Detay - Prof. Dr. Bülent ARI

osMANLr-TURK TAtilHEtLrct UZERTNE NOTLAR
Prof. Dr. Halil iNALCIK-- Dog. Dr. Btilent ARl"'
Osmanlt-TUrk tarihi, XlV. yUzyrldan beri dUnya tarihini yaktndan
ilgilendiren konulardan biridir. Osmanlrnrn Avrupa'yla iligkileri Nicolae lorga
(Jorga)' ve Johdnn Wilhelm Zinkeisen'tarafrndan gegen asrrda yazrlmrgtrr.
Osmanlrnrn genel tarihi, do$u kaynaklarrnr da kullanan Joseph von Hammer"
tarafrndan yine Almanca olarak llasrlmrg ve Hellert tarafrndan Fransrzcaya
gevrilmigtir. Hammer'in eserinin son ciltleri harig dnemli bir krsmr AtA Bey'in
dUzeltmeleri ile memleketimizde klasik bir kaynak niteli$inde bugUne dek
kullanrlagelmigtir. Turkiye'de genel Osmanlr tarihi Uzerinde son klasik eserler
ismail Hakkr Uzunqargrlra ve Enver Ziya Karals tarafrndan yayrmlanmrg
bulunmaktadrr.
Osmanlr tarihine ait belge fonlarr istanbul'da Osmanlr argivinde ve
Avrupa argivlerinde buyUk seriler h6linde mevcuttur. Yalnrz istanbul Osmanlt
argivinde 150 milyon kadar belge oldu$u tahmin edilmektedir. Bunun % BO'i
bilgisayarda kodlanmrgtrr. Avrupa'da Osmanh tarihini ilgilendiren belge
fonlarr, bagta italya olmak uzere Fransa, ingiltere, Avusturya ve Rusya
argivlerinde bUyuk seriler h6linde mevcuttur. Bu argivlerdeki belgeler ktsmen
seriler halinde yayrmlanmrgtrr. Sanudo6 italya argivlerinden belge ozetlerini "i
Diarii" adryla 58 cilt hAlinde negretmig bulunmaktadrr. Ayrtca Venedik
elgilerinin senatoda okuduklarr raporlar riE cilt hAlinde Alberi' taraftndan
yayrmlanmrgtrr. Venedik balyoslarrnrn istanbul, Paris, Madrid ve Londra'dan
gonderdikleri raporlar ingilizceye Eevrilerek Londra'da basrlmrgtrr.o Franstz
argivinden XVl. asra ait b-elgeleri f . Charriere dort cilt hdlinde yayrmlamtgttr.e
Bundan once Avrupa argivlerinden topladt$r belgeleri lorga, "Notes et
Extraits" adlr altr ciltlik eserinde negretti. lorga aynca Romanya'da
Hurmuzaki belge koleksiyonunda da binlerce vesika yaytmladt. Yine
'
"
Bilkent UniversitesiTarih Bo[im0 O$retim Uyesi
Qankaya Universitesi Uluslararasr itigt<iter BolUmu O$retim Uyesi
'Nicolea Jorga; Geschichte des Osmanischen Reiches,5 cilt, Gotha, 1908-1913. Ti.irkqe
baskrsr Nicolea Jorga, Osmanlr lmparatorlu$u Tarihi, 5 cilt, istanbul, Yeditepe, 2005.
'Johann Wilhelm Zinkeisen; Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa, 7 cilt, Hamburg,
'1863. Turkge tercumesi Yeditepe Yayrnlarr tarafrndan hazrrlanmakta olup 2007 ytltnda
basrlacaktrr.
3
Joseph Freiherr Hammer Purgstall; Geschichte des Osmanischen Reiches,l0 cilt, Pesth:
Hartleben's Verlag, 1835. eser Mehmet AtA Bey tarafrndan TUrkgeye tercume edilmigtir: Devlet-i
Osmanive Tarihi, istanbul, 1329-1336.
a
ismail ilakkr Uzungargrlr; Osmanlr Tarihi, 4 cilt, Ankara, TTK, 1954.
" Enver ZiyaKaral: Osnranh Tarihi, 5 cilt, Ankara, TTK, 1954.
o
M, Sanuto; I diarii, 58 cilt, Venedik, 1879-1903.
7
E. Alberi; Le relazioni degi ambasciatori Veneti al senato, durante il secole decimosesto,
Florence, '1839-1869.
I Calendar of State Papers and Manuscrips, Relating to English Affairs, Existing in the Archives
and Collections of Venice, and in Other Libraries of Northern ltaly, London: Printed for her
Majesty's Stationary Office.
' E. Charridre; N6gociations de la Franc;e Dans le Levant ou Correspondances, M6moires et
Actes Diplomatiques, Paris: lmprimerie Inrperiale, 1860.
213
]-{ollanda argivlerincle mevcut Osrnanlr ve Akdeniz tarihine iligkin belgeler altr
cilt halinde
'
basrlmrgtrr.lo
15 kadar memlel<ette yaprlan bUtUn bu galrgmalarrn hemen l]emen
tam bir bibliyografyaslnt Viyana'da Andreas Tietze;nin grkarclr$r "Tur*ische
Anz-eiger"de bulmat< mUmkUndUr. Bu argiv galrgmalirrnrn -rgr$r alttnda
Osmanlt tarihi aragtrrmalarr tamamryla yeni Oir igerit< l<azanmikta, eslti
garptttlmtq gorUgler clUzeltilmekte ve Osmanlr tarihinin bilinmeyen birgok
cephesi aydrnlatrlmal<tadrr. Burada Earptcr bir misal vermek 'gerekirse;
Osmanlt argivinden, 1432 tarihli en eski bir trmar icmal defterinini j
yaytmlanmast, Balkan tarihi Uzerinde bildiklerimizi kofrUncjen degigtir--cti. Au
defter, Osmanlrlarrn fetih srrasrnda yerli askeri aristol<rat srnrfr, liencti trmar
sistemi igine aldrgtnt ortaya grkarmaktadrr. Bu gerqe$i, Bblkanlar'rh ctiger
bolgelerinde de gormekteyiz. osmanlr fetih ve yeriegrnesinin koguilarr ve
gergel<leri bu belge yayrnlarryla tamamen degigmet<tectii. Bu ornege g6re
Osmanlt argiv belgeleri Uzerindeki Ealrgmalar, Auiupa'yl4 Arap memlLkeileri,
Hindistan hatta Uzal< Do$u ile iligkiler uzerinde yepyeni perspektifler ortaya
Erkacaktlr.
Bu makalede, Osmanlr tarihgili$i ve vekayinameler UzerinOe geilel Oir
de$erlendirrne sunaca$tz. Ardrndan, TUrkiye Cumlruriyeti dondrnindeki
tarilrgilil< uzerinde ktsa bir ilave yapacagz. Osmanlr tarihEiligini genel
hatlarryla qu donemlere ayrrmak rnUmkundUr:
1. XV. astr sonlarrnda
ll.
tarihEiligi,
Bayezit devrine gelinceye kadar Osmanlr
(Tev6rih-i
- 2. ll' Bayezit clevrinde yazlan genel Osmanlr tarihleri
Osman),
.
3'
Al-i
l(anuni SUleyman devrinde, bu sultanrn uzun saltanat villarrnr
kapsayan genel
tarihler ve
4-
gehnameler,
,.-
VakanUvisli$in kurulmasryla devletin tarihinin vakanLivisler
taraflndan donem cJdnem yazrlmasr,
5. XlX. astrda Battntn tesirinde genel Osmanlr tarihleri
baqlannrasr,
yazrlrnaya
6. Cumhuriyet clevri Osmanlr tarihgifigi.
1. 1300-1490 Dcinemi ve
Menaklpnameter
.
'
Bu cJonemde, onemli sayrlan zaferler ve sultanlar,qin menal<rpname
tarztttcja birgok tarih kitabtnrn yazrldr$rnr biliyoruz. Agrl<pagazade, tarihinde,
bu gegit menaktpnameleri, kendi eserinde f rsaltaiat< verdigini ifade
etmel<tedir" Bu donemin Osman Gazi'den Yrldrrrm Bayezit'e kadar olan tarihi
ilk kez Yahgi Fakih tarafrndan derlenmigtir. Yahgi Fakih, bilgilerinin 6nenrli bir
ktsmtnl Sultarr Orhan'rn imamr olan babasr ishak Fakih'ten nal<letmdlttedir.
'n Bronnen Tot De Geschidenis Van Den Levantschen Handel, Ed K. lleeringa,'s-Graverrhage:
Martinus Niihof, 1910.
" Halil Inalcrk; HicriB3s rarihli s0ret-i Defter-i sancak-iArvanid, Ankara, TTK, 19s4
214
Bu ilk derleme Osmanlt tarihi maalesef kayrptrr. Fakat Agrkpagazade'
;{"uaif,-i-Ai-i orrun" adlt ve yine derleme olan tarihinde bu kitabt esas
baqka
aldr$rnr ifade etmektedir. Bunlrn drgrnda Aqrkpagazade birtakrm
ifadesinden'
Agrkpagazade'nin
eder.
igarei
menakrpnameleri de kullandr$rnr
Bu
bu d6nemde birgok menakrpn;lmenin yazrlmrg oldu$unu anltyoruz' ll'
aragttrmalartmtzda
Ancak.biz
menakrpnamelerin Eo$u bugun kayrpttr'acllt
devrine ait "Gazavdt-r llulian Murad bin Mehemmed HOn"
Murat
menakrpnameyi12 Mevlut O$uz'la beraber bulup negrettik.
grkardrm'
Yakrnlarda ben b6yle ba$l,,a iki menaktpnameyi daha ortaya
hizmetine
Osmanlr
Bu menaklpnameler, Uniu Gerntiyanlr gair Ahmedi'nin,
girdikten sonra yazO'rgr mensur ilii menakrpnamedir' Bu menaktpnamelerin
birincisi 1385-138g tarihinde Kosova gazaslnl tasvir eden
bir
krsa tarihi goktan beri malumdu. Fakat yukarrda bahsedilen
iki
ir<incisi Suttan L Mehmet'in 1i02-1413 arasrndaki tarihidir.la
;;;;;rrr!"[
"iskenderndme"de
baglangrqtan SUleyman Qelebi'ye kadar olan
[nmeOi'nln
manzum,
Osmanlr tarihini ozetleyen "Tev6rih-i MUIUk-i Al-i Osman"'' adll
menaktpnamesi Negri tarihine aynen altnmtq olmakla beraber Ahmedi'ye
yani XIV'
aidiyeti gimdiye kadar bilinmiyordu. Bu suretle bu donemlere ait,
gtkmtg
sahnesine
ynzytl baglarinda yazrlmrg iki menaktpname daha tarih
Varna
yahut
zaferi
Savagr
bulunmaktadrr. Bu gibi menakrpnameler Kosova
gazavatnarne'
yazrlmrg
dolaylsryla
hacliseler
Savagr zaferi gibi bUyfik
bu
fetihname tarzrndaki eserlerdir. Agrkpagazade'nin ozetledi$ini soyledi$i
yoktur'
gtrphe
gibi daha birgok menakrpnarnenin yazrlmrg olduguna
Ahmedi'nin iki menaktpnamesi Negri taraftndan aynen aktartlmrqttr'
BUyUk zaferler dolayrsryla yazrlmrg menaktpname larzr; osmanlt
tarihgili$inde bundan sonra da devam etti. Fatih devrinde FarsEa
"Gazdndme-i R0m", daha sonraki cJevirlerde ll. Bayezit devri iqin
"Krtbnat"",tu Kanuni SUleyman'tn seferleri igin Matrakqr Nasuh'un Ve
Ali'nin gark
Lokman'tn yazdr$r $ehname'ler, XVl. astr sonlartnda Mustafa
"Nusretn6me"
seferleri (Osmanir-iran harpleri: 1578-1590) uzerine yazdr$t
seferi veya
bir
baglr
belli
Bunlar
bu gibi menakrpname tarzrnda eserlerdir.
zaferi butU n teferruatryla anlatl rlar'
yukarrda belirttigimiz gibi Osmanlr tarihinin belli bir devir sonuna kadar
tarih
genel tarih otarak ilk iertip eseri gUphesiz Yahqi Fakih'in tarihidir' Bu
Han, izladi ve Varna
Halil inalcrk, MevlUt Oguz, Gazavdt-r Sultan Murad b. Mehemmed
1989.
TTK,
Ankara,
GazavatnAme,
Anonim
Savaglarr (1443-1444) Uzerinde
de I'Autre lslam' no: 7'
13
Inalcrk: Ahmedi's "GhazAn6me on the Battle of Kosova"' Les Annales
,.
INALCO-ERISM, Paris, 2000, s 21-26.
bk. Inalcrk; "Klasik Edebiyat
io
nnmeoi,nin bu ili menakrpnamesi hat<krnda daha genig bilgi igin
gairtet',
TUrk Edebiyatr Tarihi' c'1'
ve
MusAfriU
Mengei: irani Geilnek, Saray lgret Meclisleri
Ankara, KUltur ve Turizm Bakanlr$r, 2006, s 264-267 '
,5
Their Royal Holy Raids Against
Kemal Srlay; History of the Kings of tfre Ottoman Lineage and
2004.
LV,
sources
Turkish
the lnfidels, cambridge: Harvard University,
HAlet Efendi' No: 643'
16
Firdevsi-i R0mi; Kutbn6me (Krssa-i Midilli), SUleym6niye KUtUphanesi'
1980'
TTK'
Ankara'
Parmaksrzo$lu,
lsmet
Olgun,
ibrahim
Haz.
Kutbn6me;
215
daha sonraki devirlerde Ahmedi'ye, Agrkpagazade'ye, Negri'ye, anonim
Tevdrih-i Al-i osman'a, Hadidi'ye, Behigti;ye, Cuhi'ye, orug'a ve-bagkalarrna
kaynak olmugtur. Bu ana kaynaQr, tam veya eksik olarak veya ilavelerle, bu
yazarlartn eserlerinde bulmak mtrmkundUr. Bu nedenle o dOnem tarihi
Uzerinde aragttrma yapanlar yukarrda bahsedilen bUtUn bu kaynaklarr bir
arada, kargrlagtrrarak kullanmak zorundadrrlar.
Fatih devrinde $ukrullah'rn Farsga ve Karamani Mehmet paga'nrn
Arapga Osmanlt tarihi risaleleri, genel Osmanlr tarihi Uzerinde basit birer
kronolojiden ibaret kalmrgtrr. Fatih devri Uzerinde istanbul fethinden ll.
Bayezit'in ilk yrllarrna kadar yazrlmrg gahsi bir eser Tursun Bey'in "TArih-i
Ebu'l-Feth"idir.17 Tursun Bey, ll. Bayezit devrinde de sa$ idi. onun 14gg'a
kadar yagadr$r biliniyor. Tursun Bey Mahmut Paga'nrn bag katibi olarak
olaylarr Qok yakrndan takip eden bir btirokrattr. Onun amcast nreghur
yine Fatih devrinde 1A6T'ye
Anadolu beylerbeyi
-Bursah Hamza Bey'dir.
kadar bir Tevarih-i Al-i Osman, yani bir genel Osmanlr tarihi yazan Orug
bilinmektedir.lB Orug, bazt ilavelerle anonim Tevarih-i AFi Oiman'lardan
farl<lt de$ildir. Halk igin yazrlmrq bu Tevarih-i Al-i Osrnan'lar XVl. asrrda da
ktsa tarihler olmalart dolayrsryla cidden popUler olarak okunmaktaydr. Bunlar
arastnda 1550'lere kadar bu tarzr devam ettiren Muhittin El-Cemali'nirr tarihi
ve bunun gibi birgok tarih mevcuttur.
2. ll. Bayezit Devrinde Tarihgilik
gibi yorumlamaktadrr. Negri Xlv. yuzytl sonlarrnda yazrlmrg olan genel
Osmanlr tarihleri arastnda, kaynaklarr bakrmrndan en kapsamlr olanrdrr.
Esas itibarryla Agrkpagazade'yi ve yukarrda agrkladrgrmrz Uzere Ahmedi'nin
eserlerini ve aynca yeni bir kaynak olarak tarihi takvimleri kullandr. Yine ll.
Bayezit zamantnda, Negri'den sonra daha iddialr ve genel Osmanlr tarihleri
yazrlmrgtrr. Bunlar idris-i Bitlisi'nin Hegt Bihigt'i (Farsga), Kemalpagazqd.e'nin
-
Tarihi'dir.2l
'
Ruhi tarihine, yahut Ruhi'ye atfolunan oxford yazmasrna g6re, lt.
Bayezit bu tarihgileri huzuruna gaQrrmrg ve bu bUyUk imparatorluQun gantna
tt Tursun Beg; Tarih-i
Ebu'l-Feth, istanbul, Ahmet lhsan
Matbaasr, 1330. Tursun Bei rarih-i
EbU'l-Feth, Haz. Mertol Tulum, istanbul, lstanbul Fetih Cemiyeti, jgTT.
" orug b. Adil; Tevdrih-i Al-i osman, Haz. Franz Babingei, lstanbut: Matbaa-i Ami16, Trirkiye
Cumhuriyeti Maarif Vekdleti Negriyatr, 1341.
te
Agrkpagazdde Dervig Ahmet Agrki;Tevarih-iAl-iOsman, istanbul: Matbaa-iAmire, '1332.
20
Mehmet Negri; Kitdb-r CihannumA, Haz. Faik Regit Unat-Mehmet A. Koymen, Ankara, TTK,
1949.
"
Ruhi Tarihi; Haz. Halil Erdo$an Cengiz-Yagar Yr,icel, TTK, Belgeler, Turk Tarih Belgeleri
Dergisi, c.XlV, Sayr 18, Ankara, 1992, s.35g-472.
216
cildinde orijinal
kaynak olarak Negri'yi esas tutmuglard'tI idtit'in..sekizinci
yaptt$t
adamlartyla
btlyuk
Orada devrinin
krsrmlar bulunmaktadrr.
ve son cildi
gdrUgmelerden ve kendi mUqahedelerinden ilaveler vardtr
tarihleri
yaztlmrg
6nce
hakikaten orijinai bir tarih sayrlabilir. idris'in daha
anlagrlryor'
gordU$tl
QunkU.bazen,Negri'de
kullanrrken de en iyi nUshalari
idris'in oglu Ebu'lolmayan birtakrm bilgiler ve tarihleti"t bulunma[ladrr'
sjim devrine kadar getirmigtir.2s Kemalpaqazade'nin ve
Agrkpagazade'de
Ruhi,nin eserlerinde yine Negri esas atrrimrgtrr. Bu suretle
yer almtg
derlemelerde
bu
menaktpnamesi
iki
olmayan Ahmedi'nin
Fazl onun eserini
bulunuyor.
yaztlan
ll. Bayezit zamantnda sultan igin yuksek ve edebi bir uslupla bir dille
basit
bu eserler yanlnda, halk ve askerlbr igin Osmanlt tarihini kitaplarrnda
Bu halk
6zeleyen ,no5i*;u"lf."Aiin-i Ri-i Osmant'lar mevcuttur'
Agrkpagazade, Yahgi Fakih'ten sonraki olaylan XV. ,.'l. ,thl"r,n,
kadar getirmig gorunmektedir. o, bu derleme (komplasyon) tarihini yazmaya
1474'te baglamrg ve ll. Bayezit devrinde devam etmigtir.le Aynr devirde yine
bagka bir komplasyon Negri'nin "cihannumd"srdrr.20 Negri butun 6teki
Osmanlr tarihgileri gibi Osmanlr tarihini islam tarihinin bir devamr, bir pargasr
TevArih-i Al-i Osman'r, Ruhi'ye atfolunan Ruhi
istek tabiidir; gUnkU'
-guqtu Boyle bir
uygun bgyUk bir tarih yazmalarl'r istemigtir.22
bir imparatorluk olarak ortaya
Fatih devrindeki buvuk fetihlerden sonra
kadar yazrlmamtqtt'
o
grkan Osmanltntn ganlna uygun genel nir taiin zamana
imparatorluk'
bUyUk
aldrklarr
6rnek
beri
U"-g'n,t"n
Osmanlrlartn XlV.'yilzyrl
adt alttnda'
Zafername
tarihi,
Timur'un
idi.
imparatorlu$u
o$ullartntn
Timur ve
tarzt
Ait:Lbu
idris-i
eserlerdir'
Farsga, yliksek inia Oif iyfe yazrlfrrg muazzam
Bihi9t23 adlr
H9l!
Farsqa,
Uzeri
olmak
cilt
bir
igin
padigah
6rnek alarak her
6limi ve mtingisi
bUyUk eserini Vu7,i suttana takdim etti. Devrin b{.ryilk
tarihini yazdt''*
osmanlr
halinde
cilt
Kemalpag azade de Turkge olarak sekiz
bagltca
yazalkel
de
tigU
Ruhi,
ve
S9191
idris, Kemalpagazade
.eserlerini
,, ,'sultan Bayezid bin Mehemmed Han bin Murad Han, "' 9Un bu bende-i zaif U kaliltr'l-biz6'a ki
saadet musaadet ve devlet
eb6 an ced ol hanedan-r gerif nimetiyle perverde olmugdur;olub silk-i hudddm ve dbidinde
miigeiref
muavenet edub ot padigah-r kerim6n guriir,iot"iiyle
esnastnda bu manifehm olundu ki
mtinselik olmak mUyesser oldu ... bazr muhaverAfigerifeleri
t6li-i resul
celle ve a'lAdan icab-r itaatde
tev6rih-i selitin-i ulg'l-emr-i lslamiyye ki cenab-t Haik
gfir[nUr' bu cihetdendir ki ekabir-i ulema
kasas
ahsen-i
kasasi'l-enbiya
vaki' olmuglardr. Badehu
tasnif etmiglerdrir' amma tevdrih-i
kitiblar
babda
ol
olub
mUltezim
anun zabtrna ve tahririne
iamu'n-nef ile kemdyenba$i cem olmamtgdur' olsa
ibdrdt-r
egref-i selatin ki nt-i Osman'dur,
rttrla'b6is oldu ki, ol tevdrih ibdrat-rTtirkiyye
mlrstahsen idi. Bu bende-i hakir mana-y, ."iXOt"
,amu'n-nefdir cem ioe. Pes bu kitabda seldtin-i aliyye-i osmaniyye
ile ki diy6r-r R0m,da
tedvin olundu"' Halil Erdo$an
vechi'l-ihtisar
hikayyetlerinOen maLm olanlarun sahihleri ald
Belgeler, c'XlV, Savr 1B' Ankara' 1992' s'369'
Cengiz-yaga, vuc"rli'Huni Tarihi oxforcl ttu.t'tri,;,
,, Avrupa,da ve Turkiye'deki kUtuphan"ferO" gegitli lazma nUshalair vardrr' ldris'in kendisi de
Bitlisi; HeQt Bihigt'
ldris-i
eserini dtizelterek birkag defa yazmtgt,r.-itit-Xiy"'deki,nUshalarr:
928;Ay1 Sgiva, Nu: 3544.
lstanbut, uor_i osmJniv"lr.r", ioia;Hamtoiye, Nu
24 Kemalpagazdde'nin tarihinin bazr
Kematpasaogru
TUrk Tirih - KLrumu taraftndan bastlmtgttr:
Al-i osman' I' ve ll' Defter: Haz'
"ifif"ii ievarih-i
g#;iio;;; il;J-ion-i'6".ur,
Tev6rih-i Al-i Osman' lV'
gerafettin Turan, nnfara TTK, 1991. lbn Xemai.(Kemalpagazade);
lOn Xeniaf; Tevdrih-i Al-i Osman' Vll' Defter'
Defter, Haz. Koji lmazawa, Ankara, TTK,'2b;0.
Al-i Osman' Vlll' Defter' Haz'
Haz. gerafettin ruran, Ankara, TTK. l(emaiF"lutuOu;Tevdrih-i
Al-i Osman' X' Defter' Haz'
Tevdrih-i
eagazAde;
Xemai
1997.
TTK,
Ankara,
Ahmet U!ur,
1996'
TTK'
Ankara,
Sefaettin Severcan,
,u Ebu,t-Fazt, muderristik ve kadrtrktan sonra bagdefterdarlrk yapmrgtrr T.:$1 P]$]'e yazdt$l
adlr eserinide toplayrp dUzenlemigtir'
ilave tarih kitaOrnrnlani irra Uabasrn,n S"titname
Haz' Friedrich Giese'
26
TevArih-i At-i Osman Die Altosma"i;;h;; Anonymen Chroniken;
Haz' Nihat Azamat'
osman;
basrmr:iev6rih-iAl-i
Breslav, 1922.F.Giese negrinin yeni narnerrc
KtitiJphanesi (K6nig.lichen Bibliothek)
lstanbul, Marmara universitesi Yay., 1e92. Berlin Devlet
anonim tarih' Anonim Osmanlr Tarihi
Hs 216 numarada kayrtlt ve sonraki donemlere ait bir diger
Haz' Abdirlkadr ozcan' ankara' rrK' 2000'
ii;rdili;,ioaa-rid+l;
Osmanlt hanedantnt, bazr sultanlarrn hareketlerini tenkit eden satrrlara
rastlantr. Bayezid devrinde evvelce izah ettigimiz gibi bazr mrinferit gazalar,
fetihler uzerine de eserler yazrlmrgtrr. Bunlardan en tipik olanr Midilli-uzerrne
seferi tasvir eden "Kutbn6me"dir.
Bayezit'in son yrllarrnda Selim ve kardegleri arasrnda taht igin bUyUk
bir mUcadele baglamrgtr. Selim tahtr ele geEirip kardeglerini bertarif ettikten
sonra Osmanlt gevrelerinde bu mUcadeleyi anlatan ve Selim'fveya rakiplerini
tutan birgok risale yazrlmtgttr. Oyle anlagrlryor ki bu taht mUcadeiesi Osmanlr
dugunce hayatrnda buyuk aynlrklara neden olmugtur. "selimname" adryla
yirmiden fazlayanlmtg olan bu^risalelerden bir krsmr Selim'e kargr, bir krsmr
ise Selim'i destekler niteliktedir.2T
3. Kanuni Stileyman Devrinde Tarihgilik
XVl. asrrda, Kanuni sureyman'rn veziriazamlan Rustem paga, Lutfi
lu.??tu. ve Ayaz Paga tarihler yazmrglardrr. Bu veziriazamlar, yizdrklarr
tarihlerin bagtna yukanda bahsetti$imiz anonim tarihleri aynen almrglardrr.
Rustem Paga tarihi bastlmamrgtrr, fakat Lutfi Paga tarihi yayrmlanmrgtrr. au
devlet adamlarl anonimleri kullandrklan gibi t<enOi zamanlartna ait 6nemli
bilgiler de vermektedirler. Bu eserlerin anonimlerden alrnan krsrmlannda,
anonimlerin asrllartnda olmayan ayrrntrlar mevcuttur. Bu sebeple eski
devirlere ait aragtrrmalar igin kullanllabilir.
Kanuni devrinin ilk yrllan Kemalpagazade'nin buyirk tarihindeki son
ciltte "Mohagndme" adtyla bilinmektedir. Kanuni devrinde yazrlmrg belli bir
tarihe kadar olan vekayiname tarzrndaki eserler de gunlardrr: Ferdi'nin
"suleymanndme" adlr eseri, bu devrin tarihini ls42'ye ka'dar kaydeder. yine
p3 !evi1 igin bir qenel tarih, meghur Nigancr Celalzade Mustafi'nrn yazdrgr
"Tabak6tu'l-Memalik" adll eserdir. Celal2ade eserine devlet tegkilatr
ve Ulke
hakktnda da pasajlar, fastllar koymugtur. Bu devirde genel (arih yazanlar
eserler' di$er
aynr tarzda yazrlmrg bir eserdir. Bu gazavatname tarztndaki gok 6nemlidir'
igin
ettikleri
genel tarihler yun,n'du pek gok uy'ni,lut, ihtiva
yazrlan eserler arastnda
Yine bu gibi onemli olaylart kutlamak maksadlyla
eserleri unutmamaK
anlatan
dUgUnlerini
padiiahlaln
yani
s0rnameleri,
stnrflar baktmrndan
tegkilatt,
gerekir. Bunlar devietin sosyal hayitr, devlet
yazrlmrg birgok
larzda
nu
ait
d'dnemine
6nem! kaynaktardrr. suleyman
"ZafernAme"'
"SUleymannAme",
menakrjrqame ve risalelei bilinmektedir.
yazma
birgo$u
eserlerin
bu
!"lq bulunan
"Htrnern|me" gibi adlar alttnda yazrlmrq
ktituphanelerinde.
ispanya
halindedir. Bunlarrn bir krsmrnr,-Avrupa,
nUshalarr BaO-inger-;'Ot*unti
218
Eserleri" kitabrnda
Paga'ntn gazalarr trzerinde
Ayrrca bu devirde meqhur Kaptanrderya ft'ayrettin
eserler cle Yazrlm rgttr."'
Efendi "TacU't'
l. Selim'in olumune kadar olan donemi Hoca Sadettin
Efendi,
Sadettin
yazmrgttr.33
hAlinde
,
Tevarih,, adlr eserinde iki cilt
gahsiyettir'
bir
olan
onemi
tarihi
olarak
hocasr
aktl
padigahlartn musahibi ve
,,Taclrt;TevArih,, adlr, Osmanlr Devleti'nin baglangtctndan Selim devri sonuna
Turkge olarak fakat o
kadar olan bir genel Osmanlr tarihi yazmrqtri. Bu tarihi
bu devresi iqin klasik
tarihinin
zamanln a$rr inga diliyle yazmtqtrr ve Osmanlr
ltalyancaya
tarafrndan
Bratutti
Vincenzo
bir eser sayrlrr. Sadetiin'in bu tarihi,
tarihinin
Osmanh
Yani
yaprlmrqtrr'
terctrmeleri
baqka
da gevrildi. Batr dillerine
olmug en onemli eserlerdendir'
FarsEa Hegt Bihiqt'inin
Bitlisi'nin
Bu eser aslrnda oiivtii krsmr itibarryla idris-i
bagka Osmanlt
hazrrlarken
eserini
bir tercumesidir. Hoca Sadettin Eiendi
bir klasigi olarak, Do$uda ve Batrda
t<aynat<
yine de eseri
tarihlerini de kullanmrg, Negri'yi muhakkak g6rmil9, fakat
bunun
isteyenler'
orijinal sayrlamaz. O ionemi incelemek ve aragttrmak
kaynqgr olan ve yukarrda bahsedilen Hegt Bihigt'e bagvurmaltdtrlar'
iadettin, mungi bir mUtercim olarak yukarrda bahsedilen
LAri'nin
inqa
Farsqa ctUnya tarihinin cle Osmanltlar drgrndaki diger ktstmlartnt'.yine
Osmanlt
iligkisi
olan
babasiyla
Selim'in
diliyle Turt<qeye Eevirmigtir. Ayrtca
to Franz' Babinger; Die Geschichtesschreibel der Osmanon und lhre Werke' Leipzig: O'
Coqkun UEok'
ve Eserleri' Qev
HarrasowJtz, 1927. Franz Babinger; Osmanlt Tarrh Yazarlart
",Yaytmlanan..selimnamelerden
Bakanhgr,2001.
NasuhU's-Silahi, (Matrakql); BeyAn-i Men6zil-i Sefer-i lrakeyn-i Sultan Suleyman HAn,
Haz.
Huseyin G. Yurdaydln, Ankara, TTK, 1976.
I ve
belli bagll
Ayrrca bu ddvirde sefer esnasrnda ordunun geqti$i
Bunlartn
onemlidir'
de
menzilnameler
eden
menzilleri, durakprr tasvir
bulmaktaytz'31
birgoklarrnr AnmJt Feridun Bey'in "Mungeatu's-Sel6tin"inde
Bu devirde eski menakrpnameler tarz.rnda Kanuni'nin hemen hemen
her seferi igin bir gazavatname yahut fetihname yazrlmrgtrr. Bunlarrn iginde
en goze garpant Nasuh Matrakgl'nrn eserleridir. onun ,,Fetihn6me-i
Karabu$dan" adlr eserinden bagka ;Bey6n-r Menazil-i Sefer-i lrakeyn,,adlr
eseri bilinmektedir.'" Yine bu seferler uzerinde Lokman'ln "Hunern6me"si.
"
Yazariar
belirtmektedir.30
arastnda El-LAri'nin F_arsga dunya tarihini zikretmek lazrmdrr. O, SUleyman'tn
dlumune kadar bir Osmanh tarihi vermigtir. Aynr devirde yine bir genel
Osmanlr tarihini Arapqa olarak yazmtg olan Cennbbi'yi de zikretmek gerekir.
bazrlarr: Hoca Sadettin Mehmet b. Hasancan; Selimname,
lstanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863. Eser Tac'Ut-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda
yaytmlanmtgttr. Celalzade Mustafa; Selim-NAme, Haz. Ahmet U$ur-Mustafa
Quhadar, Ankara,
Ktiltur Bakanhgr, 1990. $tikri-i Bitlisi; Selim-NAme, Haz. Mustaia Argungah,'Kayseri,
Erciyes
Universitesi Yay., 1 997.
" Lutfi Paga; Tevarih-i Al-i Osman, Ne9r. Ali Bey, istanbul, Matbaa-i Amire, T.C. Maarif Vekaleti
Negriyatr, 1341. Ltltfi Paga; Tevarih-i Al-i Osman, Beriin, K6viyani Matbaasr, Hannover
Kitabhanesi, 1343, Haz. Kayhan Atik, Lutfi Paga ve Tev6rih-i Ar-i osman, nntara, $ark
t<tiltur
tarin
,
Ankara,'1 982, s.B1 -85.
3t FeritJun Ahmet Paga; Mecmua-i Feridun Bey, MungeAtir's-SelStin"c'f istanbul' Dartt't'1275, lstanbul' Takvimhdne-i Amire'
Trbaatii'l-Am re,1274',c.2, istanbul, TakvimhAne Matnaasi,
1264-1265.
Fevzi Kurtoglu; Barbaros
32
Gazav[l-t Hayrettin Paga'nrn yeni harflerle ve krsaltrlarak basktst ,
Ertufrul
tul|l?:-:i:o+fl:S
Sadelegtirilmie
1e35'
Hayrettin Pasa, istanbul, Sebat Matbaasr,
istanbul' TURDAV' 1984'
Duzda!; Akdeniz Bizimdi, Barbaros Hayrettin Paqa'run Savaqlart,
istanbul' Tercuman 1001 Temel
Barbargs Hayrettin Paga'ntn Hattralart; ffr.. fttugiul Di.rzda$,
Eser.
tt HocaSadettin Mehmet ibn Hasancan; TAcrl't-Tevarih, istanbul: Tab'hane-iAmire' 1279-1280'
219
tarihgilerini devamlr meggul etti$i igin, bir de "selimndme" yazmrgttr.3a:Ysvuz
yer alrr. UgUncU rUknUn konularr TUrk ve Tatar kavimleri ile hakanlarldtr.
sonunda,
TagkdprUlUzade3s gibi Osmanlr ulemasrndan genig bir gekilde bahsetmigtir.
Tolunlular, F6trmiler, Eyy0biler, lilemlUkler, Safeviler, Buhara ve Semerkant
Hanlarr, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Dulkadrro$ullarr, bunlar arastndadrr.
DOrdUncU rUkUnde ise Osmanhlarrn ortaya grkrgrndan 1599 yrhna kadar olan
olaylar anlatrlrr. Tarihlendirme saltanat srrasrna g6redir. Her padigah ddnemi,
sultanrn do$umuyla baglar ve cirlusundan itibaren olaylar strayla anlattltr.
Her padigah ddneminde yetigen devlet adamlarr, ulema, geyhler ve gairlerin
hal tercUmelerine dair onemli bilgiler verilir. Son iki rUknti son derece
krymetlidir. BugUn kayrp olan bazr eserleri de kullandr$t igin de$erli bilgiler
verir. Kendi zamant igin bilhassa orijinaldir. Maalesef eski harflerle olan
yaytnt gok hatalrdrr.3e "KunhU'l-l\hbdr"tn dOrdUncU rtrknUnUn yeni harflerle
baskrsr da yaprlmrgtrr.a0 lV. RUknUn Fatih Sultan Mehmet devrine ait
Selim'in Mrsrr'da Tumanbay'r idamryla biter. Eserin
Bu bdltrmde megayih ve ulemadan uzun uzadrya
bahseder,"o Matbu
nUshada Hatime adr altrnda yer alan bu krsrm, biyografi lUgati olarak bUyUk
onem
tagrr.
Setaniki ve Mustafa
r
'
Ati
XVl, yUzyrlrn sonlarrnda Osmanlr tarihgiliginde segt<in bir yeri.olan iki
onemli yazar, Mustafa Selaniki ve Mustafa Ali'dir. $elaniki'nin Osmanlr
maliye divanrnda bir kdtip olarak mali igler ve para meseleleri uzerinde
ihtisasr vardrr. idaredeki bozukluklarr, akqanrn delerinifi dUgmesi dolayrsryla
isyanlarrn grkmasrnr ve devlet kademelerindeki bUyUk kargagayr en iyi
aksettiren kaynaklardan biri Selaniki tarihidir.3T Selaniki'nin 6lUmti 1.600'lere
do$rudur. Eser 1563-1599 yrllarr arasrndaki olaylarr anlatrr. Bu d6n6rl igin
son derece onemli bilgiler verir.38
Gelibolulu Mustafa Ati ise onemli bir tarihgi oldugu kadar Osmanlr
Ali, bir mUngi
bUrokrat srfatryla eserlerini yazmtgtrr. BUtUn maksadr padigaha musahip
olmak, yani devlet idaresinde padigahrn bag mUgaviri durumuna gelmekti.
kUltUr tarihi bakrmrndan da dnemli eserler vermigtir. Mustafa
Fakat hayatt boyunca bunu bir tUrlU elde edemedi. Bunun Uzerine musahiplik
sanatrna dair ilimlerde kalem oynattr. Yani hattatlrl<tan tarihe, saray
protokolUnden devlet idaresine ve maliyenin tenkidine kadar pek Eok eser
vermigtir. Tipik bir "kAtibU't-tedbir", yani devlet iglerine vakrf, mUn$i, gok
esaslt bilgi sahibi bir bUrokrattrr. Fakat higbir zaman padigah mysahibi
olamadt$tndan, kendi yolunu kesenlere kargr gayet giddetli JrUcumlar
yapmtqttr. Bu sebepten dolayr kendisini benimseyen bir devlet adamr
qrkmadr.
Onun tarih sahasrndaki eseri "KunhU'l-Ahbar", kendisinden onceki
$ukrullah, Lari, Cennabi gibi bir dUnya tarihi olarak planlanmrg ve dont rukne
ayrrlmrgtrr. ilk rtiktin yaradrlrgtan Hz. Muhammed'in nurunun Hz. Aclem'e
gegiginden, btitUn mahlukatrn srrasryla meydana geligi iler da$lar, denizler,
sular ve iklimlerden bahseder. ikinci rUktrn Kur'an'da adr
gegen
peygamberler, Arap toplumlan, Hz. Muhammed'in peygilxberli$i, mucizeleri,
ilk halifeler, Emeviler, Abbasiler, Arap emirleri, 6limley, geyhler ve tabipler
to Hoca
Sadettin Mehmet b. Hasancan; SelimnAme, lstanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863.
'* ,
Eser TacU't-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda yayrnlanmrgtrr.
35 TagkoprUlUzade
Ahmet lsamettin; $akdiki'n-Nu'mAniye Fi UlemAi'd-Devleti'l-Osmafriye,
lstanbul, Darir't-Trbaatu'l-Amire, 1 269.
'u Bu bolum TacU't{evdrih (matbu nushada) c.2, s.402-619.
37
Selaniki Mustafa Efendi; T6rih-i Seldniki, Haz. Mehmet lpgirti, 2 citt, lstanbut:
1989; yenibaskrsr2 cilt, Ankara, TTK, 1999.
lu ed.
Fak.,
tu Yazma ntishalarda 1599'a
kadar anlatrlan olaylar, Naima tarihinin bu yrldan baglamasr
nedeniyle matbu eserde 1592 yrlrna kadar gelir. Mustafa Efendi; Tarih-i Seldniki, lstanbul,
Matbaa-i Amire, 128'1.
220
,
krsmrnrn ayrr bir yayrnr vardrr.al
Ali'nin Osfrranlr tarihini ilgilendiren eserleri arasrnda "Fus0l-i
Hall-i
Akd"ve "Us0l-i Harc U Nakd" adlr eseri 1598'de yaaldr. islam hanedanlartntn
tarihini ve yrkrlrg sebeplerini inceleyerek Osmanlt Devleti'ndeki garptk
kurumlart ele almrgtrr. Ali, eski gazavatname-gehname gelene$ini de takip
eden birtakrm tarihi eserler yazmrgtrr. Bunlardan en muhimi Lala Mustafa
Paga'nrn GUrcistan seferini ayrrntrlarryla anlatan eseridir. 1578-1580'e kadar
Lala Mustafa Paga'nrn seferini anlatmaktadrr. Bu, di$er gehnameler gibi,
Ali'nin orijinal ve tarihi bir eseridir. Tarih eserleri arasrnda en orijinal olant
"NusretnAme"dir. Bunlardan bir di$eri olan "NadiretU'l-MehAsib", ll. Selim ile
kardegi Bayezit arasrndaki savaglarr anlatrr.
Danigmendo$ullarr tarihine ait Danigmendname'yi kullanarak bu
hanedan Uzerinde yazdr$r "MirkdtU'l-Cihad Fi Tarih-i Melik-i Danigmend
Ahmed" adlr eseri de ayrrca Onernlidir. Eser, 1360'ta Arif tarafrndan yaztldt$t
iddia edilen "DanigmendnAme"ye dayanmaktadrr. Arif in bu eseri 1360'ta
yazrlmrg olamaz, gUnkU L Murat Tokat b6lgesine gok sonralart, 1380'den
sonra gitmigtir. Edebiyatgrlar 1360 tarihini esas almakla beraber bu tarih
yanlrgtrr. Hicri 1000 tarihinde kryamet kopaca$r s6ytentileri Uzerine de lll.
Murat'a sundu$u "416imir'l-KryAmet" adlr bir eseri vardtr.
Ali'nin tarihi eserleri arasrnda en onemlileri bunlardrr. Kendisi musahip
olmak iddiasrnda oldugu igin, devlet idaresine ait ve padigaha devletin nastl
idare edilece$i hakkrnda "Nushatu's-Seldtin" adlr kitabtnr 1585'te yazdr.
Halep'te trmar defterdarr oldugu zaman yazdr$r bir eserdir. Ali'nin musahip
tn Gelibolulu
Mustafa b. Ahmet Ali; Ki.inhu'l-Ahbar (Ali Tarihi), lstanbul, Takvimhane-i Amire
Matbaasr, 1277.
Gelibolulu Mustafa Ati Efendi; Kitdbi.i't-Tarih-i KUnhu'l-Ahb?[,2 cilt (Osman Gazi devrinden
Yavuz Sultan Selim'in saltanatrnrn sonuna kadar), Haz. Ahmet U$ur, Ahmet Gtil, Mustafa
Quhadar, lbrahim Hakkr Quhadar, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., 1997. Gelibolulu Mustafa
Ali ve Kunhtl'l-Ahbdr'lnda ll. Selim, lll. Murat ve lll. Mehmet Devirleri; 3 cilt, Haz. Faris Qergi,
Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., 2000.
o'
Gelibolulu Mustafa Ati; xunhu't-Ahb6r, lV. Ruknu, Fatih Sultan Mehmed Devri, Haz. M. Hridai
$entUrk, Ankara, TTK, 2003. Hud6i $enturk, dnceki baskrdaki hatalara dikkat gekerek dordiincU
rUknun kalan krsrmlarrnrn yeniden basrlaca$rnr ifade eder.
oo
221
1
olarak bir burokratrn birmesi gereken bilgiler uzerinde yazrlmrg birkag eseri
$ehnameler
daha vardtr.a2
Selaniki ve Ali, lll. Murat lll. Mehmet devrindeki buyuk siyasi ve para
meselelerinin grktr$t kargaga devrinde yagamrg ve osmanlr qoiijg tarihinin
onemli meselelerine dokunmug iki bUyuk tarihgidir. Osmanli edebiyatrnda
"'fagayyUr ve Fesad" diye adlandrrrlan bu devirdeki
bozukluklar Uzerinde bu
iki tarihgiden bagka, sultanlara nasihat geklinde birtakrm layihalar yaian bir
dizi yazar ortaya grkmtgtrr. XVll. asrrn bagrnda, L Ahmet .ir"n,nja,f brjtijn
mUesseselerde bir rslahat dUgUncesi ortaya grktr. Pacligaha Osmanlr kanun
Sultanlarrn mUnferit seferleri Uzerinde gazavatname gelene$ini
gibi
surduren bir gehnameciler silsilesi vardlr. $ehnameler, gazavatnameler
ayrt
igin
seferi
bir
her
sultanlarln
diliyle,
yUksek
inga
basit bir Tfirkgeyle de$il,
ayn ve minyitUrlerle sfislenen, sarayln kitaplr$rna mahsus, Nakkaqhane'de
yizrlmrg sanat eserleri ve tarihlerdir. $ehnamecilerin en tantnmtg olanl
Fethullah Ariftir. lran'dan gelmigtir; iran saray ananesini, Kanuni zamanlnda
burokratlar
eden
Osmanlt Saraytna getirmigtir. O, Yavuz Selim'in gazalarlnl terennlim
yazdl.
gehname
bir
manzum, 800 beyitlik
Bu gehnameler, Firdevsi'nin "$ehnAme"sini taklit eden bir tarzdadtr.as
Mustetab'dtr.a3 Tenkit tarztnda yazrldigr igin muellifi kendisini saklar.
Ondan
sonra "Kavanin-i Yenigeriydn" ve "Aziz Efendi Kanunnarnesi" gelir.
Bu tur
layihalarrn en meghuru Kogi Bey risalesidir. Bunlar ,,kitab-i mustet6b,,
tarztnda yaalan eserlerdir. Padigahlara devlet idaresindeki bozukluklarr
stralar ve altnmast gereken tedbirleri belirtirler. Ayn Ali aynca onemli bi
"
saraylnda yetigmig, sonra 1547'de istanbul'a kaqmrgtrr' Fethullah
yerine gehnameci'iayin edilmigtir (6lUmti 1569'a clogru)' Bu gehlamecilik
iUrti, uik"nUvislikten Once bir nevi vakani.-tvislik sayrlabilir' QUnk0 ,re3mi
olarak bir gehnameci sultan taraftndan tayin editiyordu. Seferleri lran
gelene$ine uygun olarak s[sl[ bir Eekilde tasvir ediyor ve eserleri
ve
mUesseselerindeki bozukluklarr layiha geklinde sunan tecrubeli
bir seri eserler yazmrglardrr. Bunlarrn en eskisi, ,,Kitab-ul
;;;;'
^n:ft?:5:,"J,"
1;;'
e i,i,; il
l,;; ;1ilffi ,
T;,,i ", lj3 i
meselelerini gok iyi bilmektedir. "Kavanin-i yenigeriyan,'r oa yine'yenigeri
cca0rndan yetigmig yaglr bir yeniEeri yazmrgtrr.4t Akh-isari oLrak ternrnan
y,.,,
i
fi
Hasan Kafi'nin "UsulU'l-Hikem
fi Nizamu'l-Alem" adlt eseri de bu tarrOal,r.iu
Aslt Arapga olan kitap sonradan TUrkqeye gevrilmigtir. Bu layihalar;clan
en
tanrnmrgr
I'crrrrrrrrrrvr lV.
rv. lvlural
Murat'aa sunulan Kogl
Kogi Bey risalesidir.*'
risalesidir.aT Bunlar Uzerinde Mehmet
6z tarafrndan yaprlan derli toplu bir de$erlendi
deqerlendirme
irme
bulunmal<tadrr.aB
calrsrnasr
Ealrgmasr
n' Aynr
zamanda doneminin gok dnemli bir br-irokratr olan Mustafa Ali'nin hayatr
rizerincie, ionri,tEmin Mahmut Kemal (inal)'rn tafsilatlr biyografisinden sonra, onun burokrat
vasfrnr
esaslr
tahlil eden galrgmayr, Amerikalr tarihgi cornell Fleischer yayrmlamrgtrr:
Bureaucrat and
Sekllde
Intellectual in the ottoman Empire, the Histoiian Mustafa Ati; princeton: princeton
univ. press,
1986; Ttirkge basktst, Tarihgi Mustafa ati, gir Osmanlr Aydrn ve
BUrokratr, istanbul, Tarih Vakfr
Yurt Yay.. 1996.
Mtlstetab, aynr tarzdaki diger iki eserle birlikte basrlmrgtrr: osmantr Devlet
Tegkit6trna
lI''?!'
DAir Kaynaklar: Kitdb-r Mtjstetdb - Kitdbu Mesdlihi'l-M0slimin ve
Mendfi'i'l-Mu'minin -;u*zti,tMiil0k, Haz. Yagar ytjcel, Ankara, TTK, 19g8.
no
Ayn Ali; l(avanin-iAt-i Osman Der-H0l6sa_i MezAmin_i Defter-i
Divdn, istanbul, Tasvir-i EfkAr
Gazetesi Matbaasr, 1280; yeni harflerle baskrsr, Ahmel Akgrindtiz;
Osmanlr Kanunnarneleri,
c.9, istanbut, OSAV, 1996, s.28-g6.
ot
Rusya ilimler Akademisi A 24g numaralr yazmadan yayrmlayan: A. y. petrosyan;
Mebde-i
Kanun-i Yenigeriyan Ocagr, Moskova, 19g7; yeni harflerle y"yin,, Ahmet
AkgunjUz; Osmantr
Kanunn6meleri, c.9, istanbut, OSAV, 1996, s.127_485.
'" Hasan el-K6fi Akhisari Bosnavi; Us0lu'l-hikem fi Nizami'l-6lem
Tercumesi, Qev. $eriiAhmet
Regit Paga, Mekke, Hicaz Vildyet Matbaasr, 1331 (Arapga metinleriyre
beraber). r
" Risale Osmanltca olarak iki defa basrlmrgtrr: Kogi Bey; Kogi Bey Risalesi, Nizam-r.Devlete
Mtlteallik Goriceli Kogi Bey'in Saadetlu Mehabetlu Rabi' Sultan Murad
Han Gazi,ye verdigi
Risaledir, Londra, Mr. Watts Tab'hanesi, 1277;istanbul, Matbaa-i
Ebozziya,1303. yeni harflerle
Ug basktsr vardtr: Kogi Bey Risalesi; Haz. Ali KemAli
AksLit, istanbul,..lg39. Kogi Bey Risalesi;
Haz' Zuhuri Dantgman, Ankara, Kirltur Bakanlrgr, 1985. Eski ve yeni
harflerle birlikte ve doQru
oukumalarla son',egri: Kogi Bey Risaresi; Haz.yilmazKurt,
Ankara, Ecd6d yay., 1g94.
" Mehmet Oz:
"Qoztilme"
Osmanlrda
ve GelenekgiYorumcularr, istanbul, Dergah, 1g9(.
222
'
ikincisi Eflatun $irv6ni'dir. O da iianlrdrr, ama aslen Turkmen'dir. iran
Arif in
ilapta{nane'de padigaha layrk bir sanat eseri olarak haztrlryorlardt.
gehnamecilik saraya baglr bir kurumdur. $ehnamecilerin ilki, Fatih igin
,,GazAn6me-i R0m" miiellifidir, ondan sonra gair $ehdi ve ardlndan
Fethullah ve $irvanfi Eflatun gelir. Bu gehnameciler lV' Murat devrine kadar
s6slii, Nakkaghane'den grkmJ gehnameler yazmtglardrr. $ehnamecilik resmi
bir makam oldu$u iqin vakanUvisliQin baglangrcr gibi dUgUnUlmektedir'
Bunlardan bir tan"esi gair seyyit Lokman'drr. Eflatun'dan sonra^gehnameci
tayin edilmigtir. Lokmin'rn eseri "HUnerndme"dir. "$ehn6me-i At-l Osman"
adlr manzum eseri Osmanlr tarihini bagrndan itibaren ele alrr. ll' Selim igin
"SelimnAme"si, lll. Murat igin "$ehingahn6mesi", daha Sonradan yazdt$t
"KtyafetU'lH*;;;ilesitd ite Osmanlr-padigahlairnrn tasvirlerini kapsayanLokman'dan
vardlr'c'
daha
insaniyye fi-$en3il6'l-Osmaniye" adll bir eseri
4e
tercijme edilmigtir: Ebu'l-Kastm Firdevsi-i T0si;
Paga, lstanbut, izat H. Ebu'l-Kasrm Firdevsi-i T0si;
Kemal
Terctime:
MUntahabdt-r $ehndme,
Yozgatlr Hasan Hayripagazade Yusuf Ziya'
Teritime:
Tus?,
Firdevsi-i
MUntahabdt-r $ehn6me-i
lstanbul. Kasbar Matbaast, 1306 H.
1524' Eser
50
Seyyit Lokman; HiinernAme' Topkapr Sarayt MUzesi KUtuphanesi, Hazine
Yilksek
tizerindeki galrgma igin bk' Zekeriya Ero$lu; $ehndmeci Lokman'tn Htinerndmesi,
Lisans Tezi, lU Edebiyat Fakliltesi, 1998.
;i ,ila; ti"O"rrrkr" a."rn"v.rn)'dan gelen TUrkge-Farsga konugan ve ytiksek saray kti'lttirtinu
hikdyesini,
temsil eden htiner sahipteiinin'Osma-nh sarayrna nastl intisap ettiklerinin ayrtnttlt
Kanuni Sultan
Hijnername yazan Azeri (Turkmen) Seyyit Lokman'dan d$reniyoruz' Lokman,
beraber memleketini btraktp
s;i;t;;;;;"'lian seteii igin t-tatep'ie kigiadrgr srrada babasryla
gelmigti' Oradan Halep'e
yanlna
amcaslnln
olan
tlmar-eri
Hasan-t<eyt'te
tilkesinde,
Osmanlt
gosterdi. Kendisi de
iltifatlar
btlytik
paga'yr
babastna
Lokman'rn
Paga,
gemsi
buldular.
getif
giir soylemeye
T0rkqe
meclisinde
gemsi
mugfiara
Lokman't
Paga,
g"iiotan
segkin bir mUngi ue
'sultan
stlleyman'r riven bir gazelini padigaha gostermeye ldytk
tegvik etti. Paga, Lokman'rn
sim ti giiher 9Ah6/
buldu. Gazelinde Lokman goyle ihsan ister: Qti bi-tab oldtlCrdundan zer ti
taraftna
Sarardr zer bozardr atge odf"t dugdu, mercAna. 956/1549 bahannda Sultan, Diyarbakrr
gok be$endi
geqip Elmalu YurOu'nd'a dinlenirken, $emsi Paga gazeli kendisine sundu' Padigah
geng Lokman'
ie'yriz altrn c6ize baiigtadr ue rarg baglanm-asrnt emretti. Bu gelir sayesinde
Do$u Batt Yay''
kendini ilim tahsiline u"rrn" imkAnr butdu". inalcrk; $6ir ve Patron, Ankara,
2003, s.29-30. $ehnAme'den segmeler Tiirkgeye
223
:9ll? gelen bagka bir gehnameci de TAlikizade Mehmet'tir (6tUmU takriben
O da do$u seferleri Uzerinde eserler yazmrgtrr. Talikizade Mehmet,
l?qq)
lll. Mehmet'in
tarihini yazmrgtrr.
XVll' astrda mustakil bir eserin yazail olarak ibrahint pegevi
(Peg0yi)'nin eseri 6nemlidir.52 Devlet yUksek hizmetlerinde bulunnrug olart
Pegevi, Macarca bildi$inden bu kaynaklarr da kullanmrgtrr. Bu yUzden iS20-
1639 tarihleri arastndaki Osmanh tarihi igin orijinal tarihlerderl birisini
olugturur. Bu devirde genel bir Osmanlr tarihi olarak Solakzade (olun'ru 165T)
adtyla meghur Mehmet Hemdemi'nin eseri "Fihrist-i
$ahah"zikredllrnelidir.55
Kitabrnl basit bir Ttirkgeyte yazdrgr igin gok Un kazinmrgtrr. Asltn'cla Selim
devrinin sonuna kadar olan donem igin, solakzaffe, "Tacu't-l-evdrih"in
TurkEelegtirilmig geklinden bagka bir gey degildir. Tarhi H. 1054/16214 yrlrna
kadar gelmektedir.
Bu noktada bir de 6zel tarihlerden bahsetmek gerekir. Bu tUr eserler,
gehname tarzrnda, yalnrz padigahlarrn de$il, pagalann seferlen.1cin de
yaztlmrglardrr. Mesela bunlardan Sinan Paga'nin Yemen seferi hatkrnda
yaztlmrg olan boyle bir eser vardrr. Lala Mustafa'nrn da gehname tarzrnda
eserleri bulunuyor. Yemert fethi igin 1574'le Nihai ismindeki bir gair, "Fethiyei Yemen" adlr bir eser, Rumuzi isminde bir diger gair yine Sinan paga'hrn
Yemen fethini yazmrgtrr. KutbU'd-Din adll bir mUderrisin lll. Murat'a ithaf
etti$i yine Yemen fethine ait olan "El-Berku'l-Yemdni fi'l-Fethi'l Osmani"
meghurdur. Bu eser Hicaz tarihi bakrmrndan da onemli bir kaynaktrr.
f'1*'
1570 tarihine kadar gelmektedir. Bunu, F. WUstenfeld,Chroniken von Mekka
?9ytaalmancaya tercume etmigtir. Mekke tarihi igin yazilan,,El-i'lam BiA'l6m Beytullahi'l-Haram"r bu eseile kangtrrmamak gereliir.
'
Osmanlt donemi Arap memleketleri tarihi igin Celalzade'ninrk?rdegi
Salilr tarafrndan yazrlan "Tarih-i Mrsr-i Cedid" adlr eser dikl<ati qeker. Tarihi
ve co$rafi bir eserdir. Daha gok Arapga kaynaklardan faydalanmrgtrr. XVl.
yUzytl tarihi igin, bilhassa btrrokratlara ornek olmak igin, belgeleri bir araya.
getiren eserler de yazllmrgtrr. Bunlarrn en meghuru Feiidun Ahmet'in
"Mungeatii's-seldtin" adlr eseridir. H. 1271'de yazrlan bu eserir]
birinci
cildinde 625 vesika ikinci cildinde 456 vesika vardri.
$0rnameler
gehzadelerinin stinnet
manzum ve mensur eserlerdir.uo S0rnameler, padigah
vesilesiyle yaptlan
dugiinleri
kardeglerinin
ve
du$unlerini, krzlarrnrn
kuru ve yaltn
bazen
SfirihUmfiyunlart anlatan edebi er;erlerdir' Tarihgilerin
daha canlt'
tarafrndan
muellifleri
ifadelerle anlattrklarr bu genlikler, sorname
miistakil
ltt<
yer
altr'55
edebiyatrmrzda
ifadelerle
sanalr ve gdsterigli
rdgi y,rinda
;;;"6
lse 't858 yr,nd1 nU^0r1..............!mecit'in.,ktzlarr
Sultan ile ibrahim
Cemile Sultan ile Mahmut Celalettin Paga ve MUnire
sUnnet
sehzadelerinin
lli'
Murat'tn
Paga'ntn dU$UnUnU konu edinmektedir'
dU$UnUnU,
son mustakil
s0rnameuT
udl' baqka bir eseri
dU$[n[jnU anlatan intizbmi'nin "SfirnAme-i HiimAyun'6u
Nabi' Abdi' Vehbi'
daha vardtr. Bunlardan bagka gegitli dU$unleri anlatan
HIztr ve Tahsin
Lebib,
Esad,
Hazin, Hagmet, tflltef ibrahim,- Rif'at,
s0rnamelerini saYabiliriz.
10 ciltlik
asrrda Evliya Qelebi, Mehmet Zrlli ('1611-1678)'nin
derece
son
igin
tarihi
devrin
yaqadr$r
eseri,
bilinen
"seyahatnime" atryla
hayatlart'
6zel
pagalarrn
.
onemli bir xuvnur.iii.ud Yuln,t sultanlartn ve
de$il, tarihi
savaglarr, karakterleri ve osmanlr tarihi-co$rafyasr bakrmrndan
kaynaktlr' Evliya
co$rafya ve sosyal hayat baktmtndan egi bulunmayan bir
xvll.
gimdiye kadar.yanlrg bilgilerverilmigtir'
Qelebi,nin durumu ve sanatt uzerinde
musahip
Evliya Qelebi, Osmanlt tarihinin bagrndan beri gorUlen, Germiyanlr
bir
kazanan
bununla
hayatrnt
uu
gairler gibi, pagalara musahiplik .d"n
bu ustun meziyetleri dolayrsryla, her paga onu
musanifi-neoimoir. Onun
kendi hizmetine almak igin rekabet hAlindeydi'
paga. veyahut
Evliya Qe|ebi kitabrnda agrkga belirdi$i gibi, bir
gdren
gibi
hizmetleri
veziriazam igin gerekli ttrm dini, idiri, protokol, k6tiplik
sonra
kendisinden
olarak
farklr
tipik bir muianipti. Bagka musahiplerden
paqalara-bir .ktlavuz
imparatorluk iginde hizmet goren devlet adamlartna,
budur' Eserinin bu
karakteri
esas
seyahatname'sinin
brrakmak istemigti.
memurlart'
gehirleri,
yerde
vasfr gimdiye kadar anlagrlamamrgtrr. O, gitti$i her
kullanan
orada
zamanda
aynl
kalmaz,
bolgenin coQrafi karakteiini tasvir ile
da
giden
memu.rlara
b$lgeye
suretle
Bu
verir.
dil ve lehgeden de ornekler
dOnemini
'
?
Pacligahlartn seferlerinden bagka onlarrn hayatrnda got onerrili bir yer
tutan dil$unleri, ayrr eserler harinde yazan bir grup olaral< saray s0rname
yaztcrlarr vardrr, s0r kelimesi "du$un, velime, ziyalet,
9ehr6yin, genlik,,
yardrm etmek istemigtir. Eseri, tarihi co$rafyi baktmtndan,
onunde tutarak'
anlamak iEin en onemli kayna$rmrzdrr. Abartmalarrnr 96z
bir
uyanmrgttr'
gupheler
.Ama
onun verdi$i bitgilerin tumu hakkrnda
efendisini e$lendirmek
musahibin hikayeler ve fevkalade hadiseler inlatarak
anlamfartndadrr. S0rname de dU$Un, genlik ve ziyafet gibi konularda yazian
to
52
Yaytnlart, 1999, s.5-6'
ibrahim Pegevi; Tarih-i Pegevi, lstanbul: Matbaa-i Amire, 1283 H; yeni harflJrle
s"adegtirilrnig baskrsr, Tarih-i pegevi; Ankara: KultUr Bakanlrgr,
1il. Murat'rn gehzadesi Mehmet igin yaprlan siinnet
ve
minyattrrlerle birlikte bastlmtgttr:
Baz, s0rnameler
u, Mehmet Arslan; Jurk Edebiyattnda Uanzum S0rnameler, Ankara' Atattirk Kiilttrr Merkezi
uu
yaztlmtgttr' C6miUl-Buh0r Der
Bu manzum s0rname Gelibolulu Mustafa Ali taraflndan
yeni harflerle basktst'
Solakzade Mehmet Hemdemi; Solakz6de Tarihi, Tarih-] Al-i Osmani'l-SolakzAde, istanbul,
1271 H, ikinci baskrsr, lstanbul, Mahmut Bey Matbaasr, 1297 H; sonraki baskrsr, Solakzdde
Mehmed Hemdemi - Mehmed Muhiddin - Abdullatif Hafrz, SolakzAde Mehmed Hemdemi
Merhumun Fihrist-i $6hdn-r Al-i Osman Nam Eser-i Manzumu ve llAveleridir: lstanbut, Ali gUkru
Nu: 4318;
Mecdlis-i s0r, Topkapr sarayt Mrizesi Ku,tUphanesi, Bagdat,
TTK' 1996'
Cdmiti'l-Buh0r Der Mecdlis-i6Ot' Hut' AliOztekin' Ankara'
ut
Mensur olan bu s0rnamenin mtiellifi Ndfi'dir'
Hekimo$lu' Nu: 642'
,u
Eser mensur olarak yazrlmtgttr. Stileymaniye KUtuphanesi,
lstanbul, lxdam Matbaast' 1314u,
Seyahatn6mesi,
EvliyaQelebi
Zrtti;
U.
Evliya Qetebi trlenmlt
YKY'
lstanbul,
.1318
SeyahatnAmesi;
H; yeni harflerte baskrsr: EvliyaQelebi
224
225
"'
Matbaasr,1335 R.
Uzere yazdr$r fantastik geyleri, onun tarihi gozlemlerinden ayrrd etmek
lazlmcltr' Bir musahibin vazifelerinden birinin de efendisini eglendirmek
oldu$u
unutulmamalrdrr.
r
XVll. asrrn onemli bir tarihEisi de Muneccimbagr'c],i. o, Hr.'adem,den
1672'ye kadar gelen "CamiU'd-Drivel" adlr iki ciltlik Arapga bir eser yazmrgtrr,
Bu eser
"sahayifu'l-Ahbar" adryla Ahmet Nedim tarafrndan -Iurkgeye
tercunre edilmigtir.o'
.Muneccimbagr, bugun kayrp oldn yazmalarr kulandr$r
igin, islam hanedanlarr
uzerindeki bu eseri bazr balirmlardan orijinaldir.
Negri'den sonra tarihi takvimleri kullanmrg, onelnli bilgiler
r
tarihgidir.ol
u*i"n
..
bir
4. Vakaniivisler
Vaf<antivis, Osmanlt merkez teqkilatrnda g6revli devlet tarihgisine
verilen unvandtr. Vakanuvisler kendilerindln 6nce
yazrlanlan
de$erlendirirler, kendi zamanlarrna ait olaylarr da ayrrca kaydederlerdi.
Bu
muessese XVlll. asrln baglarrndan itibaren olugturulmugtur. Edebi vasfr
agrr
basan ve yine bir gegit resmi tarihgilik olan "glhnamecilik"le "vakanuvislik',i
birbirinden aylran bazt farklar vardrr. Yukarrda belirtildigi uzere belirli
bir
ddnemin tarihini yazmak Uzere bazt tarihgilero2 gorevlendirilmlgse de
bunlartn gorevini, Divanrhumayuna ba$lr ve devamlr bir devlet hizmeti
olan
:'.
vakanUvislikten ayrrmak gerekir.
Naima Mustafa Efendi'nin ilk defa olarak vakanuvis tayin edildigi
bilinmektedir. Ragit'ten itibaren ise vakanUvislik artrk bir clevamlrlrk
kazanmtgtrr. ibrahim Muteferrika matbaasrnrn kurulugundan t"rir:
vakanuvislerin eserlerinin srrayla basrlmasr duguncesi
do$mugtur,'
Vakantivislik DivanrhUmayun kalemleri arasrndan tegekkul et6ginden,
ve
giir sanattnda mahir ve genellikle haceganlrk rutbesine ,lugmrg
insu
kdtipler arastndan segilmiglerdir. $Anizade'nin azliyle yerine gegecek kigi
Uzerinde yaprlan uzun mUzakereler srrasrnda, Sultin.fi. Vahmudt, ,,esrAr-l
devletten bir mernuriyet olmakla, 'vakanUvis' tayin edrlecek kiginin hrjner ve
-
marifetten bagka iyilik
ve
dindarlrk vasrflarrnr
belirtmigtir.
cla
tagrmair"
ger:ektigini
Gorevli bulunduklarr ddnemin olaylarrnr tespit ve yazma'yanrnda,
vakanUvislere, seleflerinin eksik brraktrklarr donemin tarihinl yazma idtif".i
de yUklenmigtir. Bu suretle, kesintisiz bir tarihin kayda gegmesi saglanmrgtrr.
60
Mt-ineccimbagr Dede Dervig Ahmet; SahAifi.i'l-ahb6r, Tercijme: Ahmet
Nedim. istanbul,
Matbaa-i Amire' 1285 H: yeni harflerle ve sadelegtirilmig baskrsr Muneccimbagr
Tarihi; istanbul,
Tercriman 1001 Temel Eser.
61
Ug cilt olarak, H. 1281'de lstanbul'da basrldr. Tercumesi guvenitirdir.
oana ll. Bayezit doneminde, osmanlr tarihini yazmak uzere Kernetpagazade,
IRuhi'nin
ldris-i Bigisi ve
gdrevlendirildi$inden yukartda bahsedilmigti. Keza gehnameciler
de resmi taritrgiterdir.
Asltnda' vakanuvis adt altrndaki yeni bir vazife, bu eski tarihgilerin goreviniri
devam
ettirilmesinden bagka bir gey degildir.
$ehnameciler de yazdrklarr ve sultana takdirn tettikteri
i
larihler kargrlrQlnda ihsanlar almrslardrr.
226
notlar ve kendilerine verilmig olan
Azil veya 6lum harlinde, oncekilerin tuttu$u
olaylarrn kaldr$r yerden
belgelerin, yeni memura devir ve tesliir edilerek,
tarihe kaydt uygun
yaztlmasl emreditmigtir. Burokratil< yazrgma evraklndan
haber verilirdi'
olanlar, iglemleri iamamladrktan sonra vakantrvise
bu hizmete getirilenler
VakanUvislik devletin seqkin bir hizmeti oldu$undan'
bir gey saklanmazdt' Hatta
olaylarr aragtrrrrlar ve Ou konuda kendilerindln
verirlerdi' Fakat xvlll' asrln
devlet adamlarr oazr gizli hususlart onlara haber
pek
iligkilerinin bilinmesi
ikinci yanstndan ,onru olaylartrr sebep-sonu9
baglandr' Bu
saklanmaya
istenmediginden, devlet s,riart kendilerinden
geyleri
onemli
de ya dnemsiz geyleri buyutmug ya da
yuzden vakanuvisler
devletteki topyek0n reform
hakkryla yazamamrElardrr. lll. selim o'oneminoe,
yaprlmrgtrr' Bu
duzenlemeler
bazr
galrgmalarr srrastnda, vakanUvisler igin de
de
gerEevede, imXAn nispetinde Rviupa devletleriyle
olan iligkilerin
vak-anUvislere bildiritmesi emrolunmuqtur'
olarak 1683-1699
Naima'dan once padigahtn yantnda ve hizmetinde
iEin bir tarih
devlet
kullanarak
savag olaylarrnr cepheden.gelen. telhisleri
bir resmi
yine
tarihini
ng;
1roz9-1723)'nrn
yazan Frndrklrtr siruhtff Meh-met
belgeleri
b:"
argiv
eseri'
rtr"r".,tnJr Agu'n,n bu
vekayiname gvriliiiil
1699'dan
Frndrklrl
onemlidir'
dLrece
mahiyetinde belgeler igerdi$inden. son
tespit edel bir. eser yazdr'
sonra da sarayda padigahrn gunltik faaliyetlerini
krymeti ikinci plandadtr'
Bu ikinci eserinin siyasi olaytai oat<imrnoan
Uir 9e!199 negretmigtir'
itmf
guvenilir
qok
Silahtar,rn eserini Ahmet Refik e*y
Silahtar Mehmet
t<aynagrmrzdrr'
tn"tii
igin
1683-109g devri tarihi
devam ettirir'
"n
eserini
adlr
"Fezleke-i
Tevarih;'
A$a'nrn eseri, Hacr Halife nin
baktmtndan
seferleri
Avusturya
ve
itibarendir
Asrl ayrrntrlr tarihi i6g0'lerden
gok 6nemlidir.
itt<dev|ettarihEisisayt|anNaimaMustafaEfendi(6.1716)'
Huseyin Paga taraftndan
vakanuvislige 1114t1702',den once Amcazade
kesin bilgiler
Gorevinin ne zaman sona erdi$ine dair
getirilmig olmalrdrr.
574-1655 donemi olaylartnt anlattr'
yoktur, Telif ettigi itt
992-1065/1
"..,
ilavesiyle "Ravzatti'l-Huseyn Fi
mut<addime
uir
dair
Karlofga Antagmlsr'na
eserini Amcazade Huseyin
Hulasati Ahbari'l- HAftkeyn" adryla hazrrladr$r
bulundu'
paga,ya sunmugtur. Naima to. riiol Jevlette"katiplik vazifelerinde
ve aynr tarihte vakanitvis
170g tarihinde Nimeti Efendi yerine tegrifatgrbagt
eserleri' ozellikle
yazrlmrg
6nce
tayin edildi. fVfu'siata Naima, kendisinden
Hact Halife'nin
ve
"S"ritiu't-lrtennarzAde"yi
HUseyin Vecirri nin eserini,
"Ravzatu'lciltlik
att,
,,Fezleke,,sini anlagrlrr ve basit oii usrupra takip ederbt
donemi
982-1065
bzetlemigtir'
HiJseyin Fi Hura;dtu,t Hatifeyn" "or' "ilrinde
bir
baglt
belli
igin
astr tarihi
olaylarrnr anlattrsr bu ilk tertip eseri XVll.
Bu
hazrrlamtgtrr'
daha
eser
bir
kaynaktrr. 1000 --1070 yrllarrn, tapsayan ayrl
Muteferrika tarafrndan iki cilt
ikinci tertip eseri olumunden ;;;'lbrahlm
eserin en iyi saytlan
h'linde nr'r*lgt,i#"iriunurr',t" Jort o.tu basrlan
Amire taraftndan
Matbaai
1283'te
n'
dorduncu basktst, altr cilt otarax
63
lstanbul, 1928
Frndrkllr Mehmet Aga; Silahdar Tarihi, 2 cilt,
lstanbul' lstanbul Fetih CemiYeti'
Bekir Ktittlkoglu;'v"f,a'intiuit', VekdyinUvis Makaleler'
uo
1994,
s.112.
227
ne$redilmigtir. Daha sonra Batl dillerine de terc[ime edilm6tir. Bu
dJvir igin
klasik bir kaynaktrr.
Ragit Mehmet (d. 1735), Naima'dan sonra, Osmdnlr Devleti vel<ayisini
vakanUvis olarak 1714'te devraldr. "Tarih-i RAgid" adlr,kitabr 1660'tan 1714
yrlrna. k?9:l
1071-1134 olaylannr ug citt natinoe toplamrg ve eseri
_gelir.
lbrahim Muteferrika tarafindan basrlmrgtrr.65-1865'te beg cilt halinde ikinci bir
basktst daha yaprlmrgtrr.66 Ragit, Halef'e kaclr olarak gonderilince oqun yerin
vakanuvis olarak Muderris Ktigukgelebizade ismail Asrm (6. lTddlJayin
edildi' Selefinin kaldr$r yerden olaylarr yazmaya devam ederek 17ZZ-1729
ytllart arasl vekayisini vakanuvis olarak kaleme aldr.67 Daha sonra ilmiyede
ilerleyerek 7,5 ay geyhUlislamlrk gorevine tayin edilen Asrm, vakanUvislikten
az-line kadar olan iki senelik olaylarr yazamamrg oldugu hdlde, halefi olan
Sami, l. Mahmut'un culusundan (1143) sonraki yrllari kaleme aldrgrndan,
yazrlmamtg bulunan 1142 senesi vakalarr bazr telif eserler ve mu-himme
defterlerine dayanrlarak Mehmet Arif Bey tarafrndan yazrlmrgtrr.os
Ahmet L0tfr Efendi "Tarih"inde, kendi devrine k'adarki vakanUvislerin
bir listesini verir. Benzer bilgiler, daha kapsamlr olarak Mehmet Cemalettin'in
"Ayine-i Zurefa"srnda da mevcuttur.6d a.[it xutrt ootr, ,,Vekavi,nLivis,,
makalesinde bu konuda tahlili bilgi sunar.to Lutfi Efendi ve MeTrmet
Cemalettin'deki malumattn birgok agrdan tashihe muhtag oldu$unu belirtenTi
KtjtUko$lu belti baglr vakanUvisler, gorev donemleri ve eseileri hakkrnda
l<endi tespitlerini aktarrr.
Biz burada sadece, baglrca vakanUvisleri ve
eserlerini bir tablo halincle sunmakla iktifa edece$iz.
Ahmet LUtfi Efendi'nin 1866'da baglayrp 1907'de vefatrna kadaFsUren
41 yrllrk vakanUvisli$inden sonra Uu ma(am iki yrt kadai Oof tul1n,gt'r.
1909'da V. Mehmet Regat'tn cUlusunu mUteakip, DarUlfUnrlnda bsrfranli ve
Devletler Tarihi Muallimi olan Abdurrahman geref Efendi (1853-1g25), son
vakanUvis olarak tayin edildi. ikinci Megrutiyet;in ildnrnddn Sultan V, Mehmet
Regat'tn olUmUne kadar olan 1908-1918 yrllarr olaylarqrr yazmrqtrr. "Tarih-i
Devlet-i Osmdniye" adlt eseri revag bulmug ve bu eierin oieti okullarcla ders
kitabt olarak okutulmugtur.'' Tarihi Osmani Encumeni bagkanl iken grkardr$r
tarih mecmuaslna biyografiler yazmrgtrr. Abdurrahman $eref Eieldi'nin
vakanuvisti$i, osmanlr saltanatrnrn irgasrna kadar devam etti.73
'*,
Ragit; Tarih-i R69id, lstanbul, lbrahim Muteferrika Tab'r, 1153ti740; ikinci baskrsr:
Matbaa-i Amire, 128211965.
i'.t9nT?1
tstanbut,
uu
''
Kiitukoglu;
s.1 14.
KugUkgelebiz6de'nin eseri, RagitTarihi'nin birzeyligibi itibarediterek onunla beraber 1153 ve
Vakantivis Tablosu
Vakaniivisin adt
Nigancr Vezir Abdurrahman
Halepli Naima Mustafa
Ragit Efendi
$eyhtjlislam Qelebi Astm
t'
Karabet Matbaasr 1309-1312 (hicri) 1893-1g96 (mitadi).
Kutilkogtu; s. 1 3s-1 37.
228
591 192-[1 666/67]
1
[Tarih-i Na'im6'Ya ZeYl]
1660/61-1721122
Efendi
[Tarih-iAsrm]
1721122-1728129
[Sr-rbhi Tarihi'nde]
$akir Efendi
Suphi Efendi (o. 1182)
[Subhi Tarihi'nde]
[Subhi Tarihi]
1730131-1743
[Tarih-i Sdmi $akir
ve
Subhil
izzi SUleyman Efendi (o' 1755)
1744-1752
[Tarih-i lzzi]
1703
$efik Efendi (o. 1715)
Krrtmi Rahmi Efendi
Seyyit Hdkim Efendi (6. 1770)
SefOretndme
(o' 1770)
Qegmizade Regit Efendi
(6.
1196)
Musazade
[izzi Tarihine ZeYl]
[VAsrf Tarihi'nde]
[VAsrf Tarihi'nde]
Behceti Efendi
[VAsrf Tarihi'nde]
SUleyman Molla
lEnveri Tarihi'ndel
IEnveri Tarihi]
Trabzoni Enveri Efendi
istanbuli EdiP Efendi
Ender0ni Nuri BeY
Reistilktitt6P
Ba$dadi
Efendi
1775-1779
1785186-?
1794195-1798/99
Tarihi]
Vasrf [Vbsrf Tarihi-matb0] 1752153-1774-matb0
1788/89-1794195[V6srf Tarihi-gayri gaYri
matb0
matb0l
[Ender0ni
Pertev Efendi
[Asrm Tarihi'nde]
Amir Bey
[Asrm Tarihi'nde]
Ayrntdbi Ahmet Asrm Efendi
[Tarih-iAsrm]
$dnizade Efendi
[Tarih-i $6nizdde]
Akif eagazade Ndil BeY
,_.AldY,l9hm3n.-$gref; Tarih-i Devlet-i osmaniye, Mekdtib-i Aliyede Tedris otunmak Uzere,
rstanbul,
1641142-1682
[Tarih-i Na'im6]
Sami Efendi (6. 1155)
"" Mehmet Cemalettin; Osmanlr Tarih ve Mtiverrihleri -Ayine-i
Zurefd-, Haz. Mehmet.Arstan,
. -
VekaYi'nAme
kaPsadl$l
ddnem
(o. 1760)
Esat Efendi
istanbul Kitabevi, 2003.
'" KUtiikoglu; s.11 1-138.
'' a.9.m.; s.111.
Eserin
Efendi (o. 1716)
1?82'de olmak i.rzere iki defa basrlmrgtrr.
tr
Mehmet Arif; "silsile-i Vuku6t-r Devlet-i Aliyye'de Zabt Edilme mig 1142 Senesi HddisAtr,,,
TOEM," 4, (1328), 258.-264:5, (1328) eO9-aiO; 16, (1330) tOZl-t-S+. Ancak
bu tefrika
tamamlanamamrg ve dolayrsryla 1142 senesi vekayisi yarrm kalmrstrr.
Paga
Eseri
[Tarih-i Es'ad]
1808-1821122
Uss-i
Zafer
Recai Efendi
Ahmet Cevdet Paqa
[-l-arih-i Cevdet]
Ahmet Ltitfi Efendi
llutfi Tarihil
Abdurrahman $eref Efendi
[Tarih-i
Osmdniyel
229
Devleti
1821122-1824125
Mecmuada zeyl olarak onemli bazt vekayinameler yayrmlanmtgttr'
Kritovoulos, Tarih-i Sultan Mehrned Han-i Sani; Fatih KanunnAmeleri;
5. Tiirkiye'de Modern Tarihgiligin Kuruculan
Tarihi Osmani Enciimeni
(1909)
I.
Osmanlr TUrkiyesi'ncle ga$dag tarihgilik, 1BB0'lerde baglayan Ttrrk
Aydtnlanma Qagr etkisi altrnda, ikinci Megrutiyet (1908-1918) doneminde
Tarihi osmani Encumeni (ToE)nin kurulugu (1909) ile baglamrg, cumhuriyet
doneminin ilk yrllarrnda onde gelen tarihgiler burada yetigmigtir. ToE,
1909'da Padigahrn 14 Zilkade 1327127 Kasrm 1909 tarihli irade$yle, 12
Uyeden olugan bir kurum halinde faaliyetine baglamrgtrr HUk0metgd segilen
kurucu uyeler, son osmanlr vakanuvisi olan Abdurrahrfian $erdf, Ahmet
Tevhit, Ahmet Refik, Ahmet Mithat, iskender Hoci, Eftalettin, Diran'Kilikyan,
zuhdi, Ali seydi, Karolidi, Mehmet Arif, Necip Asrm; ifiuavin uyeler ise Ali
Emiri Efendi, Tevfik Paga, Halil Ethem, safvet, Srileyman Nazif, Arifi paga,
osman Ferit, Faik Regat, Mehmet Galip, Musa KAzrm, Mistadikidis'tir.
EncUmenin masraflart devlet hazinesinden 10.000 l<urugluk bir talrsisaila
kargtlanryordu. EncUmenin grkardrgt mecmua igin ayrrca 15.000 kurr,rE tahsis
edilmigtir. EncUmen Uyeleri haftada bir gUn istanbul vilayet binasr ultrndat i
bir odada toplantrlardr. Encumenin ilk yayrnlarr TUrk milliyetgiligini on plana
almtg ve bu aktm Anadolu'da Turk Ba$rmsrzlrk Savagr'nrn baglarnasryla
(1919) beraber gittikge gUglenmigtir. ilk faaliyet olarak yeni meioilarta bir
Osmanlr tarihi yazrlmast kararlagtrrrlmrgtrr. Fakat tasarlanan bu eserin yalntz
birinci cildi grkmrgtrr.'o Encumen, argiv belgeleri, kitabeler
ve
vekayinamelerin yayrmlanmastna 6nem vererek, yazrlmasr dugunulen
osmanlr tarihi igin kaynak negriyatrna 6nem vermigtir. ilk kez, Encumen
uyeleri, devlet argivlerinde ("evrak mahzenlerinde") aragtrrma yapma izni
I
almtgtrr.
EncUmence ilk defa arqiv belgeleri tlzerinde onemle durulfirirg ve
segilen belgelerden dort kategori tespit edilmigtir: Babrali evrakr, defteri
maliye ve qeri mahkeme sicilleri. TOE kuruldul<tan sonra yayrmlanan
Ff?li,Mecmuast"
"TOE
ilk kez modern TUrk tarihgili$ini hakkryla temsil eden,
bilimsel bir dergi olmugtur.75 lg bolumu yaprlmr!, h.r donemin yazrlmasr
UmdetU'tVAkr'dt-i Sultan Cem; Tursun Bey, Tar?h-i Ebu'l-Feth; Abdulgaffar'
tarihi
Osmanlt
araslndadlr'
yaylnlar
Tevarih baglrklr Ktrtm tarihi brl
de
bugUn
belgeler
yazilar
ve
vayimlanan
aragtrrmaluri igin bu mecmuada
kaynak de$erini kontmaktadrr. saltanatrn kaldrrtlmast uzerine
vazgegilmez
da aynt
1922'de EncUmen, TUrk Tarih EncUmeni adtnt almlg ve mecmua
bu
adlar,
kazanan
un
sonradan
adla grkmaya nagiamrgtrr. Yeni donemde,
kitabelerdir.
7a
Necip Asrm [Yaztkslz] - Mehmed Arif; Osmanlr Tarihi. t,
rvl'"of'rl ile Bidayet-i Zuh0r-i
"., Matbaa-i Orhaniye, Tarih-i
Osmaniyyanr ve Ahd-i Osman Han Gazi'yi Muhtevidir, istanbul:
g.
Osmani EncUmeni Negriyatr,l 335/1 91
tu Mecmuantn
ilk saytstnda, eski tarz tarihlerin iranlr tarihgileri taklit eden agrr u"sltqrtarryta,
tarihten gok edebi eserler sayrlmasr gerektigini vurgulanrr: "gLnname-nuvislerin ve ldriJ-i'aiiti.i
ve Hoca Sadeddin Efendi gibi emr-i mahs0s ile tarih yazanlarn bir krsmr lisdn-r Farisi'yi ihtiyar
ve di$er ktsmt yazdrklarr TUrkge'de fdide-i dmmeye arz-r hilneri ve pesendide-i husrev-i zaman
olma$t tercih eyleyerek halkrn anlamayaca$r derecede belagata ve tumturak-t elfttza inhimak
eylemiglerdir. $ehname-nr.ivisler Firdevsi-i T0si'yi ve Hegt Aefrigt ve T6cu't-Tevarih mueilifleri ve
Safi ve Muiniddin Yezidi'yi taklid eylediklerinden mahs0l6t-r ialemiyyeleri 6s6r-r tarihiyyeoen
ziyade 6sAr-r edebiyye ltlak olunmaSa sezAdrr". Tarih-i OsmSni Encumeni Mecmuasr, l/1.
230
t-t. Uzungarirlr, ibnulemin Mahmut Kemal, M' Teki (Pakaltn),
bulmaktaytz'
MUkrimin Halil (Yiningi u" Avram Galanti'nin de$erli katkrlarrnr
Tevhit'
Mecmuaya surekli yazt yazan yazarlar, A. $erif, Halil Ethem, Ahmed
araslnda
olanlar
katkrsr
SUrekli
Necip Asrm, Safueive Ahmet Refik Beylerdir.
Ali Bey'in Osmanlt nUmizmati$i Uzerinde de$erli yazllarlnl unutmamak
gerekir.
Halil Etherq (1861 -1938)
Halil
Sadrazam ibrahim Ethem Paga'ntn (ol. Mart 1893) ortanca o$lu
ve
epigrafi
Ethem Eldem (1861-1938)76 arkeololi, sanat tarihi, ntimizmatik'
osmanlr-Turk
vererek
eserler
tarih alanlarrnda ilk kez Batr metotlarlyla
biridir'
kulturunun modernlegme surecini agan buyuk bilim adamlartndan
jenealoji ve
epigrafi'
arkeoloji,
nUmizmatik,
isteyen
ihtiias
ozel
Halil Eldem,
kalmaz;
tarih bilimlerinde uluslararast un kazanmtg bir bilginimiz olmakla
ytlruten
ve
kuran
Mecmuast'nt
modern muzeyi geligtiren, Tarihi Osmani
oldugu
Uzerinde
kitabeler
Ethem,
Halil
birisidir.
orgUtleyici yeteneilere sahip
metotlartna
bilim
sa$lam
TUrkiye'de
aragttrmalartnr
bilimi
giSi nUmizmatik
en
gore kuran ve yayln yapun ilk kigidir. Meskukat gibi tarih yazlclllglnln
yaylmlanmasl
ve
tespit
kitabelerin
IUvenilir ve keskin kanttlarlnt veren
devam
iaaliyeti memleketimizde Halil Ethem'in tegvikiyle, onun aqtr$r 9r$rrda
modern
tanttan
etmigtir. Halil Ethem, kitabe ve numizmati$in onemini ilk kez
bilim adamtdtr.
Ahmet Refik (Altrnay)"
uyelerden birinden istenmigtir. Encumen aynca basrlmamrg vekayinanelerin
yaytmlanmelsttlt; bagka dillerde yazrlmrg tarihlerin TUrkgeye gevirisini
kararlagtrrmrgttr. Mecmuada, beylikler ve Osmanlr donemine-aii sotr derece
onemli bir belge dizisi de Halil Ethem ve Ahmet Tevhit Bey'in yayrnrladrklarr
i.
arada
(1
882'1 937)
Ahmet Refik'i, yurdumuzcla "modern tarihgiligi baglatan tarihgi"ler
halk iqin
arastnda anmak gerek'ir. Ahmet Refik, gazete ve dergilerde aydrn
arqiv
Osmanlr
defa
ilk
tanttan,
yazdr$r yazrlar yanlnda, Avrupa tarihqiligini
gibi onemli
"sildhdar
Tarihi"
yu-y'tluyan,
u"
kullanan
belgelerini genig olgude
Uzerinde
vekayinameleri bilimsel gekild" yuy'ni hazrrlayan, ilginq konular
de$il
tarihle
yalnlz
siyasi
birgok orijinal incelemelerle tarihimizi aydrnlatan,
tarihinin
Turk
modern
olarak
tarihgi
bir
sosyal ve ekonomik tarihle ilgilenen
kuruculartndandtr.
Tiirk Tarih Kurumu 1948, bu
Biyografisi hakkrnca bk. Halil Ethem HAttra Kitabr; l-ll, Ankara,
ciltteozellikle Aziz O$an ve lsmail Hakkr Uzunqargrlt'ntn yaztlart.
.BiyografisivebibliyografyaiginenetraflteserMuzafferGokman; Ahmet Refik AltlnaY'
76
lstanbul, 1978.
231
*a
Ahmet Refik Askeri RUgtiyesine kaydolmug; Kuleli Askeri icladisinden
sonra Harbiyeyi 1B9B'de birincilikle bitirmigtir. Bir sure askeri mekftplerde
o$retmenlik yaptrktan sonra, 1902'de Harp Okulunda Fransrzca hocalrQrna
atandt' 1907'de yuzbagrlr$a yukseltilen A. Refik ertesi sene Harbiye harp
tarihi hocalr$lna getirildi. Yazr hayatrna bu yrllarda atrldr. Bir ara Teicumanr.
Hakikat, 1908'de Millet gazetesi bagyazarhgrnr uzerine aldr. 190g'da padigah
taraftndan Osmanlr tarihinin bilimsel incelenmesi amacryla kurulan Tarihi
Osmani Encunieni (TOE) iiyeligine getirildi. 1g12 Ball<an Sar/agr'nda
Erkdnrharbiyei Umumiyede hizmet etti ve savag sonunda kendi.isteQiyle
emekli oldu ve gazetelerde tarih konularrnd a yazrlar yazmaya bagladr.
A,
Refik, Eskigehir yaktnrnda Osman Gazi'nin ilk merl<6zi Karacahisar,a ait
gozlemlerde bulunan ilk tarihgimizdir. Harbiye Nazrrr Epver paga'nrn
lrimaye
ettigi A. Refik, ittihao ve Terakki cemiyeti it" igoirtigi iginde idi. Bu siyasi
Asrrlarda TUrk Hayatr, Gegmig Astrlarda Osmanlt Hayatt, Tilrk Tarihinin Ana
Halarr, Qocuklara Tarih Kitaplarr serileridir. Alim ve Sanatkarlar (istanbul,
1924) adr altrnda topladr$t eserde yedi tarihgi (Selaniki, Hoca Sadettin,
Peg0yi, Frndrkltlt, Naima, Ragit), U9 mimar (Sinan, Davut A$a, Kastm Aga)'
iki geyhulisldm (KaraqelebizAde Abdulaziz, Yahya Efendi) bir sadrazam
(Koia Ragrp Paga), bir gair (Nedim) ele altnmrqtrr. Bu biyografileri yazarken
A. Refik v-ekayinameleri ve hatta argiv belgelerini kullanarak do$ru tarihi bir
tablo vermeye dikkat eder. KullandrQr renkli Uslup dolayrsryla bu yazrlartn
"vulgarize" nitelikte oldugu iddiasr abartrlr ve hakstzdrr. Bu kigiler hakktnda
bugune kadar yaztlmrg en iyi biyografiler bunlardtr.
A. Refik Osmanlr tarihi kaynaklarrndan dnemli bazt eserleri bugun bile
gfivenle kutlanrlabilir biEimde yayrmlamrgttr. Bunlarrn baglnda, Sildhtar Tarihi
iligkileri, ileride onun Mustafa Kemal ile iligkilerinde olumsuz sonuglar
do0uracaktrr. A. Refik 1334 (1918)'te DarulfUnuncia Tarih kursusune
gelir. Bu eser Frndrklrlr Mehmet ASa'ntn gogu padigahlara gonderilen
A' Refik'in Trirkiye'de tarih bilimi igin yaptrgr onemli hizmet
96z ardr
edilmig, onun sadece gocuk ve halk egitimi igin yayrnladrgr ma-i<ale
ve
kitaplar one sUrulerek bilimsel tarihgiligi unuttuiulmugtur. A. Refik gegim
stktntlst sonucu, gazetelerde ve vulgarize tarih serilerinde yUzlerce makale
yazmlg, halktn tarihgisi olmugtur. A. Refik iqin sadece "tarihi
sevdiren adam,',
Sain6mesi (istanbul 1918) onemli eserlerinden
atanmrg, bir yrl sonra muderrislige (profesdrluge)
yukseltilmigtir. '-.
bir vulgarizal6r tantmt yaptlmrg, onun halk igin yazdr$r yazrlar yanrnda
ilk kez
osmanlr argiv belgelerine gore yayrmladrjr, oirgoti onernli vekayiname ve
fgVna5t tarihgilerin istifadesine sundu$, g,imerlikten gelinmigtir. Ilasrl ki
Halil Ethem, tarihin yardtmct bilimleri, efigrafi, nUmizmatik ve jeneaoloji
uzerinde yorulmaz bir aragtrrrcr; Fuat KdprulU "Hoca" TUrk ecJebiyair vgrTurk
kultUru Uzerinde modern Turk biliminin ilk btryUk temsilcisi otmug ise
Ahmet
Refik "Hoca" da modern Turk tarihgili$ini kurahlar arasrnda ilktir.
Birinci DUnya Savagt'ndan sonra, Mustafa Kemal'in iktidar clonerninde'
ittihatgrlara kargr genel tepki dolayrsryla A. Refik'in iti,r'lrtq,l,gi'",trir"
hattrlanmrqtrr. TOEM'de uretken bir yazar iken Turk Tarih Kufurnuna
altnmamrg, Darulfirnundaki derslerine son verilmigtir. Gegimini rlgtrm"
kaygtst, onu dergi ve gazetelere gUnliik konularla itgiil surdkli yazr
-,iazmaya
zorlamrgtrr.
Tarihi osmani Encumeni uyeligi (1g0g) ve bu
uo,n orranlr argivinin
bilimsel aragtrrmalara agrlmasr A. Refik'in hayatrnda'yeni bir donem agar.
Argiv belgeleri yayrnlarr birbirini izler: Anadolu'da TUrk Agireleri (1950),
osmanlr Devrinde Turkiye Madenleri (istanbul 1931), D-evgirmg usulu
(1934), Osmanlr Devrinde, Hoca Nufuzu (istanbul f SSS; istanOut l-layatr),
q931-1932)' Argivden grkardr$r belgeler "sadece tarihin ham maddeleridir".
cumhuriyet doneminde Muhtasar Trirkiye Tarihi (ist. 1gz4), Bizans
Kargtstnda TUrkler (1927) yeni donemin istedigi kitaptardr. A. Retik gegili
tarih serileri igin popUler kitaplar yazmakta devam etti. Bu popUler seriler,
Milli Kutuphane Tarih serisi, Tetebbu6t-i rarihiyye sayfalarr, Gegmig
232
ielhislere ve kendi gdzlemlerine gore yazrlmrg son derece dnemli bir tarihtir;
Mehmet Halife tarin-i Gilm6ni (istanbul 1924) bu kaynak eserler arastnda
sayrlmalrdrr. A. Refik'in Megihat argivinden yararlanarak yayrmladr$t llmiye
biri olup iginde
geyhUlislamlarrn krsa biyografileriyle fetvalarrndan ornekler yer almaktadtr'
Mehmet Fuat Kcipriilii
(1
890-1 966)
KdprUlu, ll. Abdulhamit ddneminde Batr gelene$inde laik bir e$itim
veren, Batr dillerini 6$reten idadi mektebini bitirdi. Fuat KdprUlU, OsmanltTUrk ilmini bilim dUny-srnda ilk defa hakkryla temsil eden ve Avrupa'da ilim
payelerine ldyrk gdr{.ilen ilk TUrk bilim adamlartndandrr. Qok genq yagta
muhtelif liselerde itO,g' muallimlik vazifelerinden sonra 23 yagrnda istanbul
Darulfununu TUrk EdLbiyatr Tarihi mUderrisli$ine getirilmig, daha sonraki
yrllarda Mulkiye, Sanayii Nefise mektepleri, ilahiyat Fakultesi, Ankara Dil ve
Tarih-co$ rafya Fakiiltesi, siyasal Bilgiler okulu gibi gegitli yuksek okullarda
28 yrl profesorlti[U esnasrnda yurda binlerce de$erli eleman yetigtirmigtir.
1g15'te Milli Tetebb0lar Mecmuasr'nr qrkaran Fuat KdprirlU, 1924'te Turkiyat
Mecmuasr, 1931'de TUrk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuast, 1938'de Turk
Halk Edebiyatr Ansiklopedisi'ni yayrmlamaya baglamlg ve
1936-1941
seneleri arastnda Ulku dergisinin mUdilrlu$UnU yapmtgtrr'
Fuat KdprulU yayrn faaliyetine daha 1B yagrnda baglamlg ve 42 yn
iginde 210 eser ve etut ile 1000 kadar makale yayrnlamrgtrr. 1925'te Rusya
1934'te
$Otr Cumhuriyetleri Birligi ilimler Akademisi Muhabir tlyeli$inemuhabir
EnstitusU
Prag
ve
Uyeli$ine
muhabir
$ark
Mr""r itlm ntiOemisi
UyeliQine segildi. 1g27'de Heidelberg Universitesi, 1937'de Atina Universitesi
kendisine fahri doktorluk unvanr tevcih etmiglerdir. 1939'da Sorbonne
Universitesinin bUyUk merasimle fahri doktorluk (doctor honoris causa)
verdi$i uluslararasl tin yapmlg birkaq 6lim arastnda Fuat KdprUlU de
bulun-uyor ve Batr universitelerinin geref dire$inde tarihte ilk defa Turk
bayra$r dalgalantYordu.
233
t--
KoprUlU'nUn mill? tarih ve kUltUr alanrnda genig faaliyetinin derin etkisi,
kendisinden sonra o$rencileri ve izleyicileri tarafrndan onemli bir sivaset-fikir
aktmtna, TUrk-islam sentezi hareketine vUcut vermigtir.TT Turk-islam sentezi
duguncesi, Gokalp ve KoprUlU'yri izleyerek, Turancrlrk yanrnda daha ziyade
Anadolucu bir karakter tagtr. KoprUli.l, edebiyatr genig anlamda ele alarak
gergekte bir kUltiir tarihgisi olmugtur. DarUlfUnunda ilk sosyoloji kursirs6nU
kuran Z]Va Gokalp'in gUglu etkisi altrnda idi. KoprU[U, 1g1S'te G6l<alp ile
-Bu
birlikte Asdrr islamiye ve Milliye Encumenini kurdu.
encumen, 1g09'da
Halil Ethem'in oncuki$U ile Osmanlr tarihini EaQdag bilimsel 'esaslar
gergevesinde inceleme amaclyla kurulmug olan Tarihi Osmani Errctrmeni
(bk. yukanda) kargrsrnda Turk kUltUrU aragtrrmalanna oncelik tanryordu.
KopruilU, Osmanlt klasik kultur agamalarrnr
da tespite galrgrnrgtrr.
KopriJlU'ye gOre, "acemperestlik" modasr, yani lralk kUltUrU kargrsrnda.
sarayrn temsil etti$i iran mengeli yapay "medeniyet", Fatih ve ll. Bayezit
donemlerinde en yuksek derecesine varmrgtrr. Koprulu, osmank klasik
medeniyetinin halka strttnr gevirmesinin, Yrldrnm Bayezit (1389-1402)
doneminde bagladr$rnr belirtir. Daha sonraki yrllarda bu Urotl<en brjyuk bilgin,
TUrk kUltur tarihi
aragtrrmalarrnr, TUrk
dini (Turk
Edebiyatnrcla
ilk
Mulasavvtflar), Turk hukuku ve kurumlarr tarihi, Turk'ekonomi tarihi (Turk
Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuasr, 1931) konularrnr ele alarak genigletrnigtir.
Bu yazllarda o, Osmanll kUlttiriinde Avrasya eski TUrk kulturUntin devaml ve
etkileri konularrnr ozgUn bigimde iglemigtir,
Onun bUtun etUtleri
o
zamana kadar
o konuda yaprlmrg oldn_iglerin
dikkatle gozden gegirilmesi ve elegtirisiyle baglar. Batr biliminin liu'eski
gelene0ini Turk ilim edebiyatrmrza ilkin o getirmigtir. KoprUlU'nun elegtirel,
bilimsel yaklagtmt, Batr ilim metodolojisiyle, ozellikle Fransrz kUltUrUyle
tantgmast sayesinde olmugtur. KoprUlU, elegtirilerinde yalnrz Turklerin degil
birgok Batr bilgininin de ne kadar sathi ve dar gorUgler iginde kaldrklarrnr,
nastl bUyUk yanlrgllklara sUruklendiklerini gostermigtir.
Fuat KdprUlU, her geyden evvel bilinen ve bilinmeyen kaynaklara gore
yeni gergekleri ortaya gtkaran yaratrcl bir Alimdir. Koprllu'nUn o kadar gegidi
ve sonugta da$tntk gibi gdrUnen aslrnda bir tek konunun, Tirrk kUltUr turihinin
gegidi yonlerini incelemeye galrgrr. Ziya Gdkalp'in bir "tilmizi" olarak.toplum
ve kulturun organik bir butUn oldu$una inanan KdprUlU, kultUrUn edeliyat,
sanat, hul<uk, iktisat gibi kollartntn "igtimai hayat dedi$imiz complexus"un
gegitli yonlerinden ibaret oldu$unu gostermig ve kendi galrgmalarrnr bu
temelde geligtirmigtir. O, bugUn de bilim dUnyasrnda TUrk edebiyatr tarihi ve.
Turk din tarihi konusunda bir otorite sayrlmaktadrr. TereddUtsuz denilebilir ki,
gergekte o bu ilim kollarrnrn hakiki kurucusudur.
Koprulij Turk dini halk edebiyatr ve kultUrUnu deripli0ine agitrrOrgr
gibi ayrtca saz gairleri ve dgrk edebiyatr Uzerinde yayrnlara baglamrg, bunun
tt
"
Turk-lsldm Sentezi hakkrnda bk. "Turkiye Cumhuriyeti ve Osmanlr"; Dogu Batr, ll-5, Ocak
1999, s.14-'18.
234
Baki ve nihayet Fuzuli
yanrnda Kadr Burhanettin, Ahmet Paqa, geyh Galip,
yayrmlamtqttr'
incelemeler
da.
tirnO.a
trat
ustalart
gibi Turk divan giirinin bgy1lk
Ansiklopedisi'nde
.Fuzuli Hayatr
;;;ffd uiri giriq yazrsrnr 19j7'.de. islam
""
Bu ustalar elinde klasik divan edebiyattntn
tamamlanmrgtrr.
maddesi
"Fuzuli"
Ttirk
iler! :YtdY,
Acem taklitgitiginJen kurtulup orijinalligini kazandr$rnt
klasik Turk
KoprUlti'
Fu.at
dti!Unen
olarak
edebiyatr tarihini bir bUtUn
ustalar veren Tttrkmenedebiyatrna Habibi, Nesimi, Fuzuli, Ruhi gibi buyuk
Azeri edebiyatr Uzerinde onemle durmugtur'
genig bilimsel galrgmalart
Fuat KoprUlu,nun Turk kultur tarihi alanrnda
bir yer tutar' Kendisi'
flnemli
galrgmalart
arasrnda TUrk hukuk tarihine dair
grkardr ve. "Bizans
Mecmuast'nt
iarini
iktisat
t"
1g31'de TUrk nt[rr,
Hakkrnda Bazr
MUesseselerinin osmanlr Muesseselerine Tesiri
ve etraflt
Derin
negretti'
Mijlahazalar,, adlr onemli eti.idilnu burada
kamu
devletlerinin
TUrk-islam
eski
incelemelerin Ur0nri olan bu makalede
ortaya
sUrekliligi
arastndaki
mtiesseseleri
hukuku kurumlartyla Osmanlr
ll' TUrk Tarih
1937'de
koyarak oryantalistlerin yanlrg iddialarrnr dUzeltti'
MUesseseleri' islam Amme
Hukuk?
ZamanTtlrk
"Orta
okudu$u
Kongresi'nde
Turkge
Ay. giirurk Amme Hukuku Yok mudur?" bagltkh tebli$i hukuk
kamu
ve Fransrzca olarak yayrmlandt.Te Burada KoprillU, TUrk kaynaklart ve
Hukukundan
koyuyor'
tarihinin belli baglr m"sel"ierini aqrk bir gekilde ortaya
aragttrma metotlartnr gosteriyordu'
Zeki Velidi (Velidi) Togan (1890-1970)
80
koytinde do$du
Zeki Velidi Bagkurt-ili (Aaqfurdistan)'da Ktizen-Avulu
faaliyetlerindeki
ilmi
onun
(10 Aralrk 1890). Kaynak dillerine hAkimiyeii ileride
arastnda
TUrkleri
Rusya
yetigme
-"tt
bagarrsrnr sagtadr. leki Velidi'nin
kavimlerinin
TUrk-Tatar
i.iyle
gaietelinin
'ag1n!a
Tercuman
Gasprralr'nrn
ismail
yat<rn ilgi vardt' Zeki velidi
birli$i ve Batr tarzr e$itime (ceoitqilik) kargr
merak sardt'
yenilikgi amcast Neccai'tn etkisiyle genel TUrk tarihe
P' Pelliot' J' Deny'
Z. Velidi lstanbul iizerinden Paris'e geldi ve orada
gegerek Prusya
Berlin'e
tanrgtr'
M. Blochet gibi Franslz oryantalistleriyle
haztrlanmaslna katrldt'
Devlet Kitaplr$r'nda Do$u yazmalart katalo$ununun
Bdylece Z' Velidi'nin
lstanbul'a (Mayrs 1925), oradan- Ankara'y:a geldi'
olarak.Turkiye'de
vatandagr
6liimune kadar fZO t.**rr, 1970) bir TUrk
Velidi'yi .Edebiyat
verimli itmi faaliyeti baglamrg oldl. F. KoprUlu, Z.
verdi$i
Darulfununda
1927).
(ocak
aiadr
muallimi
Fakultesinde Turk tarihi
Tirrk Tarihine Girig
Tiirk tarihi dersleri (1927-1930) ileride yayrnladt$r Umumi
(lstanbul, 1946) adlr eserinin ilk tasla$rnr olugturacakttr.
Div6n-r Fuz0li)' istanbul' Orhaniye
Mehmet b. SUleyman Fuzuli; Divdrn-t Fuz0li (Kulliydt-r
Fuat KoprulU'nUn baq yaztstyta'
ve
baglr$r
Eseri"
ve
Hayatr
luztrciq."Fuzuli
Matbaasr,
"
tt Belleten; 5-8, 1938.
bk' Tuncer Baykara; Zeki Velidi Togan'
'u Z. Velidi'nin biyografisi ve ilmi faaliyeti hakkrnda
lstanbul' 1969'
Ankara, 1989; daha lyrrntrlr olarak bk. ZekiVelidi; Hattralar,
235
Ankara'da ATATURK'Un himayesinde toplanan l. Tarih Konglesi'nde
(2-5 Temmuz 1932), resmi TUrk tarih tezine (Orta Asya'da kurakhk y-uzUnden
Turklerin kurdu$u gehirlerin ve tanm bolgelerinin kumlar altrnda t<aldrgr ve
Turklerin temsil etti$i yUksek medeniyetin onlar tarafrndan dUnyanrn d6rt bir
yanrna gdturuldu$U tezi) ayktrr dUgen elegtirileri giddetli tepkiyle kargrlandr.
Z. Velidi- bir hafta sonra Darulfunundaki (ursusunOen istifa eimek zbrunda
btraktldt.Bl Z. Velidi'ye gdre kongre, "siyaseti gozeten tarihgiler ile fikri ve
vicdani salAbeti olan tarihgiler arasrnda bir mihenk tagr" olmugtur. Z. Velidi,
doktora igin Viyana Universitesine gitti.
,
Viyana Universitesinde ibn Fadlan Uzerindeki teziyle doktop payesini
3l9l (1932-19f9) Bonn Universitesinde "honorar professor" olarak Orta-Asya
tarihi ve islamiyet iizerinde dersler verdi (1g35-1g38).
iironu'nun
cumhurbagkanh$a gelmesiyle Turkiye'ye ddnmeye karar verdi. .istanbul
Universitesi rrirk rarihi profesorlugune atandr (ryrur 1g3g). ATATURK fe
Milli $ef inonU d6neminde Tilrk Devleti'nin ieimi ideoiojisinin kuvveli
tesirine ra$men, Z. Velidi, uluslararasr gohretine guvenereli ban tabularr
yrkmaya.gal.lginrg, bagarrlr olamamtgtrr. tiUnyaya Tlrk'un ve TUrk-tarihinin,
sapttrmalardan ve on yargrlardan arrnmrg geigek bir tablosunu vermek
, Zeki
Velidi'nin bUtUn hayatrnt dolduran nir tulkudur. ATATURK'Un etrdfrndakiler,
onu gozden dtiqUrmek igin TUrk tarih tezine kargr Z'Velidi'nirr elegtirilerini
abartarak kullanm rglard
r
r.
Z. Velidi'nin yazma kutuphanelerdeki aragtrnnalanyla TUrk tarih ve
kUlttirtinUn gok onemli kaynaklarrnr ortaya grkarmast, Tuik tarihi alanrnda
gnun belirleyici rolunii gdstermeye yeter.
-raotanTtirkistan seyahatinde" Kutadgu
Bjlig'in bir yazmasrnr, Meghed'de inn
seyahatnamesi'ni tegfi g2d),
Manclrester'de John Rylands yazmalan arasrndi Xl. veya Xll. yuzyrla1t ait bir
TUrkge Kur'an tercUmesi, istanbul kUtUphanelerinde -Bir0ni'nin eserlerini,
Harzem dilinde yazrlmrg kaynaklarr, konya'da ilhanh donemi maliye
kaynaklarr (Risdle-yi Falakiyye ve Sa'Adetname yazmalarrnr) tanrtmasr,
Alttn-Orda tarihine ait son derece dnemli yerli bir tarihi Otemis l-iacr Tarihi,ni
-dnemlileridir.82
kegfi bu kaynak aragtrrmalan arasrnda en
Z. Velidi, vekayiname, jeneaoloji (ensAb) ve destanlardan bagka tarih
kaynaklarlnl ve etnografya, arkeoloji, nUmizmatik, epigrafi ve edebi eserleri
inceleyerek tarihin tUrlU cepheleriyle bir btitUn iginde el6 alrnmasr gdrektigine
inanrr."" o, Trirk tarihinin karanlrk kalmrg birgok sorusunu- gydrnirga
grkarnrrgtrr. Z. Velidi'nin Bagkurdistan'd-a bozkrr qocebe kUttUrU
geleneklerinin kuvveile yagadrgr bir gevreden gelmesi,tra iaynak dilleri
Ttlrkge, Arapga ve Farsgaya hdkimiyeti, Rusya ve Almanya oryantalist
Eevreleriyle yrllarca beraber galrgmasr, onun TUrk tarihi hakkrnda bir otoritb
olarak tanlnmastnl sa$lamrgtrr. Avrupa'da birgok tanrnmrg ilmi cer"niyetin
tiyesi oldu$u gibi, kendisine gegidi ilmi payeler verilmiglv'
z' Velidi'nin
tarihi
onun tarihi
metot disiplini ve itmi kigiligi dzerinde'fikirter farkldrr. Birileri,
Bu
belirtirler'
attr$rnr
ortay,a
kanrlarr acele yorumlayirai abartrlr teoriler
yolu
aynr
Kafeso$lu)
i.
Krrzroglu,
F.
(mesel6
baklmdan bazr ogrenciieri
ona sartltn
LT"r.igt"ldil.lisratiiyet Tgrk'ii koruyan en 6nemli kUltUr bagrdrr;
1960kugkusuz,
Velidi,
Z.
inancryla
ve o kUlttirUn yUcLtigine inanln"
1
980'lerdet<i Turli-istari sentezi aktm
ismail Hakkl Uzungargrlrss
t
n
t hazr rlayanlardan biridir'
11888 -19771
gibi'
ismail Hakkr Uzungargrl ikinci Megrutiyet ddneminin birgok,aydrnt
ldadiden
tamamladr'
orta tahsilini Askeri Rtlgiiy;de ve Merian iOaOisinde
i. n. UzunEargrlr ogretrnen olmak arzusuyla Darulfunun Edebiyat
;;;;;
"t;.
Orada tantnmtg kigilerden, bu arada Ahmet Mithat'
kaydoldu.
bdlijmUne
Hamdullah
Abdurrahman geref, Mehmet Akif; iimirti Ahmet Hikmet,
Kiitahya
ilkin
hizmetine
gok
muallimlik.
istecli$i
suphi'den ders atd'r.
Uzerinde
tarihi
Kutahya
bagladr.
muallimi-olarak
cografya
tarin
idadisinde
yayrmladt'
toplamrg oldu$u rnul.rm*yi igleyerek KUtahya Tarihi'ni Ankara'da
sultanisi tarih muallimli$ine atandr. ilk tarih yaztlartnt
1g21'de Kastamonu
toplamakla beraber gehiive kurumlar tarihi iizerinde de
Refik'in
Agrk Soz gazetesinde yazrlar yayrnladr. Bunda I'?T"y,t-11,T:l
Oradan
hazrrladt'
Rehberi
Kastamonu
Sinop've
bir
arada
Bu
iri olmuftur,
atanmastyla
mUdUrtUgUne
yrl
"tlt
Maarif
Karesi Sultanisin" 1X"t,* 1923), ertesi
Hakkr'nrn hayatrnda yeni uit ddnem aqrldr. Kastamonu'daki
UnlU kigiler Uzerinde
ilfiil.
iKril
MegAhiri ve Karesi iarihi'ni yayrmladr ve Karesi fahri
gibi
Karesi
yerlerde. bolge tarihi
hemgehriliOini XaJ'anJt. eoyt"ce, i. H. Uzunqargrlr, gitti$i
Beytikleri ve $ehir
Anadolu
ilerid-e,
Bu
topladr.
Ealrgmalar
trzerinde malzeme
Tarihgiligi tarihi uzerindeki incelemelerine esaslr bir b,agla."g'9 P]i,*Y::lgi:
Hakkt'ya gore'
Ancat< o"nOu gehir tarihi kavramt dar bir gerqevede kalmtgttr !'
(m.egAhir) ve
gehir veya U6tge tarihi denince, o b6lgede yetigen buy6k kigiler
Tarihi
Beylikler
Anadolu
yittutrhda
hanedanlar anlagLlmaktadrr. 1g23-1dae
Tevhit)
A'
(H'
Ethem,
da
yazarlar
etrafrndaki
TOEM
yakrn bir ilgi odagr idi.
iQin
aynr gaba ile kita6eler toplamakta idiler. M'e96hirin hayatlarrnl il$?tT"k
TOEM
ve
vermig"oo
6nem
yayrnlamaya
da kitabeler toplayrp
i.'H. U.rngargrlr
'itigXisi
bu konu Ootayriryta- olmugiur.. Karesi tarihi uzerinde
ile yakrn
(Karesi)
galrgmalal, l. H. Uzungargrtr'ya iOZi Ekim segimlerinde Bahkesir
birlikte
mebuslukla
emriyle,
ATATURK'Un
mebusu segilmesini sa$lamrgtrr.
gottimtinde
r$ rna atand t'
hocal
tarih
Edlbiyai
U
niversitesi
i.tu.Urf
kurdu$u yeni
Eski dostu Hamdullah Suphi'nin delaletiyle ATATURK'un
yaytmlanmast
tarafrndan
Kurum
(1931).
TUrk Tarih Kurumuna tiye segittii
tarihinin 1789'a kadar
t<arartagtrrrlan Genel Tiirk Tarihi projesinde,
'havale Osmanlt Uzunqargrlr o devrin
olundu'
olan bolijmU L H. Uzungargrlt'ya
gibi, idadide klasik Osniantr edebiyatr tizerinde esasll bilgi edinmig
tarihgileri
ut
Bk. Birinci Tiirk Tarih Kongresi Zabftlarrve Z. V. Togan, Hatrralar, lstairbul. 1 969."
Kutadgu Bitig, R. R. Arat -Risate-yi Fatakiyye, W . Hinz, Sa'ddetname, N. Goyi.ing,'tbn Fadlan,
J,. Z. Velidi tarafrncJan iglenip yayrnlanmrgtri.
*
o"
*
Baykara; s.64.
Degerli ogrencisi ve yakrnr T. Baykara'ya gdre "fikri hayatrnr gekillendiren en
onernli unsur
Turk 6rfUdUr,"
236
ss Bu yazrdaki biyografik notlar, ustadrn o$rencisi Prof- Dr....Oktay Aslanapa'ntn., kendisiyle
:ff-af T9r:qT.9:f.,esai tutularak verilmigtir' Bk'
konugmalarr ve nottarrna gore kaleme atO,dr
1976, Xlll-XlX'
TTK,
irtuit H"fX' Uzungargrh'ya-Arma$an, Ankara,
"l' H'
uu
i. H. Uzungargrh; Kita'beler, L istanbr,rl, lilZlt tt. Cilt 1928, lll. 1929 (bk' A' S' Erzi'
Uzunqargtlt Yaytnlart", Arma$an, XXVI).
237
ve
sonralan Hezar-Dinar
ve Sava takma
adlarryla birgok
,nui,rrr"l",
yayrmlamrgtrr. Ustadrn TTK yrllarr (1931 -1977), kendisiner"reisu'lrmUverrihin"
lAkabtnr kazandrran yo$un aragtlrma ve yayrn faaliyeti yrllarr olrfrugtur. Bu
ytllarda makalelerinin go$unlugu TTK'nin grkardtgr Belleten clergisinde
yayrmlanmrgtrr.
UzunEargrlr, tarihi belgelere dayanarak yazmaya inanmrg bir tarihgi idi.
Hayattnr belli baglr Osmanlr _argivlerinde (istanbul Bagbakanlrk Osmanlr
Argivi, Topkapr Sarayr Argivi)o' pek gok belge serilerini incelemekle gegirdi.
Inantlmaz zenginlikteki bu argiv malzemesi onun eserlerine kugkusirz kallcr
bir nitelik kazandrrmrgtrr. Bu belgelerin tarihgilige yeni bir ufuk kazanclrrdrgrna
hal<lt olarak inanryordu. Belgelere ba$lrlrk, bu belgeleri okumakta gugluk
geken son kugak bazt geng tarihgilerce "belge fetigizmi', olarak
kargtlanacakttr. Gergekten belgeler de metodik bir eleqtiri suzgecinden
gegirilerek kullan rlmal
rd rr.
i. H. UzunEargrlr'nrn Osmanlr Tarihi (4 cilt Ankara, TTK, 1g4T-1959).
Prof. Dr. Adnan Erzi'ye gdre Hammer'den sonra bu konuda "en mufassal ve
gUvenilir" Osmanlr tarihidir.oo Yusuf Hikmet Bayur da "Bizim dilimizde ve
Hammer ve Gibbons dahil, yabancr dillerde gdrdu$um eserler 'araslnda
ustadrn bu eserine eg olanrna rastlamadrm." demektedir.Be BelgelBre g6re
verdiQi yeni de$erli bilgiler harig, bu dort cildi populer tarih kategorisine
koymak zorundayrz. i. t-t. Uzungargrlr Batr dillerini kullanmak imk6nrna sahip
bulunmadt$tndan, genellikle Batr literatUrunU ihmal etmigtir. Konu uzerinde
Batrda N. Jorgae0 ve J. W. Zinkeisen" tarafrndan yazrlmrg klasill eserlerd
bagvurmadan genel bir Osrnanlr tarihi ya?lamaz. Bunun yanrncla Batrda
'
birqok belge ko.leksiyonlarr yayrmlanmrgtrr.ez
Omer
t0tfi Barkan (1903-1979)
*
*'
1903 yrlrnda Edirne'de do$an 0mer L0tfi, 1920'de istanbill'da orta
o$renimini tamamlamrgtrr." Edirne'de bir sUre dgrelfirenlikte bulunduktan
sonra istanbul Darulfununu Edebiyat Fakirltesine kaydolunmug, ig2T'de
buradan diploma almrgtrr. istanbul Fransrz Arkeoloji EnstitUsU clirektorU,
tantnmtg sanat tarihgisi Albert Gabriel aracrlr$ryla Strasbourg Universitesinde
87
Bu argivlerin igeri$i hakl<rnda son kez sistemli bir yayrn olarak bk. Bagbakantrt< Osmlritr Rrgivi
Reltberi; Ankara, Bagbakanlrk OsmanlrArgivi Daire Bagkanlrgr, Yayrn Nu. 5, Ankara, 1992.
"'lsmail Hakkr Uzungargrlr'ya Arma$an; Ankara, TTK, 1976, s.XXll
^^age;s.s.
"'Nicolea Jorga; Geschichte des Osmanischen Reiches,5 cilt, Gotha,
1908-1913; TUrkqe
b"askrsr Nicolea Jorga, Osmanlr lmparatorlulu Tarihi, 5 cilt, lstanbul, Yeditepe, 2005.
''
Johantt Wilhelm Zinkeisen; Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa, 7 cilt, Hamburg,
1863. Turkge tercitmesi Yeditepe Yayrnlarr tarafrndan hazrrlanmakta olup 2007
yrlrnda
basrlacal<trr.
n2
E. Alberi ve E. Charriere'in yayrmladrgr seriler ile Calendar of State Papers belge serileri
igin
trk. vul<arrdaki not.
e3
Barkan'tn biyografisi igin bk. Ord. Prof. Omer" Ltitfi Barkan'a Armagan, iU it<tisar: FakUltesi
Mecmuast,4l (19S5); H. Sahillioglu; "Omer LUtfi Barkan", s.3-38. O. L. Barkan; Tlrrkiye'de
Toprak Meselesi, Toplu Eserler 1, istanbul, Gozlem Yay. 1980, s.3-17. Barkan'tn t€ttllarrnrn
de$erlendirilmesine dair keza bk. Inalcrk; "lmpact of the Annales School on Ottonran Studies
and New Findings", Reviewl/3-4 (1978). Cogkun Qakrr; "Devletin Tarilrinden Toplunrurr Tarihine:
Yeni Bir Tarih Paradigrnasr ve Omer LUtfi Barkan", Do$u Batr, 111-12 (Ekim 2000), s.35--63.
238
belirleyen bir
tahsile devam imkdnrnt bulmast' Barkan'tn bilim hayatrnr
6$renimi
universitesindeki
agama olmugtur. 1928-1931 yrllanno"-sttttbourg
buyltk
ekolunun
Annales
y"pun
Jevrim
bir
strastnda Fransrz tarihgiliginde
etmiq'
devam
temsilcilerinden biri bf Jn Marc Bloch;in derslerine
1,933'te
vermigtir'
yon
hayatrna
sosyoekonomik tarihe ilgisi oryn meslek
atanan Barkan' o
istanbul Universitesi EdJbiyat Fakirltesine doqent olarak
ile ilgili olarak bir
zaman siyasi tartrgmalaln baglnc1" q"l.e.n.topiak kanunu
doqentli$ine
tarihi
iktisat
FakUltesinde
dizi makale yayrmlamlE ve iktisat
Kurulug Devrinde
imparatorlu$unda
"Osmanlt
Orada
(1937).
nakledilmigtir
(1938) ve 28 $ubat
Toprak Meselesi" unvanlr doqentlik tezini savunmug
bir..yrl sonra da bu
dogenii,
Doktrinler
it<tisaOi
1939'da Umumi if.titri uu
iU iXtisat Faktiltesi
disiplinin profesoru unvanlnl almtqtrr' Barkan'tn sonradan
saylmlarl (Defteri
arazi
ve
nufus
Mecmuasr'nda yaytnlanan surgunler,
1938-1939
galrgmalan
ilk
uzerinde
meselesi
toprak
hakaniler), Balkanlar'da
W'
ekonomistler'
tanrnmrg
yrllarrna rastlar. O yrllarda Universitede dUnyaca
ayrllmasl
Rustow'un
Prof'
1-9'50'de
veriyorduRopke Ve A. von Rustow ders
profesorlirgune
irzerine Barkan, iktisat Tarihi ve i'ktisadi cografya kurstrsti
getirilmigtir.
QrQrraganyayln|arry|abilirndunyaslndaktsazamandatantnanProf.
"Doctor Honoris causa" payesi
Barkan,a 1943',te strasbourg Universit,esi
Tiirk Sosyoloji
tevcih etti. TUrk Tarih Kurumu, SitOistan ilimler Akademisi, segmiglerdir'
uye
tanryarak
katkrlarrnr
Cemiyeti, onun bilime buytik
Konseyi'nin (CIEPO)
Milletlerarasr Osmanlr ve Osmantr Oncesi faiitr
yrl
sureyle bagkanlt$tnt
altr
kurumun
kurucularrndan olan Prof. Barkan bu
iU it<tisat Fakultesi
yapmrgtrr. Prof. Barkan, 1973 yrtrnJa emeklili$ine kidar
Tarihi' Osmanlt
iktisat
ve Edebiyat fakUltesinde, ttirX it<tisat Tarihi, Genel
it<tisat
1950-19,52'91
elmi9,
devam
Kurumlarr Tarihi derslerini vermeye
bu
deste$iyle
mali
Fakultesi dekanlgrnda bulunmug, Rockefeller Vakfrnrn
(1955)'
kurmugtur
EnstitUsuntr
fakulteye bagtr o'iarak Ttrrk ixtisat Tarihi
olarak bu dergide'
1951'de iU it<tisat Fakultesi n4ecmu"st yazt igleri bagkant
dayanan
galrgmalartna
Osmanlr iktisat tarihi uzerinde her Uiri uzuh argiv
iktisat
Osmanlt
Barkan,
Piof.
bagladr'
gr$rr-agrcr aragtrrmalartnt yaytmtamaya
gostere.n. de$erli
faaliyet
otarat<
tttt"kiug'
tarihi alantnda,- sonradan
aiaslnda 6zellikle Prof'
ogrenciler yetigtirmigtir. Bu de-$erli biiim adamlart
Guran, Prof. MUbahat
Tevfik
prot.
Plof
Hatir sanirriogru,
Lutfi Gtiger,
Prof' Mehmet Geng'
c-ezar,
Yavuz
cezar,"proi.
Mustafa
KUtuko$lu, Prof.
Barkan'tn
sayabiliriz'
Prof. Htiseyin Ozde$er, Prof. Ahmet Tabako$lu'nu bir konuda Osmanlt
belli
diri
ner
ytiiUy"t"L
grgrrda.
ogrencileri, onun agtrgr
para tarihinde;
ekonomi tarihine de$erli katkrlai yapmrglarOrr'. Sahillioglu'
GUran' XIX'
tarihinde;
maddeleri
if'tiiy"g
GUger hububat ve trlz gibi zaruri
maliye
Cezar
tarihinde;
yUzyrl sosyal-ekonomik larihinde; t<Utlk6gtu ticaret
konjonkturde'
ekonomik
ve
tarihinde; C"nE XVlll. y1zyrt malikdne sistemi
eserler verdiler' 23
Tabakoglu osmanlt maliye ut uutft hrihinde 6nemli
ve 6$rencileri'
grtktnt
dostlarr
hattrast igin
Agustos 1979';; vefat
yaylmlamlglardtr'
"i"n
bir eser
Fransa,da Memorial Omer LUtfi Barkanea adlt anrtsai
no
'
Ed. R. Mantran, Paris, 19Bo'
239
$osyal-Hkonomik Tarih Aragtlrmalarr
:
Baghyor
*Barkan
ikinci Dunya Savagt'ndan sonra Omer L0tfi (Lutfi)
iL ru*iye
tarihgili$inde yeni bir donem baglamrgtrr. 1930'larda ozBllilde 1g40'1 yrllarda
kitle
harel<etlerinin
6nem kazanmasryla birlikte cJi.inya tarihgitiginde
sosyoekonomik toplum tarih konularr on planda ere.alrnmaya
nagLor. Bu
gorUgU benimseyen Franstz Annales ekolii, E. Durkheim'in
toplumu ';organik
bir sistem" olarak goren yaprsal (structural) sosyolojisinden esinleniyordu.
Strasbourg'da Barkan tam da boyle bir atmosteioe'yuksek
tunririru.yaptr.
Barkan, TUrkiye'ye donijgunde argivlerimizdeki zengin malzemeyi
kullanarak
sosyoekonomik tarih aragtlrmalartnda belli baglr sorunlarr ortaya
koymug, bu
konuda gr$rr agan incelemeler yayrmlamaya baglamrgtlr.
Barkan, 1943'te lstanbul Bagbakanhk Osmanh Argivi ve Ankara
Tapu
Kadastro Genel MudUrlu$unde saklr yuzlerce mufassal defteri
hakaniden
derledi$i "sancak Kanunnameleri"ni yayrnlamrgtrr.s5 Barkan,
Ulku Dergisi ve
bagka dergilerdeki yazrlarrnda, Osmanlr
t,oprak
ve
tarrmsal
.hukuku
ekonominin temel sorulartnt genel bigimde ortaya atm-akta
beraber, sonunda
kaynaklarr tam olarak ortaya koymadrkga, yaprlacak yorumlarrf
daima
noksan olaca$r inancrna vardr. 1g4-3'te' sancak
Kanunnaurgreri,ni
yaytmladrktan sonra aynt nitelikte anrtsal kaynak eserler yayrntama
yoluna
girdi
Belge yayrnlarr bagrna koydugu anaiizlerin her b'lri konuya esaslr
katkrlar olugturur. Barkan, bu kiynaklar ortaya konduktan
sonra analitik
galtgm.alarrn baglayaca$rna inantyor, bu igi prof.ryonel
tarihgiler. tt'r"t r"['
gerektigine inantyordu.
Kugkusuz, Barkan'rn gr$rr agan ilk eseri, ,,xv. ve xvl. rirrtaroa
Osmanlr imparatorlu$u'nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali
€saslarr,
Kanunlar" adlr eseridir. Bu eser, kugkusuz, osmanlr d6neminde
krrsal
sektorde sosyoekonomik yaptyt, mali qr^stemi, butUn.ayrrntrlarryla
analiz
etmemize imkAn veren anltsal bir kitaptrr.e6 Barkan'clan sonra
osniarrlr krrsal
tarihinin, mimari ve sanat tarihinin, maliye ve para tarihinin temel belgelerini
bu
yayrnlamrg, girig yazrlarrnda esas problemleri tantmlamtg ve bittun
gdstermigtir'
yol
geng
tarihgilere
alanlarda uzmanlara materyal sallam19 ve
Konu ve metodoloji bakrmrndan Tilrk tarihgili$ini Batr tarihEili$i duzeyine
grkaranlaln bagrnda omer L0tfi Barkan gelir. Aslrnda Barkan, tarihgili$imize
bir devrim getirmigtir. O, toplumu bUtUnUyte (total) incelemeyi dng6ren
TUrk
Annales ekoluntin yeni sosyal-ekonomik tarih gdrUgUnU tam bir yetkiyle
yaytnlartna
ve
kaynak
tarih
yrl
iginde
etli
tarihgili$inde temsii.etmigtii. Son
baktltrsa, onun gr$rr agan etkisi aqrkqa gorUlur'
Fernand Braudel ve Barkan
Fernand Braudel'in XVl. yiizyrlda Akdeniz tarihi Uzerinde klasik kitabt
etti$i
TUrk tarihgili$inde buytik ilgiyle kargrlanmrg, o zaman Braudel'in temsil
yapmtqttr.
etki
bir
Annales ekolu Barkan ve o d6nem tarihgileri {izerinde derin
Braudel'in eserinine8 yayrmlanmasrndan bir yrl sonra Paris'te Uluslararast
Tarihi Bilimler Kongiesi toplanmrgtr. Aynr tarihlerde Barkan, Braudel'in
eserini uzunca bir iazryla tantttt.ee Barkan, eseri "bUyuk bir ilmi tradise"
olarak niteliyor uu e.urin onemini 9u sozlerle belirtiyordu: Eser "Osmanlt
i*parutonuju'nun en biryiik devrinin en mUhim meselelerini, btitiin Akdeniz
itmi
memleketlerine gamil g"nig bir plan iginde, zengin malzeme ve yeni bir
metotla vaz' ve mUtal6a" etmektedir.
Barkan, boyle kapsamI bir yaklagrmrn, ozellikle Osmanlt tarihi
dtg
incelenirken izlenmesi gerekti$i uzerinde durur. "osmanlt tarihini
inkigaflartntn
zAti
kendi
yalnrz
Alemden tecrit edilmig klpalr bir muhitte,
mantr$r iginde, mUstifit bir varhk gibi" incelemenin m[rmkUn olmadtSt
g*rE"lini vurgular. Barkan, Brauclel'in yaklagrm bigimini gdsteren misaller
verirken kendi tarih goruguntin aynl gizgiyi izledi$ini betirtir; devlet
her
bagkanlarlntn ve gatp'.i siyisi olaylarrn tarihi yerine "halk yr$rnlartntn
sektorde egemen gift-lrane sistemini biz bu yayrn sayesinde ortaya
gerekti$ini
gUnkt, hayatlarr" ve oiaytaln "deuamlr neticeleri" Uzerinde durmak
igaret eder.
Barkan'tn, son eseri olan (Enver Merigli ile beraber) HUdale.ndig6r
Livasr Tahrir Defterleri (r. Ankara, TTK, tsaal aotr kitabi,,,yarr rirlmul,,
Barkan, ileri surdU$U fikirleri, Braudel gibi argivlerden grkardt$r
belgelerle aqrkldmaya galrgmaktadrr. Bu metot, Barkan'tn bUtun
aragttrmalartnln temelini olugturmugtur. Braudel, Osmanlt argivlerinde
grkarabildik.sT
kaynak eserlerinden olup kanunnamelerin uygulanmasr ve osmanrr
Devleti'nin begigi olan bdlgenin tarihi bakrmrndjn son derece
onernli bir
kaynaktrr (Eserin ll. cildi TTK'de yayrmlanmayr beklemektedir).
Eser, paris,te
geg Bizans-erken Osmanlr Bithynia tarihi Uzerinde bir seminer galrgmasrnrn
ana kayna$r olmugtur. Barkan bu eserlerinde her biri belli bir alanrn,
mesela
koylUnUn ve tartm ekonomisinin, Osmanlr demografisinin,
Urbanizmin, gehir
nu
31 o' L0tfi Barkan. XV. ve XVl. Asrrlarda osmanlr imparatorlugunda
Zirai Ekonomini,p Hukuki
ve Mali Esaslarr, l. Kanunlar, lstanbul, 1g43.
'o 53 Barkan'dan sonra bu i9i daha genig bir gapta
Ahmet Akgundtlz (osmanlr Kanuqnimeleri
Hukuki.Tahtitteri, t-tX, lstanbut, 1994) almrg bulunmakladrr.
" Bk' inalcrk; "Village, Peasant an<l Empire", The Middle East arrd
the Balkans under the
Ottornan Empire, Bloomington, 1993, s.137_160.
240
gatrgma imkflnrna sahip olmadrijrndan zengin Dubrovnik (Ragusa) argivinden
ve bu argive dayanan yayrnlardan yararlanmlgttr' Braudel, Akdeniz'in
Osmanll egemenli$i altrndaki do$u kesiminin, tarih igin henuz kegfedilmemig
dUnya oldu$Jnu belirtir ve Ttirk tarihqilerini Osmanlr arqivlerinde
bir
aragttrma yapmaya tegvik eder.
tt F. Braudel;
ll, Paris,.1949;
La Mediterran6e et le monde m6diterran6en a l'6poque Philippe
Age of Philippe ll, New
in
the
World
Mediterranean
the
and
The
Mediterranean
gevirisi
Ingilizce
York, 1972.
kopya bugun Eren
ne
lU lktisat Faktrttesi Mecmuasr; Xll/l-4 (1951).173-192. Barkan'tn kullandr$r
eski harflerle yazdt$t
Kitabevi sahibi Muhittin Eren'e intikal etmigtir; Barkan'rn sahife kenarlartna
derkenarlar, bu kopyaya ozel bir de$er kazandrrmaktadtr'
241
t_-
Barkan, hem ara$ttrma konularr, hem
de Osmanlr argivlerinde
aragttrma bahsinde Braudel'in tavsiyesinden gok once bu ige el atmrg
bulunuyordu. J951'den sonra Barkan ve Braudel birbirlerini kegfetmigler,
aralartnda yakrn bir dostluk ve i9 birli$i kurulmug ve Braudel eserinin ikinci
basktstnda Barkan'rn incelemelerine genigge yer vermigtir
Barkan, kendi tecrUbesine dayanarak argivlerde aragtrrma
igin
harcanan zamantn, tarihgi igin bir zaman kaybr oldu$unu belirtir. Bu tlurumda
tarihgi, yUrUyece$i yolu kendisi yapan bir yolcu dururnundadrr. BaJr bilim
dunyasr yuzlerce cilt Mo-numenta veya calendar of State Papers gibi
kolel<siyonlarla, sentez yapan tarihgiye muazzam belge, nralzemesi
hazrrlamrgttr. Barkan'dan sonra TUrkiye'de, tahrir defterleri, mUhimmeler,
ahkarn defterleri, geriye sicilleri yayrnlarr gerEek bir ivme kazanmrg, yuz6
yakrn cilt yayrmlanmrgtrr.
Para Tarihine Halil Sahillioglu'nun
Katkrlan
:
Braudel'in TUrkiye'yi ziyaretinde Barkan, asistanlarrndan Halil
Sahillio$lu'nu Braudel'in yanrna gonderdi. Dr. Sahillioglu Osmanlr para tarihi
uzerinde bir uzman olarak doktora galrgmasrna Pdris'te devanr etti, bu
konuda onemli katkrlarda bulundu.''u "Osmanlr Para.Tarihinde Durrya Para
ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750)"101 adlr makalesincle onceki
aragttrmalartnt ozetledi. TUrkiye'de para tarihi Uzerinde yeri doldurulmayan
bir uzman srfatryla Kameri ve $emsi tarihleri arasrnda zaman farkr.ve bunun
kaprkuluna^odemelerde yaratrgr sorunlar hakkrnda aragtrrmayr da kleodisine
borgluyuz.l02
Sahillioglu, Osmanlr imparatorlugu'nda kredi uygulamalarr
ile
de
ilgilenmig, bir nevi gek yerine gegen "Kitdbu'l kddi ve suftece"lerlO3 uzerinde
ilging bir inceleme yapmrgtrr. Hig kugkusuz, sahillioglu, osmanlr ekonomi
tarihinin gug sorulartnr seEip argiv belgelerinin 19r$r altrnda aydrnlatmaya
galtgmtg bir uzmandrr. Para tarihi uzmanlrk alanr olmakla beraber genel
ekonomi tarihine ait konularda, da esaslr aragtrrmalar yayrnlamrgtrr. Ticaret
tarihi, muhasebe ve bUtgeler, numizmatik, fiyatlbr, imalat, esnaf, bu
incelemeler arasrndadrr. Kaynak dillerine egemenli$iyle Sahillioglu,
Barkan'rn en yetenekli yardrmcrlarrndan biri olmugtur. istanbul tarihi.iqin ana
kaynak olan istanbul Vakrflarr Tahrir Defteri,953 (1546)" adh es'eiin gok
emek isteyen transkripsiyon ve mukemmel Dizin'ini Sahillio$lu'na borgluyuz,
Osmanh argivinin bir mUdavimi olan Sahillio$lu, bugUne kadar para larihine
ait
yUzlere defter
vermemigtir.
ve belge
tizerinde sistematik aragtrrmalanna aralrk
'
($eriye Sicillerinin Tarih Aragtlrmalartna Agrlmast)
-taiin
Qa$atayU|ugay,1930'luyrl|ardatarihgi|i$imizegeriyesici|leriUzerinde
aragttrmacllarlnln onde
incelemeleriyle .yeni bir soluk getiren
olarak Cumhuriyet
gelenlerindendir.'5t iatt evleri, bol6e kUltur merkezleri
gehirlerde halk evi
bulundu$u
tarihinde dnemli bir yer tutar. Hall< evlerinin
yazllarlnln
Uzerinde
mecmualan, tise o$retmenlerinin yerel tarih .
baqlrca kaynak
sicillerini
y"yin
organt
$eriye
yayrmlandrgr birei
.ottrqiut.
tarihe' halk
sosyal
olarak kullanan bu aragttrmalar, yenilili olarak
ait orijinal
ve gunluk yagama
hareketlerine, gehir sosyal stntflartna, esnafa
deia gerqek anlamda sosyal
ilk
belki
konulan ele almakta, TUrk tarihgiliginie
1930'lu yrllarda devletin sosyal
tarih yapmakta idiler. Bu akrm, kugkusuz,
'hareketinin
etkisi altrnda idi' Diyarbaktr
konulara yonelmesi sonucu kadro
aktmt izleyenler arasrnda
aynt
Lisesinde fi$retmenlik yapan Mustafa Akda$
hocalartndan KAmil Su'
idi. Balrkesir Lisesi ve Muallim Mektebi-taiin gibi
aragttrmalara tegvik
d$rencilerini, bu arada bu sattrlart yazant bu
arastnda Qa$atay
etmekte idi. Bu alanda onemli aragtrima yayrnlayanlar
Anadolu'da halk
Batr
ve
bdlgesi
Ulugay,rn 6zel bir yeri vardtr. Manisa
yaptt$t
tarayarak
sicillerini
g"iiy"
Manisa
hareketleri ve eftryatrk uzerinde
yaytnladt.105
aragtrrmalarr, belgelerle birlikte iki cilt otara[
krsa bir sure kaldrktan sonra Topkapt
Qagatay uiugay, ingiltere'cle
atandt onun hazrrladt$t
sarayr belge xoi"xriyoninu tasnir iolRrff.. noksanlartna ra$men bu
katalogun ilk iki fasikUltr yay,ttanmigtri.tou BiltUn
bagvuru tas.nifidir' (Tasnif igine ytllar
-etmigtir.;
katalog, hdla bu argivin en ayrtnttlr
devam
baoatay Ulugay_ tasnif igine
sonra i. H. Uzungargrtr devam
onun
gekti.tot
tut
oit
yairmrivarar.
ederken rasiladror onemri uazr netlLteii
Manisa esnaftna
geriye sicil defteilerine gOre zeniii. netglterle yiVrnladrgr
aiteseri,bualandaenetrafltetUtlerdenbiridir'.""
Manisa geriye sicillerini esas tutmug' boylece
ulugay bu yayrnlartnda
'trrir,in 6nemli t-ii 1tvn"O' oldudunu ortaya koyarak
sicilterin ,o=y"l
aiaqtrrma-laraton 6rnek olmugtur'
1gb0'lerden sonra bu vadide yap,tan gunig'arasrnda
saruhano$ullart ve
katkrlirr
Qagatay ulugay,rn 6nemli ,
gerekir.110
Karaosmanoguilarr,na ait yayrnlarrnr zikretmek
(M. $akiroglu) .
Biyografisiigin bk. Beileten;xxxlv, 653-664 gitx
Haieketleri, lstanbul' 1944'
uu
XVt. ve XVll. vuzvrroa iniui"rstn'oa Egkryalrk
,* iopXupi S"r"y, Aigiv Krlavuzu; lstanbul, 1938-1940.
,or,,yavuz Sultan Selim Nasrl Padigah OlJu', lUef taritr Derqisi' Vl-g (1954)' s'53-90'
1956) son derece ilginq
padigahtarrn ozet nayatinr anlatan n'ururo'ili'fr,rlftrpfaitlstanbu-l
belgeleri iqermektedir.
,ou
ve Esnaf Tegkilatr; lstanbul' 1942'
XVll. Y0zyrlda Manisa'da ZiraalveTicaret
of
onemli bir eser: A' Cohen; The Guilds
yayrnlanmtg
10s ,rg,
gdre
vadide yine geriye sicillerini
Editorler:
Heritage;
lts
and
Empire
ottoman
the
otoman Jerusalem, bu eser gurada gtkmtgttr:
2001'
S. Faroqhive H. lnalcrk, Nu' 21, Leiden: Brill'
tgeg; Q' Ulugay' Saruhan o$ullarrve Eserlerine
tto
Manisa Tarihi, 1. Gokqen ile birlikte, tt'tanisa
Dair Vesikalar l-ll, lsfanbul, 1940-1946
10a
,0,
'00 "Kurulugundan
XVll. Asrr Sonlarrna Kadar Osmanlr Para Tarihi"; istanbul Universiiesi, lktisat
+
FakUltesi 1958, "Para Tarihi, 1640-1740,lUlF Dogenttik Tezi, 1965. +
tot
Orta Do$u Teknik Universitesi Geligme Dergisi, Ozel Sayl 1978. Bu aragtrrmanrn ingilizcesi
"The Role of International Monetary and Metals in Ottoman Monetary History 1300-1750",
Pfedous Metals in the Later Mediaval Early Modern Worlds, Durham, 1983.
to'"Savag
Yrllarr", IUIFM XXVII (1969) Para tarihiyle ilgili olarak Darphane Mukataalarr makalesi
igin bk. iulFM XXlil (1963), s.145-218.
tot
"Bursa Kadr Sicitlerinde lg ve Dr9 Odemelerde Kitabu'l Kadr ve SUftece'ler Belgelerle TUrk
Tarihi Dergisi, (1975); aynr konu uzerinde bk. "HavAla"; Encyclopaediaof lslAm,2. Baskr (H.l).
242
QagataY UlugaY (1910-1970)
'-
-
243
Vakrflar
Barkan, osmanlr sosyal
ve
ekonomik hayatrnda evkafrn onemi
uzerinde durarak ozgun galrgmalar yayrnlamrgtrr. Bu arada i. H. Ayverdi ile
birlikte yayrmlbdrklarr istanbul Vakrflarr Tahrir Defteri, istanbul tarihi igin
temel bir eserdir. Nasrl ki, Kanunlar ve Hudavendigdr Livasr Defteri, tarrm
ekonomisi, maliye, toprak hukuku igin temel belgeleri vermekte, butgeler ve
muhasebe defterleri mimarlrk, ingaat, iggilik, maliye
ve para
tarihi,
SUleymaniye Camii ve imareti ingaatr (2 cilt) iggilik, malzeme, fiyailai, ihtisab
kanunlarr, devletin pazar ve fiyat kontrolu uzerinde iemej . belge
koleksiyonlan olugturmaktad r r.
Vakrflar alantnda Barkan'rn en kabiliyetli takipEilerinden biri, Bahaettin
Yediytldrz'drr. Yediytldtz'tn Institution du vaq fau XVllle siecle en Tdrquie ,
etUde socio-historique adlr doktora galrgmasrnrn ilk basl<rsr, CentrsNational
de la Reclrerche scientifique'in destegiyle gerEeklegmigtir."l orta,ve yeni
Qa$larda Musltiman toplumlarrn sosyal, kUltUrel ve el<onomik hayatrrda son
derece onemli bir rol oynayan vakrf muessesesine, Farkanir .izleyerek
Annales ekolU'nUn total tarih anlayrgryla yaklagan Yediyrldrz, bu Jronudaki
aragttrrnalartnda, ihtimali sondaj metodunu kullanmrg; lfantitatif analizlere de
bagvurarak, TUrk vaktflartnrn XVlll. yuzyrldaki durumunun ve toplumun di$er
sektorleriyle iligkilerinin tablosunu gizmigtir. Yecllyrldrz'rn bu rnetodu
o$rencileri tarafrndan di$er yizyillar iqin de kuflanrlmrg, vakfrn TLirkiye'de
XVlll, XIX ve XX. yuzyrllardaki tablolarr da sergilenmigtir.ll2
Barkan'dan Sonra
' '-.
tSugtin bazt yaalarda Barkan'r, resmi milli tarih politikasrnrn bir
temsilcisi gibi gosterme e$ilimine rastlamaktayrz. Bu tamamryla yanlrgtrr. O,
-yaptsl
Battlr tarihgilerin, Osmanlr devlet sistemi ve onun sosyoekonomik
hakklnda bilgisizlikten kaynaklanan sathi yargrlarr karglsrnda, belgelerini
ortaya koydu$u karmagrk bir sistemi tanryrnca tepki gOsteriyor, bazen
abartmalr tanrmlamalar yapryordu. Osmanlr hakkrnda go0u kez olumsuz
htikum vermeye alrgmrg Battlrlar, bunu "milli" tepki gibi gostermeye galrgmakla
kendileri hata igindedir. Barkan, gergekleri ortaya koyah bir tarihgidir.
Buna l<argt, geng kugak arasrnda, go$u universite iktisat ve slsyoloji
boltimlerine mensup bir grup, Osmanlr tarihini Marxist teoriye, ozelliHeAsya
Tipi Uretim Tarzr (AMP)na gore yorumlamayr denediler.' Baglrca Sencer
Divitgio$lu; Osmanlr Toplum Yaprsr, istanbul, MAY Yay., 1909. H. islamoglu
ve Q. Keyder Eegitli denemelerinde Marxist AMP teorisini titizlikle izlectiler]13
Tum bu grup, Barkan'tn ortaya koydu$u bilgi ye kapaklarr kendi teorilerine'
temel yaptr. Grup arasrnda tarihgi H. islamoglu-inan, AMp'ye tragrmlr
tttTurk
Tarih Kururnu Bastmevi, Ankara, 1985. Kitap, ikirrci kez t(riltUr Bakanhqr tarafrndan
basllmtgttr (Ankara, 1990). TUrkgesi, XVlll. Yrizyrlda Trirkiye'de Vakrf tfiessesesllBir Sosyal
e
Tarih Incelemesi- adryla yakrncla Ti.irk Tarih Kurumunda grkicaktrr.
"'Nazif Ozt0rk; TUrk Yenilegme Tarihi Qerqevesinde Vakrf MUessesesi, Ankara, 1995, Hasan
Ytiksel; Osmanlt Sosyal ve Ekonomik Hayatrnda Vakrflann RolU Uzerinde Bir Aragtrrma ('1585]_gB3), (Ankara Universitesi Sosyal Bilimler EnstitUsri Basrlmamrg DoRtora Tezi).
t" Bu
ekoltin elegtirisi igin
bi.
lnalcrk; "On the Social Structure
of the Ottornan
Paradigms and Research" From Empire to Republic, lstanbul, lSlS, 1991.
244
Empire.
argiv belgelerine.dayalt, bazt
olmakla beraber, Barkan gelene$ini izl-eyerek.
(Oimanlr.lmparatorlu$u'nda Devlet ve
ampirik aragtrrmalar da yalrrmlamrgtrr
nispeten ?a sayrda mUlk
tipfumunOa
Ekonomi, tstanbul, 1gg1). Osmanlr
yaygln miri devlet to-11*
toprak sahibinin u"tr'g', osmanhnrn krrsal alanda
kurulu bir reltm
feodallerden
rejimini degigtirecer 6tgtiye u!a.o.mamrg, yerel
gtkmamrg'
orlaya
yelet
servaj/serflik
gini
i
olugmamrg, noytece Aurupa'Oat
asla
geqig sitreci
Maxist teoride beklendigi gibi, iiuruo"n kapitalizme
ve gift-hAne
rejiminin
toprak
gergeklegememigtir. nmi ylne Je, miri
sosyoekonomik
bir
dura$anve
iemeti
sisteminin osmanl toplumunun
bir gergek olarak
yaplnln att yaprsr ororgu tezi, belgeterin ortaya.xoyougu
konsolos raporlartna
gorUyordu. Divitgio$lu ve on, itt"y"nler, ingitiz
kabul
Osmanlr toplum yaplslnl
gore Hindistan'r ornef Lt""n Uto'tn AMP teorisinin,
onlar' daima
denemelerde
itiraf etmiglerdir. Bu
agrklamad. V"t"iriit
temel
teorisinin
AMP
"iO,g,n,
kalmrglardrr'
Barkan'rn verilerine dayanmak .o'"nJu
askeri imparatorluklartnda l?I
idcfiasr gudur: Fethe ve zoradayanan Asya
para ekonomtst ve
gehir arasrnoa ,oryoekonomit'oir butunlegme olmamt$ttr;
ise, osmanh
memlekeilerinde
komunist
kapitalizm geligememigtir.
-feodalizm",oggy.
tipi yerel
Batr
olan
AitX"nlttUu geligmekte
rejimi "geri bir
stntftn
Askeri-idareci
olunmugtur'
feodalizmi geriletmig bir rejim olarak tasvir
::
tesislerine
iuragan v-akrf
elinde biriken para, ekonomik g;igi;1"r" 9.01,
Buigar Osmanisti Vera
baglrca
teorisini
"C"iit"iici
yatrllmrgt,r.
.feodalizm'
memleketlerde'
kontrolu alirndaki ttim
Mutafcieva i$#i;il.i'f;;il;i
bu teori. h6kim olmug' bu g6rUg
tamamryla
Osmanlr rejimi hikkrnda
grkmrgtrr' Divitqio$lu'na gore'
dogrultusunda yefii bir tarih literatdrU ortaya
ve bdyle bir feoda.l-yaptntn
Osmanll sosyoekonomik formasyonY,. Afo
g0z 6ni'ine
yUzyrl
Ozellikle'Xvlil.
' ayan donemini
karrgrmrnr t"rnrif''"Orrfsfamogfu
alarak
,,peripheralizatioi,,
--ve
Keyder, Aftlp teoiisiyle
l^
Wallerstein'in
sosyal
teorisini br$Cugt'rrntyu. 9a19rrlar. Osmanl kllan
kendine ba$rmlr
formasyonunun bigimlenmesinde" ["nut toplumlari
katma geregine
hesaba
etkisini
Avrupa kapitalist dunya ekonomisinin
her alanda
devletln
inanrrlar. Barkan'a dayanarak, osmantt 6rne$inde, rle r' 5
belirti
it<ie
ozell
i.in
U
(integr"tiu"i ioi
e ge men, bUtUnlegtirici
11
1950-lgT5yrllarrndaBarkan'tnaEtt$rqr$rrdayUriryen'^f?[3]'?9'kFB
Akdag (1913-1972)'dtr'""
-urirrvur"t
Marxist teoriyi izreyen bir bagka-irrinEi'tr,t"ustlia
sonlarrna kadar Tgrkiye
xvl..yizyrl
Akdag, setguklu J6neminden
gelen dinamikler
tarihini, ,oryJ-"konomik att' yllrOan, t"U"hOrn
li/arxist teoriyi ampirik tarih
gergevesinde LU almayr O"n"migtii' Qnyn
Osmanlt
Barkan gibi' tezlerini
aragtrrmalalyla ba$dagtlratu'tni*Oan farkt,
argiv belgelerine,- mlihimm" Jetterteri ve kadr
hahkeme
sicillerine
dayandrrma metodudur'
odaledans|estenesde|apopulationbu|garesousla
dominationturqueau*xetXV|esiec|es'',EtudesHistoriques,|,Sofia,1960.
From impire to Republic' s'41-45'
11,
Bu g6ru9l", iqn Or.. inatcrk; "On the S,i"i"iStructure"'
Kurulug ve lnkigafr Devrinde
ttu Akdag'tn baglrca eserleri: "O"*uiii'-itp"otorf uO,
jilSi
rl*iy" Tarihi'nde lgtimai
1;/55-(19d0);
irg+g)'
Ti.irkiye'nin lktisadi Vaziyeti, Belleten,
lsyanlarr (1550-1603)'
cetati
1952);
rrv"ni"i'.
ilslanirur, ,
Buhrantar serisinden; Medreseti
(Ankara' 1e71);TUrk
*n
fiiitiii*ini, i
(Ankara, 1e63); Tiirkiye'nin lktisadi "."
lWS)
ilalkrnrn Dirlik ve D0zenlik Kavgast' (Ankara'
ittiunuur' rszzl' ll'
Akdag'rn osmanrr tarihgirigine onemri katkrsr, Anadoru
koytusunun
medrese softalart, ucretli asker Sekban ve Sarucalar
ve bunlarrn Lgrryaya
donugmiig tipi Celaliler uzerindeki onemli aragtrrmalarrdrr.
o, bu grupla',
padigah kullarrna dayanan osmanlr rejimine
kargr Anadolu rofrusunun
mUcadelesi bigiminde algllryordu.
Akda$'rn tezlerini elegtiren yazrlarrmd"ttt
$,
galtgttm: celafller,,isy.g! eden koyluler
degil, Auusturyarrtara
noktalarr dLizeltmeye
kargr 15g3_1606
savagtnda devletin tufekli askere. ihtiyicr dolayrsryla ,halktan
.orguledigi
sekban ve saruca b6lukleridir. onlar, rrrg
atamayrnca egkrya,ormug ve
devlet bunlarr egkrya anlamrnda celali aoryta
baglamrgtrr. onlar,
Yuz sene savagrarr srrasrnda Fransi'da"nr"yu
solguncuruga bagrayan
compagnies d'Arms ucrefli asker kumpanyararrna
benzer. xvr. yazytrda
sosyal nedenlere gerince;
bunarrmr, % 40 istunde bir nufus artrgr'sonucu
topraksrz kalan
trgat,
levent ve sekban-saruca askeri biciminde
.kdylunun
baska segim volrarr
aramasiyra asrklayabiririz. 1soJ-J;#
savas
donemi, osmanrrnrn krasik aikeri ve mari sisteminii
nJk;F;;loili*s,,r.
Avusturyaltlartn yeni ustun vasrflr ategli silahlarr
t arg,r,no" osmanlrlar tufekli
asker olarak yenigeri ve sekban-saruca askerini
faitasryla artrrmak zorunda
kalmrg, bu durum mali bunalrmrn ve Anadolu,da
anarginin yakrn sebebi
olmugtur' Aslrnda bu, tarihgiferin "askeri oevrim
revolution),, dedi$i
Avrupa silah ve t.uu3! teknolojisindeki geligme Irititury
ite itigt<iti bir otgudur.
;ilffi;
Akdag,
bazt temel nedenleri hakkryla'belirlemeden
uzak olmakla beraber, tarihginin
dikkatini olaylartn vehamef ve derinligine gekmekle,Turkiye
sosyal tarihine
6nemli bir katkrda bulunmug, Balkan'r-n ihmal
etti$i tarihi sosyal geligmelere
Parmak
o
basmrgttr.
,
osmanlt tarihi uzerinde Barkan. ekolu yanrnda Marxist
tdrlhgiligin
katkrfarr, Marxist regeteye sadrk kalmalarrnu
rrgrnun, yine de hayli yararlr
olmugtur. Koylu ug
9T"iqi srnrfr, para ve ucrefler, gunruk ya$am, rnerkez
ve
tagra, gehir-koy iligkileri,
gibi aragtrrma alanlarr'
girmig, -sosyaI
ekonomik tarihginin. ufku geniglemig, Annales iundeme
ok"ulunun anradrg, bigimde
butuncu (total, holistic,
bir tarih yazrolrgrna yaklagrlmrgtrr. Bqrkan, bu
.globlly
do$ru.lluda yaptr$r empiiit< aragtrrmalarla temeiieri
hlzrrtamrg, tarih ufkumuzu
genigletmigtir.
Yeni Tepkiset
'
Akrmlar
'.
1997'de Mersin'de toplanan
"milliyetgi" tariiigiligin enine boyuna
_ve
elegtirildigi l. ulusal rarih Kongresi'ne
runutan bitd;rid;irB rurr.ivl'j" v"ni
tarihgilik gorrig ve aktmlarrnr yanirtan ilging bir platforrn
olugturmugtur. orada
geng tarihgifer, 9u gozfemi yapmaktadrr:
Tirihgilik, "rikro-milliyetgilik ve etnik
temelli bolgesel savaglartn" etkisi altrndadrr ve
bizzat tarihgiligin bu4fla payr
.
oldu$u
Milliyetgiligi, "milli benlik", "kolektif kimlik" olarak ele alan sosyolojik
yaklagtm, onun 6tekine, bagkasr TUrkiye orne$inde Batr ve aztnlrklar'
vurgular
kargrsrnOa devletin tutum ve varsaytmlart geklinde ortaya Erktr$rnr
(8. Qukurova ve M. YUksel).
Tarih ve milliyetEilik i.rzerirre l. Ulusal Tarih Kongresi, gerqekte'
TUrkiye'de 1970'lerin sag-sol kavgalanyla baglayan toplumsal tepkileri
yrnstrurr itibarryla dikkite de$er. Yeni donemde halk, 27 Mayrs 1960
darbesiyle bir kez daha belli bir disiplin alttna sokulduguna inanmtg' buna
kargr yeni donemde Demokrat Partiyi sUrduren yeni sa$cr partiler ortaya
grkmrg, bizzatCHP'nin sultact kadrosuna kargt sosyal reform isteyen Ecevitqi
fraretbt g1glenmig, iktisadi darlk iginde bunalan Ulkede gegim ve gelecek
b'
umudunu kaybetmig bir gengli$in devrimci radikal direnci baq -gostelTlg'
radikal akrma kargr Turk-islim sentezi formuluyle bir milliyetgi-lslamct
hareket gittikge mlitan bir nitelik kazanmrgtrr. 1960-1980 ddneminde TUrk
tarihgili$i, bu siyasi atmosferin kuvvetli etkisi alttndadtr.
TUrkiye'de gimdi gunu inanrlryor ki, ulus-devletin kurulugu ile beraber,
millet-devlet dzdlglegmesi gelmigtir. Dunyada oldu$u
tarih
devletin tekelindedir. $imdi e$er mumkunse, "populeri merkeze alan bir
elegtiren
tarihgileri"
"Mlltiy"tgi,
muhafazakdr
yazrcrlr$r,' gerekir (Y. Sarrbay;.
Tanrl Bora;ya gore, TUrk taiinqitigine "devlet mitosu" egemendir' Bu 9e9it
bir
tarihgilikte, TUrkl0k kavramt temel mitostur' "Turk tarih tezi" bunun aqtk
ifadesidir. Bu tarih mitolojisinde, Turklerin devlet kuruculu$u, kurulan
devleiler arasrnda devamlrlrk, kahraman devlet kuruculart, merkeziyetgi
anlaytqt
evrensel devlet kavramlan egemendir, Esasen Turk-islam sentezi
da, bu mitoslara daYantr'
Mersin Kongresi'ne bildiri sunanlar asltnda, xx. ynzyt sonunda
Turkiye'nin yeni Jiyasi, sosyal, ekonomik yaplsl ve gartlarr Uzerinde
gozlemlerini dile gLtirmekte (milliyetqilik, kilresellegme, postmodernizm'
devlet mitosu, KUrt kimli$i), Osmanlr toplum yaplsl ve Osmanlt devlet
anlayrgr (cemaatler etnik gluplar kargtstnda devlet, TUrkiye Cumhuriyeti'nin
1uruiug doneminde
agll milliyetgiliki konulart Uzerinde
yapmaktadrrlar.
"t
lnalctl<; "osmanlt lmparatorlu$u'nun Kurulug
ve Inkigafr Devrinde Ttirkiye,nin iktisarJi Vaziyeti
(1951), 629-690. ,,Miritary and Fiscar
Transformation in the ottoman rmpire, 1600-1700',
Archivum ottomanicum. vl(1g80), s.283-337,
,intn"''n
xv
ve Milliyetgilik; l. ulusal rarin xongresi Bitdiriteri,
Mersin, MU Fen-Edebiyat Fakultesi,
246
gUnUmUz
de
devletin sonunu mu ifade ediyor, sorusu gUndeme gelmigtir' Tarihqilik
inangndadrrlar.
Uzerine Bir Tetkik Munasebeiiyre", aurr"t"n,
gibi
aktmt
TUrkiyesi'nde de, ULnun sonu gelmig, 6zellikle ekonomik globallegme
toplum
sivil
go$ulcu
geligimi hrzlandtrmtgttr. $imdi cemaatler, aztnltklar,
yeni
-trrr*tuti
6ne grkmaktadrr. Postmodernizm, ikinci Dunya Savagr sonunda'
milli
merkeziyetgi, tek hukuka dayanan, ekonomide bUtUnlegmeyi hedefleye.n
247
eleqtirel gozlemler
GENELKURMAY ASKERI TARiH VE STRATEJiK ETUT BA$KANLIGI
rUnr nsxrRi rnniH ronaisvolru
f
'
SBN : 97 B-97 5-409-430-5
NSN:7610270347918
YAYIN KURULU BA$KANI
Korgeneral Eyup
YAYIN
KAPTAN
-
-
KURULU
?J
Dr. E. Tumg. Gungor CEBECIOGLU
'
Dr. E. Tu$g. Erdal YURDAKUL
Prof. Dr. ilber ORTAYLI
Prof. Dr. Regat GENQ
Dog. Dr. Yusuf SARINAY
Doq. Dr. Omer TURAN
nr. Og. Alb. Ahmet TETIK
nr. Og. Yb. Zekeriya TUnrnnrru
?
+
+
'
:'
TTIRK ASKERITARIH KoMISYONU GENEL SEKRETEni
or. 00. Yb. Zekeriya
TURKMEN
,
pUzrlri
Red. Uzm. Yasemin TASCI
Red. Uzm. Melek ALKA
,
Red. Uzm. llkay SARIKAYA
SAYFA OUZEN|
Red. Uzm. Yasemin
TA$CI
-
'
"Uluslararasr Askeri Tarih Dergisi"nde yer alan dUgunce ve yorur[lar
yazarlannrn kigisel gorUqlerini yansrtrr. Bu itibarla TUrk Silahh Kuvvetlerinin
gorUglerini yansrtmaz. Kitapta bulunan yazr ve resimlerin her hakkr sal<lrdrr;
ancak, kaynak gosterilmek suretiyle iktibas edilebilir.
Adres:
Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etrit Bagkanh$r
Tiirk AskeriTarih Komisyonu (TATK) Genel Sekreterli$i
06100 Bakanhkla/ANKARA
!
Telefon: 0312-402 23 26/ 312
elmek: jTatem @ tsk.mil.tr
GENELKURMAY BASIMEVi
YAYIN NUMARASI : 2007 | 19
4O2
23
38
.
.
,
Belgegeger: 031 2-417 01'32
urusmmRfisr rtKERi rARi[ K0mi$yo]tu
aa
UTUTIIRIRI3I I$KERI TARIII DEROIfI
riinr
A$Krni rnnini
w mnrni riirrtinU
N" 87 Ankoro - 2OO7