Dabbi (ö. 168/785), eiMt!faddalfyyat (EbU Muhammed el-Kasım b. Muhammed b. Beşşiir el-Enbiiri
şerhiyle birlikte, nşr: Charles James Lyall), Beyrut: Matbaatu abiii'l-Yesiliyyin,
1920.
Merzübam, EbU Ubeydulliih Muhammed b. İmriin (ö. 384/994),
M11'cemii'N11ara CAmidi'nin ei-Mii'telif ve'l-mtthtelif'le birlikte, nşr: F. Krenkow),
Kahire: Mektebetü'l-kudsi, ts.
Nabiga ez-Zübyam, Divan, (nşr. Muhammed b. et-Tahir İbn Aşılr),
Cezayir: eş-Şirketü'l-vataniyye, 1976 (Şiir rivayetlerinin mukiiyesesinde Dımeşk:
Diiru Kerem, ts. baskısından da faydalanılmıştır.)
Nehhas, Ebu Ca'fer Ahmed b. Muhammed (ö. 338/949), İ'rabii'I-Kıtr'an,
I-V (nşr. Züheyr Gazi Ziihid), Beyrut: Aıemü'l-kütüb, 1988.
Öğmüş, Hiirun, Kur'an Yorumunda Şiirin Yeri (2. Asır Çerçevesinde),
Basılmamış doktora tezi, M. Ü. S. B. E. 2006, s. 121-123.
Taberi, EbU Ca'fer Muhammed b. Cerlr (ö. 310/922), Cami11'l-bryan an
te'vfli qyi'I-Kıtr'an, I-XXX (15 mücellet), Beyrut: Diiru İbn Hazm, 2002.
Semin, Ahmed b. Yusuf el-Halebi (ö. 756/1355), ed-Diirrii'l-mestln ft
ttlt1mi'l-kitabi'l-mekm1n, I-XI (nşr. Ahmed Muhammed el-Harrat), Dımaşk:
Diirü'l-kalem, 1986.
Suyfiô, Abdurrahman CelaJ.eddin (ö. 911/1505), ei-İktirah ft ilmi tmlli'nnahv (nşr. Ahmed Subhi Furat), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınlan, 1975.
, ei-Miizhirft ilnıi'l-l11ga ve envaiha, Mısır: Diiru ihyiii'l-kütübi'l-Arabiyye, ts.
(nşr.
Tehanevi, Muhammed Ali (ö. 1158/1745), Keffiifti ıstıliihiiti'l-fomln, I-ll
Ali Dahrılc- Abdullah Hiilidi), Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996
. .
'
99
Ya'küb, Emil Bedi', ei-Mtt'cemii'l-mıifassal jf
XIV, Beyrut: Dfu:ü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1996.
şevahidi'l-lllgatı'I-Arabryye,
I-
Zeccac, Ebu İshak İbrahim b. Seri' (ö. 330/941-942), Meani'I-Kıtr'an ve
i'rabiih, I-V, Kahire: Dfu:ü'l-hadis, 1994.
Zemahşen, G.rullah Ebü'l-Kasım Mahmud b. Ömer (ö. 538/1143),
Esasii'l-belağa,
Beyrut: Dfu:ü saclır, 1965.
Zerkeşl,
ıt!t1mi'I-Kıtr'an,
Bedreddin Muhammed b. Abdullah (ö. 794/1392), ei-Bıtrhdn jf
I-IV (nşr. Muhammed Ebü'l-Fazl), Beyrut: Dfu:ü'l-ma'rife, ts.
Prof. Dr. Suat YILDIRIM: Harun Bey'e de bu sunumundan dolayı çok
teşekkür ediyoruz. Şimdi müzakereci olarak Saclık Kılıç Bey, Harun Bey'in söylediklerini biraz daha tamamlayacaktır. Buyurun Saclık Bey!
100