CTZAN b. Sa'saa kabilesi reisi Ebü Beril'nın kendi kabilesine karşı İslam davetçilerini koruyacağını taahhüt etmesi tamamıyla İs­ lam tebliğiyle ilgilidir. Ayet ve Hz. Peygamber'in uygulaması göstermiştir ki dinin ve müslümanların lehine olduğu sürece köle bile olsa bir müslüman bir gayri müslimin himayesine girebilir, aynı zamanda İslam'ı öğrenip gerçekleri düşünme fırsatı vermek için bir gayri müslimi himayesi altına da alabilir (ayrı­ ca bk. EMAN; HiMAYE; KOMŞU). BİBLİYOGRAFYA: Cevheri, es·Sıhah, "cvr" md.; Lisanü'l· 'Arab, "cvr" md.; Tfİcin.'aras, lll , 112-113; Buhari, "Leyletü'l- kadr", 3, "I:Iayız", 2, "i'tikdf", 2; Müslim, "İman" , 257, "Sıyam", 213, "Hayız", 8; Taberi. Tarif] (Ebü'I-Fazl). ll, 347-348; İbnü'I ­ Esir. Üsdü 'l-gabe, lll, 598-599; İbn Kesir, elBidaye, lll, 94-95, 143-146; Mehmed Zihni Efendi, el-Muktedab tr kavaidi'n-nahv, İstan­ bul 1303, s_ 290-291; Cevad Ali, el-Mu{assa~ ıv, 360-365; Vefa Fehmi es-Sindiyüni, Şu'a~a' ü şadri'l-İs lam ve temeşşülühüm li'l-~ıyemi'l-ic­ tim!i 'iyye !baskı yeri yok l. 1983 (Darü'I-Ulüm). s. 28-32, 53-56; J. Lecerf, "Qiiwar", E/ 2 (Fr.). ll, 572-573; W. Montgomery Watt, "!Qj_ara", a.e., r.;;;:ı lll, 1043. ~ AHMET ÖNKAL CİVEN (~) Ahmed b. Ebi Said b. Abdiilah (Ubeydillah) el-Leknevl (ö. 1130/ 1718) Hindistanlı L Hanefi fakihi, müfessir ve mutasavvıf. 1047'de (1638) Hindistan'da Leknev Emeytfde doğdu . Bu sebeple Leknevl, ailesi aslen Mekkeli olduğu için Mekkl. Salih peygamberin soyundan geldiği rivayetinden dolayı da Salihl nisbeleriyle anılır. Şeyh Cfven ve Molla Cfven diye meşhurdur. Yedi yaşında iken hafız oldu. Önce Muhammed Sadık esSiterkihfnin, daha sonra Molla Lutfullah el- Küra- Cihanabadfnin derslerine devam ederek yirmi iki yaşında tahsilini tamamladı. Hocası vasıtasıyla Çiştiyye tarikatına girdi. Kırk yaşına kadar Emeytfde müderrislik yaptı. 1087'de (1676) önce Ecmlr'e, daha sonra Delhi'ye giderek öğretim ve irşad faaliyetlerine devam etti. 1691 yılında hac için gittiği Mekke ve Medine'de beş yıl kadar kaldıktan sonra tekrar Hindistan'a döndü. Dekken bölgesinde altı yıl Evrengzib'in hizmetinde bulundu. 1700'de ikinci hac yolculuğuna çıktı ve bir süre kalıp ders okuttuktan sonra Emeyti'ye döndü (1704)_ Burada Şeyh Yasin b. Abdürrezzak elcivarındaki Kiidirl tarafından kendisine hırka giydirilen Cfven, iki yıl sonra geniş bir mürid topluluğu ile Delhi'ye geldi. Dekken bölgesinden gelen Şah Alem'i (1. Sahadır Şah) Ecmlr'de karşılayarak onunla birlikte Lahor'a gitti ( 11191 1707). Şah Alem ölünce tekrar Delhi'ye döndü ve ders vermeye devam etti, Emeytl'de bir medrese kurdu. Şeyh Cfven 9 Zilkade 1130 (4 Ekim 1718) tarihinde Delhi'de vefat etti ve naaşı önce Mlr Muhammed Şefi edDihlevfnin zaviyesine, kısa bir süre sonra da Emeytl'ye nakledilerek kendi medresesine defnedildi. Güçlü bir hafızaya sahip olan Clven zühd ve takva sahibi bir alimdi. Bundan dolayı Sultan Evrengzib ve oğlu Şah Alem'in saygısını kazanmış ve onlara ho- zında 220 beyitlik bir kaside yazdığım söyler (bk Abdülhay ei-Haseni. VI, 21 )_ BİBLİYOGRAFYA: Civen Ahmed, Narü 'l-env!ir (Ebü'I-Berekat en-Nesefı, Keşfü'I-esrar içinde). Beyrut 1406 / 1986, 1, 4, 5; ll, 589, 591 ; Serkis, Mu' cem, ll, 1164-1165, 1704, 1853, 1963·1964; Abdülhay ei-Haseni, Nüzhetü'l-f]av!itır, VI, 19-21; Brockelmann, GAL, ll, 251, 554; Suppl., ll, 264, 612, 621; liatıu'l -meknan, ı , 87, 301; ll, 554; Hediyyetü'l- 'ari{fn, 1, 170; Kehhale, Mu 'cemü 'l mü 'elli{fn, ı, 233 ; Bilmen, Te{sir Tarihi, ll, 711712; Sıddık Hasan Han. Ebcedü'l- 'ulam, Dı­ maşk 1978, lll, 235; Nüveyhiz. Mu'cemü'l-müfessirfn, 1, 39; Zirikli, el-A'l!im (Fethullah). 1, 108-109 ; Zübeyd Ahmed, el-Adabü'l-'Arabiyye, ı , 65-66, 106-107 ; ll, 279, 318-319; el-1\amQsü'l-İslami, IV, 201; M. Hidayet Husayn, "Civen", İA, lll, 199; A. S. Bazmee Ansari, "Qiivan", E/ 2 (İng . ), ll, 558; a.mlf., "Civen", UDMİ, VII, 605-606. li.! calık yapmıştır. ÜRHAN ÇEKER Eserleri. 1. et- TefsirCitü1-A]fmediyye ii beyani'l-ayati'ş-şer'iyye ma 'a ta 'rif{iti'l-mesa 'ili'l-fıkhiyye. Ahkam ayetlerini tefsir ettiği bu Farsça eserini henüz on altı yaşında iken yazmaya başla­ yarak beş yılda bitirmiş (ı 069 1 1658-59). tahsil hayatını tamamladıktan sonra tekrar gözden geçirip tashih etmiştir (1075 / 1664-65). Eser birkaç defa basılmıştır (Kalküta 1263; Hindistan 1300; Kazan 1904; Bombay 1327)_ 2. Nı1rü'l-envCir ii şerlfi'l­ Menar. Ebü'l-Berekat en-Neseffnin (ö . 710 / 1310) fıkıh usulüne dair Menarü'lenvar adlı eserinin şerhidir. Eserini Medine'de ikameti sırasında Menarü'l-envar'ı okuttuğu öğrencilerinin isteği üzerine iki ay içinde yazmıştır (1693) Diğer bazı haşiyeleri yanında Muhammed Abdülhalim el-Leknevl de esere ~amerü1a~mar adlı bir haşiye yazmış, Vahldüddin b. Meslhüzzaman İşra~u ·ı- ebşar ii ta{Jrici el_ıadişi Nı1ri'l-envar adlı eserinde (Bombay 1288) hadislerini tahric etmiştir. Nı1rü '1- envCir birçok defa basıl­ mıştır (Kalküta 1818. 1819; Delhi 1253 ; Leknev 1266, 1279, I295 lf:\amerü 'l-ai!:mar ve diğer bazı eserlerle birliktel; Hindistan I 293 !adı geçen haşiyeylel; Kanpür I 299; Bulak 1316-1317 ll -ll, Neseff'nin Keş{ü 'l­ esrar' ı ve adı geçen ha ş i ye ile i; Beyrut 1406/ I 986 [Keşfü'l-esrar ileJ) _3. eş-Şem­ sü'l- b{iziga (Leknev 1280, 1288)_ Molla Mahmüd b. Muhammed el-Farüki'nin (ö _ 1062/ 1652) el-I-_-Iikmetü'J-bCiliga ' sının şerhidir. Kaynaklarda ayrıca es-Sevanil_ı, MenCi~ıbü1-evliya', AdCibü Ahmedi, es- Su' alôtü'l -Ahmediyye ii reddi'l-mela}fide adlı eserleri zikredilen Molla Clven, 25.000 beyitlik bir mesnevi, 5000 beyitlik bir divan ve "kaside-i bürde" tar- cizAN (w~) L Suudi Arabistan 'ın bir liman Kızıldeniz kıyısında şehri. ~ Şehrin içinde bulunduğu mukataa (idari bölge) ile yakınındaki bir vadinin de taşıdığı Cfzan adı, Hz. Peygamber'e atfedilen bir hadiste olduğu gibi (Yahya b. Adem, s. 81) ilk devir coğrafya kitaplarında sadece vadi adı olarak ve Cazan şeklinde geçer; Yaküt'un bildirdiğine göre bu vadi Yemenliler'in hac yolu üzerindedir. İslamiyet'in ilk devirlerinde bölgede yaşayan en önemli kabileler Hakem b. Sa'd el-Aşire ile Beni Abdülced idi. Cfzan X. yüzyılın sonlarında Asr (Assar) şehrinin yöneticisi Süleyman b. Taraf el-Hakemfye nisbetle Mihlafü's-Süleymanl adıyla da anılmıştır. Bugün Asir bölgesinin güneyinde kalan ve Tihame-i Asir olarak da bilinen Clzan arazisi Suudi Arabistan ile Yemen arasında sınır teşkil eder. Mukataanın toprakları batıda 4 kilometrelik sahil şe­ ridi ve doğuda otuz kadar vadi ağzının açıldığı , içinde yer yer bataklıklar bulunan humuslu alçak bölge ile kuzeyde Serevat dağlarının yer aldığı yüksek bölgeden oluşmaktadır. Kıyıya SO km. mesafede el-Kahr, Hanib, er-Reys, Beni Malik ve Feyfa dağları yer alır. Yüksek kesimlerde terasiandırma usulü ile sebze. meyve, tahıl ziraatı ve Hicaz bölgesinin kesimlik hayvan ihtiyacını karşılayacak düzeyde de hayvancılık yapılmaktadır. Bölgedeki tarım faaliyeti 1961 yılında inşa edilen ve Suudi Arabistan'ın tek barajı olan Vadiicazan Barajı ile ona bağlı 35 ClZAN ünlü Cizanlı kaptan Osman ei-Cazani'den nakillerde bulunmakta ve adaların arasından kayalara çarpmadan limana girebilmeleri için denizcilere bazı bilgiler vermektedir. 1503'te Cizan ' ı ziyaret eden italyan seyyah Varthema ise limanda çeşitli ülkelere ait kırk beş gemi gör- Cizan Kalesi'nin Sinan Paşa tarafından düğünü yazmaktadır. Cizan'da Osmanlı dönemine ait bir kale ve bir görünüş - Suud i Arabistan şehirden sulama tesisleri sayesinde daha düzenli biçimde yürütülmektedir. Şehrin karşı­ sında çoğu meskün olmayan ve büyük gemilerin limana girmesine imkan vermeyen bazı adalar bulunmaktadır ki en önemlisi Feresan'dır. 1974'te tamamlanan modern tesisleriyle Suudi Arabistan'daki beş büyük limandan birini oluş­ turan Cizan Limanı'nın en hareketli iskelesi Kuntüze ·dir. Şehrin güneyinde PETROMiN (Petroleum and Mineral Organization) şirketinin bölgeye ve komşu ülkelere petrol temin eden özel bir iskelesi ve dolum tesisleri bulunur. Bugün Suudi Arabistan'a ait olmakla birlikte genellikle Yemen'de kurulan devletlerin hakimiyeti altında kalan Cizan ilk defa Ziyadi Veziri Hüseyin b. Selame (ö 402 / 1011-121 tarafından zaptedildi ve Ziyadiler zamanında bölgenin bazı kı­ sımları kontrol altında tutuldu. Eyyübiler döneminde (1 174-1229) burada Ganimiler'in oturduğu ve bunlara Şutüt denildiği bilinmektedir. XV. yüzyılın başla­ rında bölgede Ganimfler'in bir kolu olan Kutbiler görüldüler. 1477'de Mekke Şe­ rifi Muhammed b. Berekat buraya saldırdı ve yağma etti. ll. Berekat'ın kardeşi ve rakibi olan Ahmed Cizani (ö 909 / ı 503-1504) bir ara Cizan'da oturmuş ve bu toprakların hakimi olan Ganimiler'e mensup akrabalarından destek görmüş­ tür ; bu sebeple kendisi ve soyundan gelen bazı kimseler Cizani nisbesiyle tanınmışlardır. XV. yüzyılda ünlü Arap denizcisi ibn Macid Kızıldeniz'in bu bölgesi hakkında bir otorite olarak kabul edilen 36 Cizan XVI. yüzyılın ilk yarısında, Hali b. Ya'küb bölgesininemiri Kays b. Muhammed b. Hıra mi tarafından üç defa saldı­ rıya uğradı. Yemen'in fethiyle birlikte Osmanlı idaresine girdi (ı 5381 ve buraya bir Osmanlı yönetici (mihlaf müdürü) tayin edildi. Bu tarihten sonra zaman zaman yerli imamların kontrolüne geçen Cizan. 1548'de Yemen Beylerbeyi Ferhad Paşa ve bundan yirmi yıl kadar sonra da Koca Sinan Paşa tarafından yeniden fethedildi ve Yemen'deki Osmanlı yöneticilerinin Hicaz·a gidiş gelişlerinde uğ­ radıkları önemli bir liman şehri haline geldi. Yemen eyaletinin idari taksimatın­ da sancak merkezi olan Cizan'ın liman gelirleri, eyalet bütçesi içinde küçümsenmeyecek bir paya sahipti. XVII. yüzyılda Osmanlı toprağı olmakla birlikte büyük ölçüde Zeydi imamların nüfuzu altında kalan Cizan, XVIII. yüzyılın ortalarında savaşçı bir kabile olan Yam b. Necran'ın kontrolüne geçtiyse de bir süre sonra 1762-1763'te bölgeyi ziyaret eden Niebuhr Cizan Limanı'nı da içine alan Ebü Ariş bölgesinin Zeydiler adına Hayratiler'den Ahmed b. Muhammed adlı bir emir tarafından yönetildiğini bildirmektedir. XIX. yüzyılda Kızıldeniz'in bu kesimi ingilizler'in desteklediği Vehhabiler'le italyanlar'ın desteklediği idrisiler ve Osmanlı himayesindeki Zeydiler arasında büyük mücadelelere sahne oldu. 1809'da Vehhabi denizcileri Cizan Limanı'na girerek depolardaki kahveleri ele geçirdiler; yaklaşık bir yıl sonra da şehrin tamamı Ricalü Elma· kabilesine mensup Vehhabiler tarafından alındı. işgalciler ancak Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa'nın oğlu ibrahim Paşa'nın Vehhabfler'e karşı yürüttüğü harekattan sonra dağıldı­ lar. 183S'te Cizan'ı gezen bazı Avrupalı seyyahlar limandaki ticaretin Mehmed Ali Paşa'nın tekelci uygulamalarının bir sonucu olarak büyük ölçüde gerilediğini söylemektedirler. 1911 'de liman yakın­ larındaki Hafair' de Osmanlı kuwetlerini yenen Seyyid Muhammed b. Aliel-idrisi bölgenin merkezini Ebü Ariş'ten Sabya'ya taşıdı. idrisiler döneminde güney- zapt ın ı gösteren XVI. yüzyıl sonlarında ya pılm ış bir minyatürü {Mustafa Rum üzi, Tarih-i Felh·i Yemen. İÜ Ktp .. TV. nr. 6045, vr. 14b) doğu ve güneye doğru gelişen şehir daha sonra imam Yahya· nın kontrolüne geçti. 1934'te suudiler'le Yemen arasında imzalanan Taif Antiaşması'yla Cizan·ın Suudi Arabistan'ın sınırları içinde kalması kesinleşti. Cizan'ın önemli tarihi eserleri arasın­ da Osmanlılar devrinde yapılmış kale ile camiler ve Yemen mimarisinin en güzel örneklerinden olan evler bulunmaktadır. Bugün Düseriyye adıyla bilinen Osmanlı kalesinin yanında bütün bölgenin su ihtiyacını karşılayacak kapasitede bir sarnıç vardı. Şehir kadar eski bir tarihe sahip olan ve Mencemü'l-milh diye bilinen tuzla 1976 yılına kadar işietildL BİBLİYOGRAFYA: Yahya b. Adem. ef.l-jarac, s. 81 ; İbn Battüta. Tuf}{etü 'n-nü??ilr, Kahire 1322, ı , 184; Atıf Paşa, Yemen Tarihi, istanbul 1326, s. 51; Abdullah b. Ali el-Vezfr. Taril]u'l·Yemen 1045·1090/ 635·1680 (nşr. M . Abdürra hfm Gizim). Beyrut 1405/1985, s. 307; Cengiz Orhonlu. Osmanlı imparatorluğunun Güney Siyaseti: Habeş Eya· /eti, istanbul 1974, s. 25; Emfn er-Reyhanf. Mü/ükü'/· 'Arab, Beyrut 1987, s. 334·344; Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi VI: Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Hareleatı (1914· 1918) (haz. Şükrü Erkall. Ankara 1978, s. 4, 27; Muhammed b. Ahmed el-Ukaylf. e/-Mu'ce· mü 'l·cogra{f: MuJ<:ata 'atü Cazan, Riyad ı 979; a.mlf.. Tarfl]u'l-Mil]la{i 's -Süleymanf, Riyad 1402 / 1982, 1-11, tür. yer.; a.m lf.. "Cazan ve'lvad!", Fayşal, sy. 28, Riyad 1979, s. 37·49; Hulusi Yavuz. Yemen 'de Osmanlı Hakimiyeti 1517· 1571, istanbu l 1984, s. 51 , 58, 61, 78 ; Arabian Boundaries, Primary Documents I 835-1957 G. Blakel. Oxford 1988, ll, 92-93; Kamasü ·l·a 'lam, lll , 1710, 1814·1815; VI, 4810; G. Rentz. ":Qiayzii.n", E/ 2 (İng.), ll, 516518. (ed. R. Schofield - ~ MusTAFA CİZE L (bk. KAHİRE). L. BiLGE