Seyyid Bey`in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler

Seyyid Bey'in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler
Seyyid Bey'in Hilafet Anlayışı Üzerine
Bazı Düşünceler [1]
Prof. Dr. Osman Eskicioğlu*
Seyyid Bey’in Kısaca Hayatı
Seyyid Bey’in asıl adı Mehmet Seyyid’dir. Seyyid Bey, 1873 yılında İzmir’de doğdu. II.
Meşrutiyetin ilanından sonra kurulan Meclis-i Mebusuna iki dönem İzmir mebusu olarak katıldı.
Daha sonra Ayan Meclisi-Senato üyeliğine seçildi.
Cumhuriyetin ilanından sonra da
İzmir mebusu olarak TBMM’nde görev yaptı. Cumhuriyet döneminin ilk kabinesi olan 1. İsmet
İnönü Kabinesinde Adliye Vekili oldu.
Hilafetin kaldırılması Mecliste tartışılırken adliye vekili idi. Adliye vekili olarak Mecliste hilafet
hakkında uzun bir konuşma yaptı. 1924 yılında vefat etti.
[2]
Hilafet Hakkındaki Görüşleri
Seyyid Bey’in kısaca hayatından bahsetmemizin sebebi onun ilim adamı olduğu gibi, aynı
zamanda bir siyaset adamı olduğunu göstermektir. Onun hem bir bilgin ve hem de bir politikacı
olduğunu altını çizerek belirtmemizde fayda vardır. Çünkü o, hilafet meselesine ayrı iki
pencereden bakarak farklı iki çeşit hilafet ortaya koymuştur.
Onun ilim adamı, fıkıhçı ve büyük bir İslam hukukçusu olarak hilafet hakkındaki görüşlerini
1333/1917 tarihinde yayınladığı Usul-i Fıkıh-Medhal adlı eserinde görüyoruz.
Siyasetçi ve politikacı olarak hilafet görüşlerini ise 1924 yılında hilafetin kaldırılması için
TBMM’nde yaptığı konuşmada görüyoruz.
Bu iki görüş birbirinden farklıdır. Farklı olduğunu her iki kaynaktan, yani hem kitabından ve hem
de meclisteki konuşmasından naklederek açıklamaya çalışacağız. Yalnız mukayeseye
geçmeden evvel Seyyid Bey’in nasıl bir inkılâp taraftarı olduğunu öğrenme bakımından onun
mecliste yaptığı konuşmadan bir bölümünü buraya almada fayda vardır. Seyyid Bey bu konuda
şöyle söylüyor:
“Dediğim gibi İslam tarihinde büyük bir inkılâp yapıyoruz. Diyebilirim ki, bundan daha büyük bir
inkılâp olamaz. Zihinlerin bununla çok meşgul olması, inkılâbın azameti ve büyüklüğündendir.
Kalpler endişe ve tereddüt içindedir. Bunun için hepimizin vicdanı ve izanı istiyor ki, mesele
1/8
Seyyid Bey'in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler
tümüyle açıklansın, ortaya konsun, dost, düşman herkes ne yaptığımızı ve ne yapmak
istediğimizi bilsin, şuurlu mu, şuursuz mu yaptığımızı anlasın. Büyük Meclis, hilafet meselesinin
dini ve siyasi mahiyetini bilerek mi karar alıyor, yoksa bilmeyerek mi? Bu konular tamamıyla
açıklığa kavuşsun. Çünkü tekrar ediyorum, mesele hakikaten gayet mühimdir. İslam dünyasında
şimdiye kadar böyle bir inkılâp olmamıştır. Değil İslam dünyasında, bütün yeryüzünde meydana
gelen inkılâpların en büyüğü, en mühimidir. Bunun için zihinlerde ve fikirlerde şüphe ve
tereddütler bulunmamalıdır. Meseleyi bilerek halletmek gerekir. Gerek dini ve gerekse siyasi
yönünü bizim bilmemiz lazım gelir.”
[3]
Seyyid Bey’in bu konuşmasından anlaşıldığı gibi, o yapılan değişiklikleri yeryüzünün en büyük
inkılâbı olarak görmektedir. Böylece onun şiddetli bir inkılâp taraftarı olduğu söylenebilir. Şimdi
Mehmet Seyyid’in iki eserine dayanarak onun hilafet hakkındaki görüşlerini öğrenmeye
çalışalım.
Hilafet Hakkındaki Görüşlerinin Mukayesesi
Seyyid Bey, Medhal adlı eserinde hilafeti şöyle açıklıyor:
“Hilafet luğatta bir kimseye halef olmak manasınadır. Emiri’l-Müminin ve İmami’l Müslimin olan
zat-ı muhterem, Hz. Peygambere halef olduğu için kendisine halife ıtlak olunmuştur. Nerede ve
ne maksatla halef olduğunu izahat-ı atiye gösterecektir.
“Hilafet” ıstılahta “imamet” müradifidir. (eş anlamlı, sinonim). Namazda cemaate imam olmak
manasına olan imametten tefrik (ayırmak) için buna
İmamet-i Kübra
denir. Büyiik araştırıcı Sadruşşeria’nın Tadilü’l Ulumu’nda Mevakıf ve Makasıd gibi en meşhur
ve en muteber kelam kitaplarında
imamet
şu suretle tarif olunuyor: “İmamet, Hz. Rasü-i Ekrem’den halef olarak dini ve dünyevi işlere
umumi riyasettir.”
Müctehidlerin sonu imam İbn Hümam da kelam ilmine dair olan Müsayere adındaki seçkin
eserinde imameti, İslam milleti üzerinde amme tasarrufuna sahip olmaktır, diye tarif ediyor.
B
u iki tarif, lafzen ve mefhumen müteğayir (başka) iseler de netice itibariyle ikisinin de delalet ve
manaları birdir. Zira evvelki tarifte geçen “umumi riyaset”te İslam milleti üzerinde tasarruf hakkı
bulunmayacaksa riyasetin anlamı kalmaz. İkinci tarife göre “amme tasarrufuna sahip olmak”
hususu da “umumi riyaset”siz meydana gelmez... Birinci tarif kelam ilmine, ikinci tarif ise fıkha
daha uygun gibi gözükmektedir. Adı geçen İbn Hümam müctehid derecesinde büyük bir
hukukçu olduğu için ikinci tarifi tercih etmiştir.
[4]
2/8
Seyyid Bey'in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler
Seyyid Bey, mecliste yaptığı konuşmasında ise hilafeti şöyle açıklamaktadır:
“Benim asıl maksadım, meselenin dini yönünü; İslamiyet’in hilafet meselesi hakkındaki telakki
tarzını izah etmektir. Siyasi yönünü açıklamak maksadımın dışında kalmaktadır. Ben ona
karışmam. 0 tarafını Büyük Meclis bilir.
İlkönce şunu arz edeyim ki, hilafet meselsi diııi olmaktan çok dünyevi bir meseledir. İtikadi
meselelerden değil, millete ait haklar ve kamu menfaatlerindendir, itikadla ilgisi yoktur...
Her şeyden evvel şu noktayı arz edeyim ki, hilafet hükümet demektir. Doğrudan doğruya millet
işidir, zamanın gerektirdiklerine tabidir. Onun içindir ki, Hz. Peygamber Efendimiz vefat ettikleri
zaman ashab-ı kiram hazretlerine hilafet meselesini açıklamamışlardı.” [5]
Görüldüğü gibi
Seyyid Bey, kitabında hilafeti, “Hz. Peygamberden halef olarak (O’nun arkasından giderek) din
ve dünya işlerinde kamuya başkanlık yapmaktır”, diye tarif ederken mecliste yaptığı
konuşmasında ise “hilafetin dinle ilgisi bulunmadığını, onun dünyevi bir mesele olup doğrudan
doğruya milletin işi olduğunu ve zamanın gereklerine tabi bulunduğunu” açıklamaktadır.
Burada bu iki ifadenin birbirinden çok, çok farklı şeyler olduğu açıkça görülmektedir.
Diğer
taraftan Seyyid Bey, kitabında İslam dininin, hem diyaneti ve hem de siyaseti kapsadığını
açıkça itiraf ederek şöyle diyor:
“Birinci bölümde şer’i hükümlerin Hz. Peygamber tarafından nasıl konulduğunu açıklarken
demiştik ki, İslam dini, hem diyanet ve hem siyaseti cami olan (kapsayan) yüce bir dindir. Hz.
Muhammed yalnız şeriatı koymakla iktifa buyurmadılar; bir taraftan şer’i kanunları vaz’ ve tebliğ
ettiler; diğer taraftan
da o şer’i kanunların uygulanmasını bizzat üzerlerine aldılar. Milletin mesalihini-faydasını
gözetip ümmetin kamu işlerini yürüttüler. Etrafa vali ve kadı tayin ettikleri gibi, cihad işinde de
başkomutanlık görevini bizzat ve bilfiil ifa ettiler. Bu ise ehli İslam üzerinde amme tasarrufu
demektir ki, İslamiyet’in siyasi yönüdür. Müsayere adlı kitabın şerhinde buna, “nübüvvet”
üzerine oturmuş-yerleşmiş “imamet” denilir ki, zamanımız örf ve ıstılahınca hükümet tabirinden
kast olunan manadan başka bir şey değildir... İşte şu zikrolunan siyaset, imamet ve hükümet de
Cenab-ı Peygamber’e halef olduğu için İmamü’l-Müslimin hazretlerine halife, sahip olduğu sıfat
ve makama da hilafet adı verilmiştir. [6]
Seyyid Bey, burada hilafeti İslam dininin bir parçası
sayıp onu peygamberlik üzerine oturturken ve zamanımızda buna hükümet tabir edildiğini
söylerken bu konuda meclisteki konuşmasında ise hilafet şekli hakkında Kur’an-ı Kerim’de hiçbir
ayetin bulunmadığını, hükümet ve memleket idaresi hakkında sadece iki prensip yani şura ve
emir sahiplerine itaati getirdiğini ifade ederek şöyle diyor.
“Muhterem efendiler, asıl dini kanun olan Kur’an-ı Kerim’e müracaat ederseniz görürsünüz ki,
bizim hilafet şekli hakkında hiçbir ayet-i kerime yoktur. Kur’an-ı Kerim hükümet ve memleketin
idaresi konusunda bize iki düstur gösteriyor: Biri bugün medeniyet âleminde yürürlükte olan
meşveret (şura) kaidesidir ki, bunu Kur’an bize 1300 sene evvel ortaya koymuştur. 0 da “Onların
3/8
Seyyid Bey'in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler
işleri kendi aralarındaki şura iledir.”
[7]
Kuran’da zikredilen ikinci düstur da ulu’l-emre (devlet başkanına) itaattir. Kur’an-ı Kerim’de
“Allah’a, Peygamber’e ve içinizden emir (idare) sahibi olanlara itaat ediniz.”
[8]
, buyrulmaktadır. İşte bu ikinci düsturdur. Bu da anarşiyi, hükümetsizliği ortadan kaldırmak ve
uzaklaştırmak içindir... İşte memleketin idaresi konusunda Kur’an-ı Kerim’de bu iki ayetten
başka bir ayet yoktur.”
[9]
Burada Seyyid Bey, “İslam hilafeti hakkında hiçbir ayet yoktur ve Kur’an bize hükümet ve
memleket idaresi hakkında iki düstur getiriyor” derken doğru konuşmuyor. Üzülerek söylemek
mecburiyetindeyim ki, Kur’an-ı Kerim’i veya İslamiyet’i eksik tanıtıyor. Burada bir parantez
açarak meseleyi iyice anlamakta fayda vardır.
Zaman, zaman Kuran’da şu var ve şu yok, gibi ifadeler kullanılır. Bu ifadeler eksiktir. Çünkü
Kuran’da bir şeyin var olduğunu görecek ve gösterecek gözlere ihtiyaç vardır. Çünkü Kur’an, bir
ahkâm ve kanun kitabından daha ve ziyade delil kitabıdır. Kuran’da bazı hüküm ve kanunlar
yanılgıyı, şaşırmayı ve sapıklığı önlemek için, Allah’tan bir lütuf olmak üzere açık ve zahir olarak
gelmiştir. Ayette bu husus, “Şaşırırsınız diye Allah size (hükmünü böyle) açıklıyor.”
[10]
şeklinde ifade edilmektedir. Şu halde bazı konularda sadece kıyas yaparak veya aklımızı
kullanarak anoloji yoluyla ihtiyacımız olan hükümleri bulmamız mümkün olmayabilir. Bu
durumda Allah onları bize açık bir hüküm olarak bildirmektedir. Bunun dışında kalan hükümleri,
müslümanlar kendilerine hidayet kaynağı olan Kuran’dan ictihad ederek, bulacaklardır.
Sohbetlerde, konuşmalarda, konferans ve tartışmalarda her zaman şahit olduğumuz bir husus
vardır. Kuran’da hukuk olmadığı, siyaset ve ticaret olmadığı söylenip durulur. Hatta Kuran’ın bir
kanun kitabı olmadığı ifade edilir. Bunlar bir bakıma eksiği ile beraber doğru olabilir. Fakat bu
görüşte olanların Kuran’a bakış tarzları yanlıştır. Tabir caiz ise böyleleri Kuran’a şaşı
bakmaktadırlar. Aynı mantığı devam ettirecek olursak, yani her hangi bir konuda açık-zahir ayet
isteyecek olursak, bunların kafasıyla Kuran’da namaz yok demek de mümkündür. Çünkü namaz
Kuran’da “salat” kelimesi olarak geçer ki, bu da dua demektir. Yani buna göre Kuran’da duayı
yerine getirin şeklinde ayetler var mı diyeceğiz? Kuran’da hukuk yok diyenler, Kuran’da siyaset
yok diyenler aslında Kuran’da namaz yok demiş oluyorlar. Fakat bunun farkında değiller.
Namazın efali hakkında Kuran’da geçen kelimeleri sayacak olursak, sanırım bunlar kıyam,
kıraat, rüku’ ve secde gibi bir kaç kelimeden ibarettir. Buna göre Kuran’da siyaset, ticaret, iktisat
ve aile hakkındaki ayetler ve kelimeler ise pek çoktur. Bunların yüzlerce olduğunu söyleyebiliriz.
4/8
Seyyid Bey'in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler
Seyyid Bey’in yönetimle ilgili sadece iki ayet vardır, demesi son derece yanlıştır. Çünkü ben
şimdi yönetimle ilgili olan bazı ayetleri burada vereceğim ki, bunların iki tane olmadığı böylece
ortaya çıkacaktır. Hepsini anlatıp döküp saymam tabiidir ki, mümkün olmaz. Kur an da siyaset,
hilafet, hükümet veya yönetim ne derseniz deyin bunlarla ilgili bazı kelimeler şunlardır. İmam,
[11]
ümmet,
[12]
Halife,
[13]
ülü’l-emr,
[14]
itaat,
[15]
bey’at,
[16]
kavm,
[17]
velayet,
[18]
şura,
[19]
adalet,
[20]
ihsan
[21]
emanet,
[22]
ehliyet,
[23]
hüküm,
[24]
gibi kelimeler hep yönetimle ilgili ifadelerdir. Bunlardan başka daha pek çok kelime ve terimler
vardır. Birinci, ikinci veya üçüncü dereceden ilgili olanlarını da bulmak mümkündür. Ancak biz
iddiamızı ispat bakımından bu kadarıyla yetinmek istiyoruz.
Burada Kuran’ı doğru anlama bakımından bir hususa açıklık getirmek çok faydalı olacaktır.
Daha önce ifade ettik: Kur’an, hüküm-kanun kitabı değil, müslümanlar için bir delil kitabıdır;
muhtaç oldukları hükümleri müslümanlar kendileri çıkaracaklardır. Her bir ayet mutlaka bir bilgi
ve bir hüküm sunmak için gelmiştir. Her bir ayet, kesinlikle bir mana, bir bilgi veya bir hüküm
taşır. Burada mukatta harflerinin taşıdığı bilgi nedir diye bir soru akla gelebilir. Hemen
söyleyelim ki, harfler bir sestir, bir titreşimdir. Bunlar bu mukatta harfleri Kur’an okuyana, Kur’an
yalnız mana olarak Allah’tan değil, ses olarak, lafız olarak da Allah’tandır, demektedirler. Yoksa
harflerin bir anlamı yoktur.
5/8
Seyyid Bey'in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler
Kuran’da sadece manası zahir ayetler yoktur. Açık-zahir ayetlere dayanan zahiri anlayışı, yani
zahiri ekolünü ehl-i sünnet adı verilen ekol sapık olarak nitelemiştir.
Bu sebeple Kuran’da 5, 10, 50 veya 500 ahkâm ayeti var sözü de yanlıştır. Bu ifade, maksadı
tam yüzde yüz bir şekilde ortaya koyamamaktadır. Bu sözün doğru açılımı şöyledir. Kuran’da
açık hüküm getiren mesela 500 ayet var dersek daha doğru olur. Bu konuyla ilgili olarak Ahmet
Hamdi Akseki, müçtehitlerin Kur’an ve Sünnetin hepsini bilmesinin şart olmayıp sadece ahkâm
ile ilgili ayet ve hadisleri bilmesinin yeterli olacağını anlatırken şunları söylemektedir:
“(Müctehid)in Kitap ve Sünnetin bütün muhteviyatını bilmesi şart olmayıp, fıkıh ve hükümler ile
alakalı ayet ve hadisleri bilmesi gerekir. Gazali ile İbn Arabî, Kur’an-ı Kerimde, bu manada beş
yüz ayet bulunduğunu zikretmişlerdir. Ancak bu rakam, doğrudan doğruya hüküm getiren,
fıkıhla alakalı bulunan ayetlere aittir. Yoksa delalet, işaret, iltizam yoluyla kendilerinden hüküm
çıkarılabilecek ayetler pek çoktur. Anlayış, kavrayış ve zekâ sahibi kimseler, kıssa ve
hikâyelerden bile hüküm çıkarabilirler.”
[25]
Netice
Netice olarak her bir âlimin yapacağı şey gerçekleri olduğu gibi göstermek olmalıdır. Çünkü ilim,
teoriktir ve nazaridir. Nazari olan bir şeyin kimseye bir zararı dokunmaz. Önemli olan pratik ve
uygulamadır. Allah, ayette şahitliği (gerçeği) saklayan kimselerden daha zalim bir kimsenin
bulunmadığını bildirmektedir.
[26]
Saklamak söylememek ve bildirmemek insanı zalim yaparsa, yanlış söylemek, varı yok, yoğu
ise var göstermek her halde ondan daha kötüdür. [1] Bu tebliğ, “Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyid Bey Sempozyumu” D.E.Ü. İlahiyat
Fakültesi 16 Mayıs 1997 tarihinde sunulmuştur.
[2] İsmail Kara, Türkiye’de
İslamcılık Düşüncesi, I, 177
3]
İsmail Kara, a.g.e. I, 177
[
[4]
Seyyid Bey, Usul-Fıkıh Medhal, 107–108
[5]
6/8
Seyyid Bey'in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler
İsmail Kara, a.g.e. I, 180–181
[6]
Seyyid Bey, a.g.e. s. 108
[7]
Şura 42/ 38
[8]
Nisa 4/ 59
[9]
İsmail Kara, a.g.e. I, 181–182
[10]
Nisa 4/ 76
[11]
Bakara2/ 124
[12]
Ali Imran3/ 104; Yunus 10/ 47
[13]
Sad38/ 26
[14]
Nisa 4/ 59
[15]
Nisa 4/ 59
[16]
Mümtehıne 60/ 12
7/8
Seyyid Bey'in Hilafet Anlayışı Üzerine Bazı Düşünceler
[17]
Araf7/ 159
[18]
Enfal8/ 72
[19]
Ali Imran3/ 159; Şura 42/ 38
[20]
Nahl 16/ 90; Nisa 4/ 135
[21]
Nahl 16/ 90
[22]
Nisa 4/ 58
[23]
Nisa 4/ 58
[24]
Nisa 4/ 58 [25]
M. Reşit Rıza el-Hüseyni, İslam’da Birlik ve Fıkıh Mezhepleri, çev: Ahmet Hamdi Akseki, Türk
Tarih Kurumu Basımevi Ankara–1974, s. 205.
[26]
Bakara 2/ 140
*DEÜ İlahiyat Fakültesi İslam Hukuku Öğretim Üyesi
http://www.enfal.de/oe81.htm
8/8