Recep DİKİCİ1 TÜRKİYE KÜTÜPHÂNELERİNDE ÇANAKKALE

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s. 1-6
Recep DİKİCİ1
TÜRKİYE KÜTÜPHÂNELERİNDE ÇANAKKALE HAKKINDAKİ
ESKİ HARFLİ ESERLER
Özet
Çanakkale savaşı, tarihte basit ve sıradan bir savaş değildir. Başta Osmanlı
İmparatorluğu, Rusya, Avrupa ve Balkan ülkeleri olmak üzere, bütün dünya
ülkelerini ilgilendiren bir savaştır. Çünkü Asya ile Avrupa arasında bir geçit olması
sebebiyle Çanakkale boğazı, siyasî, askerî ve iktisadî bakımdan büyük önem arz
etmektedir.
Birinci Dünya Savaşında İngiliz, Fransız ve Rus donanmaları Çanakkale Boğazını
geçip, İstanbul’u ele geçirmek, Rusya’ya boğazlar yolunu açmak için saldırdılar.
Savaş 3 Kasım 1914’te İngilizlerin Seddülbahir’i denizden dövmeleriyle başladı.
19 ve 23 Şubat 1915 saldırılarından netice alamayınca, 18 Mart 1915’te büyük bir
saldırı yaptılar. Osmanlı Devleti, Çanakkale cephelerinde dünyanın gözlerini
kamaştıran emsalsiz başarılar kazanmış ve Türk askeri kahramanlık destanları
yazmıştır. “Çanakkale geçilmez!” fikrini kabullenen düşman kuvvetleri,
hezimetlerini kabullenerek 9 Ocak 1916’da çekip gittiler.
Anahtar Kelimeler: Türkiye Kütüphaneleri, Çanakkale, Eski Harfli Eserler.
ABOUT ÇANAKKALE OLD LETTERS of WORKS IN TURKEY
LIBRARY
Abracts
Çanakkale War is not a simple and ordinary war in history. At first the Ottoman
Empire, Russia, to European and Balkan countries, it is a war that concerns all
countries of the world. Because it is a gateway between Europe and Asia therefore,
dardanelles, political, military and economic aspects are very important.
In the First World War, British, French and Russian navies Through the
Dardanelles, seize Istanbul, Straits to attacked to open the way to Russia. It begans
in 3 November 1914 with attacks of British navies to Saddulbahir. In 19-23
February 1915 could not get a consequence, in 18 March 1915 did a great attack.
The Ottoman Empire, has gained great achievements in the Gallipoli front and
1
Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, [email protected]
Recep Dikici
2
Turkish military has written a heroic epic. Enemy forces have accept the idea of “
Çanakkale is impassable” and in 9 January 1916 gone.
Keywords: Turkey Libraries, Çanakkale, Letters of old works.
GİRİŞ
Çanakkale, küre-i arzın (yeryüzünün) en mühim bir geçidi olmak hususunda hâiz
bulunduğu ehemmiyet dolayısıyla, öteden beri vakâyi-i âlemin vusûl vesîlesiyle bir kere daha
cihan siyasetinin mihrak noktasını teşkil etmiştir. Çanakkale Boğazı, akdenizden karadenize
biricik tabiî bir boğaz olmak itibariyle, Akdeniz boğazıyla birlikte daima cihanın en
ehemmiyetli geçidi mesabesindedir. Akdeniz ve Karadeniz boğazları, yüz milyonluk bir insan
kitlesinin iktisat sahası olan Güney Rusya’nın ithalat ve ihracat yoludur. Bu geçit damarının
Türkler tarafından kapatılması, Rus iktisadına bir balta vuruyor, bunu büsbütün felce
uğratıyordu. Rusya’nın Akdeniz ve Karadeniz boğazlarına hâkim bulunmak gayesini takip
etmekteki iktisadî sebepler anlaşılmaktadır. Boğazlara hakimiyet temîn eden Rusya, balkan
milletleri üzerinde de tam nüfuz temin etmiş ve Akdenizdeki İngiliz hayat damarına da
dokunmuş olurdu. Büyük harp, Çanakkale’nin bu ehemmiyetini âlem nazarında isbât etti. Rus
iktisadî hayatında bu kadar mühim bir rol ifâ eden cihan geçidi, harpte birinci derecede
ehemmiyeti haiz bir menzil yolu mahiyetinde idi. Bu boğazlar, düşmanlarımızın garp ve şark
gurupları arasında yegâne emin ve en büyük iş kudretini haiz bir irtibat yolu idi. Sevkiyât
yolunun boğazların seddi (kapatılması) suretiyle tıkanması ile koca Rusya’nın tedricî ve fakat
emin bir şekilde yıkılması sebeplerinden en mühimini teşkil eder.
Diğer taraftan Boğazlardaki askerî durumun her değişimi, siyasî bir tesire sebep
oluyordu. Bunun bilhassa bî taraf Balkan hükümetleri üzerinde bıraktığı tesir, en büyük ve katî
bir ehemmiyeti hâizdir. Eğer boğaz düşüp de İngilizler İstanbul karşısına gelmiş olsalardı,
Bulgarlar bizim için kaybedilmiş olurlardı ve ihtimaldir, bütün Balkan hükümetleri 1915’de,
Romanya da dahil olduğu halde, Avusturya-Macaristan karşısında mevzi almış olurlardı. Bunu
düşünmek kafidir.
Çanakkale savaşı, tarihte basit ve sıradan bir savaş değildir. Başta Osmanlı
İmparatorluğu, Rusya, Avrupa ve Balkan ülkeleri olmak üzere, bütün dünya ülkelerini
ilgilendiren bir savaştır. Çünkü Çanakkale boğazı, siyasî, askerî ve iktisadî bakımdan büyük
önem arz etmektedir, Bu boğazın Asya ile Avrupa arasında bir geçit olması itibariyle de,
Türkiye’nin can damarını teşkil etmektedir 2.
Böylesine önem arz eden mevzuda eski harflerle kaleme alınmış değerli eserler, Türkiye
kütüphânelerinde mevcuttur. Bunları topluca sunmak suretiyle Çanakkale tarih ve kültürüne
katkıda bulunulmuş olacak ve araştırmacılara hareket noktası sağlanacaktır.
Şimdi bunları alfabetik sırayla kaydedelim:
1.Alaeddin, Balkan Harbinde Dördüncü Fırkanın Harekâtı (… Çanakkale Savaşları),
İstanbul, Askerî Matbaa, 1926, 86 s.
2
Dikici, Recep, Eski Harfli İki Eserde Çanakkale Savaşının Asıl Başarı Sebebi ve Ehemmiyeti, TİDSAD
(Türk-İslâm Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 3, Haziran 2015, s. 1-5.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s. 1-6
3
Türkiye Kütüphânelerinde Çanakkale Hakkındaki Eski Harfli Eserler
2. Atsız, Hüseyin Nihal, Çanakkale'ye yürüyüş, İstanbul, (yayl. y.), 1933, 55 s.
3. Barlett, Sir Ellis Ashmead, Çanakkale Harekât-ı Bahriyesine Dâir İfşaat, Çeviren:
Rahmi, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1331/1915, 19 s.
4. Bartlett, Sir Ellis Ashmead, Çanakkale Raporları, Çeviren: Rahmi, İstanbul, Matbaa-i
Âmire, 1331/1915, 196 s.
5. Bursalı, Mehmed, Büyük Harpte Çanakkale Seferi, İstanbul, İlhami Fevzi
matbaası,1926, 42 s.
6. Cihan harbinde Osmanlı herekatı tarihçesi, Çanakkale muharebatı, İstanbul, Matbaa-i
Askeriyye,1338, 65 s. Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Tarih-i Harb Külliyatı.
7. Charles-Roux, François, Çanakkale seferi, İstanbul, Matbaa-i Askeriyye, 1337, 272 s.
8. Çanakkale ve Bahr-ı Siyah Boğazları ile Marmara Denizi Rehberi, Çeviren: Mehmed
Enisi (Yalkı), İstanbul, Bahriye Matbaası, 1311/1893, 286 s.
9. Çanakkale - Seddü’l-bahr - Kilidbahr - Kirte ve civarı hareket haritası, İstanbul, Erkanı Harbiye-i Umumiye, 1331, 1 Harita, renkli; Osmanlıca baskı, kısmi el yapımı;
Türkiye x Çanakkale.
10. Çanakkale: 5-18 Mart zaferi ve bir destanın hatıra panoraması, editör: Mustafa
Bıyıklı; hazırlayanlar: Ali Günhan, Kürşad, Nusret Erden, Eser adı başında:
Donanma mecmuası, İstanbul, Hiperlink Yayınları, 2011,187 s.
11. Çanakkale, 5-18 Mart 331/1915, İstanbul, t.y., 146 s.: res.; Yeni Mecmua'nın 18 Mart
1915 fevkalade nüshasıdır
12. Çanakkale önünde düşmana kan kusduran arslân yürekli kahraman Mehmed Çâvuşun
müdâfaa-i vatan destânı [grafik], İstanbul, yayl.y., 1900, Necm-i İstikbâl
Matbaası,1 afiş
13. Çanakkale, [y.y.], [yayl. y.], 1331, 146 s.
14. Çanakkale Boğazı ve Civarı. İstanbul 1329(Rumi) 1913(Miladi) Matbaa-i Reşâdiye
144.
15. Çanakkale boğazı, Mokosyan Matbaası: Ölç.: 1/170.000 ; 1 Pf.
16. Çanakkale Raporu Çeviren: Hüsameddin, İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1333/1917, 84 s.
17. Çanakkale Destânı. Nasihatnâme, İstanbul, Nefaset Matbaası, 1331/1915, 1 s. Res.
18. Demaz, Çanakkale Seferi, nakleden: Bahaeddin, İstanbul, Askeri Matbaa, 1930, 118
s.
19. Dervbek, John - Vemys, Rozelin, Çanakkale Tahliyesi, Çeviren: Hüsameddin,
İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1333, 19 s. 1 Levha.
20. Dervbek, John - Vemys, Rozelin, Çanakkale’de Bulunan İngiliz Donanması
Kumandanı Vis Amiral Jon Dervbek Tarafından İngiltere Bahriye Nezaretine
Takdim Kılınan 1 Temmuz Sene 1915 Tarihli Raporun Tercümesidir Çeviren:
Rahmi. İstanbul 1331(Rumi) 1915(Miladi) Matbaa-i Askeriye 12.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s. 1-6
Recep Dikici
4
21. Donanma mecmuası, İstanbul, Donanma Cemiyeti, Ay Yıldız Matbaası, 1330, res.,
foto,hrt. 5-18 Mart Çanakkale Zaferi Özel sayısı, Denizcilik.
22. Dukakinzade Feridun, Büyük harp - Türk cepheleri, Çanakkale cephesi, kısım 2,
İstanbul, Askerî Akademiler Kumandanlığı Matbaası (Harb Akademisi
Matbaası), 1927, 112 s
23. Erkan-ı Harbiye Mektebi Külliyatı, aded 3, İstanbul, Erkân-ı Harbiye Mektebi
Matbaaası, 1336/1920, 26 s. Konu Başlıklar: Çanakkale Savaşları-Çanakkale
Deniz Savaşı.
24. Fahri Cemal, Türkiye’nin Sıhhî, İçtimaî Coğrafyası: Gelibolu Vilâyeti, İst., 1341, 34
s.
25. Faik Ali, Payitahtın Kapısından (Çanakkale Muhaberetının Guzat ve Şühedayı
Suadasına, İstanbul, Ali İhsan Matbaassı, 1918, 77 s.
26. Fortescue, Granville Roland, Çanakkale, 5-18 Mart 331/1915, Yeni Mecmua'nın 18
Mart 1915 fevkalade nüshasıdır, İstanbul],[t.y.], 146 s.: res., 8 planş (res.).
27. Fuad Hulusi Bey (Demirelli), Harbin Etrafında (Çanakkale Sahne-i Harbi), İstanbul,
Müdaffa-i Milliye Cemiyeti, 1331, 56 s.
28. Gorlaniow, Serge, Çanakkale ve İstanbul Boğazları. Devlet-i Osmaniye - Rusya
Siyaseti, Çeviren: Macar İskender - Ali Reşad, İstanbul, Kanaat Matbaası, 1331/
1915, 508+4 s.
29. Gövsa, İbrahim Alaettin, Çanakkale İzleri, İstanbul, Marifet Matbaası, 1928, 16 s.
30. El-Hadj Abdullah, Lieutenant, L'islam dans l'armee française Guerre de 1914-1915,
İstanbul, 1915, 40 s. Eser, Arapça’dır.
31. Hayri, Harb-i Umûmide Çanakkale Muharebât-ı Berriyesi. Anafartalar Grubu
Muharebâtı, İstanbul, Erkân-i Harbiye Mektebi Matbaası, 1336/1920, 61 s.
32. Hilalin Gölgesinde-Çanakkale Kutü'l-Imara Zafer Destanı, Dersaadet, Matbaa-i
Askeriye, 1332, 25 s. Türk Şiiri-20. yy.
33. İbrahim Zihni, Salname-i vilayet-i Cezair-i Bahr-i Sefid.
34. İzzeddin-Burhaneddin (Erkân-ı Harbiye Binbaşısı), Harb-i Umumîde Çanakkale
Muharebat-ı Berriyesi: Arıburnu (Şimal Grubu), Muharebatı, İstanbul, erkân-ı
Harbiye Mektebi Matbaası, 1336/1920, 34 s.
35. Kale-i Sultaniye (Çanakkale): Cezayir Bahr-i Sefid Vilayeti Matbaası, 1287/1870,
103 s.
36. Kemalî, Mehmet[Ormanlı], Çanakkale’de Batan İngiliz ve Fransızın Kıymetli
Zırıhlarının Destanı, İstanbul 1915, Necm-i İstikbâl.
37. Kemali Mehmed Aksekili. Çanakkale Muzafferiyeti Osmanlı ve Alman ve Avusturya
Kahraman Orduları Karşısında Firar Eden Düşmanların Mağlubiyet Destanı,
İstanbul Necm-i İstikbâl Matbaası 1
38. Kırçovalı Abdullah Sıdkı, Harbde Osmanlı Zâbiti Çanakkale'de Şehidler Bayramı,
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s. 1-6
5
Türkiye Kütüphânelerinde Çanakkale Hakkındaki Eski Harfli Eserler
İstanbul, Orhaniye Matbaası, 1333/1917, 47 s.
39. Kızılaycı Hamit, Arşiv 23.09.1922, İstanbul'dan Çanakkale'ye İngilizlerin yaptığı
askeri sevkiyat, Y. K. (Ankara).
40. Kızılaycı Hamit, Arşiv 11.09.1922, İtilaf devletlerinin İstanbul ile Çanakkale'de
belirli bir bölgeyi tarafsız bölge ilan ettikleri. Y. K. (Ankara).
41. Kızılaycı Hamit, Arşiv 15.10.1921, "Çanakkale'de Anadolu ordusuna mensup
kuvvetler maruzdur" ibareli not.; Çanakkale.
42. Kızılaycı Hamit, General Harington'un Çanakkale Sancağı hakkında aldıkları, kararı
tebliğ ettiği, Y. K. (Ankara).
43. Kuntay, Midhat Cemal, Çanakkale hakkındda üç perdelik manzum tiyatro: yirmi
sekiz.
İstanbul, Matbaa-i Osmaniye, 1334, 112 s. Türk Tiyatrosu.
44. Larcher, Maurice, Büyük harbde Türk harbi; tercümesi : Bursalı Mehmed Tahir,
İstanbul, Askeri Matbaası , 1928, 168 s.
45. Mosley, Sidney, Çanakkale Hakikatleri, Çeviren: Hüsameddin, İstanbul, Matbaa-i
Âmire, 1332/1916, 73 s.
46. Mulmann, Brutose, Çanakkale Muharebesi, nakleden: Halil Kemal, İstanbul, Asker
Matbaa, 1927, 127 s.
47. Müller, Bruh, Çanakkale Harbinde Lağım Muharebesine Dair Elde Edilen Tecârib,
İstanbul, Matbaa-i Âskeriye, 1332, 16 s.
48. Pepeyi, Haluk Nihat, Çanakkale; Destan, İstanbul, İnkılap kitabevi, 1947, 61 s.
49. S. M. Tevfik, Çanakkale bombardımanı ve tesiratı, Sebilürreşad (Şubat 1330), c. 13,
sa. 329, sy. 133.
50. Sedad, Ahmed Mirliva, Boğazlar meselesi ve Çanakkale muharebe-i bahriyesinde
Türk zaferi, İstanbul, Asker Matbaa, 1927, 228 s.
51. Selahaddin [Adil] Paşa, Harb-i Umumide Çanakkale Muharebat-ı Bahriyesi, İstanbul,
Erkân-ı Harbiye Mektebi Matbaası, 1336/1920, 26 s.
52. Seyfi[oğlu], Ali Rıza, Çanakkale Boğazı, İstanbul, Matbaa-i Tahir Bey, 1318, 176 s.
53. Sıdkı Abdullah, Harbde Osmanlı zâbiti Çanakkale'de şehidler bayramı, İstanbul,
Matbaa-i Orhaniye, 1333, 47 s.
54. Süleyman Zeki, Çanakkale Harbinden Bir Nümune yahud Vatanperverâne Bir Vaka,
Erzurum 1337/1921, Albayrak Matbaası 1+29.
55. Şahab, Çanakkale Seferi, Kasbar Matbaası, İstanbul 1309/1892, 44 s.
56. Şarlro, Fr., Çanakkale seferi,terc. Asım ve Nihad, İstanbul, Matbaa-i Askeriyye, 1337,
272 s.: 3 kroki.
57. Şuun-ı Cihad-ı İslam: Çanakkale; Kafkasya; Irak; İzmir; Karadeniz, Sebilürreşad
(Şubat 1330), c. 13, sa. 330, sy. 141-142
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s. 1-6
Recep Dikici
6
58. Şükrü, Mustafa, Alçak İngilizlerin Çanakkale bombârdımânı ve kahraman
topçularımızın müdâfaası [grafik], İstanbul, yayl.y., 1900, Necm-i İstikbâl
Matbaası 1.
59. Şükrü, Mustafa (Eyüplü), Çanakkale Bombardımanı ve Şanlı Askerler Destânı,
İstanbul, Sada-yı Milet Matbaası 1.
60. Şükrü, Mustafa (Eyüblü), Çanakkale Sahil Muharebesi ve Kahraman Gazilerimizin
Destanı, İstanbul, Necm-i İstikbâl Matbaası 1.
61. Şükrü, Mustafa, Çanakkal'e şarkısı, Necm-i İstikbâl Matbaası, İstanbul, yayl.y., 1900,
1 afiş.
62. Şükrü, Mustafa (Eyüblü), Çanakkkale Kabatepe Muzafferiyat Destânı, İstanbul, 1915,
Necm-i İstikbâl matbaaası 1.
63. Talat, Mehmet, Çanakkale 5/18 Mart 331-1915, İstanbul, yayl. y., 1910?, Hilâl
Matbaası, 146 s. : res., hrt.
64. Tebliğat-ı Resmiye: Akabe; Çanakkale; Karadeniz; Kafkasya, Sebilürreşad (Aralık
1330), c. 13, sa. 320, sy. 064.
65. Uryanizâde Ali Vahid, Çanakkale Cebhesinde Duyub Düşündüklerim, İstanbul,
Necm-i İstikbâl Matbaası, 1334; 1332, 36 s.
66. Vedel, Emile, Çanakkale’de Bahriyelilerimiz, trc.: Ahmed Lutfullah, İstanbul,
Matbaa-i Âmire, 1332, 79, 7 s.
67. Yahya Saim [Ozanoğlu], Hilâlin Gölgesinde. Çanakkale, Kütü'l-Amare Zafer Destanı,
İstanbul, Matbaa-i Askeriye, 1332/1916, 24 s.
68. Yurdakul, Mehmed Emin, Gelibolu Hatıratı, İstanbul, Mekteb-i Harbiye Matbaası,
1327/1911, s. 41.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s. 1-6