Tam Metin - Sosyoloji Dergisi

Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI, 2008/1, 81-144
TURK<;E'DE YA YINLANMI~ SOSYOLOJiYE GiRi~
KiTAPLARI HAKKINDA BiBLiYOGRAFiK BiR
DEGERLENDiRME
A BIBLIOGRAPHIC EVALUATION OF INTRODUCTIONS TO
SOCIOLOGY BOOKS IN TURKISH
Yrd. Do~. Dr. Yiicel Bulut
istanbul Univ. Edebiyat Fak. Sosyoloji Bbl.
Ozet: Bu 9ah~mada sosyoloji egitiminin en bnemli ara9lanndan birisi olan sosyolojiye
ders kitaplannm bibliyogratik bir degerlendirmesi ama9Ianml~tlr. Tespit edilebilen
ve incelenebilen eserler, yazarlann soyadlan baz ahnarak alfabetik olarak slralanml~ ve
her birisi, muhtevalan, eserlere hakim olan yakla~lm bi9imleri, kurgulan, tislup ve dil
bzelli kleri baklmmdan degerlendirilmeye 9ah~ilml~tJr.
giri~
Anahtar Kelimeler: Sosyoloji, Sosyolojiye
Sezer.
Giri~,
Ders Kitaplan, Ziya Gbkalp, Baykan
Abstract: This study aims to produce a bibliographic evaluation of Introduction to
Sociology course books, among the most important tools of sociological education.
Course books that could be identified and studied have been indexed according to the
surnames of their authors and each has been assessed according to content, approach,
structure, style and aspects of language.
Key Words: Sociology, Introduction to Sociology, Text Books, Ziya Gbkalp, Baykan
Sezer.
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
82
I
Egitim sisteminin en onemli unsurlanndan birisini, hi<;: ~tiphesiz, ders
kitaplan olu~turur. Son y!llarda ozellikle orta ogretim ders kitaplanna yone1ik
artan bir ilgi gozleniyor. Konu tizerine kaleme almml~ telif ve terctime eserJerin
veya ders kitaplan hakkmda yap!lmt~ ytiksek Iisans ve doktora tezlerinin
saYlSlndaki art1~, ozellikle ikinci Sava~ sonrasmda UNESCO kaynakh olarak
ba~lattlan ve ara~ttrma projeleri, fonlar ve toplantllada da desteklenen uluslar
araSI nitelikli bu <;:ah~malann tilkemizde de yank! buldugunu gosteriyor.
Bu <;:ah~malann, yukanda da deginildigi tizere, btiytik ol<;:tide, orta
ogretim ktsmtyla smuh kaldlgl gozleniyor. OzelJikle de yabanci dil egitimi ve
tarih ders kitaplan tizerine bir yogunla~ma dikkati <;:ekiyor. Ytiksekogrenim
dtizeyindeki ders kitaplan tizerine yaptlmt~ <;:ah~malar yok mesabesinde
kahrken, ilk, orta ve liselerde okutulan sosyal bilgiler ve sosyoloji ders
kitaplanna ili~kin yapilan <;:ah~malann toplam saylSl da iki elin parmaklan11l
ancak ge<;:ebilecek durumda. YaptJan akademik <;:ah~malann ytiksek lisans tezi
dtizeyiyle smIdt kaldlgmt da belirtelim.
Nuri Dogan'm Ders Kitaplan ve Sosyalle~me (1876-1918) (istanbul:
Baglam Yay., 1994) ba~hkh kitabl, Latife <::imen'in "1923'ten Gtintimtize Lise
Sosyoloji Ders Kitaplan ve Sosyalle~tirme Rolleri" (istanbul: Marmara
Universitesi Ortadogu ve islam Ulkeleri Enstittisti, 1997) ve Mehmet Alllk'm
"Egitimde Yenile~me ve Ttirkiye'de Lise Sosyoloji Ders Kitaplan" (istanbul:
iu Sosyal Bilimler Enstittisti Sosyoloji Anabilim Dah, 2005) ba~hklt ytiksek
Ii sans <;:ah~malan; i.ilkemizde sosyoloji alanmdaki ders kitaplanna yonelik smlrJl
saYldaki ara~tlrmalardandlr. Ytiksek ogrenimde sosyoloji alanmda kulla11llml~
veya kullamlmakta olan ders kitaplanm konu edinen iki ytiksek lisans <;:ah~masl
mevcuttur: (1) Htiseyin Arslanttirk, "Ttirk Sosyoloji Tarihinde Mehmet izzet ve
'Yeni i<;:timaiyat Dersleri' Adh Eserinin Sosyolojik Degerlendirmesi", istanbul:
Marmara Universitesi Ortadogu ve islam Ulkeleri EnstitUsti Sosyoloji ve
Antropoloji Anabilim Dah, 1999; (2) Bekir Balklz, "Sosyolojide Pozitivist
Yontem AnlaYI~1 ve Ttirkiye'deki Etkisi (Sosyoloji Elkitaplan Uzerinde
Yontembilimsel Bir inceleme)", izmir: Ege Universitesi Sosyal Bilimler
Enstittisti Sosyoloji Anabilim Dah, 2003.
Bulut, Tiirkge'de Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degeriendirme
83
Ttirkiye'deki tarihi 100 yIll a~an bir disiplinin temel ara9larma ili~kin
gerek muhteva ve gerekse de sayl itibariyle slmrhhgl, elbette, TUrk
sosyolojisinin kendisi Uzerine yeterince dU~Unmedigi gibi bir gergegi onUmUze
koyuyor. Bu smlrhhk ve ihmalin ortaya 9lkl~mda, TUrk sosyolojisinin yUzUnUn
-uzun ge9mi~ine kar~m- dl~anya donUk olu~unun onemli bir payl olsa gerektir.
9ah~malann
Fakat konumuz a9lsmdan bu ihmalin, bugUn konuyla ilgili ara~tlrma
yapmak isteyecekler i9in ciddi bir zoduk dogurdugu da a~ikardlr. Her ~eyden
.once, elimizde TUrkge' de yaymlanml~ -telif veya tercUme- sosyolojiye giri~
kitaplannm tam bir listesi mevcut de gil. Eski harflerle yazllml~ eserler
konusunda ise neredeyse bUttinUyle cahiliz.! TUrkiye'deki yaym piyasasmm
durumunu bilenler, gUnUmUzde yaymlanan sosyolojiye giri~ kitaplanndan
zamanmda ve yeterince haberdar olamadlglmlz tarzl bir tespite de hak
vereceklerdir samyorum. ikinci olarak, bir 'sosyolojiye giri~ kitabl nasIl
yazllmahdlr' tarzmda bir ktlavuz metnimiz yok. (Bu durum, aym zamanda,
diger pek 90k alanda oldugu gibi, sosyoloji alanmda da ulusal anlamda ortak bir
akla sahip olmadlglffilz gergegiyle de dogrudan alakahdlr.) DoJaYlslyla mevcut
9ah~malan degerlendirmek isteyen birisi gerek Uslup, gerek gelenek ve gerekse
de yontem a9lsmdan kendi yolunu/ tarZlm kendisi olu~turmak zorunda.
B u 9ah~mada TUrkge' de yaymlanml~ sosyolojiye giri~ nitelikli telif veya
tercUme kitaplann bibliyografik bir degerlendirmesini yapmaYl ama9ladlk.
MUmkUn oldugunca -eski alfabeyle kaleme ahnml~lar dahil- bUttin eserlere
ula~maya gayret ettik. Ancak bUttin gayretlerimize ragmen kUnyesine ula~makJa
bidikte henUz inceleme imkim bulamadlglmlz eserler bulunuyor? KUnye
bilgiJerine dahi ula~amadlglmlz ve dolaYlslyla me9hulUmUz kalml~ eserlerin
Mahmllt Tezcan'm haZlflaml~ oldugu TUrk Sosy%ji Bibliyografya.H, 1928-1968 (Ankara: AU Egitim
Fakiiltesi Yay., 1969) bu konuda ba~vurabilecegimiz tek kaynak olma ozelligini hala koruyor. Ancak
gerek bibliyografyanm yaymlandlgl 1969 sonrasmda ve gerekse de bu 9ah~manm kendisine konu olarak
aldlgl donemin oncesinde -ozellikle de, Arap alfabesiyle- yaymlanml~ eserlerin bilgisine llla~mada bir
zorluk ara~tlrmacllan bekliyor. Bu 9ah~mada kiinyelerini verecegimiz ve tamtlp degerJendirmeye
9ah~acaglmlz eserJer, bir anlamda, Tezcan'm bibliyografyasma katkl olarak da degerlendirilmelidir.
2
Mesela birka9 tanesi ~oyledir: R. Konig, Giiniimiiz Sosy%ji.l'i, gev. Battal inandl, izmir: Akademi
Kitabevi, 1994; O. Saym, Sosyolojiye Giri$, izmir: Universite Kitaplan, 1994; HamicIe Top9uoglu, Genet
Sosyoioji, Ders NOllan, 1967-1968 Ders YIll, Ankara: AU Egitim FakiiItesi Ogrenci Dernegi Yay., 1968
(90galtma).
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
84
olmasl da ihtimal dahilindedir. Yapllacak yeni ~ah~malarla bu eksikliklerin
giderilmesinin hem bizim, hem de alan i~in son derece anemli bir katkl
olacagmdan ~liphe yoktur.
II
Osmanh aydmlanmn XIX. YlizYllm son ~eyreginde ba~layan sosyolojiye
ilgileri, ba~Iangl~ta ~e~itli dergilerde A vrupah sosyal bilim dli~lintirlerinden ve
dli~lincelerinden Osmanh kamuoyunu haberdar etme ~eklinde tezahlir etrni~ti.
Bu baglamda Ulum-u iktisadiye ve ir;timaiye (1908) mecmuasmda Ahmet
~uayp, Bedii Nuri gibi isirnlerin yazllan hatlrlanabilir.
Sonraki tarihlerde mlistakil kitap terclime ve telif etmek suretiyle daha
kapsamh bir ilgi gaze ~arpmaktadlr. Emile Bougle'nin Qu'est-ce que la
Sociologie ba~hkh ~ah~masmm Mustafa Suphi tarafmdan iZm-i ir;timaa Nedir?
(1328/1912) adlyla terclime edilip yaymlanmasl bu meyanda sazli edilecek ilk
~ah~malardandlr. Sonrasmda gerek dogrudan sosyolojinin ne olduguna ve
gerekse de sosyolojinin inceleme alamna giren belli sosyolojik konulara,
sosyolojik dii~linmeye ili~kin ~ah~malar gerek telif ve gerekse de terclime
edilerek yaymlanma yoluna gidilrni~tir. Dr. Ethem Necdet'in Tekamiil ve
Kanunlan (1913), Edmund Demolins'ten yapllan Anglo-Saksonlann Esbab-l
Faikiyeti Nedir? (~ev. A. Fuad ve A. Naci, 1330/1914) gibi ~ah~malar bu tlirden
eserlerdendir.
Tlirk sosyolojisinin ilk andan itibaren 'devletin bekasl' problemiyle
alakah bir ~aziim ve 'batlhIa~ma' siyasetinin bir par~asl olarak glindeme geli~i
ve ilk sosyologlanmlzm aym zamanda siyasal hareketler i~erisinde anemli
konumlarda yer alml~ oimalan vb. sebepler siyasal hayatlmlZdaki hareketlilige
paraiel oIarak gerek makale ve gerekse de kitap hacminde telif ve terclime
eserlerin saYlsmdaki artl~l beslemi~tir. Buna sosyoloji derslerinin egitim
kurumlannm mlifredatlanna girmeye ba~Iamasl da bir ivme kazandlrrru~tlr. Ziya
Gakalp tarafmdan 1912'de Selanik'te ittihat ve Terakki lisesinde sosyoloji
derslerinin verilmeye ba~lanmasl, ardmdan 1914'de istanbul Darulflinun'da
sosyolojinin baglmslz bir klirsti haline gelmesi saz konusu slirecin ba~langlcml
te~kil eder. Her ne kadar Ziya Gakalp'in mlitareke yillannda ingiliz i~galindeki
istanbul' dan Malta'ya slirgline ganderilmesi ve sonrasmda, 1924 gibi erken bir
Bulut, Tlirkge'de Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
85
tarihte, Olmesi bu egitim stirecini etkilemi~se de, Ttirk sosyolojisinin geli~imi
1930'lann ikinci yansma kadar Dartilftinun ve -1933 tiniversite reformu
sonrasmda da- istanbul Universitesi'ndeki ktirsti tizerinden ger~ekle~mi~tir.
1930'lann ikinci yansmda AU DTCF'nde Felsefe Ktirstisti'ne bagh
olarak Behice Boran'm ba~kanhgmda Niyazi Berkes, Peltev Naili Boratav,
Muzaffer ~erif Ba~oglu, Medihe Berkes gibi hocalarla yeni bir sosyoloji
anlaYl~mm Ttirkiye'ye geldigini gortiyoruz. 1940'lann ortalanndan itibaren
ba~layan bu ktirstintin kapatllmasl neticesinde, Ttirk sosyolojisinin 1960'larm
ba~ma kadar egitim kurumlanndaki geli~imi yine istanbul Universitesi aglrhkh
olarak ger~ekle~mi~tir. Mtilkiye Mektebi gibi farkh egitim kurumlannda
sosyolojiden bahis olunmasma ve sosyoloji dersleri verilmesine ragmen,
baglmslz ve kapsamh sosyoloji egitimi yine istanbul Universitesi'ne kahm~tlr.
1950'lerin sonundan itibaren TODAiE ve DPT'nin kurulmasl, ardmdan
ODTU'ntin akadernik faaliyete ba~lamasl ile birlikte Ttirkiye'de istanbul
Universitesi sosyoloji geleneginin dl~mda yeni ve farkh bir sosyoloji gelenegi
koklti bir bi~imde kurulmaya ba~lamr.
Ttirk sosyolojisinin akademik kurumlardaki sertiveni, ozellikle de
3
ba~langls;ta, okutulacak kitap konusunda ciddi bir ihtiyacl da ortaya koydu. Bu
ihtiyas; ya terctime yoluyla ya da telif yazmak suretiyle giderilmeye gayret
edildi. Sosyoloji alanmda yaymlanan kitaplann ~ogunlugunun dersler dikkate
almarak kaleme alIndlgl ve hatta ezici bir ~ogunlugunun ders notlannm
kitapla~tmhm~ hali olu~u, bu ihtiya~ dikkate almdlgmda hi~ de anlamslz
degildir. Sosyolojinin gerek liselerde ders olarak okutulmasl ve gerekse de
tiniversite dtizeyinde sosyoloji derslerinin verildigi akademik kurumlann
saYlsmm artmasl, sosyolojiye ba~langl~ dtizeyinde el kitabl ihtiyacml ve bu
ihtiyacl gidermeye yonelik ~abalan da artlrdl. Konumuz as;lSlndan baktldlgmda
da, "Sosyolojiye Giri~" nitelikli kitaplanmlzm genel ozelliklerini de, bu ozel
konjonkttir belirlemi~ goztiktiyor. (Terctime faaliyetleri a~lSlndan baktldlgmda,
Bu ihtiyacm yalmzca 0 donemle slmrh kalmadlgl, Aytiil Kasapoglu'nun yapml~ oldugu bir ara~tlfma ile
ortaya konmu~tur. Kasapoglu'nun yapml~ oldugu ara~!lrmaya gore, 1990'lar Tlirkiyesi'nde Tlirkge
sosyoloji egitiminin en bliylik problemlerinden birisini hala "ogrencilere okutulacak materyal ihtiyac!"
olu~turuyor. Bkz. M. Aytlil Kasapoglu, Yiiksek Ogretimde Sosyoloji Egitilllinin Sortlllian, Ankara:
Ankara Universitesi Baslmevi, 1991, s. 58.
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
86
yalmzca belli akademik disiplinler i<;in degil, temel ideolojik aklrnlar i<;in de
benzer bir bilgi ac;zgml giderme ihtiyacmm bulundugu soylenebilir.) Tiirkiye'de
yeni yeni kimlik bulmaya <;ah~an ideolojiler ve akademik disiplinler,
kar~tla~ttklan bu eksikligi gidermek i<;in ba~langl<;ta terciime faaliyetlerine
biiyiik onem verdiler. Dii~unce hayattrruzlll belli bir doneminde kar~lmlza <;lkan
'teliftarzlllda tercumelerin' <;oklugu da bu ihtiya<;la alakah olsa gerek.
III
Sosyolojinin tamml, konusu, hangi yon tern veya yontemlerle toplumsal
olaylan incelemeye yoneldigi, alt dallan ve toplumsal hayatlll degi~ik
ve<;helerini hangi kavramlar araclhglyla inceledigi gibi hususlarda hem ozelde
sosyoloji ve genelde tum iiniversite ogrencilerini, hem de genel okuyucuyu
bilgilendirici mahiyette ba~langl<; dtizeyinde pek <;ok sosyolojiye giri~ kitabl
kaleme almdl. A~aglda bu kitaplann hem yazarlann soyadlanna gore alfabetik
bir listesini verecegiz, hem de kitaplar hakklllda klsa baZl degerlendirmelerde
bulunacaglz.
Art, Oguz, Sosyoloji: Ders Notlan,
Universitesi Yaymlart, 60 s.
1976, istanbul: Bogazi~i
Olduk<;a kti<;iik hacirnli olan bu teksir metin, Bogazi<;i Universitesi
Sosyoloji Boliimti'nde Sosyolojiye Giri~ dersi i<;in hazlrlanan okuma
metinlerine yardlmel olmasl amaclyla kaleme allllrru~tlr.
<;ah~manm amacl, "Onsoz"de "Somestre i<;inde ele ahnacak konulann bir
bOltimti ders notlannda i<;erilmektedir ve bu konularla ilgili olarak Ttirkiye ile
ilgili bilgi verilmeye <;ah~llml~tlr. Ele allllan konular, ders kitablllda
i~lenmektedir; notlar, genellikle, ek bir uygulama denemesi goriintimiindedir."
(s. 1) denilerek ortaya konulmakta ve gelecekte notlann daha da geli~tirilmeye
<;ah~11acagllldan soz edilmektedir.
<;ah~ma ti<; ana ba~hk altlllda toplanml~tlr: (1) Sosyal Yapl (s. 4-31), (2)
Sosyal Kururnlar (s. 33-43), (3) Sehirle~me (s. 44-60).
Bulut,
Tlirk~e'de Yaymlanml~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
87
C;ah~ma
Oguz An tarafmdan kaleme almnu~ olmasma kar~lhk, "Sosyal
bOltimde yer alan "Ttirk Toplumunun Geli~mesi: Dikey
Btittinle~meden Yatay Btittinle~meye" ba~hkh alt-bOltimtin $erif Mardin
tarafmdan kaleme almdlgml yazmm dipnotundan anhyoruz (s. 4-20).
C;ah~mallln diger klsllnlannda aile, devlet, din, dernekler, iktisadi devlet
te~ekktilleri, endtistrile~me, ~ehirle~me ve goc;;ler vb. ba~hklar altmda Ttirk
toplumunun degi~ik vec;;helerine ili~kin degerlendirmeler yaplJmaktadlr.
Yapl"
ba~hkh
Arslantiirk, Zeki ve M. Tayfun Amman, Sosyoloji: Kavramlar,
Kurumlar, Siiref{ler, Teoriler, istanbul: Marmara Universitesi ilahiyat
Fakiiltesi Vakfl Yay., 1999,446 s.
Zeki Arslanttirk irnzah "Soz Ba~l"nda belirtildigi tizere, kitap, "( ... )
gorevi toplum adl verilen varhgl tasvir etmek, i~leyi~ kanunlanlll bulmak ve
aC;;lklamak olan sosyoloji ile ilk temaSl mtimktin ktlmak" amacml ta~lYor. 0
nedenle de kitap, sosyolojik kavramlann aC;;lk ve anla~lhr bir dille anlattm
iddiasml ta~lyor.
Top lam 5 ana bOltim ve kaynakc;;adan olu~an eserin "Giri~: Sosyolojinin
Konusu ve Metodu" ba~hkh birinci boltimtinde; sosyolojinin konusu,
sosyolojinin tamml ve diger sosyal bilimlerle ili~kisi, sosyolojinin metodu ayn
ayn ba~hklar halinde i~leniyor (s. 19-70). ikinci bOltim "Sosyolojinin Tarihc;;esi"
ba~hgml ta~lyor ve gerek Batt dtinyasmda, gerekse de Ttirkiye ozelinde
sosyolojinin tarihc;;esi ele ahmyor. Eserin orijinal yam Ttirkiye'de sosyolojinin
tarihi i~lenirken ibn Haldun'un yam ma Naima ve Ahmet Cevdet Pa~a gibi
Osmanh donemi dti~tintirlerimizden hareketle tarihimizde topJum tizerine
dti~tinme geJeneginin ele ahnmaSldlr. Sonrasmda c;;agda~ Ttirk sosyoJojisi
Gokalp ve Sabahattin Bey ozelinde i~leniyor.
Eserin tic;;tincti bOltimti 'mikro sosyoloji'ye aynlml~ttr. "(Mikro Sosyoloji)
Sosyal Davralll~m Arka Plant: Sosyo-Ktilttirel $ahsiyet ve Sosyal Gruplar"
ba~hkll bu boltimde konular; motivasyon stireci, sosyal etki ve uyma davram~l,
tutum gibi kavramlar e~liginde 'sosyal davralll~m arka plam', sosyalle~me ve
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
88
§ahsiyetin olu§umu, sosyal grup, ylgm, kitle gibi kavramlar irdeleniyor. Bu
Mltimde i§lenen diger bir konu da 'liderlik' konusudur.
'Makro sosyoloji'ye aynlan dordiincii Mliim "Sosyal Biinye" ba§hgml
ta§IYOr. Bu boliimde statU, rol, kiiltiir, kurum, sosyal tabakala§ma, sosyal
farkhla§ma ve sosyal degi§me gibi kavram ve konular ayn ba§hklar halinde
i§leniyor (s. 173-378). Be§inci Mliimde ise; fonksiyonalizm, striiktUralizm,
simgesel etkile§imcilik, <;atI§macI yakla§lm, etnometodoloji, jenetik
striikttiralizm, aksiyonalist teori gibi <;agda§ sosyoloji teorileri konu
edinilmektedir.
Kitapta psikolojinin, ozellikle de sosyal psikolojinin etkisi dikkate deger.
Toplum denen insan birlikteliginin anla§llmasmda psikolojinin ve sosyal
psikolojinin kavramlanndan ve bakl§ a<;1S1ndan ciddi ol<;tide yararlamldlgl goze
<;allJ1yor.
Konulann i§leni§inden, telif sosyolojiye giri§ kitaplannda gormeye pek
ah§lk olmadlglmlz bir tarzda, topluma ili§kin oyle ya da boyle biitUnciil bir
yakla§lma sahip olundugu ve miimkiin mertebe bu hususun dikkate almarak
konulann organize edildigi anla§lhyor. Bu, kitabm onemli yonIerinden birisini
oIu§turuyor. Kendi tarihimiz ve gelenegimizle bir §ekiIde ili§ki kurulmasl
gayreti ise, eserin bir diger orijinaI yoniinii te§kil ediyor.
Kitabm yer yer bir giri§ kitabmm slmrlanm zorlaYlcl nitelikte malumat
verme yoniine gitmesi ise, eserin negatif yonlerinden birini olu§turuyor. byle ki,
aym konuda bir<;ok farkll yakla§lm ve maIumat pe§ pe§e slralamyor ve okuyucu
ister istemez hangisinin yazarlar tarafmdan benimsenip benimsenmedigi
noktasmda §tipheye dii§iiyor. Kitabm sosyolojiye yeni ba§layanlar i<;in
hazlrlanml§ oldugu dU§UnUldiigiinde de, ba§Iangl<;ta sozU edilen amaca ne den Ii
ula§lhp uIa§Ilamayacagl konusunda tereddiide dti§mekten ka<;lmlmasl pek de
mtimktin o]amlyor.
Bahar, Halil ibrahim, Sosyoloji, Ankara: Uluslarararasl Stratejik
Kurumu, 2005, xiv+304 s.
Ara~tIrmalar
Bir onsoz, 11 MItim ve bibliyografyadan oIu§an eserinde yazar, "bnsoz:
Sosyolojinin Penceresinden Bakmak" (s. 1-8) ve "1. SosyoIoji: Temel
Bulut, Tlirkye'de Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
89
Kavramlar ve Yakla~lmlar" (s. 9-32) ba~hkh bOltimlerde, sosyolojinin tammma,
'sosyolojik bakIfa ili~kin tartI~malan degerlendiriyor. Tammlan ve tartl~malan
aktarmasma kar~m yazann belli bir sonuca vardlgml goremiyoruz. Sosyolojinin
dogu~una ili~kin olduk<;,:a klsa sayllabilecek degerlendirmede de, tarihsel olarak
hangi zamanda ortaya <;':lktIgml anlayabiliyorsak da, bOy1esi bir bilime neden
ihtiya<;,: duyuldugunu ve sosyolojinin diger bilimlerden farkh olarak neyi
onerdigini an1amak olasl degil.
Geriye kalan b01timlerde "4. Toplumsalla~ma, Toplumsal Degi~me", "5.
Top1umsal Tabakala~ma", "6. Sapma ve Su<;,:", "7. Aile", "8. Hukuk
Sosyolojisi", "9. Egitim Sosyolojisi", "10. Siyaset Sosyolojisi", "11. Ntifus,
Go<;,:, Kentle~me ve c;evre" konulan i~leniyor. "11. Ntifus, Go<;,:, Kentle~me ve
c;evre" ba~hkh bOltimtin Do<;,:. Dr. Turkut Goksu ile birlikte kaleme ahndlgml
verilen dipnottan anlIyoruz. Her bir boltimtin konu He ilgili "anahtar
kavramlar"l ya1mzca ismen zikredilerek ba~hyor. Ardmdan konunun degi~ik
boyutlanna ili~kin bilgiler verildikten sonra konu ile ilgili farkh dti~iince
ekollerinin yakla~lmlan veriliyor ve genel bir toparlama niteligi ta~lyan 'sonu<;,:'
klsrruy1a neticeleniyor.
"Birey ve Toplum" ba~hkll ti<;,:iincti bOltim (s. 33-61) 'toplum nedir?'
sorusunun cevabml vermeye gayret eder. Fakat konunun derli topiu i~lendigini
soyleyemiyoruz. Zira topIum1a ilgili tartl~ma1ar/tamm1ama1ar birbiriyle a1akah
belli kavramlarm verilmesine kar~m (grup, birinci1 ve ikincil grup1ar vb.)
ornegin cemaat-cemiyet tiirtinden ya da kitle, ylgm, statti, 1'01 vb. gibi
kavramlara yer verilmedigi gorti1tiyor. Aynca toplum tasnifleri konusu, daha
geni~ ve farkh bir ~ekilde ele almabilirdi. Daha onceki b01timierde oldugu gibi
Durkheim, Marx, Weber gibi isimlere yer verilmi~ oimasl da dikkat <;,:ekiyor.
Meselenin tekrar boyutu bir yana, metnin akl~l i<;,:inde aynksIlIgl da aynca
dikkat <;ekici. Benzel' tekrarlar <;,:e~itli bOltim1erde de kar~lrruza <;':lkIYOr. Aym
kavramla farkh bOltimlerde, ufak tefek farkhhklarla olsa da, tekrar
kar~Ila~abiliyoruz. Ornegin ii<;,:tincti bOliimde e1e aiman 'top1umsalla~ma' (s. 42)
kavrarruyia bir sonraki bOliimde tekrar kar~lla~abiliyoruz (s. 83-84). Aym
ba~hga iki farkll yerde yer verildiginden kastlmlz, aym ctimle1erin iki farkh
yerde de tekrar edildigi degildir. iki yer arasmda bazl farkhhklar val'. Fakat belli
kavramlarm farkll konular i<;,:erisinde, farkll boyutlanm one <;,:lkaracak ~eki1de de
90
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
olsa, tekrar ele ahnma ihtiyacl duyulmasl, kitabm ic,;eriginin kurgulanmaSl ve
sistematigi aniamlllda belli problemler oldugunu gosteriyor.
Yazann Polis Akademisi mezunu olu~u ve aym kurumda dersler veriyor
olmaSl nedeniyle olsa gerek, kitapta Uyll~tUruCU, ~iddet ve teror konulanndan da
slkc,;a bahsedilmektedir. <;ah~masma gosterdigi ozen, kullandlgl ac,;lk ve anla~lhr
dil, c,;agda~ sosyolojik konu ve kavramlan yakllldan takip etme c,;abasl ovgliye
deger.
BaltaclOglu, ismail Hakkl, Sosyoloji, istanbul: Sedat Baslmevi, 1939,
376 s.
"Sosyolojinin Metodll" ve "Hususi Sosyoloji" ba~hkh "iki kitap"tan
bir eserdir. "Birinci Kitap"ta sosyolojinin tamIDl, konusu ve tarihc,;esi,
sosyal olgulann ozellikleri ve nastl mli~ahede edilebilecekleri, sosyolojinin
daHan, sosyolojinin diger disiplinlerle ili~kileri vs. ele ahmyor.
olu~an
"Hususi Sosyoloji" ba~ltkll ikinci kitapta toplumsal yerle~me
bic,;irnlerinden bahsedilen 'morfoloji sosyolojisi', din, ahlak, hukuk, sanat,
ekonomi, bilgi, dil, teknik, aile, de vIet ve terbiye sosyolojilerinden ayn birer
bollim halinde bahsediIiyor.
Kitablll, gtinlimliz ac,;lsllldan en ilgi c,;ekici yam, yazann "Bu Kitabl Nic,;in
Yazdl1n" ba~hkh onsoz niteligindeki yazlslllda kendisinden once kaleme
aImml~ sosyoloji disiplini hakkllldaki el kitaplanna iIi~kin degerlendirmeleridir.
Bu yazlda yazar, 'sosyoloji bilgisi' ic,;in sosyolojinin ortaya c,;lktlgl Fransa'dan
soma en iyi eser vermeye mtisait tilkenin Ttirkiye oldugunu iddia ediyor.
Aimaniarm sosyolojiye inanmamalan, ingiliz ve Amerikahlann da 'sosyoloji'
adlm verdikleri bir nevi 'ideoloji'ye deger verdikleri ic,;in bu dillerde iyi bir
'sosyoloji manlieli' aramanm beyhude bir ugra~ oldugunll belirtiyor, Yazar bu
iddialanndan soma, gerek Franslzca' da ve gerekse de Tlirkc,;e' de c,;lkrm~
sosyoloji el kitaplannm bir degerlendirmesini yapmaya ba~hyor:
Her ~eyden once bu ttir eserleri -Durkheim, Mauss vb. gibi- birinci slmf
sosyologlann degil, konunun ikinci, tic,;tincli slmf insanlanmn kaleme aldlgml
vurguluyor. Bunlar arasmda Rene Hubert'in Manuel elementaire de sociologie
Bulut, Ttirk~e'de
Yaymlanrru~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirrne
91
ve A. Hesse ile A. Gleyze'nin Notions de sociologie4 isimli mti~terek
<;ah~malanm bu tUrtin en iyileri olarak zikrediyor. Ttirkiye'den ise M. izzet ve
N. Sadak'm kitaplanm ornek olarak veriyor. Bunlar da zaten kitaplanm,
yukanda isimleri verilen FranSlZ mtielliflerin s,:ah~malanm ornek alarak
yazml~lar. Bu genel giri~in ardmdan, maddeler halinde mevcut ba~vuru
kitaplannm eksikliklerini dile getiriyor. BaltaclOglu'na gore bu 'mantieller' (1)
sosyal olgulann tam bir tasnifini bize vermiyorlar (yazara gore, 'bir sosyoloji
mantielinde sosyal olgulann on iki nevi de bulunmak gerektir: morfoloji, din,
ahlak, hukuk, aile, ekonomi, politika, spektilasyon, dil, sanat, teknik ve terbiye.)
[so 6]); (2) planlanndaki bu eksikliklerinin yam Slra, ele almaYI tercih ettikleri
ba~hklar konusunda bir de tasnif yanlz~hklanna sahipler, ba~ka bir deyi~le,
konulann akI~1 arasmda bir uyum yok, tam bir karga~a ve daglmkhk soz
konusudur; (3) sosyal olgulann as,:lklamasml yaparken tutarh bir as,:lklama tarzl
geli~tirmekten yoksunlar ve ortaya 'eklektik bir sosyoloji' anlaYl~1 s,:lkIyor (soz
konusu man tiel yazarlan sosyal olgulan izah ederken bazen cografyacl ve
fiziks,:i, bazen bireyci ve psikolojist ve bazen de Marksist tarzda yorumluyorlar);
(4) sosyal olgulann genel ozelliklerinden soz edilmesine kar~m, his,: birinin a<;lk
ve bilimsel bir tammmm yapllmarm~ olmasl btiytik bir eksikliktir (s. 6-8). Bu
eksikliklerle malul el kitaplanm, yazar, 'yan tarihe, yan etnografyaya, biraz da
kanun ve yurtbilgisi kitabma' (s. 8) benzetiyor.
Mevcut sosyoloji el kitaplanna yonelik bu ele~tirel degerlendirmeleri
yaptlktan sonra, eserde kendi takip ettigi yontemi kIsaca ozetleyen yazar, eserini
kaleme ahrken 'Manevi Ustadlm" dedigi Emile Durkheim'm ve Ziya Gokalp'in
yazllanndan s,:ok<;a yararlandlgml belirtiyor. Son olarak, yazar, bu sunu~
yazlsmda eserini tis,: bOlilmden mtirekkep bir kitap olarak tamtmasma kar~m
kitabm mevcut ~ekliyle iki bOltimden ibaret oldugunu belirtmeliyiz. Yazar,
eserinin "Umumi Sosyoloji" ba~hkh tis,:tincti bir kitabl (boltimti) daha oldugunu
belirtmesine kar~m (s. 9), kitabm mevcut halinde bOyle bir bOltim
bulunmadlgml da not edelim.
Tlirk~esi i~in bkz. jrtimaiyat Dersleri, c;;ev. M. izzet, istanbul: istanbul Darlilflinunu Matbaa-i Amire,
1924. Yeni harflerle basktsl i~in Mehmet Kanar tarafmdan yayma haztrlanml~ ve 1998 Ylhnda iD
Edebiyat Fakliltesi tarafmdall
F.7
yaymlanml~ltr.
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
92
B[ougle]., C[elestine] ve J. R[affault],S (der.), Sosyolojinin Unsurlarz,
Kiizlm Nami Duru, Miibeccel N. Duru (yeniden gozden ge~iren), 3. bs.,
istanbul: MEB Baslmevi, 1975, x+372 s. [2. bs., 1964, 542 s.; 1. bs., Devlet
Kitaplan, 1936, ].
~ev.
Orijinal ismi Elements de sociologie (Alcan, 1929) olan ~ah~manm
Tlirk~e'deki ilk basklsl 1936, ikinci basklsl da 1964 yilmda yapIlml~. Bu yazl
i~in degerlendirdigimiz metin ise Mlibeeeel N. Duru tarafmdan gozden
ge~irilmi~ li~lineli baskldlr. Sayfa saYllan arasmdaki fark, 1. ve 2. bask!lar (19
em.) ile 3. bask! (24 em.) arasmdaki ebat farkmdan kaynaklamyor olsa gerektir.
Yazarlar tarafmdan kaleme alman "Sosyolojinin Ogeleri (Unsurlan)"
ba~hklt 'Onsoz'de yer alan "Sosyolojinin buglin ders olarak okutulmasml
zamanSlZ bulan bir~ok ki~i vardlr. Bunlar derler ki: itiraza ugrayan ve daha
kurulu~ durumunda bulunan bir bilim dah oldugu i~in, sosyoloji, gen~ kafalara
sokaeak olumlu bir ger~eklik sistemini henliz kurama11ll~tlr." (s. ix) ifadelerden
anla~Ilaeagl lizere, kitap, hen liz sosyolojinin tam bir kurumla~masml
ger~ekle~tirmedigi ve hala tartt~lbr oldugu bir donemde yaymlanml~ttr. Kitabl
hazlrlayanlar, yaptlklan derlemeyle, sosyolojinin onemini ve degerini anlatmaYl
ama~byorlar: "Yalmz ileri slirdligli sorunlar nedeniyle degil, ortaya attlgl
a~lklamalar nedeniyle de daha ~imdiden tarih ve felsefe egitimlerini
tamamlayabilir. insan topluluklan11l ya~atan ~e~itli kurulu~lann ineelenmesinde
kar~Ila~t1rma yontemini ve evrim dli~lineesini ele almakla, olaylar lizerine
varsaylm yapilmasllll saglar. Dli~linmelere neden olur, degerli ara~tlrmalara yol
a~ar." (s. ix).
Editorler, yaptlklan bu ~ah~mayla, sosyolojinin onemini
degil, orneklerle ta11ltiamaYl ama~la"dlklanm belirtiyorlar.
'soyut
tartl~malarla
Anla~lldlgl
kadanyla kitap, ogretmen okullannm mlifredatmdan
yararla11l1arak geli~tirilmi~ ve yine bu mlifredata yardlmel olmasl ama~lanml~
bir se~kidir (okuma kitabldlr).
Kitap "Genel Sosyoloji", "Aile Sosyolojisi", "Siyasal Sosyoloji",
"Ahlaksal ve Yasal Sosyoloji", "Ekonomik Sosyoloji" ve "ideolojik Sosyoloji"
ba~hkll top lam altt bOllimden olu~uyor. Her bOllim, bird en fazla alt bOllimli
Eserin kapagillda yazarlann isimleri
"e. B. ve J. R." ~eklinde verilmi~tir.
Bulut,
T[jrk~e'de Yaymlanrru~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
93
i<;;eriyor. Alt btiltimler de yine, belli ba~hklardan olu~uyor. Her bir ba~hk ise,
aylll zamanda 0 konuyla ilgili bir veya birden fazla uzun iktibaslardan olu~uyor.
Bu uzun iktibaslar, btittin bir XIX. ytizyli Franslz dti~tintirlerinin topluma ili~kin
<;;e~itli <;;ah~malanndan almml~. 1830'da yaymlanml~ bir <;;ah~madan da almtl
var, 1920'lerin ba~laI'ma ait <;;ah~malardan da. De Bonald'dan Delacroix'ya,
Fauconnet'den Mauss'a, Espinas'tan Durkheim'a, Comte'tan Levy Bruhl'e
onlarca Franslz sosyal bilimci ve felsefecisinden iktibaslardan olu~uyor. Eseri
hazlrlayanlar, bu iktibaslar arasmdaki baglantlian saglamak tizere bir paragrafl
a~mayan baglantI ctimleleri yazffil~ ve sozti bir kitaptan ahp bir Otekine
vermekle iktifa etmi~ler. Kitabm planlanmasl esnasmda dti~tintilen gerek
ba~hklar ve gerekse de bu ge<;;i~ler gayet sistematik ve ba~anh. Eser, bu yontiyle
aylll zamanda -elbette slmrhhklar i<;;eriyor- FranSlZ dti~tintirlerinin toplum ve
sosyoloji konulanna ili~kin dti~tince yapilanlll, ozelliklerini ve btittin bir Franslz
dti~tince gelenegini yansltmasl a<;;lsmdan onemli bir <;;ah~ma niteligi ta~IY0r.
<;agatay, Tahir, Giiniin Sosyolojisine Giri~, 2. bs., Ankara: AU DTCF
Yay., 1968, 284 s.
Tahir <;agatay, eserini, bir sistem halinde tasarlanan 'sosyoloji'nin giri~
klsmml te~kil etmek tizere kaleme aldlgml vurguluyor ve temelde, ogrencilere
yonelik oldugu i<;;in de 'pedagojik ve didaktik mahiyetli faktOrlere' riayet
ettigini belirtiyor. Eserin ilk basklsl 1962 ylhnda yapliml~. ikinci Sava~ somaSl
ortaffilllln ttim dtinyada ve tabii ki bu arada da Ttirkiye'de dogurdugu 'degi~im'
stirecini dikkate alan bir perspektifle, dtinyallln ve Ttirkiye'nin anla~limasma
yardlmcl olmak hedeflenmi~. Eserde i~lenen konular da, bu perspektifle ele
almmaya ozen gosterilmi~.
Eser, toplam 8 btiltimden olu~uyor. ilk boltim toplumsal dti~tincenin
safhalanm ele ahyor. Buna bagh olarak da, ikinci boltimtin konusunu,
sosyolojinin baglmslz bir disiplin olarak ortaya <;;lkl~l olu~turuyor. U<;;tincti
btiltimde, insanm 'toplumsal bir varhk' oldugu konusu i~leniyor. Dordtincti
btiltimde sosyal yapl meselesi, otorite ve itaat ile sosyal normlar ba~hklan
e~liginde irdeleniyor. Be~inci btiltimde toplumsal hareketlilik konulan merkezi
yeri i~gal ediyor. Kitabm en uzun btiltimtinti olu~turan altmcl btiltim (s. 100geli~im
94
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
188) "ZlimreIe~me Hadiseleri ve Zlimre" ba~hgml ta~lyor ve kitle, tabaka ve
slmf, aile, halk ve millet, devIet, siyasi pmtiler, dini cemaatIer, iktisadi motifli
zlimreler, dernekier ve ~ehir ve koy gibi 'iskan ztimreleri' gibi topIumsal yaplyl
oIu~turan gruplan i<;eriyor. "Mliesseseler" ba~hkh yedinci bOllimde egitim ve
ognitim meselelerine deginiliyor ve gtinlimliz toplumunda olduk<;a onemli hale
gel en kitle ileti~im ara<;lan kamuoyu, basm, film ve sinema, radyo ve televizyon
ba~hklan altmda ele ahmyor.
Kitabm sekizinci bollimti "Ekler"den (s. 236-277) olu~uyor. Ekler klSrru,
yazann, ilk basklSlm 1962' de yapml~ oldugu eserini kokili ve derinlikli bir
bi<;imde yaparak yeniden yaymlanma arzusunu -ogrenim faaliyetleri do]aYlslyla
gelen ~iddetli baskl nedeniyle- ger<;ekle~tiremeyince, aradan ge<;en bu zaman
diliminde belli konularda meydana gel en geli~meleri ve degi~imleri
degerlendirme ihtiyacmdan <;lkml~. Yazar, bu ihtiyacI kitabm son una "Ekler"
olarak vermek suretiyle bir nebze olsun kar~tlamak istemi~. Bu nedenle, "Ekler"
ktsmml olu~turan yaztlann ba~hklan -aym zamanda ba~hgm sonuna parantez
i<;inde eserde ge<;tigi sayfa numaraSllll da vermek suretiyle gosterdigiklSlmlann ba~hklanndan olu~uyor: "Ztimrele~me (100)", "Modern ictimai
Nizamm Tesirf Altmda Aile Meselesi (126)" vb. gibi.
Bottomore, T. B., Toplumbilim: Sorunlarzna ve YaZlmna jli~kin Bir
Kllavuz, ~ev. Unsal Oskay, 2. bs., istanbul: Beta Baslm YaYlm Daglttm A.S.,
1984, xii+364 s.
Aslmda "<;evirenin bnsozli", Bottomore'un kitabmm muhtevasml,
onemini ve degerini ozetler niteliktedir: "Bottomore'un Toplumbilim'ini
se<;memizin nedeni <;ogu Batlh sosyal bilimcinin i<;inde bulundugu '<;lkmazlar'
-ki, bunu 1930'larda Mannheim, 1950'lerin sonlannda Mills, 1960'lann
sonlannda ise Gouldner'Iar ve niceleri a<;lk bir dille yazml~lardlr- a<;lsmdan, bu
<;ah~mamn en az kusurlu olanlann ba~mda gelmesi; aynca, her sorunu
Tarihsel boyutu i<;inde ele almasl ve <;ok zengin bir bi<;imde her gorti~e yer
verip, bunlar arasmda a<;lk sozltiltikle aynntIh kar~lla~tlrmalar yapmakta
olu~udur.
Son olarak iki nedene daha deginmek gerek: birincisi, <;ok zengin ve
a<;lklamah Kaynaklara ili~kin Notlar'l, ikincisi de, Batt sosyal bilimlerinin
Bulut, Tiirk~e'de
Yaymlanml~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
95
degi~im
ve geli~me konulanndaki gorli~lerini, kendisinin gozlem ve kaynaklara
hakirniyetinden ileri gelen geni~ bilgisinin araCthgl ile, Hindistan toplumu ba~ta
olmak lizere, geri kalrnl~ lilkelerin tarihsel, toplurnsal ve ekonornik ko~ullan
a~lSlndan irdeleyebilmi~; bu konuda bizce ozglin gorli~ler ileri sUrrnli~tlir." (s.
vi).
Yazann da, eserinin orijinalinin ikinci basktSl i~in kaleme aldtgl onsoz de
benzer noktalara dikkat ~ektigini gorliyoruz. Kitabm tarnaml okundugunda da,
mlitercirnin dikkat ~ektigi ve yazann vurguladlgl hususlara eserde riayet edilmi~
oldugu gorlilliyor. Bottomore'un eseri, yazlldlgl donemde dUnya toplumlannm
gittik~e rotan bi~imde birbirleriyle 'kar~tllkh bagmtl i~ine girdikleri' tespitini
dikkate alarak kaleme ahnrnl~ bir eserdir. Dlinyanm farkll toplumlanndan
orneklerle belli konulann (ornegin tabakala~ma ya da iktidar vb. gibi) i~lendigi
goze ~arplyor. Yazann konulara ili~kin ilgisi ve vukufiyeti yalmzca bununla da
kalmtyor. Bir yonUyle de kitabl olu~turan bollirnler, konuyla ilgili zengin bir
bibliyografik degerlendirrne niteligi ta~lyor. Okuyucu, 0 nedenle, -elbette
kitabm yaztldlgt tarihi kadar- konu ile ilgili yaymlanml~ literatlir, yaptlrm~
~ah~malar ve konuya ili~kin farkh yakla~lrnlar hakklllda doyurucu bir bilgiye
sahip olabiliyor. Sistematik ve yogun bilgi ve yorumlanyla okumasl hayli
keyifli ve ufuk a~lcl bir sosyolojiye giri~ kitabt niteligindedir.
Kitap 6 ana klSlmdan ve toplamda 20 bollimden olu~uyor. Her klsrnm
sonunda, 0 ktslm altmda i~lenen bOllim ba~hklanna ve konulara gore tasnif
edilmi~ bir kaynak~a da sunuluyor.
"Toplumbilirnin Alam ve Yonternler" ba~hkh birinci ktstrn; 'Toplum
Uzerine incelemeler', 'Toplumbilimsel Teori', 'Toplumbilimsel Yontemler' ve
'Sosyal Bilirnler, Tarih ve Felsefe' ba~hkll toplam 4 bOllimden olu~uyor.
"Nlifus ve Toplumsal Gruplanrnalar", nlifus ve toplum ile toplumsal grup
tiplerinin incelendigi iki bOllimden mlirekkeptir. Toplumsal yapl, toplurnlar,
uygarhklar, ekonomik ve siyasal kururnlar, aile ve akrabahk ili~kileri ile
toplumsal tabakala~ma rneseleleri 'Toplumsal Kururnlar' ba~hkll li~lincli
ktslmda i~lenen bollim ba~hklandlr. iktidar, gorenek ve kamuoyu, ahlak, din,
hukuk ve egitirn ise 'Toplumsal Davram~m Dlizenlenmesi' ba~hklt bOllimli
olu~turuyorlar. 'Toplumsal Degi~im' ba~hkh be~inci klSlmda degi~im, geli~me,
96
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
ilerleme kavramlan i~leniyor ve toplumsal degi~imdeki etmenler tartl~lhyor.
Sosyal politika, sosyal planlama ve toplumsal sorunlar 'Uygulamah
Toplumbilim' ba~hkh altmci ve son boltimde i~lenen konu ba~hklandlr.
Dogan, ismail, Sosyoloji: Kavramlar ve Sorunlar, Ankara: Sistem
Yay., 1995, xviii+308 s.
Bir 'Onsoz', 'Kaynak<;a' ve toplam 13 bOltimden olu~an kitablll ilk
bOltimti "Bilgi, Bilimsel Yontem ve Bilim" ba~hgllll ta~lyor. Gtindelik, bilimsel,
felsefi ve sosyolojik bilgi ~eklinde dOli ana ba~hk altillda bilgiye ili~kin
farklIllklan degerlendirdikten sonra yazar, bilim ve bilimsel yontemin ne
oldugunu i~liyor. Takip eden "Toplumsal Bir Bilim Olarak Sosyoloji" ba~hkh
ikinci bOltim de, birinci bOltimde ger<;ekle~tirilen talil~ma tizerine kuruluyor. Bu
boltimde, 18. ytizyIl oncesinde toplum dti~tincesinde ya~anan geli~meler
aktanldlktan sonra Comte'dan Durkheim'e sosyolojiye ilk sistematik katkIlar
degerlendiriliyor. Boltim aynca, sosyolojinin yontemine ve veri toplama
tekniklerine ili~kin bilgiler de i<;eriyor.
"insan ve Toplum" ba~hkh ti<;tincti bOltimden itibaren, sosyolojinin temel
kavram ve konulanna ge<;iliyor. Bu boltimde toplum, toplumsalla~ma ve
ktireselle~me kavramlan tizerinde duruluyor. Ardilldan 'Toplumsal ili~kiler' alt
ba~hgillda toplumsal grup ve -ylglll, kitle, kategori vs. gibi- grup dl~l insan
birlikteliklerini adlandlrmak tizere kullamlan kavramlar hakkInda bilgiler
veriliyor.
"Toplumsal YapI" ba~hkll dordtincti bOltimde statti, rol ve toplumsal
tabakala~ma kavram ve konulan ele ahmyor. "Toplumsal Bir Kurum Olarak
Aile" be~inci, "Toplumsal Bir Kurum Olarak Egitim" ise altillci bOltimtin
konusunu olu~turuyor. "Toplumsal Hareketlilik" yedinci, "Toplumsal Degi~me"
ise sekizinci bOltimlerde ele ahmyor. Dokuzuncu boltimde "Bilgi Toplumu",
onuncu bOltimde "Ktilttir ve Medeniyet", onbirinci bolUmde "felsefi ve
toplumsal bir problem olarak Y abanclla~ma" ve onikinci bOltimde de "dtinyada
ve Ttirkiye'de gen<;lik ve gen<;lik sorunlan" i~leniyor. Onti<;tincti ve son bOltim
"Sosyolojik Sorunu ve Metin <;oztimlemeleri" ba~hgllli ta~lyor. Bu bOltimde
yazar, birinci alt ba~hkta bilginin toplumsalhgl sorununu ele ahyor. ikinci alt
Bulut, Tiirk~e'de
Yaymlanml~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
ba~hkta ise, "sosyolojik bir malzeme olarak Ahmet Cevdet
isimli eserini irdeliyor.
Pa~a'nm
97
Tezakir"
Eser ba~tan sona incelendiginde ihtiva ettigi konular ae;lSlndan tam bir
btitlinltik olu~turmadlgl dikkat e;ekiyor. BaZl konulara (orne gin Tezakir [so 281294]) geni~e;e yer verilirken Sosyolojiye Giris ba~hgl ta~lyan bir eserin olmazsa
olmazlanndan sayllmasl gereken "sosyolojide yontem" (s. 41-45) ve
"sosyolojide veri toplama teknik1eri" (s. 45'te iki paragraftan olu~an yanm
sayfa) e;ok ctizi bir yer verilmi~. Toplumsal kurumlar olarak aile ve egitimden
baglmslz birer boltim halinde bahsedilmesine kar~m ekonomi, siyaset ve din
gibi temel kurumlara eserde hie; yer verilmiyor. Aile ve gene;likten soz
edilmesine kar~m, orne gin kadm ve cinsiyet meselelerine eserde hie; yer
verilmiyor.
Eserin 'bilgi toplumu', 'ktireselle~me' ve 'gene;lik' gibi gunumuz
sosyolojisinde gittike;e onem kazanan konulara yer verilmi~ olmasl, e;agda~
geli~meleri ie;erme ve degerlendirme e;abasl ae;lSlndan takdire ~ayan. Ancak
onlar gibi gtintimtiz sosyolojisinde onem kazanan orne gin toplumsal cinsiyet vb.
gibi konulara deginilmemi~ olmasl bir eksiklik olu~turuyor.
Eserde goze e;arpan bir diger ozellik de, ibn Haldun' dan Ahmet Cevdet
vanncaya kadar medeniyetimizin degerli isimlerine yer verme
e;abasldlr. Yerli bir sosyoloji ae;lsmdan ya da kendi kliltlir degerlerimizi dikkate
alan bir yakla~lm olarak alk!~a deger bu e;abanm, eserin genelinde eklektik
kalmasl da lizerinde dti~lintilmesi gereken bir husus olu~turuyor. Bu yontiyle de,
ba~ka sosyolojiye giri~ kitaplannda da gordtiglimliz bir ozellik olarak,
yazarlanrrnzm kendi baglmslz e;ah~malanll1 bu vesileyle degerlendirme
e;abalannm bir tirtinti olmaktan oteye pek de gidemiyor gibi.
Pa~a'ya
Donmezer, Sulhi, Sosyoloji Dersleri, 3. bs., istanbul: Sulhi Garan
Matbaasl, 1970, xvi+280 s. (1. bs., 1966; 8. bs., 1982, Ankara: Sava~ Yay.)
<;ok saYlda bask! yapan sosyolojiye giri~ kitaplanndan birisidir Sulhi
Donmezer'in Sosyoloji Dersleri. Eser, diger pek e;ok ornegi gibi, yazann vermi~
oldugu sosyoloji derslerinin kitapla~tmlrrn~ halidir. Yazar, bu durumu, kaleme
98
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
alml~ oldugu "Onsoz"de "Bu kitap, istanbul Ticarl: ve iktisadi ilimler
Akademisinde okutmakta bulundugumuz sosyoloji derslerini ihtiva etmektedir."
(s. iii) diyerek belirtmektedir. Kitabml (ders notlanm) hazu'Iarken PranSlZ
literatUrUnUn yam ma Anglo-Amerikan sosyoloji gelenegini yansltan eserlerden
de yararlandlgml belirtir ve amacml ~u ~ekilde ortaya koyar: "Sosyoloji
ogretiminde amac;, bizce, c;agda~ toplumun ne oldugunu daha iyi anlamaya ve
diger sosyal ve okonomik bilimlerin kavranmasl ic;in ogrencinin zihniyet ve
gorU~lerinde,
geleneksel etkilerle yerle~mi~ ve sosyaI meselelerin
anla~Ilmasmda engel niteligindeki kavramlann dUzeltilmesine c;ah~mak
olmahdlr. ( ... ) Deneye ve gozleme dayanan ve fakat mU~ahadelerin basitc;e
tespiti niteligini a~arak ahenkli bir bUtUn halinde topIumu izah eden AngloAmerikan sosyoloji eserleri, hele kolejlerde, tiniversiteIerde okutuIan ders
kitaplan, bu imkam bizce, iyi veriyor." (s. iii).
Yazar, kitapta, toplumu bir sosyaI sistem oIarak ele ahp anaIiz etme
gayreti ic;erisinde oIdugunu belirtir. "Bu sistemin unsurIan, tiili ve fonksiyoneI
sistemleri, mekanizmalan, fonksiyonIan ic;inde gosterilmeye c;ah~Ilml~tIr.
Sosyal sistem ic;inde Ekonomik, Hukuk ve Siyaset sistemleri ve bunIarla iIgili
diger sistem ve mekanizmalann fonksiyonIannm ve bunlarla iIgili diger sistem
ve mekanizmaIannm fonksiyonIannm nelerden ibaret bulundugu gosterilmek
istenilrni~tir. ( ... ) Amac;, herhangi bir toplumu anaIiz edebiIineye imkan verecek
esas biIgiIeri ogrenciye sunmaktlr." (s. iii). Bu ctimlelerin ay111 zamanda, eserin
bagh bulundugu sosyolojik bakI~ aC;1Sl111 da yeterince aC;lkladlgl kanaatindeyiz.
Eser topIam 10 bOlUmden olu~uyor. "Giri~" ba~hkh birinci hOlUmde;
sosyolojinin tamll1, sosyal bilimIer ic;indeki yeri ve diger sosyal bilimlerle
ili~kisi,6 sosyolojinin tarihc;esi ve sosyolojinin kullandlgl yontem konulan
Uzerinde durarak sosyolojinin kendine ozgUli.igtinU aC;lklamaya gayret ediyor.
"Pert ve Toplum" ba~hkh ikinci hOltimde ise birey ve top)um ili~kisi Irk,
cografya, ntifus ve sosyal sozIe~me vb. kavram ve aC;lkIamaiar ele aImarak
degerlendirilmeye c;ah~lhyor. DC;UncU hOIUm, "KUltUr ve SosyaIle~me"
konulanna aynIml~ durumdadlr. DordUncU boItimde, yazann onsozde belirtmi~
oldugu 'yapl ve fonksiyon' konulan i~Ieniyor. Be~inci hOIUm, sosyaI hayatta
Yazar bu konulan ele aldlgl all bOliime "Kiiltiir ilimleri ve Sosyoloji" ba~hgl vermesine kar~m kitapta
genel olarak 'sosyal ilimler' kavraml kullamlml~tIr.
Bulut, Tiirk~e'de
Yaymlanml~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
99
kar~lmlza qlkan -birincil ve ikincil gruplar, aile, menfaat birlikleri vb. gibiinsan birliktelikleri ele almmaktadlr. Norm, sapma ve sosyal kontrol kavram ve
konulan altmcl btiltimde i~leniyor. Toplumsal tabakala~ma meselesi yedinci
boltimde, ekonomik sosyolojinin esaslan ise sekizinci boltimlin konulanm
olu~turuyor. Dokuzuncu bOllim toplum ve siyaset ili~kilerine tahsis edilmi~.
Aym zamanda kitabm son bollimli olan onuncu btillimde ise, yazar, sosyal
degi~me kavralll1m inceliyor.
Duvignaud, Jean, Sosyolojiye Giri~, ~ev. Semih Tiryakioglu, istanbul:
Varhk, 1977, 160 s.
FranSIZ sosyolog Duvignaud'un bu el kitabl niteligindeki kliqtik hacimli
eseri, sosyolojinin dogu~undan ba~layarak sosyolojinin olu~umunu ve sahip
oldugu ozellikleri ele almaYl amaqlayan bir qah~madlr. Terclimede, yazann
hangi eserinin terclimesi oldugu belirtilmemesine kar~m, muhtemelen,
Introduction it la sociologie (Gallimard, "Idees" n° 115, 1966, 185 s.) ba~hkh
qah~masmm Ttirkqesidir. Kitabm bir iqindekiler listesine sahip olmaYl~l ya da
bollimlenmesinin belirgin bir biqimde yapllmaYl~l (konu farkhla~malan metin
iqerisinde kliqtik ba~hklar halinde yapllml~) eserin neden bahsettigini ilk bakl~ta
anlamayl zorla~tlflYor.
Yazar, eserine, "buglin bir ylik gibi ta~ldlglmlz 0 mutsuz 'sosyoloji'
terimini Comte'un buldugundan" soz ederek ba~hyor sosyolojinin hikayesini
anlatmaya. Toplumlara ili~kin ozgtin bir bilim dahm tammlamak iqin yapIlan
bilinqli ~abalann qogunun Franslz Devrimi'yle ba~ladlglm ~u kelimelerle ifade
ediyor: "Toplumsal ya~aml ideoloji dlizeyinde oldugu kadar politika dlizeyinde
de, ozglirli.igli ve somut blitlinli.igli iqinde anlamak iqin gosterilen gerqek ilgi,
Devrim donemiyle birlikte ba~latru~tlr." (s. 10).
Yazar, Franslz ve Amerikan devrimlerinden onceki -Aristo, ibn Haldun,
Bodin, Hobbes, Montesquieu, Rousseau vb.- siyasal dli~linlirleri 'sosyolojik
dli~linceyi hazlrIarm~ ki~iler' olarak gormekle birlikte 'sosyolog' kabul
etmemektedir. Zira, yazara gore, onlann hiq biri ya~anan toplumsal degi~imlerin
ya~adlklan topluma 'ba~tan a~agl yeniden biqim verme olanagl"m (s. 13) goz
onlinde bulundurmaml~lardlr. Buradan da anla~tlacagl gibi, yazar, 'sosyal
100
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi. 16. Say!
degi~im'
meselesini onemsiyor ve hatta onu, 'sosyolojinin laboratuan' (s. 17)
olarak gortiyor. Sosyolojiyi, bu degi~imleri ya~ayan, gozlemleyen ve aktif
olarak kattlan insanlann ugra~masl anlammda 'deneysel' bir disiplin olarak
tammlar.
"Ortak Ya~am: Sosyolojik Dtizeyler" (s. 28-39) ve "Oltak Ya~am:
Sosyolojik Tipler" (s. 39-68) ba~hkh sonraki iki bOlUmde yazar, toplumsal
yapmm degi~ik vec;helerini kendine ozgti bir tislupla taltl~lyOr. "Toplumsal
Dram" (s. 68-81) ba~hkh bOltimde, "Fikrimizce dram hem gozlenebilir
gerc;ekligi; hem de belirli bir eyleme giri~en toplumsal gerc;ekligin, ozel durumu
dolaYlsiyle bir c;erc;eveden ya da bir Oltamdan az ya da c;ok kesinlikle edindigi
bilgiyi gosterir." (s. 68-69) ~eklinde tammladlgl dram kavraml yardlmlyla
toplumsal gerc;ekligin sosyolojik c;oztimlemesini yapmaya c;ah~lyor.
"Sosyolojinin Uygulamasl" (s. 81-107) ba~hkh bolUm, sosyolojinin '''bu
insandan insana kattlma'mn global ve kIsmi bic;imlerini tammlama olanagl
veren gozlem, anket, deney giri~imlerinin tUmU" Uzerinedir. Yazar, sosyolojinin
alt dallanm ele aldlgl "Sosyoloji ve Sosyolojiler" (s. 106-120) ba~hkll boltime
~u anemli tespiti yaparak ba~hyor: "Her sosyologdan bir kuramcl yapmak pek
de temenniye deger bir ~ey degildir. Ancak, bir agrencinin sec;mege hazlrlandlgl
ogrenim dah ve bu disiplinde i~gal ettigi yer ne olursa olsun, bilmesi gereken
~ey ~udur: Bir uzman uzmanhgmm c;erc;evesinden C;lkmaYl beceremezse, onu
'teknolojik aptalhk' tehdit eder. .. " (s. 107). Devam eden satlrlarda da, birkac;
disiplinin kesi~im noktalannda bulunan c;e~itli 'ozel bilirnler' e (sosyolojinin alt
dallanna) ili~kin degerlendirmelerde bulunur. Takip eden bOltim "Sosyoloji ve
DC;Uncti Dtinya" (s. 120-135) ba~bgml taw ve sosyolojinin 'geri kalml~
tilkeler' in geli~iminde nasii bir rol oynamasl gerektigini tartl~lr. Yazar, ya~anan
stirec;ler l~lgmda, UC;UncU dtinya tilkelerindeki sosyologlann, 'kitaplara
gamUlmU~, kuramcl sosyologunkinden' farkhla~masl gerektigini ve onun 'ortak
ya~amm dokusuna mUdaha1e etmek' gibi bir roltinUn olmasl gerektigi
vurgulamr. Sonuc; olarak da ~unu sayler: "Sosyoloji Dc;tincU Dtinya tilkelerinin
ne olacaklanm ~imdiden kestiremez. Olsa olsa onlann saylca c;oklugu ve
geli~menin her birinde gerektirdigi c;aztim bic;imleri Uzerinde durmahdlr. Global
danU~Um stirecini hlzlandmnak, ideolog olmayan yetenekli sosyologlar
yeti~tirmek, yeni toplumlarda ortakla~a yapI1acak ortak ve dinamik bir c;abamn
imgesini vermek amacml gUden hem esnek, hem ilkelere slmslkI bagh bir
Bulut, Ttirk~e'de Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
101
toplumsal uygulama, gens; tilkelere kendileriyle sava~ konusunda yardlmcl
olabilir, Bu sava~, toplumlanna -sosyalist olsun, kapitalist olsun- Bah
toplumlannm bis;imlerini vermek is;in degil, bu tilkelerin 'indikleri yoku~u
tekrar S;lkmalanna' yardlmcl olmak is;in yapIlmahdlr," (s. l34-l35). "Sosyoloji
Bir insanctlhkhr" (s. l35-159) ba~hkll bOltim kitabm son boltimtidtir aym
zamanda ve sosyolojinin bir htimanizma fikri olarak ele ahnabilecegini iddia
ediyor,
Eser toplumlann tarih is;indeki yerlerini ve konumlanm degi~tiren btiytik
ols;ekli toplumsal degi~imleri merkeze alan felsefi bir perspektiften sosyolojiye
bakmasl itibariyle dikkate deger bir s;ah~madlr.
Ergun, Dogan, 100 Soruda Sosyoloji El Kitabl, 3. bs., Ankara:
Yay., 1979, (1. bs., 1973),254 s.
Ger~ek
Gers;ek Yaymlan'mn '100 Soruda' dizisi arasmdan S;lkan eserde, Dogan
Ergun, toplam 9 boltimde sosyolojiyi, sosyoloji oncesi toplum tizerine dti~tinme
bis;imlerinden ba~layarak Ttirkiye'de sosyolojinin tarihs;esine vanncaya kadar
kurgulanIll1~ 100 soruya verdigi 100 cevapla anlatmaYl deniyor.
Birinci bOltim 'Sosyoloji Oncesi: Toplumsal Felsefe" ba~hglm ta~l1' ve
sosyolojiden once toplumsal olaylann gerek Bah ve gerekse de Dogu
dtinyasmda nasIl ele ahndlglm tarh~lr (soru 1-12). "Sosyolojinin Kuruculan"
ba~hkh ikinci bOltim Comte'dan Spencer'e kadar sosyolojinin kurucu isimlerini
inceler (soru 13-31). "Yirrninci Ytizyll Sosyolojisinde Yonsemeler ve
Geli~meler" ba~hkll tis;tincti bOltimde, Durkheim ve Weber'den Parsons' a,
i~levselcilikten yapIsalclhga ve az geli~mi~ tilkelerdeki sosyolojiye varmcaya
s;agda~ sosyolojik geli~meler irdelenir (soru 32-54). "Toplum-Toplumsal
Degi~me" (soru 55-60); 'Sosyolojide Kuram, Yontem ve Ara~tlrma Teknikleri"
(soru 61-69) ve "Sosyolojide Nesnellik Sorunu" (soru 70-74) ba~hkll dordtincti,
be~inci ve altmci bOltimlerde yazar, ba~hklarda belirttigi meseleleri tartl~lr.
Yedinci bOltimde (soru 75-83) sosyolojinin diger sosyal bilimlerle ili~kisi,
sekizinci bOltimde (soru 84-98) de sosyolojinin dallan ele ahmr. Dokuzuncu ve
son bOltimde (s. 99-100) ise Ttirkiye'de sosyolojiye duyulan ilginin tarihs;esi
incelenir,
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI
102
Erkal, Mustafa, Sosyoloji (Toplumbilim), haveli 5. bs., istanbul: Der
Yay., 1993, 416 s.
ilk basklSl 1982'de yapllan eser, yazann belirttigi tizere, "iktisat ve
Sosyoloji arasmdaki yakm ve i~ i~e olan ili~kiler, sosyolog ve iktisat~llan belirli
bir zerninde bulu~maga zorlamaktadu. iktisat dl~mda Maliye, Sosyal Siyaset,
i~letme ve diger disiplinlerin gerek teorik, gerek uygulamaya dbntik
degerlendirmelerinde hareket edilen zemin farkh te~kilatlanma ~ekilleriyle
toplumdur. Bunun i~in ~e~itli alanlarda ~ah~an veya bgrenim gbrenlerin
sosyolojik bilgiyi edinmeksizin sosyal ger~egi tamyabilmeleri ve ba~anh
olabilmeleri olduk~a zordur. Bu bzellikleriyle Sosyoloji btittin sosyal bilimlere
l~lk tutabilecek geni~ kapsamh bir ilimdir." ("Be~inci Bask! i~in Onsbz", s. 7)
dli~lincesinden hareketle kaleme almIDI~.
Kitap, temelde, "Genel Sosyoloji" ve "Uygulamah ve Bazl Ara~tumalara
Dayah Ornek Degerlendirmeler" ba~hkh iki ana bbllimden olu~uyor. ilk bbllim
20, ikinci bbllim ise 7 alt bbllim halinde ele almml~. ilk bbllimde sosyolojinin
ne oldugu, geli~irni, ilgi kurdugu alan, temel kavramlan, diger disiplinlerle
ili~kileri, sosyolojide metot meselesi, aile ve egitim gibi temel toplumsal
kurumlar, ktilttir, sosyal ili~kiler, sosyal yapl, sosyal hareketlilik, sosyal
degi~me, sosyal geli~me, sosyal blitlinle~me ve ~bzlilme, kalkmmada insan glicli
sorunu ve beyin gb~ti, sanayile~me ve yabancIla~ma gibi konu ve meseleler
degerlendirilmi~. ikinci bbltim, yazann, aile sosyolojisinden gb~ sosyolojisine,
feodalizmden terbrizme kadar ~e~itli alanlarda yapml~ oldugu ~ah~malanm
i~eriyor.
Diger bir~ok sosyolojiye giri~ kitabmda kar~lmlza ~lkan 'aceleci' yazma
bzelligi, bu eserde de mevcut. Yazarlanmlz, nedense, okurunu konuya
lsmdlrmadan hlZh bir giri~ yapmaYl tercih ediyorlar. DolaylSlyla
okuyucu/bgrenci, konunun bnemini, blitlin i~erisindeki yerini anlamadan
dogrudan bir dizi yarglyla kar~l kar~lya kahyor. Ornegin yazar, "Sosyal Yapl"
ba~hkh XII. alt bbllimtin ilk paragrafma ~byle ba~hyor: "Sosyal yapl ~e~itli
slmrlamalann sistematik ~eklidir. Bu sistemli ~ekil i~inde normal dl~l sapmalar
fark edilebilir ve farkh tamamlaYlcl unsurlar korunur ve muhafaza edilir. YaplYl
olu~turan unsurlar arasmda slmrlar vardlr. .. " (s. 174).
Buiut, Tiirk«e'de Yaymianml~ Sosyoiojiye Giri~ Kitapian Hakkmda
Bibliyografik Bir Degeriendirme
103
Bu duruma e~lik eden bir diger anlatIm tarzl da, yalmzca bu esere ozgli
olmayan, yazarlanmlzm bir kavraml yine kendisiyle tammlama ya da bin;ok
~eyi okuyucunun bildigi varsayarak a<;lklamadlr. Boylesi bir anlatIm tarzl,
Tlirk<;e kullammma yeterince ozen gosterilmeyi~i ile birle~ince, elbette
konulann i~leni~inde bazl muglakhklar da doguruyor, pek <;ok giri~ kitabmda
kar~mllza <;lktlgl gibi.
Eserde ele alman konulann Tlirkiye'den orneklerle zenginle~tirilerek
degerlendirilmesi yerinde ve faydab bir <;aba. Buna ek olarak, yazann, konulan
i~leyi~i esnasmda Tlirkiye'den verdigi ornekleri kitabm her yeni basklsmda
glincelleme <;abasl aynca takdire ~ayan. Fakat bu <;abaya golge dli~liren bir
durum, <;ah~manlll, yazar tarafmdan, farkll alanlarda yapml~ oldugu <;ah~malan
da bir ~ekilde degerlendirme imkam olarak gorlilmli~ olmasldlr. Ozellikle
kitabm ikinci bOllimlinde yer veri len ba~hklann bir kIsml, kitabm blitlinlligline
pek de denk dli~mliyor.
Eserpek, Altan, Sosyoloji, Ankara: AU nTCF Yay., 1981, v+230 s.
"Onsoz", "Giri~", toplam 15 bOllimden olu~an 2 KISlm ve "indeks"
bollimlerinden olu~uyor.
Yazar, KIslm I i<;erisinde degerlendirdigi bOllimlerde ortaya <;lkl~mdan
1960'b yIllara kadar sosyolojinin tarihini kIsaca vermeye <;ah~lyor.
Bu yonliyle KIsim I, ozlli bir sosyoloji tarihi niteligi ta~lyor. Derli toplu ve
ozenli oldugu gozden ka<;mayan bu klslm, belki sosyoloji tarihi a<;lSlndan
onemli roller oynayan sosyalbilimciler ve dli~linlirler hakkmda bir fikir sahibi
edinme imkam veriyorsa da, sosyolojinin ortaya <;lktIgl donemi ve sosyolojinin
ne i~ gordligli sorusunu yeterince cevaplamlyor.
ba~layarak
KIsim I, top lam 7 bOllimden olu~uyor. Yazar bu kIslmda "Klasik
Sosyoloji Sistemleri" ba~hkll bOllimde Franslz Pozitivist Ekolli (Saint Simon,
Auguste Comte ve H. Spencer) ile Alman idealist Ekolli (Hegel, Stein, Marx,
Riehl) degerlendiriyor (s. 13-31). ikinci bollimde ise biyolojik aklm (Lilienfeld
ve Schaeffle), ekonomi ilminin etkiledigi sosyoloji aklmlan (Schmoller, Blicher
ve Sombart) ve sosyolojinin konusuyla ilgili tartI~maIar (Treitschke ve Dilthey)
ba~hklan altmda "1860-1900 YIII an Arasmdaki Sosyoloji Sistemleri"ni
degerlendirmeye <;ah~lYor (s. 33-39). "Deneysel SosyoIoji" ba~hkh bOIlim ise,
104
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
yalmzca ve blitlinliyle Le Play'e aynlml~ (s. 41-45). Durkheim, Pareto, Weber
ve Tonnies'in tamttldlgl Bollim 4'te ise "1900 Yl11nda Sosyolojinin Yeniden
Sistemle~tirilmesi"nin nasil ger~ekle~tirildigi sergilenmek istenmi~ (47-74).
"1900'den Sonraki Sosyoloji Sistemleri" ise Bollim 5'te ve Formel Sosyoloji
(Simmel ve V. Wiese), Psikolojik aklm (Tarde, Le Bon ve Vierkandt),
Universalist Aklm (Spann) ve Tarihi Aklm (Gumplowicz ve Oppenheimer)
ba~hklan altmda degerlendiriliyor (s. 75-83). Bu bOllimleri "Sosyoloji ve Diger
Sosyal ilimler" ba~lIkh ve i~eriginde ekonomi, antropoloji, psikoloji, tarih,
politik bilim ve felsefe ile sosyolojinin ili~kilerinin degerlendirildigi Bollim 6
takip ediyor (s. 85-98). Kisim I, "1960'larda Teknik Geli~meler ve Sosyoloji"
ba~hkh Bollim Tile sona eriyor (s. 99-103).
KlSlm II, daha ~ok sosyolojinin konusu ve temel kavramlanna aynlml~
durumda. Bu klSlmda "Sosyolojinin KoilUSU" (Boliim 1, s. 107-111), "Sosyal
Yapmm Temel Unsurlan (Sosyal Aksiyon ve Etkile~me)" (Bollim 2, s. 113123), "Normlar" (BOllim 3, s. 125-144), "Statli ve RoI" (Bollim 4, s. 145-163),
"Sosyal Gruplar" (Bollim 5, s. 165-1849, "Kurum" (Bollim 6, s. 185-192),
"SosyaI Tabakala~ma" (Bollim 7, s. 193-212) ve "Sosyal YapI" (BOllim 8, s.
213-217) kavramlan ele ahmyor. Eser, ~ah~mada ge~en kavram ve dli~linlirlerin
isimlerinin yer aldlgl "indeks" bOltimliyle (s. 219-230) sona eriyor.
Eserin "sosyoloji tarihi"ni ozetleyen ktsml, belli akllnlar ve belli
sosyolog, filozof ve iktisat~Ilann di.i~linceleri hakkmda bilgiler vermekle birlikte
bir blitlin olarak sosyolojinin nasil bir tarihsel, toplumsal, ekonomik ve siyasal
ortamda dogdugu ve ne tlir i~levler listlendigi konulannda doyurucu olmaktan
uzak. Tlirk~e' de mevcut telif ve terclime sosyoloji tarihlerinin pek ~ogunda da
kar~lmlza ~lkan bu problem, bu klSlmla ilgili dile getirilmesi gereken bir husus.
Bu kisimia ilgili olarak ifade edilmesi gereken ikinci bir husus da, eser 1981
ytlmda bastlmI~ olmasma kar~m neden 1960'11 yIllara kadar olan donemle
slmrlannu~ oldugudur. Bu arada, 1960'lan da i~erecek ~ekilde sosyoloji
tarihinin ozet bir sunumu yapllml~ olduguna gore, okurun Parsons, Frankfurt
Okulu, Yaplsalcthk vs. gibi bu donemde etkili olan dli~linlir ve aklmlardan da
bahsedilmesini bekleme hakkl doguyor. Fakat eserin bu klsmmda, bu
beklentinin kar~lhgl yok. Bu da, elbette yazann yararlandlgl kaynaklann aym
zamanda yazann sosyoloji tarihini ele alan bu bOltimti planlarken belli bir
slmrhhk ml yarattlgi sorusunu aklllara getiriyor. Bu eksiklerine ragmen, eserin
ilk klsml derli toplu ve ozenli i~leyi~iyle yararh ve i~levsel bir metin olarak
dikkati ~ekiyor. Rele hele, Tlirkiye'de sosyoloji tarihlerinde dahi ihmal edilen
Bulut, TUrk~e'de
Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkll1da
Bibliyografik Bir Degerlendirme
belli isimlere, aklmlara, donemlere ve bOlgelere yer
onemlidir.
vermi~
105
olmasl da aynca
Sosyolojinin temel kavramlanmn ele ahndlgl bOlUmlerden olu~an ikinci
kIslmda dikkatimizi c;eken ilk husus, Amerikan sosyolojisinin bariz etkisidir.
Toplumun yaplsma ve birimlerine ili~kin kavramlar, Amerikan sosyolojisinin
kurucu ve onemli isimlerinin (ornegin Parsons, Blau, Shils vb.) eserlerinden
yararlamlarak i~lenmi~. (Bu anlamda, kitabm ilk klsml Avrupa, ikinci klSlm ise
Amerika sosyolojilerinin etkisini ta~ldlgl soylenebilir samyorum.) Bir diger
vurgulanmasl gereken husus ise, bu klslmda "sosyal degi~me", "sosyal
hareketlilik", "kUlttir" ve "toplumsalla~ma" gibi bir giri~ kitabmda olmamaSl
eksiklik hissi uyandlrabilecek bazl kavramlara yer verilmemesidir.
Eserde TUrk sosyolojisinden ve tarihinden bahsedilmeyi~i de onemli bir
eksiklik te~kil ediyor. Kavramlann i~Ieni~inde yine, meselelerin
okurun/ogrencinin zihninde somutla~masma imkan tammak amaclyla verilen
orneklerin de TUrk toplumundan sec;ilmeyi~i de dikkat c;ekiyor.
Fmdlkoglu, Ziyaeddin Fahri, irtimaiyat, 3. bs., istanbul: iu Hukuk
Fakiiltesi, 1947, 464 S.7
ilk basklSl, 'Uc;UncU Baslh~a Onsoz'den ogrenebildigimiz kadanyla1939'da bir sosyoloji dergisinde yaymlanml~ (s. 23),8 temel olarak Hukuk
Ziyaeddin Fahd Fmdlkoglu'nun h;fimaiyaf Dersleri (istanbul: iO iktisat FakUltesi Yay., 1971, 336 s.)
ba~ltklt bir ~alt~masl daha bulunmaktadll". Her ne kadar eserin kapagmda "Birinci Cild: Sosyoloji Doktdn
ve Kollan" alt ba~ltgl bulunmaktaysa da, burada sozUnU ettigimiz kitabmll1 bUyUk O1~Ude aYlllsldlr. 1971
tarihli i{·tinwiyat Dersleri, 1939 tarihli ir;fimaiyaf kitabma gore daha sade bir dille kaleme altnml~. BolUm
ba~ltklanna baklldlgillda "i~timaiyat" yerine "sosyoloji" sozcUgUnUn tercih edildigi gorlilUr, fakat all
ba~ltklarda onceki basktda kullalllmlar aynen kalml~. Bu farklt kullalllmlar gorlildUglinde yeni bir bollim
eklenmi~ intibm dogmaktaysa da, alt ba~hklara baklldlgillda tamamma yakm bollimlerin aynen
korunmu~tur. Mesela 1971 tarihli baskIda "Sosyoloji Doktrinleri" ba~hklt birinci bollimlin ilk [ash
"Doktrinlere Toplu Bir BakI~" (s. 3-25) ba~ltgllli ta~lyor. Ancak bu fasll ir;timaiyat kitabmm "Tarih
Felsefesi ve i~timaiyat" ba~hklt birinci fasltyla (s. 24-48) aYllldlr. Yeni ballimler de eklenmi~ aynca. 1971
tarihli kitapta, ilk kitapta olmayan, "iktisat Sosyolojisi" (O~lincli Fasll, s. 267-284), "Sanayi Sosyolojisi"
(Dordlincli Fasll, s. 285-304), "Kay ve $ehir Sosyolojileri" (Be~inci Fasll, s. 305-314) ve Folklor, GUzel
Sanatlar Sosyolojisi ve Go~ Sosyolojisi gibi ba~hklarm i~lelldigi "Birka~ Sosyoloji Kolu" (AltillCI Fasll, s.
315-326) ba~ltkh btillimler yeni eklenmi~ ballimler olarak goze ~arplyor.
"Birinci Baslh~a Onsoz"Un sonunda, onsoziin yaztldlgl tarih olarak I Te~rinievvel 1934 veri1mi~tir (s.
16).
106
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
Faktiltesi'nde okutulan sosyoloji dersi ie;in hazlrlanan bir ders kitabldlT. Yazar,
Ue; baskl ie;in ayn ayn kaleme aldlgl onsozlerde, sosyolojinin TUrk Universite
sistemindeki tarihine ili~kin de bilgiler veriyoT.
Eser, toplumsal meseleler ve yapl hakkmda da bilgi sahibi hukuke;ular
Uzere fakUlte mUfredatma dahil edilen sosyoloji dersi ie;in hazlrlanan
notlardan olu~uyoT. Eserin ie; plam da bUtUnUyle dersin verildigi fakUltenin
ozelliklerini yansltlr niteliktedir. "ikinci Baslh~m OnsozU"nde yazar, derste
takip edecegi yolu -ki aym zamanda kitabm ie; plamm da- ~oyle ozetliyor:
"$imdi derslerimizde takib edecegimiz yolu anlatacaglm: iki semester devam
edecek tedrisatlmlzm ilk semesteresini umumi ie;timaiyata hasredecegiz.
Sosyolojinin ve bu arada hususi olarak hukuk sosyolojisi ile iktisat
sosyolojisinin mevzu ve usullerini, gaye ve tatbikatml izaha e;ah~acaglz. Fakat
ie;timaiyatm Hukuk ve iktisat Fakiiltelerinde tedrisatmdan maksat diger hukuk
ve iktisat derslerine temas eden meseleler hakkmda nasll sosyolojik ara~tlrmalar
yaplldlgml gostermek oldugundan bu gibi ara~tlrmalardan birer nUmune vUcuda
getirmek lazlmdu. ikinci semester tedrisatmda bu ciheti goz onUnde tutacaglz.
Sizi birinci semester tedrisatmda nazari tedrisatm tatbikatma ah~tuacaglz ve
ie;timaiyat usullerinin hukuki ve iktisadi meselelere nasil tatbik edildigini yerli
hayatlmlzm hukuki ve iktisadi vaklalan vasltasile gostermege e;ah~acaglz." (s.
21).
yeti~tirmek
Eser temelde "iki kitap"tan olu~uyor. Birinci Kitap "ie;timai Doktrinler"
genel ba~hgml ta~lyor ve bu ba~hk altll1daki ilk 4 fasllda (s. 24-112) toplumsah
tarih felsefesine, cografi yakla~lma, biyolojik faktOrlere ve psikolojik durumlara
indirgeyen yakla~lmlar Uzerinde duran yazar, toplumsahn bunlann hie; birisine
indirgenemeyecegi ve onun kendisine ozgU birtaktm ozelliklere s'ahip oldugu
sonucuna vanyor. Toplumsal realitenin ozgUn yanlan Uzerinde ise, "ie;timai
$e'niyet Meselesi" ba~hkh be~inci fasIlda duruyor (s. 113-139).
Eserin ikinci kitabl "ie;timaiyat Kollan" genel ba~hgll1l ta~lyor ve
'ie;timaiyatta i~bollimU' ba~hkh birinci fasllla ba~hyor (s. 143-147) ve TUrkiye
zaviyesinden bu meseleyi ele aldlgl ikinci fasIlla devam ediyor (s. 148-152).
Devam eden ktslm iki sosyoloji dahna aynlml~ durumdadu: Hukuk
Sosyolojisi ve Ahlak Sosyolojisi. Bu iki dal, iki ayn bollim halinde i~leniyor.
'Hukuk Sosyolojisi' ve 'Ahlak Sosyolojisi' ba~hkh iki ana bOllimden olu~uyor.
Bulut, Tlirk~e'de
Yaymlanml~ Sosyolojiye Gili~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
107
Hukuk Sosyolojisine aynlml~ Birinci Boltim, 'Nazar! Hukuk Sosyolojisi' ve
'Tatbiki Hukuk Sosyolojisi" ba~hkh iki 'bab'tan mtite~ekkildir. Gerek Hukuk
ve gerekse de Ahlak sosyolojileri ba~hkh bOltimlerde her iki alanm sosyoloji ile
ili~kisi ve kendi i~erisindeki uzmanhk alanlan hakkmda degerlendirmeler
veriliyor.
Kitap, 'Nesebi Sahih Olmayan <;ocuklann Durumu' konusunda "Adliye
Vekaleti Raporu" (s. 430-459) ve "Adliye Raporu Hakkmda Bir Rapor" (s. 460464) ba~hkh iki ekle nihayete eriyor.
Fichter, Joseph, Sosyoloji Nedir?, 2. bs., Ankara: Attila Kitapevi,
1994, vi+214 s.
Yaplsalcl-i~levselci
bir perspektifle kaleme alman ~ah~ma, "Sosyoloji
Nedir?" ba~hkll bir giri~ ve 3 ana klslmdan olu~uyor. "Ki~i ve Toplum"
ba~hgml ta~lyan birinci klSlm 'Sosyal Ki~ilik', 'Sosyal Statti', 'Kategoriler ve
Ktilttir', 'Gruplar ve Birlikler', 'Topluluklar' ve 'Toplum' ba~hkh altl bOltim
i~eriyor. "Ortinttiler ve Ktilttir" ba~hkll ikinci klslm ise, 'Davram~ Ortinttileri',
'Roller', 'Etkile~im Stire~leri', 'Kurumlar' ve 'Ktilttir' ba~hkh be~ bOltimden
olu~uyor. "KtiltUr ve Toplum" ba~hkh U~tincU ve son klslm ise, 'Degerler',
'Hareketlilik', 'Degi~me', 'Sosyal Kontrol', 'Sapma' ve 'SosyokUltUrel
Btittinle~me' ba~hkh altl boltimden meydana gelmi~. Eserin sonunda, mtitercim
tarafmdan hazlrlanrm~ olan bir 'ingilizce-Ttirk~e Kavram SozltigU' eklenmi~.
Eser, Ttirk~ele~tirilirken 'her bOlUmtin sonunda Amerikan toplumu i~in yapdan
analizler"in ~eviri dl~l blraktldlgml "<;evirenin OnsozU"nden ogreniyoruz.
Eseri, her bir klsmm ba~mda yer alan ve 0 klslmda ele ahnacak konulan
ozetleme amaCI ta~lyan ctimlelerle tamtmak daha uygun olacaktlr. Birinci
klsmm muhtevi oldugu konulan yazar ~oyle ozetliyor: "Bu ~ah~mamn
kavramsal yakla~lmma gore sosyal ki~iler toplumun, davram~ orUntUleri de
kUlttirUn birirnidir. Bu ilk ktslmda en kti~tik birim olan ki~iden yola ~lkacak,
ki~inin ba~kalanyla kurdugu ~e~itli birlikteliklerden soma top lam topluma
ula~acaglz. ilkin sosyal ki~i ve sosyalizasyon stirecini inceleyecek (bOltim 1),
soma ki~inin sosyal stattisti, ki~inin toplumdaki bir pozisyonu elde edebilme
=.8
108
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, I G. SaYl
yollan (bOltim 2), ki~ilerin yer aldlgl sosyal kategori ve Ylgmlar (boltim 3), grup
ve birlikler (boltim 4) ve topluluklar (bOltim 5) tizerinde duracaglz. ilk kIsmm
son bOltimti bir btittin olarak toplumla ilgilidir (boltim 6)." (s. 17).
ikinci kIsma ili~kin olarak da ~u ozetlemeyi yaplyor: "Onceki klSlm bize
grup ya~ammm sadece kIsmi bir gortintimtinti vermi~tir. Eger sosyoloji sadece
sosyal ki~ilerin ne olduklanm incelemi~ olsaydl statik bir bilim olurdu.
Sosyoloji bu ki~ilerin ne yaptlklanm da incelemelidir. Toplumdaki ki~ilerin
sergiledigi davram~ ortintUlerini soyutlayabilmeli ve genelleyebilmelidir. Bu
klSlmda en kti~tik birim olan ktilttir ortinttisiinden hareket edecek, sonra da
ktilttirtin hangi diger oriintiilerle birle~erek top lam ktiltiir halinde formla~tlgml
gorecegiz. Once davram~ oriintUlerini inceleyecek (boltim 1), sonra bu
bile~imlerin role donii~mesini (boltim 2) ve etkile~im siire~lerini (boltim 3)
analiz edecegiz. OriintU, rol ve siire~ler kurumlann i~erigini (bOltim 4),
kurumlar da daha sonra toplam kiiltUrii olu~tururlar (bOltim 5)." (s. 83).
"Kiiltiir ve Toplum" ba~hkh ii~iincii kIslmda ele alman konular ise, yine
yazann ifadeleriyle, ~unlardlr: "Onceki klSlmlar bize ki~i ve toplum ile oriintU
ve kiilttiriin paralel analizine ili~kin kavramsal bir ~er~eve ile bazl bilimsel
i~gortiler saglaID1~tlr.
Bu klStmda ise ~e~itli sosyokiiltiirel olgulann
incelenmesinde bu iki ayn analiz ~izgisi birle~tirilmelidir. Grup ya~ammm
anlamml ve kiilttirel ah~kanhklar degerlerin analizi ile a~lkhga
kavu~turulmaktadlr (boltim 1). Ki~iler hareketliligin hem konulan, hem de
ajanlandlr (bOltim 2) ve tUm sosyokiiltiirel olgular hem degi~meye ugrarlar
(bOltim 3), hem de ~e~itli kontrol formlanndan etkilenirler (boltim 4). Ki~ilerin
norm ve degerleri bazen sapma (boliim 5)ya maruz kahrsa da sosyoktiltiirel
biitUnle~me varhgml -varhgml stirdtirebilmesi i~in zorunlu olan dereceyi
a~madlgl siirece- koruyabilir (boltim 6)." (s. 141).
Freyer, Hans, Sosyolojiye
AU SBF Yay., 1967, viii+254 s.
Giri~, ~ev.
Nermin Abadan, 3. bs., Ankara:
Siyasal Bilgiler Faktiltesi, "Miinster Universitesi Hukuk ve Devlet
ilimleri Fakiiltesi Sosyoloji Ordinaryiis Profesorii" olan Freyer' e, "1955-1956
Ylhmn biitiin ders yIlt ve 1956-1957 ytlmm yaz somestri zarfmda sosyoloji
BuJut, Tlirkc;:e'de
YaymJamm~ SosyoJojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
BibJiyografik Bir Degerlendirme
109
kiirsii ve derslerini kendisine tevdi" etrni~. Freyer'in Sosyolojiye Giri~ ba~hkh
kitabl da, anla~Ildlgl kadanyla, bu dersler vesilesiyle ortaya <;lkrm~ bir <;ah~ma.
Kitap toplam 6 bahisten olu~uyor. Birinci bahis sosyolojinin konusunu ve
metodunu, ikinci bahis sosyolojinin tarihini, ii<;iincii bahis sosyal hayatm ana
bi<;imlerini, dordiincii bahis sosyal hareketlilik meselesini, be~inci bahis kay ve
~ehir hayatIm ve altmcl bahis de aile sosyolojisini i<;eriyor.
Giddens, Anthony, Sosyoloji: Ele~tirel Bir Giri~,
ismailOgretir, istanbul: ihtar Yay., 1993, 168 s.
~ev.
Ruhi Esengiin ve
Eserin i<; kapagmda, kitabm ismi "Sosyoloji: Ele~tirel Bir Yakla~lm"
olarak verilrni~. Alt ba~hgmdan da anla~Ilacagl tizere, ah~Ilml~ giri~ nitelikli
ders kitaplanndan birisi degil Giddens'm kitabl. Kaleme alml~ oldugu
"Onsoz"de de bu hususun altml <;iziyor: "Bu kitap sosyoloji konusunda giri~
niteligindeki diger bir<;ok kitaptan birka<; bakImdan farkhhk gosteriyor. Sosyal
kuramm temel sorunlan konusundaki tartl~malan bir araya getiriyor; bu da
sosyolojinin diger blittin sosyal bilimlerle payla~tlgl kuramsal ilgi alanlannm
Ozlidtir. Bu konulann sosyoloji ile ilk tam~ma flfSatml yakalamaya <;ah~anlar
i<;in onemsiz oldugu yolundaki ah~llml~ gorli~li benimsemiyorum. Aym
zamanda bu gibi sorunlarm, konunun deneysel i<;erigine henliz vaklf olmaml~
bir okuyucu i<;in kavranamayacak kadar karma~lk oldugu ~eklindeki aym ol<;tide
yaygm gorli~li de kabul etmiyorum. Giri~ niteligindeki eserIerde geneIlikle
rastlanan noktalardan aynlan belirli konulara parmak basacaglm. Sosyoloji
alanmda verilmi~ eserlerin <;ogu ozeIlikle yazann ve kitabm yoneldigi okuyucu
kitlesinin ya~adlgl belli bir toplum goz online almarak yazllmaktadlr. Sosyolojik
dii~lincenin belli ba~h gorevlerinden birinin ah~t!rm~m kahplanndan kurtulmak
oldugu inanclyla boyle bir dargorli~llillikten ka<;mmaga <;ah~acaglm. Ama belki
de bu kitabm en aYlrdedici ozeIIigi tarihsel olam lsrarIa vurgulamasldlr." (s. 910).
Yazar, 'bir ele~tiri alam olarak" gordtigli sosyolojinin baglarm ve tamrm
lizerinde gorii~lerini dile getirdikten sonra, sosyolojinin problemlerine <;oziimler
bulmak i<;in <;lktlgl 'sanayi toplumu'na ili~kin tartl~malarla devam ediyor.
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
110
<::agda~
sorunlarm 90ztimtine ili~kin farkh dti~tintirlerin
ba~vurdugu dti~tince bi9imlerini ayn~tlrmak i9in 'sanayi toplumu' ve 'kapitalist
toplum' kavramlanm birbirine kar~lt iki temel dti~tince bi9imi olarak niteliyor.
Sonrasmda, 9agda~ geli~meler l~lgmda slmf ve devlet konularmda meydana
gelen degi~irnleri irdeliyor.
dtinyada
kar~lla~tlglmlz
Devam eden boltimlerde kent ve kentle~me, aile ve cinsiyet olgulanm
kapitalizm oncesi ve kapitalizm mukayeseleri yaparak ele ahyor. Son boltimde
ise, modemle~me kuraml, 9agda~ dtinyadaki e~itsizlikler ve milli devlet
ba~hklan altmda kapitalizm ile dtinya sistemi arasmdaki ili~kileri inceliyor.
Giddens, "Sonu9: Ele~tiri Kurarm Olarak Sosyoloji" (s. 155-167) ba~hkh
son bOltimde hem 0 sayfaya kadar yaptlgl i~i ozetliyor, hem de sosyolojide
ya~anan sorunlann 90ztimtinde nastl bir yol takip edilmesi gerektigine ili~kin
onerilerini slrahyor. Yazar, 9ah~masmda, "sosyoloji konusunda uzun stireden
beri egemenligini stirdtiren dti~tince bi9irnleri ile geli~en bir sosyoloji
kavramml" tamtmak amacmda oldugu iddiasml ta~lyor. Ele~tirisi, "toplumsal
davram~lara ait evrensel kanunlan bulmak umuduyla, sosyolojiyi tabiat
bilirnlerine gore bi9imlendirmek isteyenler[in], onu tarihten aYlrmak
egiliminde" (s. 155) olduklandu. Yazar, tarih ile sosyoloji arasmdaki bagm
kurulmasl gerektigini dti~tintiyor. Tarihin, 'btittin insanlan bi9irnlendirirken
onlann aktllanndan bile ge9meyen ya da tahmin bile edemedikleri sonu9lar
dogurdugunu kavramak" zorunlulugumuzun altml 9izen Giddens, "ge9rni~te
sontip gitmi~ olan toplum bi9irnleri ve hay at tarzlan[nm], halen devam eden
toplumsal degi~im stire91erinin ortaya 9lkardlgl toplurnlann hayat tarzlanndan
temelde farkll olan diger toplum bi9imlerini bir 0l9tide anlamarmza,
sosyolojinin bir ele~tiri kuraml olarak gorevlerini yerine getirmesine yardlmcl
olabi[lecegi]" (s. 156) iddiasml ta~lyor. Eserinin sonraki sayfalannda da, bu
ihtiyacm Marksizm tarafmdan kar~llandlgma ili~kin iddialan/yakla~lrnlan
cevaplamaya aylrml~ ve 'yeniden yapllanmaml~ bir Marksizm'in bu sorulara
cevap veremeyecegini ifade ediyor. Ozetle Giddens, ele~tirel dti~tince
perspektifinden sosyolojiyi bir yerlere oturtmaya 9ah~ml~, temel meselelerini
ele alml~ ve ya~adlgl sorunlann 90ztimtinde ya da farkma vanlmasmda bir
ba~vuru kaynagl olarak 'tarih'e ba~vurmamn gerekliliginin altmt 9izmi~tir.
Bulut, Tiirk~e'de
Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
111
Giddens, Anthony, Sosyoloji, Hiiseyin Ozel ve Cernal Giizel (yay.
haz.), ~ev. Hiiseyin Ozel, Talip KabadaYI, Mine Turhan Kara, Nursen Oral,
I~Il Bayar ve Harndi Bravo, Ankara: Ayra~ Yay., 2000, xiv+674 s., (2. bs.,
2005, 704 s.).
Son donemde sosyoloji <;evrelerinde poptilaritesi hayti artmI~ bir isim
olan Giddens'in, tilkemizde de sosyolojiye giri~ derslerinde yaygm ~ekilde
okutulan eseri; 'Sosyoloji Nedir' sorusundan ba~layarak ktilttirti, toplumu,
bireyi, toplum ttirlerini, toplumsal etkiIe~imi, toplumsal cinsiyet ve cinselligi,
beden konusunu, aile, su<;, Irk, tabakala~ma ve slmf meselelerini, <;agda~
orgtitlenme sorunlanm, ekonomik hayatl, siyasal dtizeni, kitle ileti~im
ara<;lanm, egitimi, dini, kent, toplumsal devrimler meselesini, ktireseIle~me
konusunu, sosyolojik ara~tIrma yonternlerini ve sosyolojik kuraml ele alan
toplam 21 bOltimden olu~uyor. Kitabm sonunda, aynca, 'Temel Kavramlar
Sozltigti' ve 'Onemli Terirnler Sozltigti' ba~hkh iki kti<;tik sozltik<;e de yer
ahyor.
Hayli kapsarnII ve hacirnli olan eserin, ilk dikkati <;eken ozelligi
gtintimtizde sosyolojide yeni ara~tIrma alanlan olarak ortaya <;lkan meseleleri
i<;eren, <;agda~ geli~meleri dikkate alan muhtevasldlr. Zaten yazar, <;ah~masmm
ba~langIcmda yer alan "Bu Kitap Hakkmda'~ ba~hkh bOltimde eserin bu yontine
i~aret ediyor. Burada belirtilenlere gore, yazar, Sosyoloji'de 'bir ol<;tide
ozgtinltik ile btittin sosyologlarm ilgi alanlan i<;indeki btittin temel konulann bir
<;oztimlemesini birle~tirme"yi (s. xiii) ama<;laml~tI. 0 nedenle de, yine kendi
ifadeleriyle 'gereginden fazla inceltilmi~ kavramlan ortaya atmaya <;ah~nuyor;
bununla birlikte, disiplinin en u<; slmrlanndan almml~ dti~tince ve bulgular(a)"
da kitabmda yer veriyor.
YIllarca sosyolojinin <;e~itli boyutlarma ili~kin her dtizeyde dersler veren
Giddens, tecrtibesini ve temel yakla~lmlanm bu kitabl kaleme ahrken eserine
ba~anyla yansltmaYI becermi~. Kitablm yazarken, her biri <;ah~maya ayIrt edici
bir nitelik veren belli temalar etrafmda kurmaya ozen gosterdigini belirtiyor. Bu
temalann onemlilerinden bir tanesinin 'degi~en dtinya temaSI' oldugunu
belirtiyor. ikinci onem verdigi tema 'toplum ya~ammm ktiresel1e~mesi'dir.
U<;tincti temasl <;ah~manm 'kar~I1a~tIrmah bir bakl~ a<;lsl'yla kaleme
112
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Sayl
ahnmaSldlf. 'Sosyolojiye tarihsel bir bakI~ a~lSlndan hareketle yakla~Ilmasl
gerektigi' ~eklindeki inancl da dordUncU temaSllll olu~turuyor. Be~inci bir tema
olarak, kitabm tlimtinde 'toplumsal cinsiyet sorunlan'na ozel bir onem
verildigini belirtiyor. AltlllCl bir tema olarak da, ki.~iyi ozgiirle~tirici bir deneyim
olarak sosyolojiyle ugra~Ilmasl aniamlllda 'toplum' ile 'ki~isel' arasmdaki
ili~kinin dikkate alml~.
Her bir hOlUm, 0 boli.imde i~lenen ana ba~hklann verildigi bir 'i~indekiler
sayfasl' ile ba~hyor. Ardllldan konuya giri~te, 0 boli.imde i~lenecek temel
. kavramlar sayfanm tepesine belirgin bir bi~imde yerIe~tirilmi~. Ardllldan bu
hOli.imde nelerden bahsedilecegine ili~kin kIsa bir giri~ kaleme almml~.
Sonrasmda konudan bahsedilmeye ba~lanml~ ve ilerleyen sayfalarda sosyolojik
ara~tlrmalardan, gazete ve dergi gibi degi~ik kaynaklardan aktanlan ornekler ve
resim, grafik, tablo ve karikatlir gibi gorsel maIze meIer e~liginde boli.im ba~hgl
i~leniyor. Her bir bOlUmUn sonunda, 0 boli.imde tartl~llan konular ve vanlan
sonu~lar maddeler halinde ozetleniyor. 0 boltimde kullamian 'onemli terimler'
yine ba~hklar halinde veriliyor ve "Ek Kaynaklar" ba~hgl altmda farkh okuma
onerileri sunulmak suretiyle hOlUm nihayete erdiriliyor.
Gleyse, A. ve A. Hesse, ir;timaiyat Dersleri, ~ev. Mehmed izzet,
Mehmet Kanar (yay. haz.) istanbul: Edebiyat Fakiiltesi Yay., 1998 [1999
?], xvi+358 s. [Eski harflerle ilk baskI: istanbul: TC istanbul Dariilfiinunu,
Matbaa-i Amire, 1924].
ilk baskIsl 1924 Yllmda eski harflerle istanbul DartilfUnunu Edebiyat
Faktiltesi Ne~riyatmdan yapllan ve aym zamanda Edebiyat FakUltesi'nin 1 nolu
yayml olan eser; istanbul Universitesi Sosyoloji Ara~t1rma Merkezi ve Genel
Sosyoloji ve Metodoloji Anabilim Dah'mn ~abalan ve Prof. Dr. Mehmet Kanar
tarafmdan yeni harflere aktanlml~tlr.
Durkheimci bir anlaYI~la yazIldlgl, hem yeni baskIsma sunu~ yazanlar,
hem de eserin mUtercimi Mehmed izzet tarafmdan beliltilmektedir. Yazarlar
"sosyolojinin konusunun ne oldugundan ba~layarak, toplum-birey ili~kisi,
toplumlann tasnifi, sosyolojinin aIt dalIan, ulusun olu~umu, ozellikleri vb., din,
sanat aile gibi konulan" (s. vii) ele alml~lardlr.
Bulut, Tlirk~e'de
Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
113
Eser, Mehmed izzet tarafmdan, "i~timaiyat" okuyanlar ve okutanlar i~in
rehber kitap ihtiyacml kar~llamak tizere Franslzcadan terclime edilmi~. Eserin
kaleme ahm~ gayesini ve muhtevasml anlamak a~lSlndan, dl~ kapagmda, kitabm
ba~hgmm lizerinde "Terbiye ve Ahlaka Mliteallik TatbikatIyla" ibaresi
bulundugunu belirtmemiz gerekiyor. Mehmed izzet, bu ibarenin metinde ~ok da
ilm! bir kar~lhgmm olmadlgl gorli~tindedir (s. xiii).
Kitap, sosyolojiye giri~ kitabl olarak dti~tini.ilmti~se de, sosyolojinin
tarihini, onde gelen belli ba~h [kurucu] sosyologlan, kavramlanm, yontemini
vs., kIsacasl disiplini anlatmaktan ziyade belli bir bakI~ aC;lSlyla (ki bu bakI~
a~lslmn Durkheimci korporatist toplum modeli temelli oldugunu rahathkla
soyleyebiliriz samyorum) sosyolojinin inceleme konusu olan 'toplum'un
bile~kelerini, nelerden te~ekktil ettigini -bir ba~ka deyi~le de, 'nelerden te~ekklil
etmeleri gerektigini' - gosterme gayreti i~erisinde bulunuyor. Mtitercimin
belirttigi ve dikkat r;ektigi tizere de, yazarlann FranSlZ olmalan nedeniyle de,
blittin mesele Franslz toplumu ozelinde i~leniyor.
Eser "i~tima! Hayatm insan Uzerine NtifGzu" ba~hkh bir giri~ten soma
"Birinci Klslm: iktisad! i~timaiyat [iktisad! Sosyoloji]" (s. 13-77), "ikinci
KISlm: Beytt i~timaiyat [Aile Sosyolojisi]" (s. 79-111), "U~lincti KIslm: Siyas!
i~timaiyat [Siyaset Sosyolojisi]" (s. 113-207), "eina'! i~timaiyyat [Su~
Sosyolojisi] (s. 209-225)", "Be~inci KISlm: Din, ilim ve Sanatm Men~e'i ve
Mlinasebatl" (s. 227-303) halinde toplam 22 bOllimden olu~uyor ve yazarlar
tarafmdan sunulmu~ bir okunacak kitaplar listesi (s. 305-308) ile son buluyor.
Eseri yeni harflerle yayma hazlrlayanlar tarafmdan kitaba bir Osmanhca-Tlirk~e
"SozItik" de eklenmi~tir (s. 309-335). Bu nlishada belirtilmi~ olmamasma
kar~m, kitabm sonunda, muhtemelen mlitercim tarafmdan hazlrlanml~ bir
"Sosyoloji ile ilgili Terimler" sozli.igli de bulunuyor (s. 337-343).
Kessler, Gerhard, Sosyoloji, istanbul: iD Hukuk Faktiltesi Talebesi
Cemiyeti Ne~riyab, 1934, 140 s.
Kitabm i~ kapagmdaki bilgilerden anla~tldlgl kadanyla, eser "Ord. Prof.
Dr. G. Kessler'in Doc;ent Hikmet Sadlk B. tarafmdan Tlirk~eye ~evrilen
114
Sosyo1oji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
takrirleri"nin Fahri Galip tarafmdan tutulan notlanndan olu~uyor. Eserin yazar
tarafmdan bir daha gorUIUp gorUlmedigi, gozden ge<;;irilip ge<;;irilmedigi
bilgisine eserden ula~amtyoruz. Toplam 7 fasll ve Bibliyografya' dan olu~an
eserin ilk fash "i<;;timaiyata Giri~" ba~hgmt ta~lyor ve sosyolojinin tamll11,
tarih<;;esi, topluma ili~kin geli~tirilen dU~Uncelerden soz ediyor. "Felt ve
Cemiyet" ba~hkh ikinci fast!, birey ile toplum arasmdaki ili~kileri ve 'Hakiki
i<;;timai Hayatm D<;; BUyUk Nizaml' alt ba~hgl altmda da feodalizm, kapitalizm
ve sosyalizmden bahsediyor. "i<;;timai MUnasebetler" ba~hkh U<;;UncU fastlda,
cemaat ve cemiyet kavramlan temelinde toplumsal i1i~kilerin tasnifine gayret
gosteriliyor. "i<;;timai Gruplar ve Organizasyonlar" ba~hkh dordUncU fastlda
grup, Ylgm, kitle vb. kavramlar '~ekilli ve ~ekilsiz gruplar' kavramlan ozelinde
ele ahmyor. Be~inci faslm ilk sayfasma dU~Ulen notta belirtildigine gore, zaman
kalmaYl~l nedeniyle donemin son derslerinde i~lenmesi planlanan konular
hakklllda ozet degerlendirmeler yapmakla, hatta bu derslerde i~lenecek
konulann muhteviyatma i1i~kin bilgiler verilmekle yetinilmi~. Buna gore be~inci
bolUmde toplumsal hayat, -Comte'un- statik ve dinamik kavramlan merkeze
almarak i~lenecekti. Altmcl ve yedinci bolUm -birlikte dU~UnUlmU~ bir
bOlUmdUr- ise, halk, de viet ve nUfus gibi konular Uzerinde yogunla~acaktl.
Kitabm elbette ogrencilerin tuttugu notlardan mUrekkep olu~u, belli bir
sistematikten yoksunlugu beraberinde getiriyor. Kopukluklann ve st<;;ramalann
olu~u, eserin olu~um sUreci dikkate almdtgmda gayet anla~tlabilir bir ~ey. Eserin
en orijinal ve onemli tarafl, sonunda yer alan Bibliyografya klSmtdlr. Bu klslm,
adeta toplumsal hayat Uzerine dU~Unmek isteyenler i<;;in tasarlanll11~ ve onerilmi~
bir okuma listesidir. Bu yontiyle de bugtinden ge<;;mi~e dontik bi<;;imde sosyoloji
konusunda okumak isteyenler i<;;in son derece faydah bir okuma-<;;alt~ma
programl niteligindedir.
Kessler, Gerhard, Sosyolojiye Ba$langu;, ~ev. Z. Fahri Fmdlkoglu, 2.
bs., istanbul: i~letme Thtisadl Enstitiisii 30. YII Yay., 1985 (1. bs.,
it;timaiyata Ba$Zanglf, istanbul:
iktisat Fakiiltesi N~r., 1938), xxxii+254
s.
to
Eser, 1933 tiniversite reformu sonrasmda Almanya'dan tilkemize go<;;
eden ve iD iktisat FakUltesi'nde gore v yapan Gerhard Kessler'in verdigi
Bulut, TUrkc;e'de
YaYInlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
115
sosyoloji derslerinde hasIl olan "ders kitabl" ihtiyacml kar~Ilamak tizere kaleme
almml~ ve -0 donemde hentiz do~ent olan- Z, Fahri Fmdlkoglu tarafmdan
Ttirk~e'ye terctime edilen ve 1938 Ylhnda yaymlanan kitabm yeniden gozden
ge~irilmi~ halidir, Temelde ders notlanna dayanan bir ~ah~madlr, Eseri gerek
terimler ve gerekse de ders notlanndan daha derli toplu bir kitaba donti~ttirme
i~inde Prof. Dr. Amiran Kurtkan'm btiytik katklSl oldugu, gozden ge~irilmi~
yeni baskl i~in i~Ietme iktisadl Enstittisti Mtidtirti Prof. Dr, KemaI Tosun'un
kaleme aldlgl "Onsoz"de belirtilmektedir (s. xi).
Toplam 7 bOltimden olu~an eserin ilk bOltimti "Sosyolojiye GeneI Bakl~"
ba~hgml ta~lyor ve sosyolojinin nasll bir ilim oldugundan, ilk sosyolojik
dti~tincelerin ortaya ~lkl~mdan, sosyolojinin temel kavrarm olarak 'cemiyet' ten,
cemiyet ile Irk arasmdaki bagdan bahsedilmekte ve sosyolojinin 'manevi bir
ilim' olarak ml yoksa 'tabii bir ilim' olarak rm ele alInmasl gerektigine ili~kin
tartl~maya yer vermektedir,
ikinci
bOltimde,
birey
ve
toplum
konusu
ahlak
kavramlyla
i1i~kilendirilerek ele almmaktadlr. D~tincti bOltim tarih felsefesine tahsis
edilmi~tir, Konu Floris, ibn Haldun, Machiavelli, Bodin ve Vico gibi dti~tintirler
ozelinde tarih felsefesinin ortaya ~lkl~mdan soz edildikten sonra, Aydmlanma
donemi tarih felsefesi, romantiklerin tarih felsefesi ve monist felsefenin tarih
konusuna yakla~lrm belli filozofIar tizerinden degerlendirilmektedir, Boltim,
tarih felsefesinin eksik kaldlklan noktalarla ilgili klsa bir tartI~mayla sonlamyor,
Dordtincti bOltimde yazar sosyal ili~kileri, be~inci bOltimde de sosyaI ztimreler
ve toplumun organizasyonu meselelerini ele ahyor. Gtintimtizde yaygm olarak
'sosyal grup', 'kitle', 'Ylgm', 'kalabahklar' gibi isimlerle ifade ettigimiz insan
birlikteliklerini,
Kessler,
.$ekilli
ve
.$ekilsiz
ziimreler
~eklinde
isimlendirmektedir, Bu ba~hk altmda aynca -gtintimtizdeki adlandlrmayla'toplumsal tabakala~ma' meselelerine deginiyor,
"Sosyal Durumlar" ba~hkh altmcl bOltimde, yazar, sosyaI hareketlilik
meselesini kendine ozgti bir tarzda ele ahr, "Halk ve Devlet" ba~hkh yedinci ve
son bOltimde ise Kessler; ntifus, halk ve devlet i~in dogaI temeli oIarak gordtigti
mekan meselesini ve ntifus kavramml ele ahr. Bu bOltimtin 'Halk' ba~hkh alt
116
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Sayl
bOllimli de, klandan ulus devlete (onun deyimiyle 'Devlet Halkl') dogru bir
evrimi gosterir bir tarzda ele almml~tIr.
Eser, ders notlan kaynakh olmasl nedeniyle olsa gerek, dipnot ve
kaynak<;a . i<;ermiyor. Blittinliyle serbest bir anlatIm tarzl esere hakim.
Sosyolojinin 0l1aya <;lkl~ml temellendirirken tabiat (i<;glidli) ve kiiltiir (akll,
iradilik) kavramlan etrafmda meseleye yakla~masl dikkat <;ekici. Cemiyet
(toplum) konusunu ele ahrken, meseleyi ahlakla alakalandlrmasl da bu aynmm
bir devamt niteligi ta~lyor.
Cemiyet-fert ili~kilerinin anlatIldlgl bOllimde, ideal bir toplumsal hayat ve
birey-toplum ili~kisinin nastl olmasl gerektigi i~leniyor. Bu bollimtin i~leni~inde
nasi hat veren bir lislup dikkat <;ekiyor. Ba~ka bir deyi~le, toplum denen
birlikteliginin par<;alanmn ne oldugunu gozler online sermekten ziyade, bu
organizmanm en iyi nasll i~letilebilecegi -elbette kendi felsefi tercihleri
zaviyesinden- sunulmaya <;ah~llmaktadir. Kitapta ahlak konusuna veri len yer ve
onem de bu a<;Idan anlamh.
Yazann hem liberalizme, hem de sosyalizme cevap verme ihtiyaci
hissediliyor. Bu baglamda 'sosyal denge' problemine ozel bir onem veriyor.
Liberal bir toplum modeli ile sosyalist bir toplum modeli arasmda, ahlakm
katklSlyla kurulacak ve ylirlittilecek bir toplum mod eli anlaYl~Im yansitiyor.
Eserin dikkat <;eken bir diger ozelligi de, hemen her konu ve kavram
i~lenirken donemin A vrupasl ve ozellikle de Almanyasmda ya~anan slire<;lerle
bir ~ekilde baglantI kurulma <;abasIdlr. Bu meyanda, eserde Irk ve lrk<;Ihk,
fa~izm gibi ozel tecrlibelerin ele~tiri konusu olarak eserin her sayfasma sinmi~
oldugunu soylemek mlimklin. B u da, Almanya' da ya~adlklanmn yazar
lizerindeki etkisinin boyutlanm gostennesi a<;lsmdan onemli olsa gerektir.
1930'larda ttim dtinyada yaygmla~an planlamacI, korporatist, orglitlli
toplum anlaYl~mm hakimiyeti goze <;arplyor. Bu donemde ozelde yazann ve
genelde de Almanya ve Avrupa'nm ya~adlgl 'Nasyonal Sosyalizm' ve 'Fa~izm'
deneyimlerinin izleri eserde slkhkla kar~llmza <;lklyor. Toplumun ve devletin
gU<;lU, dengeli, organik ve dUzenli olmasl onemseniyor. Gti<;lli fakat toplumun
ozgUrltik alanlanna sayglh bil' devlet anlaYI~ma vurgu yaplhyor. Toplum, bu
temel bakI~ a<;lSlndan analiz ediliyor. Fert-toplum ve fert-devlet ili~kileri
Bulut, Tlirk~e'de
Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
117
btittintiyle bu as;ldan ele almlyor. Ahlak konusuna merkezl bir yer verilmesi de,
yine bu konuyla alakah olsa gerektir.
Eserin bir ba~langlS; kitabl olmasma kar~m, disiplinin temel kavramlanm
ve yontemlerini degerlendirmiyor ya da smlrh bir bis;imde ele ahyor olu~u
onemli bir eksiklik. Bu yontiyle eser bir 'sosyolojiye giri~' eseri olmaktan
ziyade 'topluma giri~' ve hatta 'sosyolojik bir ilmihal' niteligi ta~lyor.
Kurtkan, Amiran, Genel Sosyoloji, istanbul: iu iktisat Fakiiltesi,
1974, xiv+326 s.
Kitap her biri birden fazla 'bahis'e aynlml~ tiS; ana klslmdan olu~uyor.
"Kavramlar ve Nazariyeler" ba~hkh birinci klsnn "Sosyal Yapl ile ilgili Temel
Kavramlar", "Sosyoloji ile Sosyal Psikolojinin Ortak Kavramlan" ve
"Sosyolojik Nazariyeler" ba~hkh liS; bahise aynlml~. Bu klSlmda; sosyal yapl ile
ilgili cemiyet, cemaat, menfaat birlikleri, mliesseseler, orf ve adetler ve
kurumlar gibi sosyolojik temel kavramlar, tutum ve menfaat gibi sosyoloji ile
sosyal psikolojide Oltak olan bazl kavramlar ele almml~tIr. "Sosyolojik
Nazariyeler" ba~hkll lis;lincti bahiste ise; psikolojist gorli~ler, sosyolojist
gorli~ler, dedliktif dti~linme bis;imleri ve -Le Play okulu, mekanik okul,
biyolojik okul ve ekonomik okul gibi- belli sosyolojik ekoller
degerlendirilmi~tir.
"Sosyal Btinye" ba~hkh ikinci kiSlm "Sosyal Yapmm Fizikl ve Ktiltlirel
Ozellikleri", "Sosyal Tabakala~ma" ve "Sosyal Mlinasebetler" ba~hkh tiS;
bahisten olu~uyor. Bu klSlmda koy ve ~ehir yerle~meleri, ktilttirel yapl ~artlan,
sosyaJ tabakala~ma ve sosyal grup kavram ve konulan i~leniyor.
"Genel Olarak Sosyal Degi~me", "Sosyal Degi~me ve Planlama" ba~hkh
bahisleri is;eren "Sosyal Degi~me" ba~hkh tis;tincti klslmda ise; sosyal
hareketlilik, sosyal geli~me, sosyal degi~me, sosyal btittinle~me konulan ele
ahmyor.
Kitabm bOJtimJerinin i~leni~inde Ziyaeddin F. Fmdlkoglu, Carle C.
Zimmerman, P. A. Sorokin ve R. M. MacIver gibi 1950'li ve 1960'h Ylllarda
118
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
to
Ttirk sosyolojisinde, ozellikle de,
iktisat Faktiltesi btinyesindeki i~timaiyat
Enstittisti'nde gorev yaprm~ veya kaynak olarak kullamlml~ akademisyenlerin
ciddi etkisi goze ~arplyor.
Lundberg, George A., Clarence C. Schrag ve Otto N. Larsen,
Sosyoloji, 2 cilt, c. I: ~ev. Ozer Ozankaya, 470 s., c. II: ~ev. Ozer Ozankaya
ve Ulker Gurkan, 392 s., Ankara: Turk Siyasi ilimler Dernegi Yayml, 1970.
Ttirkiye'de sosyoloji, hepimizin malumu oldugu tizere, Klta Avrupa
sosyoloji geleneginin etkisinde geli~ti. Toplumsal olaylan tamrnlama, algIlama
ve yakla~lm ~ekli bu gelenegin etkisinde ~ekillendi. Amerikan sosyoloji anlaYl~l
ise Klta Avrupasl sosyolojisi anlaYI~mdan bir~ok noktada farkhla~lr.
Amerikan sosyolojisinin -Klta A vrupasl sosyolojisinde gordtigtimtiz
felsefi -hatta mantlksal ve epistemolojik- kokeni ya da toplum-devlet i1i~kilerini
merkeze alan yakla~lmlanndan- ~ogunlukla uzak kaldlgml gortiyoruz. Bu
yonliyle ABD'de sosyoloji doga bilimlerinin mantlgma ve yonternlerine daha
yakm duruyor. Ortaya ~lkl~mdaki temel problernlerinin farkhhgma bagh olarak
da, ABD'de sosyolojinin laboratuar ortammda yapllan deneylere, gozlemlere
daha bir onem verdigi, istatistiksel yontemleri daha ~ok kullandlgl soylenebilir.
-Belli bir tarihi olan- mevcut toplumun ya~adlgl serUveni, bu stire~te toplumda
ya~anan donti~timli ve bu donti~timtin yarattlgl toplumsal ve siyasal sorunlan,
sosyologlann kendi toplurnlanm uluslar araSl ili~kiler baglarmnda belli bir yere
yerle~tirme kaygIlanm, anlama ve a~lklama ~abalanm 'bir toplum yaratma'
kayglsml onceleyen Amerikan sosyolojisinde gormek de dolaylSlyla pek olasl
olmuyor.
ilk basklsml 1950'lerin ba~lannda ABD'de yapan Lundberg, Schrag ve
Larsen'in kitabl da bu anlamda yeni bir sosyoloji anlaYl~mm Tlirkiye'deki ilk
orneklerinden birisi olmasl a~lsmdan onernlidir.
Eser "<;agda~ Sosyolojinin BakI~ <;er~evesi", "Eylem Dtizenleri ve
Kuralsal Dlizenler", "insanlar-arasl Etkile~menin Dinamigi", "Toplumsal
Orgtitlenme: Eylemlerle Kurallann Blitlinle~mesi", "Toplumsal Dtizenlerin
Smlrlan", "Toplumsal Kurumlar" ve "Degi~im ve Denetim" ba~hkll 7 ana
bOltimden olu~uyor. (ikinci ciltteki bOltim ba~hklannm numaralandmlmasl,
BuIut, Tiirkge'de YaymIanml~ SosyoIojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
BibIiyografik Bir Degeriendinne
119
birinci cildin kaldIgl yerden devam ediyor. Bu da, eserin orijinalinin tek cilt
olmasmdan kaynaklamyor olsa gerek.) Bu 7 ana bOllim, toplam 25 alt bOllim
ba~hgl halinde i~leniyor. Her bir cildin sonunda yazar ve kavram dizini
bulunuyor. ikinci cildin sonunda, ilkinden farkh olarak bir de "Kavram
A~lklamalan" bOllimli bulunuyor (c. II, s. 367-379).
Eser ba~tan sona incelendiginde, yazarlann zihninde 'nasll bir toplum'
sorusuna verilmi~ net bir cevabm oldugu izlenimini ediniyoruz. Toplum,
insanlararasmda gen;ekle~en bir ili~kiler blitlinli olarak kabul ediliyor. Buna
uygun olarak da, ~ah~mada, psikoloji disiplininin kavramlanndan ve
yakla~lmlanndan bolca yararlamlrm~. Benlik, insanlararasl haberle~me,
simgeler, soylenti vs. gibi kavramlar aynntIh olarak i~1enmi~. Daha \;agda~
sosyolojinin bakl~ <;er<;evesi'nin anlahldlgI bOllimden ba~layarak bu durumu
gormek mlimklin. Orne gin bu ana bollimlin ikinci alt bOllimli 'Davram~ ve
Bilginin Simgesel Temelleri' ba~hgIm ta~lyor. "Eylem Dlizenleri ve Kuralsal
Dlizenler" ba~hkll ikinci ana bOllimlin 7 nolu alt-bollim ba~hgl 'insanlar-arasl
Haberle~menin Temelleri' ~eklinde. Sonraki bOllimlerde 'klitle haberle~mesi',
'gonlillli dernekler ve toplumsal hareketler', 'resmi orglitler' gibi ba~hklar
ta~lyor ve ogrenciyi/okuyucuyulbireyi i~inde ya~ayacagl toplumun degi~ik
ve~helerine hazlrlamaYl ama~hyor. Birey/ogrenci, bOylelikle nasII bir toplum
i<;inde ya~adlgmm farkma vanyor, fakat daha da onemlisi, bu toplumsal
ili~kilere
hangi slire~lerden ge~erek ve nasll katIlacagI konusunda
yonlendiriliyor.
ikinci cildin konulan, daha <;ok, sosyolojide temel kurumlar olarak
degerlendirilen aile, din, egitim, ekonomi ve siyaset konulanna aynlml~t1r.
Cildin ve kitabm son ana bollimlinde ise, davram~ sapmalan, toplumsal
degi~im, sosyolojik ara~t1rmanm planlanmasl ve sosyal siyaset konulan birer alt
bollim halinde i~leniyor.
Yazarlar, kaleme alml~ olduklan kitaplanm sosyoloji egitimi almaya yeni
ba~layanlar i~in hazlrladlklanmn bilincinde olarak bol bol orneklerle konulan
a~lklama yoluna gitmi~ler. Hayvanlar lizerine yapIlan deneylerden ~irketler ya
da asked kurumlar hakkmda yapIlan ara~t1rmalara vanncaya kadar ~ok geni~ bir
yelpazede ara~t1rma sonu<;lannm comert<;e verilmesi, konulann anla~llmasmda
120
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
bliylik
kolayhk saglIyor. Aynca her aJt-bollimlin sonunda konunun
anla~llmaslm saglayacak 'ah~tlrmalar' ba~lIkh bir klsma da yer verilmi~. Burada
bOllim i<;inde kullamlan kavramlann daha bir yerle~mesini saglaYlcl ya da
konunun farkh boyutlanmn sorgulanmasml saglaYlcl sorular sormak suretiyle
konunun i~lenmesi nihayetlendirilmi~.
Meray, Seha L., Toplumbilim Uzerine, Ankara: Hil Yay., 1982, 232 s.
Eser, 1978 Ylhnda vefat eden "Devietier Hukuku" aIanmda uzmanla~ml~
Prof. Dr. Seha L. Meray'm 1951-1953 Ylllan arasmda AU Siyasal Bilgiler
Fakliltesi 'nde dogan ihti ya<; lizerine verdigi sosyoloji dersierinde ogrencilere
daglttlgl teksir halindeki notlann, yazann vefatmdan soma kitapla~tIrllml~
halidir. Eserin teksir olarak 1952' de yaymlandlgml, Prof. Dr. Fatma Ba~aran ve
Dr. ilber OrtaylI'nm kaleme aldlklan "Prof. Seha L. Meray ve Toplumbilim"
ba~hkll sunu~ yazlsmdan anhyoruz.
Kitap toplam 6 bOllimden olu~uyor. "Giri~" ba~lIkh birinci bOllimde genel
olarak sosyoloji, sosyolojinin kurulu~u, bugline kadarki sorunlan ve bu
sorunlara yakla~lm bi<;imleri ele almmaktadlr. Toplumsal degi~me ve toplumsal
ara~tlrmada yontem sorunlan da bu bollim i<;erisinde ele ahnmaktadlr. "Nlifus
ve Nlifus Sorunlan" ba~bkll ikinci bOllimde, istatistiki verilere dayanarak
Tlirkiye'nin nlifus yaplSlnm saptanmasma ugra~llmaktadlr. "Sehir ve Koy
Topluluklan" ba~hkh li<;lincli bOlUmde; ~ehir ve koy topluluklan mukayese
edilmekte, ~ehirlerin yaplSl, ~ehirle~menin ko~ullan, go<;. ve Tlirkiye'de
~ehirle~me ve go<; sorunlan ele almmaktadlr. "Toplumsal Gruplanmalar ve
Toplumsal Kurumlar" ba~lIkh dordlincli bollimde, toplumsal grup kavraml ve
<;e~itleri, toplumsal kurumlann yaplsl gibi konular irdelenmektedir. "Aile
Kurumu" ba~hkh be~inci bOllimde aile ve aile tipleri; "Kamuoyu" ba~hkh
altmcl bolUmde kamuoyunun olu~umu, geli~imi ve ozellikleri belirtilmekte ve
kamuoyu yoklamalan ornekler e~liginde ele almmaktadlr.
Mustafa Namlk, j<;timaiyat Nedir?, istanbul: Tefeyyiiz Kitaphanesi,
1933,160 s.
Liselerde verilen sosyoloji dersleri i<;in (belki 'liselerde vermi~ oldugu
sosyoloji derslerinden hareketle' demek daha dogru olacaktJr) kaleme aldlgl
Bulut, TUrk~e'de
Yaymlanml~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
121
eserinin hikayesini, yazar, ~oyle anlatlyor: "Bu eserim istanbul Erkek Lisesinde
son Slllif fen ~ubesinde ge<;en sene ilk aylarda verilmi~ ve bu ~ubeden i<;timaiyat
dersinin kaldmlmasile kesilmi~ olan takrirlerin talebe arkada~lar tarafllldan
iizerinde tereddUt olunmu~ ve sualler sorulmu~, noktalanllln geni~letilmesile
ortaya <;Ikml~tlr." (s. 3).
Eserini yazarken kaynak olarak, Durkheim'in sosyoloji anlaYl~llll
benimseyen Rene Hubert'in <;ah~malanlll
alan Mustafa Namlk,
'Mukaddeme'de, aynca 1930'lann TUrkiyesinde lise ve Universite dUzeyinde
sosyoIoji egitiminin durumuna da -Fransa iIe mukayeseli bir bi<;imdedeginiyor. Eseri kaIeme ahrken ogrencilerin ele~tirilerini dikkate aIdlgml yine
bu yazldan anhyoruz: "i~te bu ihtiya<;lan goz onUnde tutarak yazml~ oldugum
bu eserin talebe seviyesile uygun gelmesi i<;in Kandilli KIZ Lisesi son sllliftan
Ltitfiye ve Mti~kiye Halllmian intihap ettim. Onlann noksan ve anla~tlmaz
gordtikleri yerleri lslah ettim." (s. 5)
Kitap, "i<;timaiyatlll Tarihi" ba~hkll bOliimle ba~hyor (s. 7-64).
Sosyolojinin tammllllll ve tarih<;esinin verildigi bu boltimde, ilk anda goze
<;arpan ozellik, yazann felsefeci kimliginden olacak, Aristo' dan Eflatun' a,
Locke'dan Rousseau'ya antik <;agdan gUntimUze pek <;ok filozofun
dU~Uncelerine yer vermesidir.
Burada aynca Avrupa ve Amerika'da
sosyolojinin durumuna ili~kin de klsa klsa bilgiler verilmi~.
Devam eden bOlUm sosyolojinin diger bilim disiplinleriyle ili~kilerini
degerlendiriyor. "i<;timaiyatm Mevzuu" ba~hgl ta~lyan ti<;UncU ve dordtincti
bolUmler9 temelde toplumsal statik ve toplumsal dinamikle ifade olunan
konulara aynlml~ gibidir ve toplumsal olaylann mahiyeti, nasil gozlenebilecegi
vb. gibi hususlara yogunla~ml~tlr. "i<;timaiyat bir mUspet iIimdir." cUmlesiyle
ba~layan "i<;timaiyatm TarikI" ba~hkh bOltimde, yazar, Durkheim'den hareketle
sosyolojinin toplumsal olaylan tespit ve analiz y6ntemlerine deginiyor. "t<;timal
Vaklalar ve Kanunlar" ba~hkh a1tlllcl boltimde yazar, aile, din, ekonomi, siyaset
ve ahlak sosyolojileri Uzerinden belli ba~h kurumlara ili~kin klsa kIsa
degerlendirmelerde bulunuyor (s. 137-157). Eser bir 'Netice' ile sona eriyor.
Kitapta 'birinci boltim', 'ikinci bOlUm' ilh. gibi bOlUmlerin rakamlarla belirtilmesi soz konusu degildir.
122
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
Nirun, Nihat ve Zeki Erdogmu~, Sosyoloji, Ankara: Yaygm
Yiiksekogretim Kurumu, 1977-1978, 134 s.
Yaygm Yliksekogretim Kurumu i<;in hazlrlanml~ olan kitap top lam 11
bOllimden olu~uyor. Sosyolojinin tammmdan ba~layarak belli sosyolojik kavram
ve kurumlann a<;lklanmasma giri~iliyor. Kitabm bollimleri ortak kalemden
<;lkml~ degil. Her bir bOlUm, yazarlarm biri tarafmdan yazllml~ ve bOlUmlin
ba~hgmda da kim tarafmdan kaleme ahndlgl belirtilrni~. "Sosyolojinin Tamml,
Konusu, AmaCI ve Smu'Ian", "Sosyolojide Metodoloji", "Sosyal Gruplar",
"Sosyalizasyon" ve "Deger, NOlID ve Sosyal Kontrol" ba~hkll bOlUmler Do<;.
Dr. Zeki Erdogmu~ tarafmdan yaztlml~. Geriye kalan "Sosyal Dli~lincenin
Geli~mesi",
"Sosyolojinin Dogu~u", "Sosyolojinin Geli~mesi", "Sosyal
Tabakala~ma ve Sosyal Hareketlilik", "Sosyal Y apI, Sosyal Statli ve Sosyal
Rol" ve "Sosyal Degi~me" bOllimleri de Prof. Dr. Nihat Nirun tarafmdan
kaleme ahnml~.
Ozankaya, Ozer, Toplumbilime Giri~, 5. bs., Ankara: 'S' Yaymlan,
1984, viii+446 s.
Kitap iki ana kesimden olu~uyor. "Toplumbilimin Temel ilkeleri" ba~hkh
birinci kesim toplumbilirninin tammmi ve tarih<;esini, yontem ve ara~tJrma
ara<;lanm, toplumsal olaylann niteliklerini, toplumbiliminde ortaya <;lkan
uzmanla~maYI ve ba~hca toplumbilim dallannm i~lendigi toplam 5 bolUmden
olu~uyor. "Toplum Ya~ammm Terriel Ogeleri" ba~hkh ikinci kesim ise;
toplumsal gruplar, toplumsalla~ma, kliltlir, toplumsal yapl, toplumsal kurumlar,
toplumsal slmflar, toplumsal degi~im, nlifus, ekonomi, aile, egitim, din ve
ileti~im gibi sosyolojinin temel kavram ve kurumlanm incelemeye aynlml~
toplam 15 bOllimden olu~uyor. Kitap "Kaynaklar" ba~hkh bibliyografya
ktsmlyla sona eriyor.
Ozankaya'nm eserinin ilk goze <;arpan ozelligi, yazann, oztlirk<;e
kullammma gosterdigi ozendir. Ozellikle sosyolojinin kullandlgl terimleri, bu
meyanda oztlirk<;ele~tirme ve bu kavramlan yerle~tirme <;abasl dikkat <;ekiyor.
(Bu vesileyle, eserin, 1976 ytlmda Tlirk Dil Kurumu tarafmdan Bilim Dili
Odlilli'ne laYlk gorlildliglinii de belirtelim.)
Bulut, Tiirk~e'de YaYllllanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakklllda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
123
Eserin dikkati ~eken bir diger ozelligi, her basktsmda bir oncekinden
farkhhklar gostermesidir. Bu gene I olarak geli~tirme ~eklinde kar~lmlza ~lktyOr.
Ornegin eserinin 4. baskls111da (Ankara: 'S' Yay., 1982) 'toplumsal yapl',
'toplumsal kurumlar' ve 'ekin' ba~hkh boltimler bir onceki basktsma ktyasla
daha geli~tirilmi~, 'ntifus', 'yerle~im dtizeni', 'aile' ve 'egitim' boltimleri de
Ttirkiye'ye ili~kin ara~tIrmalardan elde edilen verilerle tamamlanmaya
~ah~Ilml~. 5. basktda da, ozellikle, toplumbilimin davram~ bilimlerine yaptIgl
katkllar yonlinde egitim, toplumsal kurumlar, aile, ekonomi ve diger bir~ok
boltimde geli~tirmeler yapIlml~. 5. basktda 15. bOllim olarak yer verilen
'ileti~im' bOltimli 4. basktda mevcut degil.
Ancak bu tilr geli~tirmeler, tamamlamalar, eklemeler yapJllrken bazl
onemli ve koklti ~lkarmalar da yapllml~ yazar tarafmdan. Orne gin 4. basklda
kitabm sonunda yer alan a~lklamah 'Terimler Sozltigti' (s. 393-428) 5. basklda
yer almlY0r. Yazann TDK Yaymlan arasmdan ~lkan Toplumbilim Terimleri
Sozliiga'° oldugu da hatlrlamnca, bu ~lkarmanm soz konusu sozltigtin
yaymlanmaslyla alakah olabilecegi de dti~tiniilebilir.
bir ozellik de, bir~ok konunun i~lenmesinde,
Atattirk~tiltik a~ls111dan meselenin nasll gortindtigtinden bahsedilme ihtiyaci
hissedilmesidir. Bir yonden sosyolojik mevzulann Ttirkiye ile baglantlsmm
kurulmasl a~ls111dan olumlu gortilebilecek bu durum, bir ba~ka a~ldan da,
~ah~ma ideolojik konumlam~lann etkisini gostermesi a~ls111dan negatif bir
ozellik olarak kar~lmlza ~lktyOr.
Eserde goze
~arpan li~lincti
Ozkalp, Enver, Sosyolojiye Giri~, 6. bs., Eski~ehir: Anadolu
Universitesi Egitim, Saghk ve Bilimsel Ara§hrma <;ah~malarI Vakfl Yay.,
1993, xvi+444 s.
Sosyolojiyi "en basit bi~imde insan ili~kilerinin bilimsel olarak
incelenmesi" (s. 2) oIarak tammlayan yazar, eserini, "tiniversitelerimizin Fen ve
10
F.9
Aym sozllik, eserin ikinci baskIslllda (Ankara: AU SBF Yay., 1977) da yer a1maktadtr. Yazarlll Sosyo1oji
Sozlligii i~in bkz, Ozer Ozankaya, Toplumbilim Terimleri Sijzliigii, Ankara: TDK Yay., 1975 (yeni bs.:
Ankara: Sava~ Yay., 1984).
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Sayl
124
Edebiyat lktisadi ve idari Bilimler Faktiltelerinin birinci slmf ogrencilerine
sosyolojiyi tamtmak" (s. V) amaclyla kaleme alml~.
"Onsoz", eserin organizasyonu hakkmda da a<;lklamalarda bulunuyor:
"Kitap birbirine bagh bir bi<;imde geli~en on sekiz bOltimden olu~maktadlr.
Birinci bOlilmde sosyolojiyi tamtmaya ve alt dallanm a<;lklamaya <;ah~tlm.
ikinci boltimde bu disiplinin yontemini, U<;tincti bolilmde ise tarih<;esini kIsa ve
oz bir bi<;imde vermeye <;ah~tlm. Dordtincil bOltimde kUlttir konusunu, be~inci
bolilmde ise <;evremizi olu~turan kurumlan tamtmadan once toplumsalla~ma
konusunu a<;lklamaya <;ah~tlm. Daha sonraki boltimlerde maslyla, aile,
ekonomi, egitim ve din kurumlanm hem evrensel boyutta, hem de kendi
toplumumuz a<;lsmdan incelemeye <;aba harcadlm. Kitabm onuncu boltimtinti
nilfus konusuna aYlrdlm. Burada, once demografi disiplininin ne oldugunu
anlatmaya <;ah~tlm. Daha sonra ise TUrkiye'nin nilfus ozelliklerini ve a~m nilfus
artl~mm geli~meye nasIl engel te~kil ettigini a<;lkladlm. Onbirinci bOlUmde, bir
omekle grup ve grup olgusunu ve bunun insan ya~aml i<;in ta~ldlgl onemi
belirttim. Onikinci boltimde toplumsal tabakala~ma konusunu ve bunun
kuramsal boyutlanm basit bir bi<;imde inceledim. Daha sonraki bOlUmde ise
toplumsal degi~meyi inceledim. Degi~menin ne oldugunu, kaynaklanm ve
degi~me kuramlanm basite indirgeyerek ve ele~tirini de beraberinde getirerek
verdim.
bolilmilnde toplumsal degi~menin bir omegini
Uzerinde odakla~tlm. Dilnyada ve illkemizde bu olgunun
nasIl ortaya <;lktlgml, ekolojisini ve <;aglmlzdaki kent sorunlanm inceledim.
Onaltl ve onyedinci bOlilmlerde endUstrile~me silrecmm evrelerini,
endilstrile~en i.ilkelerin temel karakteristiklerini ve stiper endtistrile~me sonucu
ortaya <;lkan temel sorunlan inceledim. Onsekizinci bolUm olan su<; ve toplum
adh bOlUmde ise temelde su<;, su<;lulukla ilgili temel kavramlar ve su<; <;e~itleri
Uzerinde durdum. Bu bOltimde aynca <;aglmlzda <;ok yaygm olarak kullamlan
uyu~turucu maddeler ve bunlan kullanmakla artan su<;lan da inceledim. Kitabm
19. ve son bOlilmUnde ise Bilimin ve geli~en teknolojinin topluma nasIl
yansldlgml ve <;lkardlgl sorunlan sosyolojik a<;ldan inceledim. Kitap,
faydalandlglm kitap ve makaleleri i<;eren bir kaynak<;a ile son bulmaktadlr." (s.
v-vi).
Kitabm
onbe~inci
olu~turan kentle~me
Bulut,
Ttirk~e'de Yaymlanrru~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
125
Ozkalp'in kitabl; gerek rahat okunur tislubu, anla~lltr dili, her bOltimtin
sonunda bOltimtin genel bir ozetinin yaptlml~ olmasl ve gerekse de 9agda~
sosyolojide -elbette yaymlandlgl tarihte- gtindemde olan konulan da igermesi
a91lanndan ogretim a91smdan olduk9a kullam~h bir 9ah~ma. Ancak kimi
konulan i~lerken yeterli temellendirme ya da a91klama giri~imlerinden uzak
durmasl, eserin zaaf noktalanndan birini olu~turuyor. Ornegin, yazar, "toplum
ge~itleri"nden bahsettigi klSlmda (s. 10-13), temelde antropolog Robert
Redfield'in "geleneksel toplum (folk society)" ve "kent toplumu" aymrum
onceledigi anla~lhyor. Fakat bu aynmm diger aynmlardan farkml ortaya koyucu
ne bir tartl~ma, ne de bir mukayese yap rna ihtiyacl hissediyor. Benzer
durumlarla, farkh ba~hklar altmda da kar~tla~abiliyoruz.
Eserin, bizce zaYlf yanlanndan bir digerini de Ttirk sosyoloji tarihinin
ihmal edilrnesi olu~turuyor. Yazann belirttigi gibi, eserin "bir giri~ kitabl" (s.
68) niteligi ta~ldlgmm elbette farkmdaYlz. Fakat bu durum, "Sosyolojinin
Tarihgesi"ne aynlan ti9tincti bOltimtin (s. 43-70) yakla~lk 15 sayfasml
sosyolojinin Avrupa ve Amerika'daki tarihgesine aynlrnasma kar~m, Ttirk
sosyolojisine ve sosyologlanna aynlan yerin boltimtin sonunda verilen "ozet"in
yansmdan daha az -toplam 3 paragraf (1 sayfadan da daha az) olmasmm
mazereti de olmamahdlr. Neredeyse birka9 Ttirk sosyologunun isrninin
verilmesinden ibaret olan bu klsml okuyarak yeti~enler, Ttirk sosyolojisinde
onernli bir gelenegin ba~latlClSl ve stirdtirtictisti olan Sabahattin Bey, Mehmet
Ali ~evki gibi isimlerin varhgmdan bihaber kalacaklardlr.
Richard, Gaston, jctimaiyat Hakkmda flJtidaf Malumat, ~ev. Hilmi
Ziya, istanbul: Matbaa-i Amire, 1924, 134 s. (Eski harflerle).
Kitabm sonunda yer alan "Birka9 Soz" (s. 130) ba~hkll imzaslz yazl; 11
hem Gaston Richard ve eserine ili~kin bazl bilgiler veriyor, hem de eserin
degerini ifade ediyor. (Richard'm eserinin FranSlZca ismi Notions Elementaires
de Sociologie'dir.) Bu bilgilere gore, Richard aslen Durkheim sosyoloji
anlaYl~ma rnensup birisiydi, ancak daha sonrasmda toplumsal tekamtilde ruhi ve
II
Muhtemelen ~evirmen, yani Hilmi Ziya tarafmdan kaleme alll1ml~tIr.
126
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
ferdi amillerin de etkili oldugu gorti~tinU kabul ederek eski ekolUnden
ayn~ml~t!r. Degerlendirdigimiz bu eserini de, orta dereceli mektepler i~in
kaleme alml~tl ve eser (P. L.) imzah bir ele~tirmen tarafmdan L'Annee
Sociologique'in 8. saYlsmda tenkide tabi tutulmu~tu. P.L. bu yazlSlnda
Richard'm medeniyet konusuna yakla~lmma ve Bat! dl~l medeniyetlere ili~kin
bilgiler veriyor. Aynca yazan, olgulan tespit yargtlanyla deger yargtlanlll
birbirine kan~t!rmakla su~luyor. Ancak ele~tirmen, yallllzca Avrupa yakla~lml
dikkate almdlgmda eserin degerli bir ~alt~ma oldugunu da belirtiyor.
Eski yazl ile yaymlanml~ bu giri~ kitabl toplam 5 faslldan olu~uyor.
Birinci fasIl (s. 3-27)'da sosyolojinin tarifi, tarihi, konusu ve yonterni Uzerinde
duruluyor. ikinci fasll (s. 27-50) 'i~timaiyat Hakkmda Umurnl Mefhumlar'
ba~hgml ta~lyor ve Bat! toplumunu istatistiki veriler e~liginde ele ahyor.
"i~timai EnmUze~lerin Tasnifi ve in~al" (s. 51-97) ba~hkh ti~tincti fasIlda insan
birliktelikleri, ozellikle de aile tipleri, yine Bat! merkezli olmak Uzere, i~leniyor.
"i~timiii istihaleler ve Terakki Meselesi" ba~hkh dordtincti fasIlda (s. 98-116),
ilerleme konusuna ili~kin iyimser ve kottimser yakla~lmlar tartI~lhr. Be~inci
fasIl (s. 117-129) "Mtisbet Ahliikiyat: Ahliikiyat ve j~timiiiyatm Fark! ve
Alakasl" ba~hglm ta~lr ve toplumsal hayata bireyin katdlml konulanlll ele ahr
ve iftimaiyat ile ahlakiyat arasmdaki farklara dikkat ~eker. Eser baZl FranSlZca
kavrarnlann Osmanhca kar~lhklanlll veren klsa bir "Ltigat~e" (s. 131-132) ile
son buluyor.
Sezal, ihsan (ed.), Sosyolojiye Giri~, 2. bs., Ankara: MartI Yay., 2003,
vi+626.s.
Eser, ihsan Sezal'm editorlUgUnde farkh tiniversitelerimizden ogretim
Uyesi sosyologlann yazIlanyla verdikleri katkdarla hazlrlanml~ bir kitapt!r. <::ok
yazarh ve degi~ik gorsel ve yazdI materyallerle desteklenmi~ olan eser, son
zamanlarda TUrkiye'de yaygmla~maya ba~layan yeni bir ~ah~ma tarzmm ve
'ders kitabl' yazma anlaYI~lmn tirtinU.
Eser toplamda 6 k!slmdan olu~uyor. 4. klslm haricindeki k!slrnlar, tek bir
bOlUm halinde i~lenrni~. 4. bOlUm ise toplamda 13 bOltimden olu~uyor ve
~ah~manm aglrhk noktasml olu~turuyor. Her bir bolUm farkh bir yazar
tarafmdan i~lenmi~.
Bulut, TUrk~e'de
Yaymlanml~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
127
Aym zamanda c;:ah~manm da editCirli olan Prof. Dr. ihsan Sezal tarafmdan
kaleme alman "Neden Sosyoloji" (s. 5-8) ba~hkh 1. KlSlm, hem bir disiplin,
hem de kitabm adl olarak 'sosyoloji'nin neden ortaya C;:lktlgmm cevabml
vermeye c;:ah~IYor.
"Sosyolojide Temel Kuramlar" (s. 13-44) ba~hkh ikinci klsml kaleme
alan Ay~e Durakba~a [Tarhan], klasik sosyoloji ve -Comte, Saint-Simon,
Durkheim, Weber vb. gibi- klasik sosyologlardan ba~layarak etkile~imcilik,
fenomenoloji, yaplsalclhk, postyaplsalclhk ve feminist sosyoloji gibi ekollerin
gene1 bir tamtlmml yaplY0r.
Uc;:lincli klSlm 'sosyolojide yontem' meselesini ele ahyor (s. 47-77). Prof.
Dr. Yusuf Ziya Ozcan ve Ozden Ozbay tarafmdan kaleme almml~ olan bu
bOllimde sosyal ara~tlfmanm niteliginden bahsedilerek pozitivizm, yorumlaYlcl
sosyal bilim, ele~tirel sosyal bilim, feminist ve post-modern yakla~lmlara
deginildikten sonra; ara~tlrma slireci, ara~tlrma tlirIeri, veri top lama teknikleri,
olc;:me ve orneklem olu~turma gibi konular ele almmaktadlr.
"Toplum Nasll Olu~ur: Yapllar" ba~hkll dordlincli klslm (s. 79-558),
toplam 13 bOllimden olu~uyor. Aslmda, bu yonliyle, kitabl bu klsmm
olu~turdugunu soylemek mlimklin. KlSlmlar arasmdaki bliylik dengesizlik
dikkate almmca, kitabm muhtevasmm neden bu ~ekilde planlandlgl merak
konusu olmaktadlr. Dordlincli klsml olu~turan 13 bOllimlin her biri farkll bir
sosyolog tarafmdan kaleme almml~tlr. Prof. Dr. Vildan Akan 'Birey ve
Toplum', Prof. Dr. Naci Bostancl 'Toplum ve Kliltlir', Prof. Dr. ihsan Sezal
'Toplum ve Aile', Doc;:. Dr. Aykut <::elebi 'Toplum ve SiyaseC, Doc;:. Dr. Sibel
KalayclOglu 'Toplumsal Tabakala~ma', Yrd. Doc;:. Dr. Osman Konuk 'Toplum
ve Egitim', Doc;:. Dr. Zafer Cirhinlioglu 'Toplum ve Saghk', Prof. Dr. Ercan
Tathdil 'Kentle~me ve Goc;:', 'Doc;:. Dr. Muammer Tuna 'Toplum ve <::evre',
Yrd. Doc;:. Abdurrahman Kurt 'Toplum ve Din', Doc;:. Dr. Yasemin I~lktac;:
'Toplum ve Hukuk' ve Prof. Dr. Tlilin Glin~en ic;:li de 'Toplumdan Kopu~: Suc;:
ve ~iddeC ba~hklan altmda ba~hklarla ilintili meseleleri ele alrru~lar.
Prof. Dr. inan Ozer'in kaleme aldlgl 'Toplumsal Geli~me/Degi~me' (s.
559-589) ba~hkh yazl eserin be~inci klsmml ve Yrd. Doc;:. Dr. Esma Durugonlil
tarafmdan tartl~llan 'Klireselle~me ve Toplumlar' (s. 591-617) ba~hgl ise altmcl
128
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
la.smlm olu~turuyorlar. Kitabm sonunda bir de kavram ve isim indeksi yer ahyor
(s. 619-626).
Eseri olu~turan yazllarm i<;erisine farkh kitaplardan, dergilerden ve
gazetelerden okuma par<;alannm serpi~tirilmi~ olmasl, karikatilr, resim, grafik
ve tablo gibi gorsel malzemelerin kitabm pek <;ok yerinde kullamlmasl gerek
konulann zihinlerde somutla~tmlmasl ve anla~tlmasml kolayla~tHmasl ve
gerekse de okuma rahathgl saglamasl a<;lsmdan olumlu bir ozellik olarak dikkat
<;ekiyor.
Sezer, Baykan, Sosyolojinin Ana Ba~lzklarl, istanbul: iD Edebiyat
Fakiiltesi Yay., 1989,224 s.
Baykan Sezer'in kitabl, ah~llagelmi~ sosyolojiye gm~ kitaplanndan
tilmilyle farkh bir eserdir. Her ~eyden once, kitabm amaCl, bir disiplini onunla
yeni kar~Ila~anlara tamtmak degildir. Sezer, kitabmda, 'sosyolojinin kendisini
tartl~maYl' hedefliyor (s. 1). Bu anlamlyla kitabm her satm, yazann, Tilrk
toplumu olarak 'kendi sorunlanmlz a<;lsmdan' sosyolojinin temel ba~hklannm
ele ahnmasl niyetini yanSlt1yor. DolaylSlyla kitap, her ne kadar, sosyolojinin ne
oldugunu, nastl ortaya <;lktlgml ve ne onerdigini tartl~lyorsa da, aslmda, bu
sorunlann bizim sorunlanrruz i<;in ne onerdigini tartl~mayl ama<;hyor.
Yazar 'toplum ilstil mutlak ve kutsal <;lkar' kavramma kar~l <;lkIyor. Fakat
bu tespitin yarattlgl problemlere de dikkat <;ekiyor: "Sosyoloji, mutlak,
degi~mez ve toplum-ilstil bir genel <;lkar kavramml reddettikten sonra ileriye
donilk beklentileri ve soyut kavramlan, <;ah~malanmn bilimselligini ve
objektifligini kamtlayabilmek i<;in one silrmektedir. Karga~ahk buradan
kaynaklanmaktadlr. Sosyolojinin kendi bilimselligi ve objektifligini
kal11tlayabilmek i<;in one silrdilgil ol<;iltler de tartl~ma konusudur." (s. 5). Bu
a<;mazlann farkmda oldugunu belirten yazar, devamla, kendi <;ozilm onerisini de
sunuyor: "Toplumun degerlendirilmesi ve boylece genel <;lkannm
saptanabilmesi ileriye donilk beklentiler ya da bazl soyut kavramlarla milmkiln
degildir ama ele alman her hangi bir toplumun, bu arada Tilrk toplumunun,
tarihte oynarru~ oldugu rol ve buna bagh olarak tarih i<;inde edinmi~ oldugu yer
o toplumun degerlendirilmesinde tek ge<;erli ve saglam ol<;ilttilr. Toplumlar ve
toplumlara bagh genel toplum <;lkarlan kendiliginden olu~mu~ varhklar ve
Bulut, Tiirk~e'de
Yaymlanrru~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
129
degerler degildir. Varhklanlll ve ozelliklerini tarihte kazanml~lardlr. Boylece
biribirlerinden farkh ve <;:lkarlan biribirleriyle <;:atl~lr toplumlarla
kar~lla~makta YIZ." (s. 6).
TUrk toplumunun tarihteki yerine bagh olarak ortaya <;:lkan 'genel <;:lkan'
dogrultusunda sosyolojiyle bir hesapla~ma amaCI ta~lyan eser, bu amacml, 3 ana
boltimde yaplYOr. Sonu<;: niteligi ta~lyan 'Klsaca' ba~hkll bblUmle de kitap sona
eriyor.
"Bilim Olarak Sosyoloji" (s. 11-63) ba~hkll bblUm, sosyolojinin ortaya
hikayesini ele ahyor. Bu bolilmde yazar, XIX. yilzyllda ve Fransa'da
ortaya <;:lkan sosyolojinin dogu~una sebebiyet veren toplumsal, tarihsel, siyasal
ve iktisadi ko~ullann analizini yaplYor. Bu analize, toplumla ve toplumsal
olaylarla ilgilenen -psikoloji, iktisat, siyaset bilimi, hukuk vb. gibi- diger
disiplinlerinin ortaya <;:lkan toplumsal sorunlan <;:ozmedeki yetersizliklerini ele
almasl da e~lik ediyor.
<;:lkl~mm
"Batt'da Sosyoloji" (s. 65-169) ba~hkll ikinci bOlilm Batl'da sosyolojinin
geli~iminin Saint-Simon, Auguste Comte, Emile Durkheim, Max Weber ve Karl
Marx gibi sosyolojinin kurucu isimlerinin dli~lincelerini ve kavramlanm bu
donemde ortaya <;:lkan toplumsal sorunlara ili~kin <;:ozlim yakla~lmlan
baglarrunda ele~tirel bir perspektifle i~liyor. Bu bbltimiln bir alt bbllimli olarak
belirlenen "Gilnlimlizde Batt Sosyolojisi" ba~hgl altmda yazar, yaplsalClhk,
fonsiyonalizm vemikro sosyoloji gibi yakla~lmlan irdeliyor. Diger bir alt
ba~hkta Batt sosyolojisinde ortaya <;:lkan -ilkel toplumlar, kliltlir ve medeniyet,
tabakala~ma, toplumsal hareketlilik vb. gibi- ba~hca bazl kavramlar ve konulan
ele ahyor. Kitabm genelinde oldugu gibi, bu bbllimlerde de, okuyucu her
sosyolojiye giri~ kitabmda bulabilecegi bu kavramlann son derece farkll, aylll
zamanda <;:arplcl ve bir 0 kadar da ufuk a<;:lcl bir yakla~lmla ele almdlgml
gorecektir. Devamla i~lenen kapitalizmin geli~mesi, sosyalizm, parlamenter
dlizen, milliyet<;:ilik, somlirgelerin baglmslzla~masl gibi ozellikle ikinci Sava~
somaSl sosyal bilim literatlirlinde moda bi<;:imde ele alman konu ve kavramlar
Baykan Sezer tarafmdan ele~tirel bir perspektiften <;:ozlimleniyor.
"( ... ) sosyolojinin her ~eyden once toplumlann kendilerinin bilincine
varmalanndan ba~ka bir ~ey olmadlgl ( ... )"lll (s. 173-174) vurgulayan yazar,
130
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
Tlirk toplumunun sosyolojiyle ili~kisini "Sosyoloji Onunde Dogu" (s. 171-206)
ba~hkh li<;lincu bOllimde irdeliyor. Sezer, sosyolojinin kaynagl olarak 'Bah'da
devlet felsefesi'ni, Tlirkiye'de ise 'tarih bilimi'nin oldugu ~eklindeki onermeyi
ele~tirerek ba~hyor bu bOllime. Yazara gore, Tlirkiye'de sosyolojinin 'Bah' dan
aktarma bir bilim' kimliginden henuz kurtulabilmi~ degildir ve Tlirk sosyolojisi
'Tlirk toplumunun tarihi ile saglam ili~kiler' kurabilmi~ degildir.
Baykan Sezer, bOli.imlin ilerleyen sayfalannda, Osmanh'da sosyolojiye
ilgi duyulmasmm toplumsal ve tarihsel ko~ullanm ele ahyor. Devlet olarak
batIhla~ma siyasetine karar veri~imizin arka plam ve gerek<;eleri irdelendikten
sonra Tlirk<;lillik, laiklik gibi sosyolojimizdeki bazl kavramlar yine ele~tirel bir
gozle degerlendirilmi~tir.
Aym zamanda kitabl da sonlandlran "Klsaca" ba~hkh boli.imde, yazar,
onceki bOllimlerde i~lenen konulann ozetleyip degerlendirir ve sosyolojimizden
beklentilerin neler olduguna ili~kin dli~lincelerini bir kez daha vurgular.
Tan, E. Mine, Toplumbilime Giri~, Ankara: AU Egitim Fakliltesi
Baslmevi, 1981, x+ 154 s.
Tan'm "Ba~larken" ba~hkh sunu~ yazlSlnda kitabm hikiiyesi sunuluyor:
"Elinizdeki kitap, Egitim Fakliltesi 1. slmf ogrencileriyle bu fakliltenin Lisans
Tamamlama Programl ogrencilerinin ESTT 01: Sosyoloji dersinde
yararlanabilecekleri bir kaynak olarak hazlrlanrrn~hr. Soz konusu ders ise gene
aym fakliltenin programmda yer alan toplumsal i<;erikli oteki derslerde de
slkhkla kar~Ila~Ilacak temel kavramlardan bazIlannm tamtIlmasml
kapsamaktadlr." (s. v). Bu sunu~tan ogrendigimize gore, yazar, ogrencilerin
faklilte i<;erisinde gorecekleri -egitim sosyolojisi, koy sosyolojisi, sosyal
degi~me, Turk sosyologlan, sosyal bilimlerde ara~trrma yontemleri vb. gibiba~ka derslerde 'enine boyuna inceleyecekleri' gerek<;esiyle bazl kavramlan
<;ah~masma diihil etmemeyi tercih etmi~.
Kitap "Bilim ve Toplumbilim", "Birey ve Toplum", "Toplumsal Yapl,
Degi~me" ve "Toplumsal Davram~ ve Ktiltlir" ba~hkh 4 ana
bOltimden olu~uyor.
Katla~ma,
Bulut, Ttirk~e'de
Yaymlanml~
Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlenclirme
131
"Bilim ve Toplumbilim" ba~hkh birinci bollimde (s. 1-34) yazar, bilimin
ne oldugundan bahsettikten sonra bir bilim olarak sosyolojinin ortaya ~lkl~l,
klasik sosyologlardan ve sosyolojinin alt dallanndan bahsediyor. "Birey ve
Toplum" (s. 35-61) ba~hkh ikinci bollimde toplumsalla~ma, toplumsal gruplar,
kitle. Ylgm ve toplum kavramlan ele ahlllY0r. D~lincli bollim toplumsal yaplya
ili~kin tartl~malara aynlml~. Bu hOlUmde yazar, toplumsal statU, toplumsal raI,
toplumsal tabakala~ma, toplumsal hareketlilik ve toplumsal degi~me konulan
inceliyor. Son hOltim, toplumda kar~lmlza ~lkan davralll~ kahp Ian III , toplumsal
denetim, norm, sapma, toplumsal kurum ve klilttir kavramlanlll degerlendiriyor.
Her bir boltimtin sonunda yararlallllan kaynaklar veriliyor. Son derece
ve anla~tllr bir dil kullallllml~. Bu yonliyle eser, ba~Iangl~ kitaplan
i~in vazge~ilmez standartlan saghyor. Kitabm, yaplsal-i~levsel bir sosyoloji
anlaYl~l ile kaleme ahndlgl da ilk elde goze ~arpan bir ozellik. Amerikan
sosyoloji anlaYl~mm yanslmasl olarak degerlendirilebilecek bu durum, aylll
zamanda kitabm belli bir ~er~eveye sahip olmasml ve sistematik bir gorlintli
sergilemesini de saghyor.
bas it,
a~lk
TaplamaclOglu, Mehmet, Genel Sosyoloji Uzerine Bir Deneme, 2. bs.,
Ankara: AU iIahiyat Faktiltesi Yay., 1969, 102 s.
"( ... ) belli zaman ve mekandaki toplumu ve toplumsal ger~ekleri
vaslflayan, kar~Ila~t1ran ve yorumlayan bir bilim" (s. 10) olarak talllmladlgi
sosyolojiyi, yazar, U~ ana boltime aYlrarak ele ahr: (1) Genel sosyoloji, (2)
Toplumsal morfoloji, ve (3) Toplumsal fizyoloji (s. 11 vd.).
Sosyolojinin konu, metot ve tarihinin incelenmesini Genel Sosyoloji'nin,
toplumsal olgulann maddi dayanaklannm incelenmesi gorevini de Toplumsal
Morfoloji'nin, toplumsal gorevlerin incelenmesini de Toplumsal Fizyoloji'nin
gorev alanma sokar. Bu adlandlrmaslyla kabaca 1950'li Yillara kadar
sosyolojiye giri~ kitaplanmn tasnif ve isimlendirmesinde hakim olan bir
kavramla~tlrmayl benimsemi~tir. Toplumsal morfolojiden kaslt, bu anlaYl~ta,
hacmi, insan yogunlugu vb. gibi toplumun bi~imsel ozellikleridir. Toplumsal
fizyolojiden kaslt ise, toplumun belli kurumlar baglammdaki kar~tllkh
132
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
gorevlerdir. Bu yakla~lmda toplumun, toplumu olu~turan bireylerin statil, rol vs.
kavramlar tizerinden anla~llmasl ya da analiz edilmesi yoktur. Daha ziyade,
belli kurumlar ve sosyolojinin alt dallan tizerinden toplumsal i~leyi~lerin analizi
soz konusudur. Ornegin, toplumdaki 'norm', 'yaptmm', 'adalet', 'sapma' gibi
mevzular Hukuk Sosyolojisi ba~hgl altmda ele ahmr ve irdelenir. Toplumdaki
'tiretim', 'daglt1m' ve 'tilketim' konulan iktisat Sosyolojisi ve hakeza, 'ahlak
idealleri' vs. gibi konular da Ahlak Sosyolojisi ba~hklan altmda irdelenir.
Toplumsal kurumlann incelenmesinde de, yine gtintimtizdeki
kullammdan <;ok farkh bir yak1a~lm uygulamr: Toplum, kabaca, Auguste
Comte'un 'toplumsal statik' ve 'toplumsal dinamik' aynml temele almarak
analiz edilir. ilkinde toplumsal kurumlann yatay dtizlemde irdelenir; ikincisinde
ise, toplumsal kurumlann (msl. ailenin, siyasetin, egitirnin vs.) evrimsel bir
stire<;te ele ahmr.
Yazann "(00') Bir bakIma toplum, uygunla~ma (mutabakat), birlikte
ve otorite demektir." (s. 21) ctimlesinde oldugu gibi, bu yakla~lm daha
<;ok toplumu, ortakla~ml~ olgular/uygulamalar olarak kurumlar tizerinden
okumaklanlamak gayreti i<;erisindedir. Bu yakla~lm toplumdaki farkhla~malan
pek de dikkate ahcI, fark edici bir yakla~lm degildir elbette.
ya~ama
"Sosyolojinin Tarihi" (s. 67 -99) ba~hkh ti<;tincti boltim, ilk sayfaya
nottan anla~lldlgl kadanyla, btiytik 01<; tide , Durkheim sosyoloji
gelenegine bagh R. Maunier'in Introduction a la Sociologie (Paris: Lib. Felix
Alcan, 1929) isimli kitabmdan yararlamlarak kaleme almrm~t1r. Eserin
genelinde de, aym kaynaktan ciddi ol<;tide yararlamldlgl anla~lhyor. Her bir
konu ba~hgmm Franslzca kar~lhklanmn parantez i<;erisinde verilmesi de,
yazann takip ettigi sosyoloji dtinyasma ili~kin ipu<;lan sunuyor.
dti~tilen
Tezcan, Mahmut, Sosyolojiye
(yaymevi yok), 1993, xvi+238 s.
Giri~:
Temel Kavramlar, Ankara,
"Onsoz", "i<;indekiler", "Kaynaklar" ve konunun i~lendigi 21 ana
boltimden olu~an eserin -belki de yalmzca bu baskIsmm- ilk goze <;arpan
ozelligi, kitabm ozensiz ve dagmlk bir bi<;imde olu~turuldugudur. Esere, adeta,
kartlara almml~ notlann derlenmesinden olu~turuldugu izlenimi hftkim. Hemen
Bulut, Ttirk~e'de Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
133
her boltimde ve her ba~hglll i~leni~inde gorebilecegimiz bu duruma ili~kin
olarak yalmzca bir ornek vermekle yetinelim: "Bilim Olarak Sosyoloji" ba~hkh
birinci boltimtin alt ba~hgl olarak yazar "I, Sosyolojinin Konusu" ba~hgllll
attIktan sonra konuya ~oyle giriyor: "En geni~ anlamlyla, insan davram~ ve
ili~kilerini ele alan bir bilimdir. ilk kez Franslz Auguste Comte tarafmdan
kullamlml~t1r. Toplumun genel yasalanm,' yasa benzeri dtizenlilikleri,
egilimleri, toplumsal olgular arasllldaki neden-sonu<; ili~kilerini saptamaya
<;ah~an bir bilimdir. Sosyolojide temel ama<;, toplumun ya da toplumsal
ili~kilerin bilimsel olarak inceleni~idir. Bu yontiyle sosyoloji, be~eri toplumun
sistematik incelenmesiyle ilgilenen bir toplumsal kurallar btittinti olan toplumun
bilimidiI. Toplumun her yerinde mevcut toplumsal davram~m kahpla~mI~
dtizenliliklerini inceleI. Bu alandaki toplumsal kurallan ve yasalan belirlemeye
<;ah~II.
Uygar toplumlan ele alII. Bu toplumlan nesnel olarak inceler. insan
davram~lanm belirleyen toplumsal <;evrenin yaplsal ogelerini, bu <;evrenin
olu~umunda, i~leyi~inde ve geli~imindeki dtizenlilikleri bir btitUnsellik i<;inde
a<;lklamaYl ama<;lar. 'Sosyo', toplumsal; 'loji' ise bilimselligi ifade ederek,
ikisinin birle~imi, toplumu inceleyen bilim anlamllla gelir." (s. 1)
Kitablll tamammda kar~lmiza <;lkan bu durum, yazann, konusunu i~lerken
belli bir sistem dahilinde gitmediginin ve dahasl Ttirk<;e konusunda yeterli ozeni
gostermediginin bir gostergesi olarak almmahdir. Ardl arkasllla belli yargilar
dile getiriliyor fakat bu yargl ctimlelerinin birbirleriyle alakas1ll1, bagmhsmi ve
uyumunu kurmak onemsenmiyor. DahasI, "gizli ozne"lerin hakim oldugu
ctimlelerde ned en bahsedildigi btitUntiyle okuyucunun ferasetine biraktlrm~
durumdadir. SIklIkla kar~tla~tlan bu gibi durumlarda, okuyucuya, ancak kitabm
Sosyolojiye Giri~ ba~hgllli ta~lyor oimasl yardim etmektedir.
Sosyoloji boltimti ogrencilerine del's kitabl olarak hazirlanan eserin,
yoksun bir bi<;imde kaleme ahnrm~ olmasl ise, en hafifinden bir
giri~ kitabmda oimasl gereken en temel ozellikten, yani anla~Ihrhhktan
yoksunluk olarak degerlendirilmelidir.
anla~tlIrhktan
Ozensizligin kar~Imlza <;IktIgI bir diger alan da, tercih edilen kavramlarda
kendini gosteriyor. Omegin eserin 12. sayfasmda yer alan bir alt ba~hk ~u
134
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI
~ekildedir:
"V. Diger Toplumbilimler ve Sosyoloji". Yazann bu ba~hk altlllda
soztinti ettigi toplumbilimler ise tarih, siyasal bilim, ekonomi, antropoloji ve
psikolojidir. Toplumbilim sosyoloji i<;in kullamlan bir terim olduguna gore,
yazann kastllli ifade edecek kavramlll toplumsalbilimler ya da sosyalbilimler
olmasl daha uygun dti~erdi.
"Sosyolojinin Konusu", "Sosyolojinin Yontem ilkeleri", "Sosyolojide
Kullamlan Teknikler", "Degi~ik Sosyoloji AnlaYl~lan", Diger Toplumbilimler
ve Sosyoloji", "Sosyolojinin Uzmanhk Alanlan" gibi alt-ana ba~hklan i<;eren
bu boltimtin "Sosyolojinin Uzmanhk Alanlan" alt ba~hgllllll sonuna ve bu
bOltimtin "Toplumsal Olay ve Toplumsal Olgu" alt ba~hgllllll once sine, tam
anlamlyla Slgllltl ~eklinde "Toplum Nedir?", "Toplumun Ozellikleri", "Toplum
Sllllflamalan" gibi ti<; alt-alt ba~hk altlllda toplumun ne oldugu tammlanmaya
<;ah~tlml~.
Boltimlerin ve boltim i<;lerinin organizasyonundaki slkllltl bundan sonra
da devam ediyor. ikinci boltim, "Sosyolojinin Tarihsel Geli~imi A<;lsllldan Belli
Ba~h Sosyologlar ve Gorti~leri" ba~hgllll ta~lyor. Bu bOltimde ise, Auguste
Comte, Emile Durkheim, Max Weber ve Talcott Parsons klsa klsa
degerlendirilmeye <;ah~tlml~. Fakat slralama itibariyle degil ama oz itibariyle
garip olan husus, Comte ile Durkheim'lll arasmda Hegel ve Marx'a da yer
verilmi~ olmasldtr.
Bu bOltimden sonra sosyolojinin kavramlanna ge<;i~ yaplhyor ve ti<;tincti
boltimde "toplumsalla~ma" kavramt irdeleniyor. Sonraki bOltimlerde
"Toplumsal Statti", "Toplumsal Kategoriler", "Toplumsal Yapl ve Kahplar",
"Toplumsal Rol", "Toplumsal Takabala~ma", "Toplumsal Hareketlilik",
"Davram~
Kahplan", "Toplumsal Stire<;ler", "Toplumsal Kurumlar",
"Toplumsal Degi~me", "Toplumsal Denetim", "Toplumsal Sapma", "Sosyo
Ktilttirel Btittinle~me", "Toplumsal <;oztilme, Bozulma, Dtizensizlik",
"Toplumsal Planlama" ba~hkh boltimlerle eser devam ediyor. Dikkat <;eken bir
husus, Statti denilince akla Roltin gelmesine kar~lll, bOltimlerin
organizasyonunda statti ile rol araslllda iki farkh bOltimtin yer ahru~ olmasldlr.
ikinci bir husus da, bir yontiyle ktilttirle alakah olan "kurum", "degi~me",
"denetim", "sapma", "sosyo-ktilttirel btittinle~me" gibi konular i~lenmesine
kar~m "ktilttir" konusuna eserde yer verilmemi~ olmasldlr.
Bulut, Tlirkye'de Yaymlauml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
l35
Eser, "TUrk Sosyolojisine Ele~tirel Bir Bakl~" ba~hkh 21. bOlUmle sona
ermektedir. BoIUm, yazann "biz bu yazlmlzda ... " diye ba~layan cUmlesinden
hareketle, kitaptan baglmslz olarak kaleme ahnml~ oldugu ve bilahare yazl
kaybolmasm kayglslyla kitaba eklenmi~ gibidir. Eserin sonunda TUrk
sosyolojisinin ele~tirisine yer verilen boltimde de gerek konunun i~lenmesinde
ve gerekse de TUrk~e kullanllID a~lsmdan bUtlin esere hakim olan ozensizlik
dikkat ~ekiyor. Ornegin bOltimUn "1. Batt Kavramlarmm Aktanlmasl" ba~hkh
alt bolUmUnUn hemen ilk paragrafl ~oyle ba~hyor: "1. Battdan alman kavramlar
aktarmaclllk yoluyla tilkemizde de kullamlmakta ve bu kavramlann i~erigi TUrk
toplumuna uymamaktadlr. Ornegin '<;ekirdek Aile' diyoruz. Battdaki ~ekirdek
aile ile Ttirkiye' deki ~ekirdek aile kavramlan aym ozellikleri gostermemektedir.
Belki yaplsal olarak ana, baba ve ~ocuklardan olu~an bir yapl olarak ortak
ozellikler gosteriyor. Fakat TUrkiye'de bu tlir aile, i~leyi~i yonUnden tamamen
farkhdlr.Yakm akraba ili~kilerinin sUrdUrlilmesi, kom~uluk ili~kileri, aile
Uyelerinin birbirleriyle yogun ili~kileri, Uye1erin birbirinden tamamen baglmslz
olmamalan vs. gibi noktalarda Ulkemiz ~ekirdek ailesi, geni~ aile ozelliklerini
ktsmen ta~lmaktadH. DolaYlslyla bir Batt kavraml, TUrkiye'de aym nitelikleri
gostermemektedir. Bu konuda pek ~ok ornekler gosterilebilir. Yine,
'Gecekondu' kavraml da Batldakinden gerek yapl, gerek nitelik baktmmdan
olduk~a farklldlr. 'Feodal Yapl' kavraml, yine bir Bat! kavramldlr. Osmanh
feodalitesi dedigimizde, oradaki anlammdan olduk~a farkhdlr. Osmanhlann
kendine ozgU, feodal yapldan olduk~a farkll bir toprak rejimi oldugunu hepimiz
biliyoruz. 0 halde Batldan aldlglmlz her sosyolojik kavramm TUrk ger~eklerine
uymadlgml
goruyoruz.
Oysaki
sosyologlanmlzm
baztlan,
gerek
kar~tla~ttrmalannda, gerekse toplum ~ozUmlemelerinde bu yUzden yamlglya
dU~mektedirler." (s. 225-226). BUtlin bir alt bOlUmUn metni bu kadar. Bu
metinde Batl sosyolojisinin Ureuigi kavramlann TUrk toplumunun ozelliklerini
yansltmadlgml ve yansltamayacagml ogrenmi~ bulunuyoruz. Fakat bu
farkhhgm nerelerden kaynaklandlgl, aym kurumlann neden farkll ozellikler
gosterdigini, bu ger~egin hilafma davranan sosyologlanmlzm kimler oldugunu
ve gerek~elerini hi<;bir ~ekilde ogrenemiyoruz. Kitabm geneline hakim olan bu
yazlm tarzl, ger~ekten onemli kavram ve meselelerin hi~ de hak etmedikleri bir
smlrhhk i~erisine hapsetmi~ haldedir. TUm bir TUrkiye sosyolojisine aynlan
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. Sayl
136
bOllimlin toplam hacmi 10 sayfadan ibaret. Bu sayfalan olu~turan metnin de, bir
kitap i<;in abartth saytlabilecek bir sattr geni~ligi i<;erisinde oldugunu da
·· 12
ekl eme IlylZ.
Tolan, Barlas, Toplum Bilimlerine Giri~: Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji,
2. bs., Ankara: Kanaat Matbaasl, 1978 [2. yazlm, 3. bs., Ankara: Adlm
Yay., 1991], xvi+496 s.
Ba~hgmdan
da
anla~llacagt
lizere, eser iki farkh disiplin hakkmdadlr ve
iki temel kitaptan olu~ur: (1) Birinci Kitap: Sosyolojiye Giri~ (s. 1-301),13 (2)
ikinci Kitap: Birey, Grup ve Kitle A<;lsmdan Psikolojinin Toplumsal ve
Ktilttirel Boyutlan (s. 303-475). Genel bir 'Bibliyografya' ile de sonlamr (s.
477 -495). Biz, bu yazlda, eserin aglrhkh olarak Birinci Kitablm
degerlendirmeye <;ah~acaglz.
Yazann 'Onsoz'linde belirttigi lizere, eser, "Ankara iktisadi ve Ticari
ilimler Akademisinde okutmakta bulundugu[ ... J sosyoloji dersi ile aym
Akademiye bagh Mugla i~letmecilik Yliksek Okulu ve Gazetecilik ve Halkla
ili~kiler Yliksek Okulunda verdigi[ ... J Sosyal Psikoloji derslerine ait notlardan
derlenmi~tir." (s. iii). Yazar, mlitevazi bir bi<;imde, <;ah~maslm, 'yalmzca
geli~tirilmeye muhta<; bir derleme ve elkitabl taslagl dlizeyine ula~abildigi'ni
limit etmektedir. Eserin sonraki baskllannda yazar, bu dli~lincesine uygun
olarak, kitabma bazl eklemeler de yapml~tlr. Ornegin yazar Agustos-Arahk
1981 arasmda, eseri lizerinde <;ah~arak, eserin onceki baskllannda olmayan
"Y abanctla~ma" ba~hkh yeni bir bOltim kaleme alml~tlr (bu klSlm, Adtm
Yaymclhk tarafmdan yaymlanan nlishanm 281-323 sayfalan arasmda yer
almaktadlr).
"Sosyolojiye Giri~" ba~hkh birinci kitap, her bir bOllim kendi altmda
birden fazla klsma aynlmak suretiyle toplam 4 ana bOllimden olu~uyor. Birinci
boH.im genel olarak 'sosyolojinin dogu~u ve geli~imi' konusuna aynlml~
12
13
Eserle ilgili ele~tirel bir yazl i<;in bkz. ismail Dogan, "Oniversite Ders Kitaplannc1a Etik Sorunu ve Bir
brnek: Sosyolojiye Giri~", TopiulI1 ve Bilim, 2003, sy. 97, s. 325-343.
Bu eserle ilgili verilen sayfa numaralan, aksi bir a<;lklama olmac1lgl slirece, eserin 1978 tarihli basklsl i<;in
ge<;erlic1ir.
Bulut, Tlirk~e'de
Yaymlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
137
durumda (s. 1-100). Burada sosyolojinin toplusal felsefeden farkhla~masl SaintSimon, Proudhon, Comte, Marx, Durkheim ve Weber gibi isimler tizerinden
gidilerek ele ahmyor. <::agda~ sosyolojideki geli~meler ise Talcott Parsons,
Robert K. Merton ve C. Wright Mills gibi isimIer degerlendirilerek i~leniyor.
Boylelikle sosyolojiyle yeni tam~an ogrenci ya da okur, sosyoIojinin tarihine,
kuruculanna, klasiklerine ve <;;agda~ temsilcilerine ili~kin doyurucu bir biIgiye
ula~abiliyor. Eserin, sosyolojiyle ilgisi belki de yalmzca tiniversitede aIdlklan
'sosyolojiye giri~' ba~hkh tek bir dersle smlrll kalacak ogrenciler i<;;in kaleme
ahnml~ oldugu hatlrlanacak olursa, yazann bu tercihinin son derece i~levsel
oldugunu soyleyebiliriz. Aynca ozetleme ve degerlendirmelerin faydah
oIduklan kadar belli bir derinlige sahip olduklanm da ifade edebiliriz. Amerikan
sosyolojisi ve Gurvitch'den bahsediIen kIslmlar gtizel bir derleme ve ozetleme
niteligi ta~lyorlar.
Bu bOltim altmda Ttirk sosyoIoji tarihinden de bir bahis a<;;tlml~ olmakIa
birlikte, Avrupa ve Amerika'daki sosyoIoji tecrtibesine aynlan bahis yanmda
oIduk<;;a az yer verildigi gortiltiyor. Bu kIslmda da yalmzca Gokalp ile M. Belik
Klray'dan bahsedilmesi Ttirk sosyolojisi a<;;lSlndan ciddi bir eksiklik
olu~turuyor.
ikinci bOIUm, sosyolojinin konusunu, sosyolojinin diger sosyal bilimlerle
ili~kisini ve sosyolojinin alt dallanm eIe ahyo1' (s. 101-184). Hayli kapsamh bir
bOltim niteligi ta~lyor.
U<;;tincti bOllimde, sosyolojinin temel kavramlan ve yontemi
degerlendiriliyor (s. 185-283). Bu bOltimde sosyolojide kullamlan yontemler,
toplumsal degi~me, toplumsal farkltla~ma, toplumsal tabakala~ma, toplumsal
ha1'eketlilik, ntifus, aile, sosyalle~me gibi bazl kavram ve konular ele almml~.
Yaza1'; sosyal grup, statti, 1'01 gibi kavramlann sunumunu ise, eserin "Bi1'ey,
Grup ve Kitle A<;;lsmdan Psikolojinin Toplumsal ve KtiltUrel Boyutlan" ba~hkh
ikinci kitabl i<;;erisinde yapmaYl te1'cih etmi~ (ornegin sosyal grup i<;;in bkz. s.
397-411). Bu yontiyle de, diger gi1'i~ kitaplan arasmda ozgtin bi1' ye1'e sahip.
Yontem ile a1'a~tlrma teknikle1'i kavramlanm bi1'bi1'inden ayn~tI1'arak vermesi
takdi1' edilmesi gereken bi1' dikkat goste1'gesi. Ancak aym ol<;;tide, kav1'amlann
net bi1' tammmm yapIldlgml ya da ku~atici bi1' tarzda i~Iendigil1i
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
138
soyleyemiyoruz. Konu belli bir
tamm ~lkmlYor.
Son bir
dil ve tislup
bi~imde
anlatIhyor, ancak
sonu~ta
ortaya bir
~ey
de, eserin dili ve tislubuyla ilgili soylememiz gerekiyor. Eser,
son derece gtizeI. AklCI ve anla~lhr bir Ttirk~e
kullamlml~. Eserin i~ organizasyonu gayet del'li toplu, sistematik ve
fonksiyoneI. Hatta sonraki baskIlarda, kitaptan faydalanmaYl artIrmak i~in olsa
gerek, yazar, metin i~erisine ara ba~lIklar koymu~.
a~lS1ndan
Top~u, Nurettin, Sosyoloji, istanbul: Dergah Yay., 2001, 198 s.
ilk baskIsl 1952 yIimda yapllan bu ders kitabl,14 aslen, liselerde
okutulmak tizere hazll'lanml~tlr. Kitap toplam 12 bolUm ve 'Okunacak Eserler'
ba~hkh iki sayfalIk bir bOltimden olu~uyor.
Yazar eserine sosyal olaylann ozelliklerini, toplum ve birey ili~kilerini,
sosyolojinin ins ana neler kazandlrdlgml ve sosyolojide kullamlan yontemleri
i~ledigi 'Sosyal Ger~eklik' ba~hkll boltimle ba~hyor. ikinci, ti~tincti, dordtincU
ve be~inci boltimlerde morfolojik baklmdan toplumlann geli~imi ele almml~tIr.
Durkheim'm ~er~evesine uygun olarak ~ekillenen bu boltimlerde, slraslyla, klan,
boy, siteler ve millet (uIus) gibi toplum ttirleri iktisadi, siyasl ve dini a~tlardan
i~leniyor. Devlet konusunun ele almdlgl altmcl boltimde, liberal, sosyalist, fa~ist
ve komtinist devlet tipleri i~leniyor. Aynca laiklik ve demokrasi kavramlan da
i~leniyor. Yedinci bOltimde din, sekizinci boltimde aile, dokuzuncu bOltimde
ahlak konulan ve kurumlan i~leniyor. Onuncu boli.im iktisadi faaliyetlerin
~agda~ toplumda kazandlgl oneme aynlml~t1r ve tiretim, i~bOIUmti, iktisadi
te~kilatlanmalar ve -fiyat, deger, mtilkiyet gibi- bazl iktisadi kavramlar ele
ahnml~t1r. 'Medeniyet ve Ktilttir' ba~lIkll onbirinci bOlUmde ilim ve gtizel
sanatlar konulan i~leniyor. Onikinci bOli.im ise, ger~ek hakikat ve deger
kavramlanna aynlml~tlr.
14
Kitabl Nurettin Top~u'nun 'BUtlin Eserleri' dizisinin 17. kitabl olarak yaY1l1a hazlrlayanlann kaleme
aldlgl 'Sunu~' yazIs1l1dan ogrendigimize gore, eser son basklSl 1984 yl11l1da olmak lizere toplam 14 baskl
yapml~tJr. Dergah Yay1l11an taraf1l1c1an yaY1l11anan eser, kitab1l1 1971 tarih1i baskIsl esas alinarak
hazlr1allml~tlr.
Bulut, Tilrkc;:e'de YaylOlanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan HakklOda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
139
Ulken, Hilmi Ziya, Sosyoloji, istanbul: Remzi Kitabevi, 1943, 288 s.
Eser 1930-1932 yIllan arasmda, yazann, Galatasaray Lisesi'nde vermi~
oldugu derslerden olu~uyor. "ikinci BasIll~a Onsoz"de yazar tarafmdan
beliltildigine gore, ilk basklsmda 15 yalmzca 'i9timai' morfoloji'den
bahsedilmekte ve 'i9timai fizyoloji'ye hi9 yer verilmemi~ti. 1943 tarihli bu
basklsmda ise, esere iktisat, hukuk, ahlak, ideoloji bOltimleri dahil edilmi~.
Zimmerman, Carle c., Yeni Sosyoloji Dersleri,
istanbul: iD iktisat Faktiltesi Yay., 1964, xii+390 s.
~ev.
Amiran Kurtkan,
1963-1964 ogretim Ylhnda Ttirkiye'de bulunan ve iD iktisat
Faktiltesi'nde dersler veren Zimmerman'm eseri, "Giri~" boltimtinde yer alan
"Derslerimizde bu meselelere daha teferruath olarak girecegim. Burada onlara
sadece i~aret ediyorum. Programm ileri safhalannda bu kan~lk problemlerle
yapacaglm mticadelelerde bu ve buna benzer hususlarda mtisamahamzl rica
ederim." (s. 7) ~eklindeki ifadelerinden anla~lldlgl kadanyla, verdigi ders i9in
hazirlailll~ oldugu ders notlanmn terctimesinden olu~uyor.
'Giri~' bOltimtiyle birlikte toplam 19 bahsi igeren 4 temel klSlmdan olu~an
eser, 1960'lann ba~mda, sosyal bilimlerde meydana gel en degi~meleri ve XIX.
ytizyll sosyolojisinden farkhla~malan gormek a91smdan faydah ve i~levsel bir
ders kitabl. 1990'lann ikinci yansmda Sosyal Bilimleri Apn: Gulbenkian
Komisyonu Raporu ile tekrardan gtindeme gel en tartl~malann belki de ilk
orneklerinden birisidir Zimmerman' m 9ah~masl. Yeni donemde sosyolojinin
nasIl bir hal alacagl ya da almakta oldugu, ge9mi~ donemin hakim sosyoloji
anlaYl~lyla kar~Ila~tlrmah bir bi9imde ele ahmyor. Bu yontiyle de eser,
sosyolojiye gm~ kitaplannm ah~ageldik (belki de 'olmasl gerekli'
diyebilecegimiz) alam ya da disiplini tamtma amacmdan ziyade sosyal
bilimlerdeki geli~meleri, degi~imleri ve taltl~malan felsefi bir tislupla sunan bir
9ah~ma ozelligi ta~lyor.
15
F.10
Eserin ba~ll1da yer alan 'Birinci BasIlI~a Onsdz' ba~hkh yazlOlO sonunda verilen tarih 1931 'dir (s. 10).
SosyoJoji Dergisi, 3. Dizi, 16. Say!
140
Kitabm ba~hgmdan ba~layarak her bir klslm ve bolUm ba~hgl da bu
durumu gozler onUne seriyor. Ornegin birinci kIsmm ba~hgl "Yeni Teori". Bu
kIslmda yer alan ilk hOlUm, inkIlap tUrlerinden bahsediyor ve XX. yUzYlhn one
~lkan ozelliklerini gozler onUne sermeye ~ah~lyor. Ardmdan da sosyoloji
alanmda ortaya ~lkan ~agda~ akImlan ele ahyor. Bu bahiste, yazann Arnold J.
Toynbee ve P. A. Sorokin gibi isimleri onemsedigini anhyoruz. ikinci bahiste
ise, 'degi~me sosyolojisi' olarak adlandlrdlgl ve 'statik' olarak degerlendirdigi
XIX. yUzyil sosyolojisinden farkhla~an 'dinamik' XX. yUzYll sosyolojisine
duyulan ihtiya~tan soz ediyor. D~UncU bahiste, yazar, kitabmm ana bolUmlerini
ozetliyor. Devam eden hOlUmlerde de, bu plana uygun olarak belirledigi
ba~hklan i~lemeyi sUrdUrUyor.
Kitaba genel olarak baktlglmlzda Zimmerman'm doga bilimlerinde
meydana gelen geli~meleri yakmdan takip ettigi ve sosyolojik teoriye olan etkisi
baklmmdan onemsedigi anla~lllyor. "Karbon 14'le Tarih Tesbitinin Sosyal
Degi~me Teorisine Etkisi" ba~hkh altmcl bahis bu ilginin bir gostergesi olarak
degerlendirilebilir.
Kuramsal dUzeyde meydana gel en taItl~malar ozetlendikten ve
degerlendirildikten sonra, ikinci klsml olu~turan yedinci, sekizinci, dokuzuncu
ve onuncu bahislerde, yeni donemde ortaya ~Ikan Iiderlik anlaYI~lmn ve yeni
aydm slmfmll1 ortaya ~lkl~l ve gelWmi ele ahmyor.
"Yeni Aile Sistemi" ba~hgll11 ta~lyan U~UncU klsml olu~turan 11., 12., 13.
ve 14. bahislerde aile sisteminde meydana gel en degi~imler ve ortaya ~lkan yeni
aile tipinin temel ozellikleri irdeleniyor.
DordUncU kIslm 'Yeni Topluluk ~ekli' ba~hgll11 ta~lyor ve temelde koy
toplulugunun yaplsl ve ozellikleri ~ehir tOpllllllgll ile mukayeseli bir bi~imde
sllnuluyor. Bu klsmll1 konulannll1 Tiirkiye merkezli tartl~t1dlgIl11 da ifade
edelim. Ozel1ikle 17. ve 18. bahisler, bUttinUyle TUrk koy toplllluklanmn
analizine aynlml~ dllrumdadlr. 17. bahis "An'anevi Ziraat KoyU (TUrk Koy
Cemaatine Ait Tzahlar)" ba~hgml ta~lyor ve TUrk koyUnUn genel ozellikleri ve
tipleri ele ahmyor. 18. ve son bahiste ise, TUrk koy hayatlll1l1 lslahllla yonelik
oneriler sunlllllY0r.
Yeni Sosyoloji Dersleri, 1945 sonraslllda sosyal bilimler alamnda ortaya
bUttin boyutlanyla ve mUkemmel bir ku~atlclhkla sunmllyor,
~Ikan tart1~malan
Bulut, Tiirk~e'de
YaYlfilanml~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
141
ancak sosyolojide ya~anmaya ba~layan donti~timlerden Ttirk sosyal bilim
<;evrelerini erken bir tarihte haberdar etmesi a<;lsmdan onemli. Bugtinden
bakIldlgmda da, 1960'lann ba~mda Ttirkiye'deki sosyoloji ve sosyal bilim
egitiminin geldigi durumu anlamak a<;lsmdan da onemli bir kaynak eser olma
ozelligi ta~lyor.
IV
Ttirkc;e'de yaymlanml~ telif ve terctime sosyolojiye gm~ kitaplannm
bibliyografik bir degerlendirmesini yapmaYI ama<;ladlglmlz yazlmlzda,
yaymlanrm~ tUm eserleri ele aldlglmlz iddiasmda degiliz elbette. Bunu yapmaya
<;ah~tIk, ancak yine de eksiklerimizin kaldlgmm farkmdaYlz. Farkmda
olduklanmlz, ktinyelerine ula~makla birlikte kendilerini bizzat inceleme imkam
bulamadlglmlz yaymlardlr: Ornegin Harnide TopC;uoglu'nun, Onal Saym'm,
KaZlm Nami Duru'nun, R. Konig'in <;ah~malan gibi. Yaymlanrm~ olmakla
birlikte bilgisine ula~amadlglmlz eserler de soz konusu olabilir. ilerleyen
zamanda bu konuda yapllacak yaymlann, bu eksiklerirnizi gidermede faydall
olacagl muhakkaktu.
Burada incelemeye c;ah~tlglmlz eserlerden hareketle, konu ile ilgili olarak
belli sonuc;lara varmak mlirnktin olmaktadlr:
1.
Ttirk<;e' de yaY1l1lanrm~ sosyolojiye giri~ kitaplan, bliylik ol<;lide dersler
i<;in hazlrlanan notlann derlenmesinden olu~mu~ eserlerdir. Bu durum,
ozellikle telif eserler i<;in ge<;erlidir. Bu tespit, bir iki istisnasl bulunmakla
birlikte, Ttirkiye'de ders vermek lizere bulunan yabancl akadernisyenlerin
kitaplan ic;in de gec;erlidir. Yabancl dilden ozellikle terclime edilen
eserlerin ise, profesyonel bir hazlrhgm ve <;ah~manm tirlinti olduklan her
bakImdan kendini hissettiriyor.
2.
Buna bagh olarak kitaplann planlanmasl mlifredata paralellik arz ediyor.
Bunun yam Slra, kitaplann muhtevasl dersi veren hocalann ozel ilgilerini
ve <;ah~ma konulanm yanSltIr nitelikler de ta~lyor. Hatta konu ile
dogrudan alakasl olmayan fakat hocamn -aym zamanda yazarm- ozel
ilgisini <;eken konular da kitaplann bir bOllimlinti olu~turuyor ya da
142
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYl
kitabm bCiltimleri igerisinde bu ozel ilgilerden slkhkla bahsediliyor.
Sosyolojiye giri~ kitabl kaleme alan hocalanmlzm, ders verdikleri
kurumun ozel ihtiya9lanlll da derslerinde -dolaylSlyla da kitaplanndagozetmeleri de genelde kar~tla~llan bir durum olarak kar~lmlza 91k1Yor.
3.
Eserler incelendiginde, birka9 istisna dl~mda hemen tUm telif kitaplanllln
belli bir sistem, yon tern ve bakI~ a91smdan yoksun olarak kaleme ahndlgl
anla~lhyor. Konulann i~lenmesinden yazann nasll bir toplum ve nasll bir
sosyoloji anlaYl~ma sahip oldugu konusunda bir fikre ula~mak 90k zor.
Zorlugu yaratan perspektif yoksunlugu, aylll zamanda konulann
i~leni~inde okuyucuyu iki arada bir derede blrakan, kafasml kan~tlran bir
tislup ve kendine ozgti sosyolojik bir dil yarahyor. Ba~ka bir deyi~le,
sosyolojiye giri~ kitaplannda kar~lmlza 91kan kapah anlatlmlann,
anlatIlanlardan bir ~ey anlayamama ve okuyucu iki arada bir derede
btrakma durumlannm da bu zorluktan kaynaklanma olaslhgt ytiksektir.
Yukanda bahsedilen ku~atlcI bir perspektiften yoksun olma, aylll
zamanda eserde bir dagllllkhk da olu~turuyor. Aylll kitap i9inde
birbirinden farkll yakla~lmlarla ele almrm~ konulara, kavramlara ve hatta
aylll kavram veya konulann farklt yakla~lmlar dogrultusunda pe~ pe~e
i~lendigini gorebiliyoruz. Kitabm btitUnti ve yazann sosyolojik anlaYI~l,
ne oldugu a9lklanmaml~ ve a9lklanamayacak eklektik bir sosyoloji
anlaYI~ma varma tehlikesi banndmyor. Karga~a ~eklinde tezahtir eden bu
eklektisizm, aslmda, okuyucunun/ogrencinin de kafasml kan~tmyor.
Terctime eserlerin telif eserlere en avantajh olduklan nokta da burasldlr.
Zira 0 kitaplann, belli bir sosyoloji anlaYI~mm temel almarak
kurgulanml~ olduklan her kavram ve konunun i~leni~inde kendini
hissettiriyor. Bu da gerek eserin i9 planlamasl ve gerekse de konulann
i~leni~inde belli bir uyum yaratlyor. Eserlerin net ve bas it bir anlatIm
se9meleri de yine bu ozellikleriyle alakah olsa gerektir.
4.
Telif eserlerde slkhkla kar~Ila~llan noktalardan bir tanesi de, eserlerin
90gunun egitimbilim prensiplerini dikkate alarak yazIlmadlgldlr. 0
nedenle de, ozelde sosyoloji, genelde ilgili ttim disiplinlerin ogrencilerinin
ve okuyucunun sosyolojiye ili~kin bazl ~eyleri ilk olarak kendisinden
ogrenecekleri, disipline girecekleri kaplYI a9acak bu kitaplarda; onlann
i~lerini zorla~hracak, kafalanlll kan~tlracak ve belki de sosyoloji He slcak
Bulut, Ttirkc;:e'de YaymlanIm~ Sosyolojiye Giri~ Kitaplan Hakkmda
Bibliyografik Bir Degerlendirme
143
bir ili~ki kurmalanna engel olacak bir tislup tercih edilmi~tir. Yazar,
sosyoloji ogrencisinin ogrenmesi gereken noktalan yalmzca kendi ilgisini
dikkate alarak kaleme ahyor ve 0 dogrultuda as;Iklamalar yapIYor. Yazann
vardigi ve ifade ettigi sonus;lann muhatabllllll, sosyolojiyle ilgisi hentiz
yeni dolaylSlyla belli kavram ve konulara vukufiyeti sImrh olma ihtimali
ytiksek birisinin oldugu ve dolaYIslyla da ona uygun bir tislup ve seviye
tutturmasl gerektigi ihmal ediliyor. Bu yontiyle sosyolojiye giri~
kitaplannlll pek s;ogu, ogrenciyi bilgilendirici degil, konu ile ilgili belli bir
fikre/yoruma/yarglya varmaSllli saglamaya dontikttir. Alt yapidaki
eksikliklerin ise, bu durumda, bilins;li bir sosyoloji yorumuna varmaYI
degil, ezbercilige dayah bir mukallitligi beraberinde getirecegi de
muhakkaktIr.
5.
Yine bu pedagojik egilimleri dikkate almayan yakla~Imm bir sonucu
olarak, yazarlar konulan belli ~eyleri okuyucunun bildigini varsayarak
as;Iklama yoluna gidiyorlar. Bu da, konunun okuyucu nezdinde kapah,
is;ine ntifuz edilemeyen ve muglak bir ~ey olarak kalmasma sebebiyet
veriyor. Muhtemelen bu ve yukandaki problemler, eserin aSIl olarak ders
notu veya derste anlatIlanlann kitaba donti~tUrtilmesi ~eklinde
hazirlanmasmdan kaynaklamyor. Ancak derste -yani konu~ma ortamllldabu kapahhklarm giderilmesine imkan varken yazIlI ortamda ek bir
kIlavuza ihtiyas; duyulacagi ve bunun da pek de mtimktin oiamayacagi
ihmal ediliyor.
6.
Terctime eserlerde konu ile ilgili yapIlmI~ gerek kendi tilkelerinde ve
gerekse de ait olunan sosyolojik ve ktiltUrel gelenek is;erisindeki tUm
ara~tIrmalann verilerinden ve sonus;lanndan ba~anyla yararlamidigi
gortiltiyor. Eserlerin yeni baskIlannda da ozellikle bu tUrden konulann
stirekli gtincellenmeye ozen gosterildigi de gozleniyor. Fakat telif
sosyolojiye giri~ eserlerinde Ttirkiye'ye ozgti ozelliklerden yeterince
bahsedilmemesi, konulann ve kavramlann Ttirkiye'den orneklerle
somutla~tlfllarak aniatiiamamasl durumuyla sIkhkla kar~Ila~IYoruz. Bu
sImrhhklardan kU1tulmu~ eser saylSl son derece az. Fakat son donemlerde
yazilan eserlerde bu konuya verilen onemin arttIgllli gozlemlemek de
memnuniyet vericidir.
144
7.
Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 16. SaYI
Ttirk<;;e'de yaYllllanan sosyolojiye giri~ kitaplan, kaynak ve ait oldugu
gelenek itibariyle Ttirkiye'nin ya~adlgl sertivene bagh olarak da
farkhhklar arz ediyor. Gerek terctime eserlerde ve gerekse de telif
eserlerde bu durumu gozlemlemek miimktin. Cumhuriyetin ilk Yillannda
kaleme allllml~ sosyoloji kitaplannda yogun bir Franslz sosyolojisinin ve
tabii ki Durkheim sosyoloji geleneginin etkisi gozlenirken, 1940' h ve
1950'li Yillardan itibaren bu etki Almanya'dan gelen hocalara yerini
blraklr. 1960 sonraslllda ise ABD'deki sosyoloji anlaYl~llllll etkisi ders
kitaplannlll gerek planlanmaslllda ve gerekse de konulann i~leni~inde
kendisini hissettirir. Sosyolojiye giri~ kitaplanmn, yalmzca, etkilendikleri
cografyalar ve sosyolojik gelenekler baglamlllda incelenmesinin ise
sosyolojimiz a<;;lsllldan faydah sonu<;;lar doguracak bir <;;ah~ma olacagl
muhakkaktlr.