türkiye kütüphanelerinde arapça yazma ve matbû eseri olan

TÜRKİYE KÜTÜPHANELERİNDE ARAPÇA
YAZMA VE MATBÛ ESERİ OLAN
SAMSUNLU ÂLİMLER
Recep DİKİCİ*
Giriş
Tarih boyunca birçok medeniyete beşiklik yapan Samsun, bilhassa
Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde Anadolu’nun kuzeyinde, en büyük ilim
ve kültür merkezlerinden biri olmuştur.
Bilindiği üzere, “ Samsun şehri, Anadolu Selçuklu Sultanı İkinci
Alparslan zamanında Türk hâkimiyetine geçti. İkinci Kılıç Arslan ülkesini
1185 yılında oğulları arasında taksim ettiği zaman Samsun şehri ve yöresi
Rukneddin Süleymân Şah’ın hissesine düştü. Bu tarihten sonra şehrin adı,
tarihi kaynaklara Samsun olarak geçmeye başladı. Anadolu’ya yerleşip bu
ülkeyi kendilerine vatan yapan Selçuklular sayısız ve azgın haçlı seferine
göğüs gererek toprağa sağlam kökler salmışlar, yüksek medeniyet eserleri
vermişler, Anadolu’nun hristiyan halkını islâmiyete ısındırmışlardır. “(Tarih
Boyunca Samsun ve Samsun Belediyesi, 1977: 24 ).
Osmanlı döneminde Samsunlu birçok âlim yetişmiştir. Nitekim Türkiye kütüphânelerinde mevcut olan Samsunlu âlimlerin Arapça yazma ve
matbû eserleri, haklı oalarak söz konusu kanaati doğrulamaktadır. Bu mümtaz şahsiyetler ile kütüphânelerde kayıtlı yazma ve matbû eserlerinin sırasıyla tanıtımı da, Samsun’un bilimsel ve kültürel bakımından tarihteki ömine kısmen de olsa katkıda bulunacaktır.
1. Hasan b. Abdüssamed es-Samsûnî
Osmanlı âlimi olan Hasan b. Abdüssamed, Anadolu’da bazı âlimlerden okumuş ve Molla Hüsrev’in hizmetinde bulunarak, ondan müsbet ve dînî ilmleri tahsil etmiştir. Derin bilgi sâhibi olan Hasan b.Abdüssamed, Semân Medresesi’nde görevlendirildi ve Sultan Muhammed Han’a hoca oldu..
Sırasıyla Kazaskerlik, tekrar Semân Medresesi müderrisliği ve İstanbul’da
kadılık yapan bu zat, h.891 (m.1476) yılında vefât etti.
Hasan b.Abdüssamed, yüksek seciyeli ve dînî kurallara sımsıkı sarılan bir şahsyetti. Aynı zamanda iyi bir hattat olan bu âlim, birçok kitabı kendi hattıyla yazmıştır. Nitekim onun, Sultan Muhammed Han için kendi hattıyla Sıhâh el-Cevherî adlı eseri yazmıştır. Fıkıh, hadis, kelâm ve belâgat
âlimi olan Hasan b. Abdüssamed’in eserleri şunlardır: Hâşiye ale’l-Mutav*
Prof. Dr., Selçuk Üniv., Fen-Edebiyat Fak., Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü.
737
vel li’t-Tef-tâzânî, Ta’lîka ale’t-tavzîh fî usûli’l-fıkh, Hâşiye alâ Şerhi’lAdud li Münte-hâ fî ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel, Havâş alâ Şerhi’l-Muhtasar
li’s-Seyyid eş-Şe-rîf1 .
Hasan b. Abdüssamed es-Samsûnî’nin Türkiye kütüphânelerindekayıtlı yazma eserleri:
- Cevâb alâ bahsi’l-cihet, Kelâm, ta’lik, 96-97 (Süleymâniye
Kütüphânesi, H.Hüsnü Paşa Bölümü, no: 600).
- Hâşiye alâ Şerh Muhtasar el-Muntehâ, Fıkıh, nesih, 35-40 (Konya
Bölge Yazma Eserler Kütüphânesi, no: 194; Süleymâniye Kü-tüphânesi,
Kasidecizâde, 475; Serez, 3818; Damad İbrahim Paşa, 784; Erzincan, 159;
Giresun İl Halk Kütüphânesi, 1238/2; Isparta Halil Hamit Paşa Küt., 2045;
Adana il Halk K., 189; Amasya Beyazıt K., 988, 1777; Tire K., 196; Bayezit
Devlet K., 1739; Atıf Efendi K., 681, Kütahya Vahit Paşa İl Halk K., 199).
- Hâşiye alâ Hâşiyeti’s-Seyyid eş-Şerîf, Fıkıh, ta’lik, 171-226
(Millet K., 597; Fatih, 1291; Nuruosmâniye, 1361; Beyazıt Devlet K., 697).
- Hâşiye alâ Muhtasari’l-Adud li’l-Curcânî, Fıkıh Usûlü, nesih,
müstensih Abdullah Ankaravî, istinsâh tarihi h.1079 (İstanbul Merkez K.,
2130).
- Hâşiye ale’l-Mukaddimâti’l-erbaa mine’t-tavzîh, Kelam, ta’lik, 7
(Bağdatlı Vehbi Efendi, 2027; Şehit Ali Paşa, 2844; Laleli, 714; Esad
Efendi, 1279).
- Hâşiye alâ Şerhi’t-Telvîh, Kelam (Marmara İlâhiyat Fak., 343;
Samsun Gazi K., 623).
- Risâletu’l-İttisâf, Hadis, ta’lik, 39-56 (Carullah, 1188).
2. Muhyiddîn Muhammed b.Hasan b. Abdüssamed es-Samsûnî
Osmanlı âlimi olan Muhyiddîn Muhammed, önce babasından, sonra
Alâeddîn Ali el-Arabî’den okudu. Daha sonra o, sırasıyla Bursa’da Molla
Hüsrev Medresesi’ne, Edirne’de Haceriyye Medresesi’ne, İstanbul’da Mahmut Paşa Medresesi’ne, İznik’te Orhan Gazi Medresesi’ne, Edirne’de bir
Medrese’ye ve Semân Medresesi’ne müderris oldu. Her gün 80 dirhem ma1
Hayatı ve eserleri hakkında bk. İbn el-İmâd, Şezerât ez-zeheb (tarihsiz), Beyrut,
Dâr ihyâ et-turâs el-arabî, 8/4; Taşköprîzâde Ahmed Efendi, eş-Şekâik ennu’mâniyye fî devleti’l-os-mâniyye (1975), Beyrut, ed-Dâr el-kitâb el-arabî, 96; elLaknevî, el-Fevâid el-behiyye fî terâcim el-hanefiyye (1906 ), Kahire, 61; Ömer Rıza
Kahhâle, Mu’cem el-muellifîn (tarihsiz). Beyrut, Dâr ihyâ et-turâs el-arabî, 3/236;
Kâtip Çelebî, Keşf ez-zunûn (1971),İstanbul,
Millî Eğitim Basımevi, 486, 499, 1856, 1893.
738
aşla tekaüd olan Muhyiddîn Muhammed Efendi, bilahere Sultan Selim Han
tarafından Edirne kadılığına tayin edildi. Bu zat, Edirne’de kadılık görevini
yürütürken h. 919 (m. 1513) yılında vefat etti.
Gece gündüz ilimle meşgul olan Muhyiddîn Muhammed Efendi,
dünya malına kıymet vermez ve dâima fakirleri doyururdu. Aynı zamanda
bu âlim tasavvufta da yüksek mertebelere erişmişti. Çok yönlü bir âlim olan
bu zatın eserleri şunlardır : Havaş alâ Şerhi’s-Seyyid li Miftâhi’l-ulûm li’sSekkâkî, Havaş alâ Hâşiye Şerhi’t-Tecrîd li’s-Seyyid eş-Şerîf, Havaş alâ
Telvîh li’t-Teftâzânî fî usûli’l-fıkh2 .
Muhyiddîn Muhammed Efendi’nin Türkiye kütüphânelerinde kayıtlı
yazma eserleri :
- Hâşiye alâ Şerhi’l-Miftâh li’s-Seyyid, Arap Edebiyatı, 372-499
(Süleymâniye Kütüphânesi, Damad İbrahim Paşa, 1016).
- Ta’lika alâ Hâşiyeti’t-Tecrîd fî ihtisâs sûreti’l-İhlâs, Kelâm, Hat
Reyhânî, 139-142 (Amasya Beyazıt K., 1849).
- Hâşiye ale’t-Telvîh ilâ Keşf gavâmizi’t-tenkîh, Fıkıh usûlü, ta’lik,
110 (Sül.,K., Şehzâde Mehmet, 22).
- Hâşiye alâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl, Tefsîr, 199 (Sül. K.,
Ayasofya, 322).
3. Abdüssamed es-Samsûnî
Hakkında kaynaklarda bilgiye rastlanılamayan bu âlimin, kelâma
dâir Hâşiye kubrâ ale’l-husn ve’l-kubh adlı yazma eseri, Murad Molla K.,
706; Koca Ragıp Paşa K., 1459’da kayıtlıdır.
4. Yahya es-Samsûnî
Hakkında kaynaklarda malumat bulunamayan bu âlimin Risâle fî
Ta’liki’t-talâk adlı yazma eseri, Sül. K., Esad Efendi Bölümü, 952’dedir.
5. Behçet Abdullâh b. Hasan es-Samsûnî
Bu âlim hakkında kaynaklarda malumata rastlanılamadı. Onun
ahlâka dâir Osmanlıca Behçetu’l-ahlâk adlı matbû eseri (İstanbul, 1896),
İstanbul Kütüphânesi, İbnül-Emîn Bölümü 454’te bulunmaktadır.
2
İbn el-İmâd, Şezerât ez-zeheb, 94; Taşköprîzâde, eş-Şekâik en-nu’mâniyye, 179180; Kahhâle, Mu’cem el-muellifîn, 9/196; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı
Müellifleri ( 1975 ), İstanbul, Meral Yayınları, 1/388; Kâtip Çelebi, Keşf ez-zunûn,
347, 497, 1765.
739
6. Halil es-Samsûnî
Hayatı ve eserleri hakkında kitaplarda bilgi kaydedilmemiş olan
Halil es-Samsûnî’nin murakkata dâir İcâzetnâme adlı yazma eseri, İstanbul
Merkez Kütüphânesi, 6307’de kayıtlıdır.
7. Ömer Azmi es-Samsûnî
Hakkında kaynaklarda malumata rastlanılamayan bu zatın,
Osmanlıca fıkıha dâir İzâhu’l-cinâyet fî ahbâri’l-kısas ve’d-diyet adlı matbû
eseri ( İstanbul, 1813 ), Atıf Efendi Kütüphânesi, 32’de kayıtlıdır.
740