Hakemli Dergi IV. Say

Hakemli Dergi
IV. S a y
YEZİD B. VELİD'İN HAY ATl VE HALİFELİGİ
Yrd.Doç.Dr.Ali AKSU*
1-Yezid b. Velid'in
Biyoğrafisi
Yezid b. Velid'ini nesebi, Yezid b. Velid b. Abdülınelik b. Mervan b. elHakem b. Ebi'l-As'c\ır2. Annesi, Şahferld bnt. Flruz b. Yezdcürd b. Şehriyar b. Kisra
Ebyurz b. Hürmüz b. Eni1şirvan'dır3. Annesi, cariyedir. Horasan'da fetih
hareketlerinde bulunan Kuteybe b. Müslim, onu caı·iye olarak almış ve Irak valisi
Haccac'a göndermişti. Haccac da onu halife Velid b. Abclülnıelik'e hediye etmişti.
Velid b. Abdülınelik'in onunla evliliğinden, Yezid b. Velid doğclu4. Yezid,
Bınevlierin tarihinele bir cariyeden dağına ve halifeliğe kadar yükselen ilk Emevl
halifesidir. Y ezid'i n Künyesi, Ebu H5.lid'dir5.
Yezid'in lukabı ise, "en-Nakıs"dır. O, bu lakabı, kendisinden önceki halife
Velid b. Yezid'in insanlara dağıttığı atiyyelerde yaptığı azaltınadan dolayı alnııştır6.
Medainl, ilk olarak onu böyle isimlenclirenin Mervan b. Muhammed olduğunu
belirtmektedir7. Yezicl'in, aklının noksan olduğundan dolayı bu lakapLı
isimlenciirildiği ileri sürülürse ele, bu doğru değildir. Çünkü aklı noksan olan bir
kimsenin, ihtilal hareketinin başına getirilmesi ve lider olması mümkün değildir.
Kaynaklar daha çok, yukarıda verdiğimiz sebebi gösterınektedirler8
Yezid'in fiziki yapısı hakkında kaynaklarımız, onun, uzun boylu, esmer,
küçük 1-aşlı, güzel yüzlü ve biraz geniş ağızlı olduğunu belirtınektedirler9. Yezid,
aynı zamanda hayrı seven, ınütecleyyin bir şahsiyet idi. Velid b. Yezicl'in şarkıcılanı
* Cumhuriyet Üniversitesi İlahiym Fakliltesi İslam Tarihi Anubiliııı Dalı Öğretim Üyesi
1 Biz .bu makalede Yczid b. Velid'i kısaca Yezid olarak gösterdik. Buııunla Bınevi diğer halifeleri olan
Yezid b. Muaviye ve Yezicl h. Abdiilmelik karıştırılmamalıdır.
2 İbn Kesir, el-Biduye l'e'n-Nilıaye, thk. Ahmed Ebu Hakim vd., Beyaıt ty., X, 16.
3 Belfizlirl, EHsabii'l-E,mıf~ IX thk. Sliheyl Zekkar vd., Beynıt 1996, IX, 189; Taberi, Tarilııı'I-Ünıem
ve'/-Mulılk, thk, Muhammed Ebu'l-Fadl, Kahire 1993, VII, 261, 299; İbnli'I-Esir, e/-Kdmil fi't-7lırilı,
Beyrut l965,V, 310; İbn Kesir- X, 17.
·
·
4 Belfizlirf, IX, 190; Taberi, VII, 299; İbn Kesir, X, 18; İbn Abdirabhih, el-lkdii'l-Ferid, thk. Ahmed
Emin vd, Beyrut ty., IV, 422; Mahmud Şakir, Torilııı'I-is!wıı, Beyrut 1991, IV, 289. Yezid'in ne
zaman doğduğu konusundu farklı rivayetler bulunmaktadır. İbn Kesir, o mı n 9117 1O yılında dedcsi
Abdiilmelik döneminde doğduğunu belirtmektedir. İbn Kesir, X, 16.
5 BelazUri, IX, 189; Taberi, VII, 261, 299; İbn Kesir, X, 16; İbnü'l-Ccvzf. ei-Mwıwwm fi Tarilıi'IMii/ı1k ve'I-Ümmı, thk. Abdlilkarir Ata, Beynıt 1992, VII, 250.
·
6 Belazüri, IX, 189; Taheri, VII, 261, 299; İbnü'l-Esir, V, 291; İbn Kesir. X, 16.
7 Beli'izlirf, IX, 190; Tabcri, VII, 261, 299; İbnü'l-Esir, V, 291; İbn Kesir, X, 13.
8 BclazUri, IX, l 90; Tabeıi VII, 261, 299.
9 Belfızlirf, IX, 190; Taheri, Yil, 261, 299; el-KUtbl, Fevôtii'/-Vejeyôt. IV. 333- İhnU'l-Esir, V, 310; İbn
Kesir, X, 18; ŞihabUddfn en-Niiveyrf, Nilıdyetii'l-Ereb fi' Fiinı1ni'/-Edeb, thk. Ali Muhammed ciBici\vl, Kahiı·e 1976. XXI, 504.
290
olan
Ali Aksu
ıııeylini
ve hevesini
eleştİren
Yezid,
şarkının,
lıayilyı
eksiltip
şehveti
artıracağını siiyleyerek Ümeyye oğullarının bundan uzak durmalarını isteıniştirlO.
Yezid, büti!n bu özelliklerinin dışında Emevl halifeleri arasıncia ilk Kaderi düşüneeye
sahip halife olma iizelliğini taşımaktacJırll. O, Hiş<ıııı b. Abdlilıııelik'in ölclürdüğli
Gaylan eel-Dımaşki'nin temsil ettiği Kacleriyye mezhebine sahipti 12.
Yezicl'iıı
Kelbl olan hanımından Ebu Bekir, Abdülrnü'rnin ve Ali adlarında
bahsedilir. Bunların dışında diriyeden doğıııa Abdullah isminde
bir çocuğu daha vardır. Halid ve Velid adlı çocukları ise, Mervan tarafından esir
alındıklarında öldürülıııüşlerdir. Çocuklarının, Yezid'iıı kısa süren iktidarı boyunca
herhangi bir aktif harekete katılmadıkları gözlenmektedir. Yczicl ile kardeşi İbrahim
b. Velid'in anneleri farklıdır. İbrahim de cariyedeıı clnğına bir Bınevi devlet
çocukları olduğundan
başkanıdır B.
2-Velid h. Yezid Döneminde
Öldürülmesinde Yezid 'in Rolü
Velid b. Yezid'e
karşı
Yezid
özellikle Velid b.
h.
Velid
Ve
Velid'in
Abdülnıclik'in çocukları aşırı
bir
da, Velid b. Yezid'e karşı
Velid b. Abdlilıııelik'in çocuklarının yanında yer alıyorlardı. Her iki ailenin Velicl'e
karşı cephe almaları, tamamen siyasi idi, yani taht kavgası yüzlindendi. Velid'in
hilafetten uzaklaştırılnıasına, başta Süleyman b. Hişam olmak üzere ailesi destekte
bulunnıuştu14. Velid de bunun sonucu olarak Süleyman'a yüz sopa vurdurmuş ve bir
takım cezalar verınişti 15. Yezid b. Velid de, V el id'e karşı çıkanlardandı. Çünkü
Velid, onu da diğer kardeşleriyle birlikte sürgüne gönderınişti 16. Velid'in, Yezid'i
sürgüne gönderme sebebi, Hişam'ın öldürdüğü Kaderllerin lideri Gaylan eelDımaşki'nin sözlerinden etki! e nmiş olınasıydı17.
düşınanlık besliyorlardı. Aynı şekilde Hişam'm çocukları
Velid'in, Yezid b. Velid ve Süleyman b. Hişaın ailesine karşı uyguladığı bu
olumsuz tavır, onların kendisini hafife almalarına, küfretınelerine hatta livatacılıkla
suçlaınalarına sebep oldu lS. Velid'e karşı bütün bunlar siyasi çıkarlarına ters düşen
amca çocukları tarafından yapılıyordu. Ancak bu demek değilelir ki, Velid tamamen
temiz bir insandı. Onun da Yezid b. Abdi.ilmelik gibi veya Yezid b. Muaviye gibi
oyuna, eğlenceye dUşkUn bir yaşantısı vardı 19.
lO SüyGli, Tarilıu'l-Hulrji), by ty, s. 253; İbn Kesir, X, 18.
ll Muhammed Ahmed Ciibirl, İslam'da Siyasal Akıl, çev. Vecdi Ak yüz, İstanbul 1997, s. 639-640.
12 İbn Kesir, X, 17; Mes'Gdl, Mürücii'z-Zeheb, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Beyrut 1988,
lll, 234; Abdiiiaziz cd-DGrl, İlk Dihıem İslam Tarihi, çev. Hayrettİn Ylicesoy, İstanbul 1991, s.
119, 128.
13 Belfızürl, IX, 190.
14 Hudarl, A,t:e.s,547; J\!luhaınnıed Abdülfettah Abdüşşafi, e!-lıtemii'!-ll·fr)mf.fi'/-Asri'!-Ümevf, Kalıire
1_984, s. 198; Riy[ıd lsa, en-Niza' Beyne Efi-ôdi'l-Beyti'l Unıel'iyyi \'e DevrulııJ F Siiküti'I-Hilq{eti'IUmeviyye, by. 1985, s. 139.
15 Beliizür1, IX, 165-166; Tabeıi, VII, 232; İbnü'l-Esir, V, 280; İbn Kesir, X, 10; İbn Haldun, Kitabii'l!ber ve Dfw1nii'I-Miibtede-i ve'/ Haber, nşr. Halil Şchhiidc vd .. Bcynıl 1988, lll, 129.
16 Beli\zürl, IX, 166; İbn Kcsir, X, 3; M. Seyyid Vekil, el-Ümeviyyun Heyne',1·-Şark ve'I-Garb, Beynıl
1995, 1, 585.
.
17 Belfızliri, IX, 166.
18 Belazürl, IX, 166. Velid'e yapılan suçlamalar hakkında gcnis bilgi için bkz. Taberi, VII, 210, 232;
Mes'Odi, Miirı1cii'z-Zelzeb, lll, 228-229; İbn Kesir, X, 10- İbn Haldun, lll, 128; Vekil, s. 582-584:
Abdülınüninı Mfıcicl, et-Trlrflıu's-Siyôsf
Kalıire
19 Belfızürl,
1976, lll. 2'JlJ.
X. 166.
li'd-Devleti'l-Arabiyye, Asru'I-Hulefili'l- Ümeviyyfn,
Yezid B. Velid'in
Hayatı
Ve
Halifeliği
291
Velid'in, 1-li~aın ailesine, Velid b. Abdülınelik ve ci-Ka'ka'a ailesine
yine Halid b. Abdullah el-Kasrl'yi öldürtıııesL lı:ı~ta Yezid lı. Velid olmak
üzere Yemenllerin kendisine kar~ı isyan etmesine nedeıı ııldıı20 Ruııların içerisimk
dü~manlık bakımından en şiddetlisi, hiç ~üphesiz Yezid lı. Velid idi. (,'ünkli insanlar
sözüne, elinine baglı olmasından dolayı una meyilli idiln. Yez.id de bunu iyi
değerlendirerek Velid'den razı olmayacaklarını lıdirlti . .'\rdından insanları Olllllı
öldürülmesi için te:;;vik etti21.
yaptıkları,
Yeınenller,
Yezid'e gelerek kendisine bey'at etıııek istediklerini belirttiler. Bu
bağlaında Ömer b. Yezicl el-Hakemi, Yezid'e "Karde~in i\hlıa.-; b. Velid, ailenin en
büyüjFiclür. Eğer o sana bey'at ederse, insanlar sana ıııuhalcfct etnıcycceklerdir.."
diyerek, öncelikle Abbas'ın desteğini almasını istedi22. tvluhtcıııeleıı bununla,
mevcut iktidara karşı başlatılan isyan içerisinde bir başka ıııuhaleletin olmamasını
istemiş olabilirler.
Abbas b. Velid, Yezid'in ilk giri~iınlerini ba~lallığı •.:~ııada Kastal'daydı.
Yezid, onun yanına gitti ve durumu haber \'eren:k uııunla i'<li~:ıı·c yaptı. Ablı;ıs,
karde~i Yezid'e beklemesini söyleyerek ortalıgı kmı~lııııı:ııli:ı·;ıııı ikaz etti. Yezid,
buna rağmen gizlice insanlardan kendisine lıey'al alııı:t) ı siirdlirdü2.1. Abbas.
kareleşinin halil gizlice bey'at almayı sürdürdügünü giiri.ince. lıu ' ler Yczid'e sert
çıkarak "Eğer bey'at alma işini halil devanı ettirirsen, seni sıkıca baglar, Enıirül
Mi.iminln'e göti.irürünı .. " diye uyarclı24. Kardeşi Abbas'ın ikazlarıııa kulak wmıayaıı
Yezid'in durumunu, Ermeniyye'de bulunan Mervan lı. Mulıaınıııed haber alınca,
hemen Emevllerin ileri gelenlerinden Said b. Abdülınelik \ı. Mcrvaıı'a mektup yazdı.
Mektubunda "Allah, her ev için kendisinin dayanacağı direkler ortaya koyınu~lur.
Sen de Allah'a hanıci olsun ki, aiknin (Mervanllerin) dircğisiıı. Bazı beyinsizlerin
(Yezid b. Velid ve avftnesi) köti.i işlere kalkıştıkları halıeri bana ulaşıııış bulunuyor.
Eğer onlar böyle bir kapıyı aralarlarsa, kendilerinden pek çok insanın kanının
akmasına neden olacak olan bu kapı, bir daha kl\pannıayacaktır .. Sen onlara bendcıi
daha yakınsın. Onları tehdit et ve bu işten vazge~·ir. llımılıır ki Allah, unları böylesi
bir işe tevessi.ilden uzaklaştırır.." şeklinde önemli bir uyarı ıııektubu giinderdi25.
Mervan'ın kendisine gönderdiği bu mektubu Said b. Abdülınelik, Abbas b.
Velicl'e gönderdi. Abbas, Yezid'i bir kez daha ikaz etti ve biiyle yapınası halinde
ellerindeki devlet nimetlerinin yok olabileceği hatırlatmasında bulundu26. Gerçekten
Abbas'ın bu önemli ikazı, çok yerinde bir ikazdır. Çünkü bundan sonra artık devlet
hızlı bir şekilde çöküş sürecine girmiştir.
Yezid b. Velid'in kardeşi Bişr b. Velid ele Yezid gibi düşünüyordu. Abbas b.
Velid'e gelerek Velid'in iktidardan uzaklaştınlmasını ve Yczid'in tahta geçirilmesini
söyledi. Buna gerekçe olarak ise, Velid'in, oyun, eğlence ve içkiye düşkün olmasını,
yani bir anlamda onun kötü yaşantısını gerekçe gösteriyordu27 Ancak Abbas, ona
karşı da kardeşi Yezid'e takındığı tavrı sergiledi. Fakat bir kere iktidar ve asabiyet
20 Ve kil. 1, 585; Ncbih Akil, Tôrfhu Hlidfeti Beni Ümeyye. Dınıaşk 1~75. 3]5; Riyad İsa, s. 139.
21 Belftzliri, IX, 167.
22 Belilzliri, IX, 169; İbııli'I-Esir, V, 283; ibıı Haldun, III, IJ3; Vekil, t, 586.
23 Belftzlirf, IX, 169; Taberi, VII, 237; İbnii'l-Esir, V, 283.
24 Belftzliri, IX, 169; İbııli'I-Esir, V, 283.
25 Beldzliri, IX, 170-171; Taberi. VII, 237-239; ibnli'l-Esir, V, 284.
26 Belfiziiri IX 171
27 Bcltlziirf: IX: 174
292
Ali Aksu
hırsı
gözlerini bürüınüştü. Bu yüzden ikazlanı aldırmaksızın Velicl'i hal' etme ve
öldürme eylemini tatbikata dökmeye başladılar. Abbas, kardeşlerinin liderliğindeki
Mervanllerin kararlılığını görünce "Anlaşılan Allah, artık sizin lıelak olmanıza
ıııüsade etmiştir" diyerek endişesini dile getirdi28.
Yezid, halktan gizlice bey'at aldıktan sonra bir gece Şam'a doğru yürüdü.
Mizze halkından da kendisine bey'at alan Yezicl, Şam'da Sabit b. Süleyman b. Sa'd'ın
evinde kaldı. Velid'in Şam valisi olarak o esnaclu AbdLilıııelik b. Muhammed b. elHaccac bulunuyordu. Abdülmelik, bütün bu olanların ukalıinde Şam'dan ayrılcfı29.
Yezid, taraftarları ile birlikte 127/744 yılında gece vakti Şam'ın Feradi's kapısı
önünde toplandı. Ardından planlı bir şekilele şehre girdilO Şam'a girdikten sonra,
Velid'in resmi görevlilerini birer birer yakaladı. Bunlar arasında Şam'dan kaçan
AbdUiıııelik b. Muhammed de bulunuyorduJ 1.
Yezid'e bey'at edenlerin çoğunluğunu, Kaderiyye oluşturuyordu. Şam ve
biilge halklarından Velid'in yaşantısından hoşlanmayan, onun oyun, eğlence ve
içkiye olan düşkünlüğünden dolayı nefret eden halk, Yezicl'e bey'at etmişti. Yezid,
Şam'ı ele geçirdiğinde beytülınalden halka bolca dağıttı. Arclınclan Abdülaziz b. elHaccac, MansOr b. Cuınhür, Ya'kub b. Abdurrahman b. ei-Kelbl ve ei-Humeycl b.
Habib ei-Labıııl'yi. ei-Buhra'da bulunan Velid Uzerine gündercli. 32. Bu arada Velid,
Abdülaziz'e huber göndererek kendisine katılınası halinde 1500 dinar ile birlikte
Hııns valiliğini verıneyi teklif ettiyse de, AbdUlaziz bu teklifi recldetti33. Velid,
Yezid'in çoğumı parayla satın aldığı büyük bir ordunun üzerine geldiğini öğrenince,
yanında buluııaıılarla İstişare yaptı. Velid, yakınlarının Hınıs veya Tedınür'e yakın
bir kaleye sığınma teklifini reddederek üzerine gelen nrduyla savaşmaya karar vercli34.
Ancak savaş bcışladıktan kısa bir süre sonra Velid'in yanından insanlar ayrılarak
Abdülaziz'in yanına geçtiler. Yanında ailesinin dışında hiç kimsenin kalnıadığını
gören Velid, saraya girdi ve ka1Jıyı kapattı. Bu arada Velid, karşı taraftan chil birisi
ile görüşmek istediğini belirtti. Bunun üzerine Yezid b. Anbese ilc konuşan halife
Velid, adeta ona dert yandı. Kendilerine bol miktarda para dağıttığın ı belirtti. Ancak
İbn Anbese, kendilerinin böyle bir harekete girişme amaçlarının sadece halife
Velid'in Allah'ın emirlerini çiğnemesi gibi buna benzer bir takını elini endişelerden
kaynaklandığını, şalısi' bir proplemlerinin olmadığını ifade ctti35_ Fakat biz, Yezid'iıı
adamlarını ıı, dcılıa doğrusu Yemenllerin, bu tür iddi aları nda pek de sami m i
olmadıklarını düşüıınıekteyiz. Bumın ardında yatan gerçeğin, kabile asabiyeti yani ·
Kaysllerden intikam alma isteğinin olduğu kanaatindeyiz.
diğer
Velid, karşı taraf ile bir anlaşma sağlayamayınca odasına çekileli ve nıuslıafı
Burada kendisinin durumunu, halife Osman'ın durumuna benzettiği
söylenıııekteclir36 Kısa bir süre sonra da Velid, pek çok kılıç darbesiyle ölclürüldü37.
eline
aldı.
28 Beliizlir!, IX, I 71; İhnli'l-Esir, V, 284.
29 Taberi, Vll, 241-242.
30 Belfızlir!, IX. 173-174. Planın tafsilatı hakkında geniş bilgi için bkz. Taberi, V ll,
V, 285; İbn Haldun, lll, 129.
31 Beldzliri, IX, 173.
32 Beli\ziiri, IX. 174-175; Veldl, 1. 586.
33 İbn Haldun, lll, 1.10: Vckil. 1, 586.
34 Taheri, V ll. 243; İlın Haldun, lll, 134.
35 İbnli'I-Esir, V, 287: İlın Haldun, lll, 130.
36 Taberi, V ll, 246; İbnli'I-Esir, V, 288; İbn Haldun, lll, 130.
37 Belfızliri, IX, 17R: İbııli'I-Esir, V, 288; eıı-Nliveyr!, XXI. 473-487.
239 vd; İbnli'l-Esir,
Yezid B. Velid'in
Hayatı
Ve
Halifeliği
293
g ay ya dal yıl kadar38 iktidarda kaldıktan sonra 126/74:1 yılının Ceııı[1ziyel-l\lıir
öldürülen Velict3lJ, Eınevl tarihinde yine Bıneviler tarafından, görevi ba~ında
öldürülen ilk ve tek Emevl halifesi olmuştur. Öldürülen Velid'in başı, vücudundan
ayrılarak Yezid'e gönderildi. Yezid, Velid'in başını görünce hemen beralıerinclekilerle
birlikte secdeye gitti40. Yezid, Velid'in başının asılmasını eınrettiğiııde Yezid b.
Ferve ona: "Bir Harici'nin başı asılabilir, ancak bu ruııca oğlun ve halifelerden bir
halifedir. Böyle yapıııan halindeailen sana kızar ve asabiyet duyguları artar" diyerek
önemli bir gerçeği hatırlatıyordu. Fakat Yczid, bütlin bunlara kulak asınayıp,
Velid'in başının Şam şehirlerinde dolaştırılmasıııı eıııretti~ ı.
ayında
Velid'in öldürülmesinde görüldüğü gibi Mervfııılleriıı yaklaşımı iki kısııııa
Bunlardan Hişaın ve Velid b. Abdülmelik'in ~·ucukları, intikam alıııak
amacıyla Velid b. Yezid'e karşı çıkarlarken, Mcrvan lı. Muhammed ve Abbas b.
Velid gibileri de halife Velid'e destek vermişlerdir. Eınevilerin diğer kolu ve Emevi
Devleti'nin bizzat kurucuları olan Süfyfınl1er de, Velid'in yanında yer nlını~lardır.
Çünkü Velid b. Yezid, onlara neseb yönünden akraba idi. Anne tarafından Velid'in
dedesi, Yezid b. Muaviye idi. Yezid b. Abdülmelik'in annesi. Atike bnt. Yezid idi42.
Süfyanllerin lideri olan Ebu Muhammed es-Süfyfiııl olarak bilinen Ziyad b.
Abdullah b. Yezid de, tıpkı Mervan b. Muhaııııned ve Abbas b. Velid gibi
ayrılmıştır:
clüşünüyordu43
Gerçekten Velid b. Yezid'in öldürülmesi, tehlikenin boyutunu idrak eden
herkes için Emevl Devleti'nin sonu demekti. Bu olay, özellikle Emevl ailesi
arasındaki bölünmeyi, kabile asabiyetinin de etkisiyle daha da hızlandırmıştır.
Bölünme, başta Şam olmak üzere Horasan ve Mağrib'te de devam etmiştir. Bu cia,
Abbfı.sl ihtilal hareketi olmak üzere eliğer ımıhalefet hareketlerinin işini
kol ay laştırınıştır44.
3-Yezid h. Velid Dönemi isyanları
1261743 yılında Yezid b. Velid, amca oğlu Velid b. Yezid'i öldürdükten sonra
iktidara geçti. Ancak onun dönemi. daha başlangıcından itibaren fitne ve isyanlarla
çalkalandı. Dönemindeki isyanları iki kısımda iııceleyelıiliriz: Bunlardan birincisi.
Velid b. Yezid'in öldürülmesine karşı çıkan Emevl ailesinin liderlik ettiği grubun
isyanı, ikincisi ise, vilayetlerde görevlilerin yerlerinin değiştirilmesi sonucu
meydana gelen isyanlardır. Emevl isyanlarının dışında üzellikle Horasan bölgesinde
meydana gelen Mürcif Hiiris b. Süreye isyanı da yine Yezicl b. Velid dönemi
isyanları arasında yer almaktadır. Şimdi bunlardan en başta Ünıeyye oğullarının
isyanlarını inceleyelim:
:ıs Belftz(irf, IX, 185; ihııli'l-Esir, V, 288.
3 9 Ölc!UrUlıııesi hakkıncia geniş bilgi için bkz. Bclftzüı1, IX. 1BS vcl; Tabcri, VII, 24:1-252: Ebü'l-Fnec
el-lsfahilnf, ei-Eif<1nf. thk. Abcltıilah Ali Me hen na Beyrut I 995. VII. 5-I.J7: lbııü'I-Esir, V, 280-28LJ:
ibn Kes ir, X, ll- ı:ı.
40 Belaz(irf, IX, I 80: ibnli'I-Esir. V. 288.
41 BeliizUri, IX, 181; ibnü'l-Esir, V, 288; ibn Haldun, lll, 131.
42 Beliizüri, IX, 175; Taberi, VII, 248-249.
43 Taberi, VII, 251.
44 Riyau isa, s. 142; H.Kennecly, The Prop!ıet and The Age of:J"he CalitJhales. The f~lamic Near Ea.1·1
.fi"om the Sixth to The E/evenrlı Century, New York 198'6, s. I ı :ı.
Ali Aksu
294
a-Hıms Halkının İsyanı
Mcrvan h. Abdullah b. Abdülmelik, Velid'in Hııııs valisiydi. Aynı zamanda
ileri geleııleriııdendi. Velid'in iildi.iri.ildiiğü haberi, Hıms halkına
ulaştığı zaman bölge halkı, şehrin kapılarını kapalıp ağıtlar yaktılar. Ardından
Velid'in öldürülmesine katıldığı iddiasıyla isyanlarını Abbas Lı. Velid'in evine
saldırarak başlattılar45. Bilindiği gibi Abbas b. Velid, aslında Yezid'c karşı Velid'in
yanında yer almıştı. Ne var ki, sonuçta baskı ve bir takını entrikalarla Yezid b.
Velid'in yanıncl:ı ver alan ve komutaıılarıııdan olan Alıciiiiaziz b. cl-Haeciic b.
Abdi.ilınclik'e b.>ııak zorunda kalmıştı. Abdi.ilaziz ise, Velid'iıı öldi.iri.ilınesi için
gönderilmişti llt!i' halkı, Abbas'ın çocuklarını ele geçin.:rck hapsettiler. Abbas,
kendisini Y d'iıı yanına atmakla kurtardı46. Ardından llııns halkı, Hıms'a yakın
civar lıiilge li. ikl:ırıyla Yezid'e karşı ayaklanma için yazıştılar. Onlar da Hıms
halkının bu isteklerine olumlu karşılık verdiler47. Hıım: halkı_ ayrıca aralarında asla
Yczid'e bey'at etmeme konusunda da siizleştilcr. itaatlerinin ancak maktül halife
Velid'in iki oğlunun (Osman ve el-Hakem b. Velid) veliaht atanması halinde
olabileceğini helirttiler4~. Hırns halkı bunun dışında iktidara karşı çıkışlarında
önemli sayılabilecek bir sıkıııtıyı da dile getirdiler: O da. Yezid'c, kendilerine ve
çocuklarına malırum kılınan haklarıııı verıneleri halinde itaatte bulunacaklarını ifade
etmeleriydi4'J. Öyle zannediyoruz ki, Yezid'e karşı çıkınalarının ardında yatan neden,
asabiyet çekişırıesi yüzünden bir takım siyasi ve ekonomik ranttan mahrum
edilmeleriydi.
Mervaıı oğullarının
Hıms halkı, başlarına emir olarak Muaviye b. Yezid b. Husayn'ı getirdiler.
Muaviye hemen Velid'in Hııns valisi olan Mervan b. Abdullalı'a durumu bildirerek
kendilerine katılmalarını istedi. Aksi halde onun da cezalandırılması gerekiyordu.
Bunu bildiği için Mervan b. Abdullah, Hııns halkının isteklerine boyun eğdi'iO.
Hıms halkının
durumunu Yezid b. Velid iiğreııdiğinde Ya'kub b. Hani
bir heyeti elçi olarak gönderdi. Yezid, Hıms halkından, kendisine
bey'at etmelerini değil de, durumun şGriiya havale edilmesini istiyordu. Ancak Amr
b. Kays es-SekGnl, Velid'in oğlu el-Hakem'i veliaht ataması halinde olayın
kapanabileceğini belirtti. Heyetten Ya'kub b. Umeyr, Aııır'ın sakalından tutarak,
onun bu isteğini sert bir şekilde reddetti. Bunun üzerine Hıms halkı, Yezicl'in
gönderdiği elçileri şehirden kovclu51. Hııns halkının yanıncia yer alanlar arasında
Eınevl Devleti'nin kurucuları olmalarına rağmen, özellikle Cabiye toplantısı ilc
iktidarı kaybeden Süfyiinilerin lideri Ebu Muhammed es-Sülyiinl de bulunuyordu'i2.
başkanlığında
45 Taberi, VII,
263; İbn Kesir, X, 13; en-Nuveyri, XXI, 489. Abbas b. Velid, Yezid'in karde~i
olıııasına rağmen, kardeşinin
halife Velid'e karşı girişeceği hareketi tasvip elıncıniş, hatta onu
Velid'in öldürülmesi olayında da Velitl'i destekleıııişli. İbııli'I-Verdl,
Tarih, Beynıt 1996, I, 280; M. Şakir, Tôrilıu'l-lslwn, Beynıt 1991, IV, 290.
46 Taberi, VII, 263; İlııı Kcsir, X, 13.
47 Tabcri, VII, 262; ibııli'I-Esir, V, 293; İbn Kesir, X, 13.
4 8 Taberi, VII, 263; İbn Kesir, X, 13.
49 Taberi, VII, 263.
50 Taberi, VII, 263; lbııli'I-Esir, V, 293; en-Nuveyr1, XXI, 4HlJ.
51 Taberi, VII, 263; İbııli'l-Esir, V, 293; İbn Kcsir, X, 13; Hudari, s. 54H: Necdc Haııııııfış. eh)'a/11 .fi
Sadri'l-hlam, Bcyrlll 1987, s. 189.
52 Taberi, VII, 263.
azarlaınış
ve
tchdiı etınişti.
Yezid B. Velid'in
Hayatı
Ve
Halifeliği
295
Yezid, Hıms halkının kendi heyetine karşı böylesi bir tavır sergilemesinden
sonra bu sefer onların üzerine kardeşi Mesrur b. Velid ve Velid b. Ravh kamutasında
kalabalık bir ordu gönderdi. Bu ordunun çoğunluğu, Benfi Amir kabilesindendi53.
Velid b. Yezid tarafından sürgün edilen ve bir
Süleyman b. Hişam'ı kabul etti ve ona ikramda
bulundu. Velid tarafından alınan mallarını kendisine iade etti. Ardından Süleyman'ı,
Mesrur'un kamutasında gönderdiği ordunun peşinden gönderdi. Ayrıca Mesrfir ve
Velid b. Ravh'dan, Süleyman'ı ordunun başına geçirmelerini ve ona itaat etmelerini
istedi54.
Yezid, bu
olayın arkasından
takım sıkıntılarla karşılaşan
Hıms halkı,
kendilerine taktik veren Mervan b. Abdullah'ın bir Kaderi
ve gerçekte kendilerinden olmadığını iddia ederek üzerine saldırdılar ve onu
öldürdüler. Aslında Mervan b. Abdullah, gerçekten onlara nasihat etmekteydi ve
savaştan galip çıkmaları için tavsiyelerde bulunuyordu. Onun bir Kaderi olduğunu
iddia eden escSemt b. Sabit idi. es-Semt'in gerçek niyeti ise, Hıms halkının emiri
konumunda olan Muaviye b. Yezid b. Husayn es-Sekfinl'ye muhalefet etmekti.
Hımslılar, Mervan b. Abdullah'ın öldürülmesinden sonra başlarına Süfyanllerin
lideri Ebu Muhammed es-Süfyanl'yi geçirdiler55. Süleyman b. Hişam ile Hımslılar,
Şam'a 14 km uzaklıkta bulunan Süleymaniye'de karşılaştılar56.
olduğunu
Yezid, Hıms halkı üzerine önce Süleyman b. Hişanı kamutasında bir ordu
gönderdi. Ardından Abdülaziz b. el-Haccac ve Hişam b. Mas' ad kamutasında yaklaşık
5.000 civarında takviye ğüç gönderdi. Sonuçta Hıms halkı yenildi57. Ebu
Muhammed es-Süfyan) de yakalanarak, Velid'in iki oğlunun bulunduğu cezaevine
konuldu. İiıms halkı ve Şam halkı Yezid·b. Velid'e bey'at ettirildi. Yezid, ardından
Şam ve Hıms halkıfıa atiyyelerini verdi. Ayrıca Muaviye b. Yezid b. Husayn ve esSemt b. Sabit'in de aralarında bulunduğu Şam'ın ileri gelenlerini mükaafatlandırdı.
Bu anlamda Muaviye b. Yezid b. Husayn'ı Hıms valiliğine atadı58. Yezid, Hıms
isyanını bu şekilde bastırdıktan sonra Ürdün ve Filistin halkının isyanlarını
bastırmak için harekete geçti.
·
b-Ürdün ve Filistin Halkının İsyanı
Yezid'in iktidara geçmesi ile Hıms halkından sonra Ürdün ve Filistin halkı da
Süleyman b. Abdülmelik'in çocukları, Filistin'de ikaınet ediyorlardı.
Velid'in öldürüldüğü haberinin ardından Filistin'de bulunan Yemenllerin lideri
konumunda olan Said b. Ravh b. Zinba', Yezid b. Süleyman'a haber göndererek
halife Velid'in öldürüldüğünü ve yanlarına gelmesi halinde başlarına emir olarak
tayin edeceklerini belirtti. Yezid b. Süleyman'ın bu teklifi kabul etmesiyle Filistin
halkı ona bey'at etti59. Ayrıca Said b. Ravh, Yeme'nileri de etrafında topladı. Diğer
taraftan Filistin valisi Said b. Abdülmelik'e de haber göndererek başlarına
ayaklandı.
53 Taberi, VII, 263; Vekil, !, 59!.
54 Taberi VII 263
55 Tabeıi: vıı.' 264;. İbnii'l-Esir, V, 293; İbn Kesir, X, 13; İbn Haldun, lll, 13!.
56 Taberi, VII, 264; İbnli'l-Esir, V, 293; İbn Kesir, X, 14; İbn Haldun, lll, 13!.
57 Savaş hakkında geniş bilgi için bkz. Taberi, VII, 264-265; en-Nuveyri, XXI, 489-490;
592.·
58 Taberi, VII, 266; İbnü'l-Esir, V, 294; İbn Kesir, X, 14; İbn
59 Taberi, VII, 266; lbnli'l-Esir, V, 294; İbn Kesir, X, 14.
Haldun, lll,
132.
V eki!; l,
591-
296
Ali Aksu
kendilerinin razı oldukları birisini geçireceklerini, bu yüzden bölgeyi terketmesini
istedi. Sonra da Yezid b. Velid'e karşı ayaklanmayı başlattılar60.
Filistin halkının isyanını haber alan Ürdün halkı da, başlarına Muhammed b.
Abdülmelik'i geçirerek Yezid'e karşı ayaklandılar. Yezid b. V el id, onlara karşı
Süleyman b. Hişaın kamutasında Şam ve Hıms halkından oluşan büyük bir ordu
gönderdi61. Yezid'in, Süleyman b. Hişam kamutasında gönderdiği ordu, Filistin ve
Ürdün halkının Yezid'e bey'atleri ile sonuçlandı. Ardından Yezid b. Velid, kardeşi
İbrahim b. Velid'i Ürdün, Zıb'an b. Ravh'ı Filistin, MesrGr b. Velid'i Kınnesrin ve
Muaviye b. Yezid b. Husayn'ı da Hıms valiliğine ataclı62. Bu iki şehirden başka
Yemame halkı da Yezid'e karşı ayaklandılar. Fakat sonuçta Yezid, onların isyanını da
bastırmayı başarciı63.
4-Yezid'in Halife
Oluşu
Ve Halka
Yaptığı
Konuşma
Yezicl, bölgedeki isyanları bastırıp ta iktidara geçtikten sonra halka hitaben
bir konuşma yaptı. Konuşmasına hamd ü senaile başladı. Ardından neden böyle bir
harekete, yani Velicl'i öldürme eylemine giriştiğini açıkladı. Onun beyanma göre,
Velid'i öldürmek için başlattığı hareketin gerçek nedeni, ne dünyalık için, ne de hırs
ve intikam içindi, sadece Allah'ın dini içindi. Çünkü Allah'ııı emir ve yasaklarının
çiğnendiği bir ortanı meydana gelmişti. Yezid, konuşmasının devamında gereksiz
olarak bina yapmayacağını, saraylar inşa etmeyeceğini, ne kendilerinin ne de
karılarının kötü yollara sapmamalarını sağlamak için askerlik mükelleflerini
gereğinden fazla savaş yerlerinde tutmayacağım, gayrı ınüslim arazi sahiplerine
ümitsizlik ve perişanlıkla evlerini ve arazilerini terketmemeleri için ağır yükler
yüklemeyeceğini, kapısınııı herkese açık olacağını, zayıfın hakkını koruyacağını ve
herkese düzenli olarak maaşlarının verileceğini belirtti. Ardından cia kendisinin
yanlış bir hareket yapması halinde önce ikaz etme'~rini, eğer hatasını kabul ederse
kendilerinin de itaat etmelerini, aksi halde hal' edebileceklerini ve kendisinin yerine
daha iyi birini getirdikleri durumcia cia ona bey'at edenin, ilk kendisinin olacağını
belirtti64. Yezicl bu konuşmasında, kanalların açılması, ekilen topraklar üzerinde
60 Taberi, V ll, 266; eıı-Nuveyri, XXI, 491.
61 Taberi, VII, 266; İbn Kesir, X, 14; M. Şakir, IV, 290. İbn Haldun orduntın sayısını 8D.OOO olarak
verirken (İbn Haldun, lll, 132) İbnü'l-Esir 84.000 olarak verınekter: r. İhnli'I-Esir, V,. 294.
62 Taberi, VII, 268; ibnü'I-Esir, V, 295; İbn Haldun, Ili, 132; Vekil, 1, 5'!2.
63 İbn Haldun, III, 133.
64 Yezid'in konuşması şu şekildedir: "Ey İnsanlar! Ben kendi çıkarıııı, dünya sevgisi ve saltanat arzusu
uğruna ortaya çıkınadıııı. Fakat, hidayet esasları yıkılıp, takva elılinin mını söndürüHip, hüllin
haramları helal sayan ve her bid'ati işleyen inatçı zorbanın (Velid b. Yezid'i kastediyor) ortaya
çıkışından dolayı, Allalı ve dini adına öfke duyaı·ak, Allah'ın Kitabı ve Rasulü'niin Sünneti'ne
çağırmak için ortaya çıktım. Ben, size karşı bir taş koyıııaıııa (yani bina yapmama), bir nehri
akıtmaına (yani su kanalları inşa etmeme), ınal biriktirıııeıne, onu eşine veya oğluna verme, bu
malı, yoksulluğunu ve ihtiyacını giderineeye kadar bir bölgeden diğerine nakletmemeye söz
veriyorum. Kapıını kimseye kapaınıyorum ki, güçlliniiz zayıfı ezınesin. Cizye ınlikelleflerinize
onları bölgelerinden uzaklaştınıcak ve nesillerini kesecek şekilde vergi yliklemiyoruııı.
Maaşlarıııızı her yıl vereceğim, erzak yardımını her ay yapacağım ki, Miisliimanlar arasında
geçiın rahat olsun. Şayet bunlaı-ı yerine getirirsem, sizin de buna itaat, yardım ve destek borcunuz
var. Eğer yerine getireıııezsenı, beni görevden alnıaya hakkınız vardır. Ancak önce tevbeye davet
ederseniz, tevbe edersem bunu kabul edersiniz. Şayet benden daha faziletli ve iyi birisini görür
veya bilirseniz, o da aynen benim size verdiğimi verir de ona bey'at ederseniz, hen de ona ilk
bcy'at edenlerden olurum. İnsanlar! Yaralıcıya isyan konusunda itaat yoktur. Ben bunu söylliyor,
. kendim ve sizin için Allah'tan af diliyorum". İbn Kuteybe, Uyı1nii'l-A!ıbdr, II, 248; Bel.tizlirl, IX,
191-192; Taberi, VII, 268-269; ei-Ezdi, Tari!ıu'I-Mavst!, s. 57; lbnli'I-Esir, V, 29 1-292; lbn Kesir,
X, 13; en-Nuveyri, XXI, 488; Atvan, eş-Şüra .fi'd-Dev!eti'/-Ünıeı'iyye, Beyrut I 990, s. 309-311;
Nevin A. Mustafa, Islam Siyôsf Düşüncesinde Muhalefet, çev. Veeeli Akyliz, istanbul 1990, s. 299-
Yezid B. Velid'in
Hayatı
Ve
Halifeliği
297
edilmemesi, ziraatçilerin topraklarını terketmeye iten yükler altında
konusunda birtakım sözler vermiştir. Bu da, Emevl Devleti'nin,
halka, özellikle de Mevallye karşı sert bir politika izlediklerini ortaya koymaktadır.
Keza malın önce aynı bölgede dağıtılması konusunda verdiği güvence de, Mevallden
alınan vergilerin, Araplara verildiğini göstermektedir. Eınevllerin, halka
uyguladıkları sınır bölgelerinde nöbet tutturma da, başka bir sindirme politikasıdır.
Bilindiği gibi, Mevaliden müslüman olmalarına rağmen cizye alınmış ve yine
Mevali köylerine geri gönderilmişti. Yezid'in bu konuşması, çözülmekte olan bir
topluma yeniden bir çeki düzen verme arzusundan başka bir şey değildir. Daha sonra
insanları tekrar bey'ate çağırarak halktan kendisi için bey'at aldı. Mu'tezile, Yezid'i
bu konuşmasından hareketle, imametini tanıdıklarını imamlar arasında saymışlardır.
Onlara göre Yezid, imamete ehil birisiydi. Hatta onu değerlendirirken Ömer b.
Abdülaziz'den daha üstün görmektedirler. Ömer'in hilafete verasetle geldiğini,
Yezid'in ise, seçimle iş başına geldiğini belirtirler65. Ancak Mu'tezile'nin bu
görüşüne katılmamız mümkün değildir. Çünkü Yezid, seçimle değil, ihtilalle
iktidara gelmiştir. Üstelik kendisine Yemeniler bey'at ederlerken, Kaysller önce
beiat etmemişler, daha sonra zorla bey'at ettirilmişlerdir.
kalelerin
inşa
bırakılınaması
Yezid'in halife olduğu sırada okuduğu bu hutbe, o dönemde var olan
ekonomik, sosyal ve siyasal sorunların türünü göstermesi bakımından son derece
önemlidir. Bu hutbeye, o dönemin aydınlanma hareketinin siyasi ve sosyal programı
olarak bakılabilir. Yezid'in bu konuşması, adeta Hulefa-i Raşid!n halifelerinin ve
Emevl halifelerinden Ömer b. Abdülaziz'in konuşmalarını hatırlatmaktadır. Zaten
kendisi de, Ömer b. Abdülaziz'i örnek aldığını söylemektedir66. Ancak Yezid'in
konuşmalarının, uygulamasıyla uyuşmadığını görmekteyiz. Yezid, kendisini iktidara
taşıyan ihtilalci Yemenllerin tarafını tutmak zorunda kalını~67 ve onlara olan diyet
borcunu ödemiştir. Bu siyasetiyle de, tarafgir davranınama konusunda verdiği söze
uymamıştır. Çünkü Irak valisi Kays! Yusuf b. Ömer'i görevinden alarak, onun
yerine Yemeni olan MansOr b. Cumhiir'u; Velid'in Kuzey Afrika valisi Hanzale b.
Safvan'ın yerine Abdurrahman b. Hablb'i; Basra valisi el-Kasım b. Muhammed b.
Kasım'ın yerine Abdullah b. Abdullah b. Ümeyye'yi ve ondan sonra da Abdullah b.
Ömer b. Abdülaziz'i atamasıyla68 bunu fiiliyata dökmüştür. Bütün bu atamalarda
kriterin, kabile asabiyeti ve çıkar ilişkisi olduğu gözlemlenmektedir.
5-Yezid'in Mansôr'u Irak'a Vali Tayini Ve Azli
Yezid iktidara geçtiğinde (1261743) ilk iş olarak Velid'in görevlilerini
yerlerinden uzaklaştırmakla işe başladı. Bunun yerine kendi adamlarını görevlere
getirdi. Bu meyanda Yezid, Velid'in Irak valisi olan Yusuf b. Ömer'i görevinden
alarak onun yerine gözünü budaktan esirgemeyecek dereceele bir Yemen! mutaassıbı
300; M. Mahir Haıııfide, Dirôsetün Vesakıyyeriin li't-Tarihi'l-isldnıiyyi ı•e Masôdirihi min Alıdi 13tni
Umeyye hatre'I-Ferlıi'l-Osmdnf li Suriye ve Mısr, Beyrut 1988, s. 71.
65 Muhammed Aııııııi\rfi, el-islam ve Felsef'etü'l-Hükm, Beyrut 1979, s. 681.
66 İbııli'I-Cevzi, VII, 251; Yusufel-lşş, ed-Devletii'l-Ümeviyye, Dııııa~k, s. 304; Muhammed Sliheyl
TakkGş, Tarilıu'd-Dev/eril-Unıeviyye, Beyrut 1996, s. 169; G.R. 1-lawtiııg, The First Dynsry of'
Islam, The Unwyyad Caliplwre A.D. 661-750, Southerıı lll, Uıııvcrsty Press, Carboııclole, ty .. s. 94;
J.Wellhauseıı, Arap Devleri ve Siikııtıı, çev. Fikret lşıltaıı, Ankara 1983, s. 173.
67 İsınail Yiğit, "Eıııeviler", D.i.A., İstaııbul1994, Xl, 94.
68 Halife b. Hayyi\t, T<1rilı, tlık. Ekrem Ziya ei-Öıneri, Riyad 1985, s. 370.
298
Ali Aksu
olan69 Mansur b. Cumhur'u atadı70. Bunun üzerine Velid b. Yezid öldürüldüğünde
el-Bahrae'de bulunan Mansur b. Cumhur Irak üzerine yürüdü. Yusuf b. Ömer,
Mansur'un Irak'a gelişini öğrendiğinele bölgeyi terketti. Mansur, önce el-H!re'ye
geldi ve burada beytülmali ele geçirdi. Halka maaşlarını dağıttı. Vasıt şehrine Hureys
b. Ebi'I-Cehm'i, Basra'ya ise, Cerir b. Yezid'i vali olarak atadı71. Yusuf b. Ömer
tarafından Sine! ve Sicistan'a vali olarak atanan Ömer b. Muhammed b. Kasım'ı da
görevinden alarak onun yerine Yemeni olan Muhammed b. Gazan'ı getirdi. Ömer b.
Muhammed, bunu öğrenince yeni vali tarafından öldürUhneye tercih ederek hayatına
son verdi72. Sonuçta bütün Irak, Yezid b. Velid'e bey' at etmiş oldu.
Mansur da Yezid'i destekleyen Gaylanllerle birlikte idi. Velid'in
öldürülmesine iştirak etmişti. Yezid, onu Irak'a vali olarak atadığı nda, ondan itidalli
davranmasını istedi. Bu arada Yezid'e, Mansur'u Irak'a vali atamasından dolayı bizzat
kendi taraftarlarından bazı serzenişlerde bulunuldu73.
Mansur'un Irak valisi olduğunda yaptığı ilk iş, Velid'in Irak valisi Yusuf b.
Ömer' i hapsetmek oldu74. Mansur'un Irak'a vali olarak atanmasından sonra Yusuf b.
Ömer, Belkil'ya kaçmıştı75 .Yezid, onun kaçtığın ı öğrenince, komutanlarından
Muhammed b. Said el-Kelbi'yi, Yusuf'u yakalaması için gönderdi. Yusuf, burada
kadın elbisesi giyerek kadınları ve kızlarının arasında bulunmasına rağmen sonuçt:ı
yakalandı ve Velid'in iki oğlu Osman ve el-Hakem ile birlikte hapse atıldı. Yusuf'un
hapis hayatı, Yezid'in döneminde devanı ettiği gibi, İbrahim b. Velid'in kısa süren
döneminde de devanı etti. Mervan b. Muhammed, İbrahim'i hal' edip, Şam'a
girdiğinde İbrahim'in adamlarından olan ve babasını öldürdüğü için intikam peşinde
olan Yezid b. Halidel-Kasri tarafından hem Yusuf b. Ömer, hem de Velid'in iki oğlu
öldürüldüler76.
Yezid, Mansur;u Irak'a vali olarak atadığınd·ı beraberinde Iraklllara hitaben
bir mektup verdi. Mektubunda özetle, Iraklılara, Velid'in öldürülme
sebebinin mahiyetini açıklıyordu. Ayrıca Velid'in kötülüklerinden de bahsediyordu77.
yazılmış
Mansur b. Cumhur, Irak'a vali olduktan kısa hir süre sonra Irak bölgesine
hakim oldu. Ancak Irak'abağlı Horasan valiligini ele geçirme konusunda bir takım
sıkıntılarla karşılaştı. Hişam tarafından 1201737 yılında Esed b. Abdullah'ın
ölümünden sonra Horasan valiliğine getirilen ve Velid dönemi de dahil Emevilerin
69 İbnü'l-Verdl, I, 280; Riyad İsa, s. 158-159; Dojfııştan Günümüze Biiyük l1·Lcını Tarihi, Komisyon,
İstanbul 1989, I, 428; Wellhausen, s. 174.
.
70 Taberi, VII, 270 vd; İbnli'l-Esir, V, 295-296; İbn Kesir, X, 15-16; İbn Haldun, lll, 132. İbn Kesir,
"ll
;:
.
.~
u
'
Yezid'in Mansur'u vali olarak atamasma gerekçe olarak onun şecaatıııı ve harp teknik bilgisine
'"hip olmasını göstermektedir. İbn Kesir, X, 16. Mansur'un bu özellikleri olabilir, ancak btıııcla
kabile asabiyetinin daha ağırlıklı olduğunu düşünmekteyiz. Üstelik Mansur'ı vali olarak atamasına
kar~ı çıkanlanı, kendisinin iktidara gelmesinde Mansur'un büyük yararlarının olduğunu söylediği
ılt bilinmektedir.
·
TaLeıi, VII, 270.
Ri) ad İsa, s. 159-160.
V ll, 270-27 I; İbnli'l-Esir, V, 295; İbn Kesir, X, 15; İbn Haldun, III, 132. Bir Kaderi olan
b. Hucr ei-Gassani, Yeztd'e Mansur'u Irak'a vali olarak atanmsından dolayı şaşkınlığını ve
cıı,Ji~c,ini dile getirmiştir. Bkz. Taberi, VII, 27 I; Riyad isa, s. 158 .
l:klil7liri.IX. 193-194.
Talueri, V ll, 273; İbn Kesir, X, 15.
"J :.Ltı i, V ll, 274; İbn Haldun, lll, 132. Yusuf b. Ömer'in öldürlillişli hakkında geni~ bilgi için bkz.
1:\dft;.:üri', IX, I 93-194; Taberi, VII, 274-275.
ivkLtcıDLm tam ıııelııi için bkz. Taberi, VII, 275-277.
Yezid B. Velid'in
Hayatı
Ve
Halifeliği
299
son valisi olan Kaysi Nasr b. Seyyar, görevini Mansur'a teslime yanaşmadı78.
Nasr b. Seyyar'ın Horasan valiliği görevinde Velid'in son anlarında bir
problem yaşanmıştı. Velid'in Irak valisi Yusuf b. Ömer, Horasan valisi Nasr'a
halifenin talimatı gereğince haber göndererek beraberindeki hediyelerle birlikte Velid
b. Yezid'e gelmesini emretmişti. Ancak Nasr, Horasan'dan emir gereği yola çıkmış,
ama diğer taraftan da yürüyüşünü yavaşlatmıştı79. Ardından Velid'in öldürültip yerine
Yezid b. Velid'in geçtiği, Yusuf b. Ömer'in Iraktan kaçtıgı, Irak'a onun yerine
Mansur b. Cumhur'un atandığı, onun da Horasan'a kardeşi Manzur b. Cumhur'u vali
olarak atadığı80 haberini öğrenince Nasr, Horasan'a geri döndü8 ı.
Aslında
Nasr, görevini Manzur'a teslim etmediği gibi neredeyse bölgede
ilan edecek konuma gelmiş82 ve kendi valilerini dahi atamıştı. Rebla
ve Yemenileri valiliklere getirerek bölgede hem Kaysllerin , hem de Yemenllerin
desteğini alarak tek otorite olmayı amaçlıyordu. Bu bağlamda Ya'kub b. Yahya'yı
Tohru-istan, Mas'ad b. Abdullah el-Kelb!'yi Harezm valiliklerine getirdi. Manzur b.
Cumhur için de bölgeye gelmesi halinde onu cezalandıracağı tehdidinde bulundu83.
Nasr, daha da ileri giderek insanları kendisine bey'ate çağırdı ve onlar da Nasr'a bey' at
ettiler84. Bütün bunları yaparken Nasr, Velid'in getirmesini istediği hediyeleri halka
dağıtarak onların gönüllerini almaya çalışıyordu85. Sonuçta hükümet, çaresiz olarak
bir Kaysi olan Nasr'ı vali olarak atamak zorunda kaldı86.
bağımsızlığını
hem de asabiyette Yemeni tarafını tutması sonucu
sert siyaseti, başta halife Yezid olmak üzere çoğunluk
tarafından hoş karşılanmadı. Bu yüzden Mansur'un Irak valiliği uzun sürmedi87.
Aynı yılda (1261743) Yezid b. Velid, Mansur b.•CumhGr'u gorevinden azietti ve
yerine Abdullah b. Ömer b. Abdülaziz'i getirdi88. Atama sebebi olarak, halkın,
Ömer b. Abdülaziz'in iyi yönetiminden memnun kalmaları ve bu yüzden Abdullah'ın
atanmasını istemeleri gösterilmektedir89. Yine Mansur'un bölgede bir terör havası
estirmiş olması da bunda bir etkendir. Aslında Yezid de, Mansur'un sert bir siyaset
izleyeceğini daha önceden biliyordu. Çünkü onu vali olarak gönderdiğinde
kendisinden 'i:tidalli davranmasını istemişti90.
Mansur'un hem
şahsiyeti,
diğerlerine karşı uyguladığı
Abdullah b. Ömer, önce Mansur'un valilik görevini kendisine teslim
etmemesinden endişe etti. Ancak beklenenin tam aksine oldu ve Mansur herhangi bir
problem çıkarmadan görevini yeni vali İbn Ömer' e teslim etti9 ı. Ardından MansGr,
7S Muhammed Abdülhayy Muhammed Şa'ban, Sadrii'l-İslam ve'd-Devletii'l-Ümeviyye, Beyrut 1981,
s. ı 78.
7 9 Öyle görünüyor ki, Nasr'ın yürüyüşünü yavaşlatması, muhtemelen Yezid b. Velid komutasındaki
ihtilalcilerin, Velid'i öldüreceklerini duyumsamış olmasından kaynaklanmaktadır.
80 Taberi, VII, 277; Muhaııııned Abdülhayy, s. 178.
8 I Taberi, VII, 277; ibnü'l-Esir, V, 297-298; fbn Kesir, X, 4; Vekil, l, 574-575.
82 Takküş, s. I 7 I.
8 3 Taberi, V ll, 278.
84 Taberi, Vll, 278.
8 5 Taberi Vll 278
86 İbn A<em, ~1-Fiitah, Beyrut I986, VIII, 335.
87 Onun valiliği iki ay kadar sürmüştür. İbn Haldun, lll, 132.
8 8 Taberi, VII, 284; ibnli'l-Esir, V, 302; İbn Kesir, X, 16; Akil, s. 344.
8 9 Taberi, VII, 284; İbnü'l-Esir, V, 302; İbn Kesir, X, 16; İbn Haldun, lll, 132-133; Akil, s. 344;
Muhammed Abdlilhayy, s. 177.
'J!) Taberi, VII, 270-,271; en-Nuveyrf, XXI, 491.
1
'J
V ll, 284; ibnü'l-Esir, V, 302; en-Nuveyrf, XXI, 496; İbn Halduıı Ili ~ .l' :hıradaki İbn
"'ılıabi olan İlın Ömer ile karıştırılmamalıdır.
Ali Aksu
300
Şam'a gitti92. Yezid, aynı şekilde Medine valisi Yusuf b. Muhammed b. Yusuru
görevinden alarak, yerine Abdülaziz b. Ömer b. Abdülaziz'i atadı93.
6-Y ez id Döneminde Horasan'daki Durum
yılında Horasan'da Yemenllerle Kaysller arasında Em evi Devletinin
kadar devam edecek olan asabiyet çekişınesi başgösterdi. Yemenllerin
lideri olan el-Kirmanl, Kaysllerin ve devletin temsilcisi konumunda olan vali Nasr'a
karşı muhalefet etti. Her iki grup ta kendi kabilesini etrafında topladı94. Abdullah b.
Ömer, Yezid tarafından Irak'a vali tayin edilince, Horasan valisi Nasr!a kendisini
görevinde bıraktığına dair bir ahit yazdı. İbn Ömer'in, Kaysllerin lideri Nasr'ın
valiliğinin devamıını onaylaması, Yemenllerin lideri olan Cücley' b. Ali el-Kirınan!
tarafından enelişeyle karşılanclı. el-Kirmani, bu aşamadan sonra bölgedeki YemeniK~ysi çekişmesinin durumu daha da kötüleştireceğini belirtti95. Kaysller ele elKhmanl'nin ortalığı karıştıracağını belirterek Nasr'clan onu yakalamanın ya da
öldürmenin yollarını aramasını istecliler96.
126/743
yıkılışma
Yemeni'lerin lideri el-Kirmanl, kendisinin devlete karşı özellikle Mudari bir
iktidara karşı muhalefet etmesindeki amacın, Kaysilerin tarafını tutan Yezid b.
Abclülmelik tarafından öldürülen Yezicl b. Mühelleb'in ve onun ailesininjntikan,nnı
almak olduğunu belirtti97. Gerçekte el-Kirmanl'nin, Nasr'a karşı muhalefet
etmesinin sebebi, Nasr'ın, el-Kirmani'yi Yemenllerin liderliğinelen azietmekistemesi .·
ve bu yöndeki mücadelesidir. Yoksa el-Kirmani'nin Nasr ile olan ilişkisi, Hoi·asan
eski valisi Esecl b. Abdullah döneminde oldukça iyi idi98. Nasr ile el-Kirman!
arasındaki mücadele, Nasr'ın el-Kirmani'yi hapsetmesine kadar uzadı. Nasr, elKirmanl'yi Kuhunduz şehrinde hapsetti. Hapsettikten sonra da Ezclllerden el-Kirmanl
hakkında enelişe duymamalarını istedi ve ona herhangi bir kötülük yapınayacağı
konusunda onlara teminat vercli99. Hatta Nasr, ei-Kirmanl'clen emin olmaları için
Ezdllei'in isteği üzerine Yezid en-Nahvi'yi müfettiş olarak gönderdi. el-Kirınanl,
hapiste yaklaşık bir ay kadar kaldılOO. Daha sonra ei-Kirınanf, Ezdilerin kurdukları
bir plan üzerine hapisten kaçınayı başardı ı Oı. Hapisten çıktıktan sonra N asr ile elKirmani arasında başlayan Yemeni-Kaysi çekişmesi, son Emevl halifesi Mervan b.
Muhammed döneminde Nasr'ın, el-Kirınani'yi öldürmesi ile daha da had safhaya
ulaştı. el-Kirmanl'nin çocukları, babalarının intikamını almak için Bınevi Devletini
ortadan kaldıran Abbas! ihtilal hareketine katıldılar ve bir noktada Eınevl Devleti'nin
yıkılışında büyük bir rol üstlenmiş oldular.
Aynı yılda (126/743) Yezid b. Velid, Türklere sığınınış ve yaklaşık 12 yıldan
beri onların topraklarında bulunmuş olan Haris b. Süreyc'e eman vererek Horasan'a
dönmesini sağladı. Irak valisi Abdullah b. Ömer'e mektup yazarak Haris'den alınan
ınalların ve çocuklarının iade edilmesiniistedi. Bu olay, Nasr'ın, bölgede el-Kirmani
92 Taberi, VII, 284; İbnli'l-Esir, V, 302; İbn Haldun, III, 133.
93 İbn Kesir, X, l 7. M. Şakir, IV, 291. Ancak Taberi, Abdülaziz b. Abdullah b. Aınr'ı atadığıııı belirtir.
Taberi, Vll, 295.
94 Taberi, VII, 285; İbnli'l-Esir, V, 302 vd; en-Nuveyrl, XXI, 496.
95 Taberi, VII, 287; İbn Haldun, III, 134.
96 Taberi, V ll, 287; İbnli'l-Esir, V, 304.
97 Taberi, VII, 287.
98 Taberi, VII, 287; İbn Haldun, lll, 134.
99 Taberi VII 288
100 Tabe;.i, vii, 28S.
!Ol Taberi, VII, 289; eıı-Nuveyri, XXI, 496-501; İbn Haldun, III, 134.
Yezid B. Velid'in
Hayatı
Ve
Halifeliği
301
ile başlayan mücadelesinin akabinde gerçekleşmiştir. Çünkü Nasr, ei-Kirıniinl ile
mücadele halindeyken, Hiiris'in Türk bölgelerinelen yapacağı salclırılarclan
korkuyorclu. Yani iki düşman arasında kalmak istemiyordu. Bu yüzelen halife Yezicl
de en azıncl<m Hiiris'i kendi yanlarına çekmeleri halinele heın ondan emin olacak, hem
ele ikisi birlikte el-Kirıniinl'ye karşı mücadele edebilme imkanı bulacaktı. Bütün
bunları hesaba katan Yezicl, Mukatil b. Hayyan en-Nebiitl'yi, Sa'lebe b. Safviln'ı ve
Enes b. Beciile gibi bir kaç kişiyi Hiiris b. Süreyc'e gönderdi102. Hiiris ele bunun
üzerine Yezicl'in em an ını kabul eelerek tekrar bölgeye döndü ı 03. Nasr, halifenin
verdiği emanı kesinlikle kötüye kullanmadığı gibi, tam aksine Hiiris'in ailesini
serbest bıraktı, ona yüksek oranda maaş bağladı. Hiiris'in bunları kabul etmemesi
üzerine Nasr herhangi bir yerin valiliğini teklif etti. Haris bütün bu teklifleri
reddetti. Çünkü Hfıris, Nasr'clan Allah'ın Kitabı ve Rasulü'nün Sünneti'ne uymayı ve
bir takım görevlilerin aziedilmesini istiyordu. Bunlar ise, Nasr'ın hoşuna
gitmiyorclul04.
7-Yezid Döneminde Abbasi Hareketi
Ömer b. Abdülaziz döneminele Abbas! ailesinden Muhammed b. Ali b.
Abdullah b. Abbas tarafından başlatılan Abbas! ihtilal hareketi, Yezid döneminde de
gizlilik dönemini sürdürdü. Bu dönemde 1251742 yılında vefat eden hareketin
teorisyeni ve kurucusu Muhammed b. Ali'nin yerine, liderliğe oğlu İmam İbrahim
b. Muhammed geçti.
126/743 yılında İmam İbrahim b. Muhammed, EbG Haşim Bükeyr b.
Horasan'a gönderdi. Bükeyr, Merv şehrine geldiğinde naklbleri ve dalleri
topladı. İmam Muhammed b. Ali'nin öldüğünü belirterek onları yeni İmam
İbrahim'e bey'ate çağırdı. Onlara İmam'ın yazdığı mektubu verdi. Onlar da Bükeyr'in
getirdiği mektuba olumlu karşılık vererek yanlarında topladıkları para ve malları
Bükeyr'e verdiler. Bükeyr, ardından İmam'ın yanına döndü105.
Mahiin'ı
8-Mervan b. Muhammed'in Yezid'e Muhalefeti
Ermeniyye ve Azerbaycan valisi olan Mervan b. Muhammedl06, 1261743
Velid b. Yezid'in kanının intikamını almak için bölgede birlikte mücadele
eden Velid'in kardeşi Öamr b. Yezid'e107 bir mektup gönderdi. Mervan, mektubunda
özetle, Velid'in öldürülüşünü ve ona karşı girişilen hareketin tasvip edilemeyeceğini
belirttikten sonra Öamr'dan, kardeşinin intikamını almak gibi bir niyetinin olması
halinde, kendisinin etrafında büyük bir kitlenin olacağırıı söyleyerek adeta onu bu
hususta kışkırtıyordul08. Öamr'ın olumlu karşılık verınesi sonucunda Mervan,
126/743 yılında Yezid'e muhalefet için Ermeniyye'den el-Cezlre bölgesine hareket
yılında
102 Taberi, VII, 293; ibnli'I-Esir, V, 307-308; ibn Kesir, X,
103 Taberi, VII, 293-294; İbn Haldun, III, 135.
104 İbn Haldun, lll, 135.
105 Taberi, VII, 294-295; İbnli'l-Esir, V, 308; İbn Kesir, X, 17.
106 Mervtın b. Muhammed hakkında geniş bilgi için bkz. Ali Delice, Mcrvan b. Muhammed ve Emevi
Devietinin Ytktl!şt (Basılmamış Doktora Tezi), Konya 1999.
107 İbn Kesir, bu ismi, Ömer b. Yezid olarak vermektedir. İbn Kesir, X, 16. Ancak biz burada bir
yazım hatası olabileceğini, Gamr yazılması gerekirken noktanın konulnıaıııış olabileceğini
zannediyonız.
lOS Tabeı'L VII, 2R 1: ihnü'l-Esir, V, 310; İbn Kesir, X, 16. Mektubun tam metni için bkz. Taberi, VII,
281-282. Mervan'ın, Velid'in intikamını almak istemesi, tıpkı Muaviye'nin, Osman'ın kanını talep
amacında olduğu gibi, tamamen politik bir oyun idi. Mervan, her tarafla ilişkilerini geliştirerek
planladığı her i.~i nılikeınnıel bir .5ekilde tamamladı. Wellhausen, s. 177.
302
Ali Aksu
etti. Mervan'ın askerlerinden olan Ebu Haşim Muhalled b. Muhammed'in anlattığına
göre, Abdülmelik b. Mervan b. Muhammed, Öamr b. Yezid ile es-Saife'de
savaşırken, Mervan Harran'da Velid'in öldürüldüğü haberini aldı. el-Cezlre valisi
Abde b. Rebah el-Gassanl idil09. Velid'in öldürülmesinden sonra vali Abde, bölgeyi
terkederek Şam'a gitti. Abdülmelik b. Mervan II daHanan ve el-Cezlre şehirlerini
ele geçirdi. el-Cezlre valiliğine Abdülmelik b. Mervan II, Süleyman b. Abdullah b.
Ülase'yi atadı. Ardından durumu Ermeniyye'de bulunan babası Mervan'a bildirdi.
Babasından acele el-Cezlre'ye gelmesini istedi. Mervan, el-Bab halkı üzerine
Kaysllerin o bölgedeki lideri konumunda olan İshak b. Müslim el-Ukayll'yi ve
Yemenilerin o bölgedeki lideri olan Sabit b. Nuaym'ı gönderdi. Kendisi de el-Cezlre
bölgesine hareket etti. Ancak Yemenllerin lideri olan Sabit b. NuaymliO,
beraberindeki Yemenllerle birlikte Mervan'ın yokluğundan istifade ederek ona karşı
ayaklandı. Mervan, daha el-Cez'ire'ye varmadan geri dönerek Sabit'in isyanını
bastırdı. Sabit'in isyanını bastırdıktan sonra Yezid'e karşı muhalefet hareketini daha
da hızlandırdı. Mervan'ın durumunu haber alan halife Yezid, hemen Mervan ile
anlaşma yoluna gitti ve bunun için bir heyet gönderdi ı ı ı. Yezid, Mervan'a yazdığı
mektupta Mervan'dan kendisine bey'at etmesi halinde tıpkı Abdülmelik b.
Mervan'ın, Muhammed b. Mervan'a verdiği bölgelerin valiliklerini vereceğini
belirtiyordu. Bilindiği gibi Abdülmelik b. Mervan, döneminde kardeşi Muhammed
b. Mervan'a el-Cez'ire, Ermeniyye, Azerbaycan ve Musul valiliklerini vermeyi
taahhüt etmiş ve bunu yerine getirmişti. Mervan da Yezid'in bu teklifini kabul
ederek ona bey'at etti. Bunu bildirmek için Muhammed b. Abdullah b. Ülase'yi
Yezid'e gönderdi ı 12,
'
9-Yezid'in Kardeşi İbrahim'e Bey'at Alması
126/743 yılında Yezid b. Velid, kardeşi İbrahim b. Velid için halktan bey'at
aldı. İbrahim b. Velid'den sonra da yerine geçmesi için Abdülaziz b. el-Haccac b.
Abdülmelik'e bey'at
aldı.
Yezid'in,
kardeşi
ve Abdülaziz'e bey'at
almasının
sebebi
109 Taberi VII 281
1 l 0 Sabit
Nu~ym, .halife Hişam tarafından Afrika valisi Külsüm b. Iy ad' ın öldürülmesinden sonra
bölgeye gönderilmiş, ancak orada askerler arasında karışıklık çıkardığı için halife tarafından
hapsedilmişti. Mervan; Hişam'a gelerek arabuluculuk yapmış ve serbes~ kalmasını sağlaınıştı.
Ardıııdan da beraberinde valilik yaptığı Ermeniyye bölgesine götürmüştiL Jbnü'l-Esir, V, 309C3 lO;
Alıdülaziz es-Sefilebl, Sükıltü'd-Devleti'l-Ünıeviyye ve Kıyômü'd-Devleti'l-Abbasiyye, thk.
Muhammed Hamfide es-Sfihili, Beyrut 1995.
1 lt İbnü'l-Esir, V, 309. Yezid, Mervan'a Müslim b. Zekvan ve Tufeyl b. Harise el-Kelbl'yi bu konuyu
görüşmek için gönderdi. BelfizUrl ise, Ya'kub b. Abdirrahman, Humeyd b. Nasr ve Amınfire b.
Külsüm'ün gönderildiklerini belirtir (Belfizürl, IX, 220). Sonuçta Mervan, Yezid ile anlaşarak ona
bey'at etti. Geniş bilgi için bkz. Taberi, VII, 282-284.
11 2 Taberi, VII, 295-298, 281-284; İbnü'l-Esir, V, 310; İbn Haldun,.III, 135; Riyad isa, s. 166; Ahmed
Zeki Safvet, Cemlıeretü Resaili'l-Arab, Beyrut 1937, Il, 397; Wellhausen, s. l 78. Mervan'ın,
Yezid'e bey'at etmesinin perde arkasında yatan bazı sebepterin bulunabileceğini düşünmekteyiz.
Yoksa onu·n; birkaç bölgenin valiliğini iktidara tercih., ettiğini söyleyemeyiz. Muhtemelen bey' at
etmesinin sebepleri şunlar olabilir: 1-Mervan, her ne kadar bölgedeki Yemenllerin isyanını
bastırmışsa da, bu tekrarianmayacağım göstermez. Mervan, Yezid'e karşı çıkarken, arkadan
Yemenllerin çıkaracağı 9aha büyük bir isyan, onun iki ordu arasında kalacağı anlamına
gelebilirdi. Kısacası Mervan, iktidarı destekleyen Yemenllerden korkmuş olabilir. 2- Mervan,
olaya sağduyu ile yaklaşarak, Ümeyye oğullarının arasında var olan ihtilaf ve bölünmenin daha da
artması halinde çok büyük bir tehlikeyi beraberinde getireceğini düşünmüş ve bu yüzden de
Yezid'e bey'at etmiş olabilir. 3-Mervan'ın, var olan güç ve desteğini tamamen kaybetınektense,
Yezid'in kendisine teklif ettiği bölgelerin valilikleıini de alarak gücünü daha da aıtırmak ve uygun
bir zamanda iktidara yürüyüşe geçmeyi düşünmüş olabileceğini söyleyebiliriz.
b.
Yezid B. Velid'in
Hayatı
Ve
Halifeliği
olarak, kendisinin hastalanması gösterilmektedir. Bey'at
Kaderllerin onu te§vik ettiklerini belirtir ı 13.
10-Yezid'in
303
alması
konusunda Taberi,
Vefatı
Yezid b. Velid, 1261743 yılının Zilhicce ayında Taun hastalığından! 14 vefat
etti. Onun hilafet süresini genelde kaynaklarıımı 5 veya 6 ay olarak
vermektedirler ı ı 5. Tab eri, çoğunluğun görüşü olarak 6 ay ı tercih etmekteeliri ı 6.
Yezicl'in kaç yaşında vefat ettiği konusunda da farklı yorumlar bulunmaktadır. Bazı
kaynaRlar onun 30 yaşında bazıları da 37 yaşında vefat ettiğini belirtınektedirler.
Ancak kaynakların çoğu Y ezici'in 46 yaşında vefat ettiği ni kab u 1etmektedirler ı ı 7.
Sonuç olarak. 1261743 yılında iktidara geçen Yezid b. Velid, Emevl siyasi
tarihinele ilk kez iktidara ihtilalle gelen Emevi halifesiclir. Kaderi düşüneeye sahip
olduğu belirtilen Yezicl, kabile asabiyetincle Yemenllerin tarafını tutarak Kaysilere
iktidarda hiç bir görev vermemiştir. Velid b. Yezid'i öldürme eylemine liderlik ettiği
için döneminele bir takım kabilevi nedenlerelen dolayı isyanlar çıktı. Kendisine dindar
süsü veren Yezicl'e karşı Emevllerin bir lcısmı karşı koydu. Bunların başında da son
Bınevi halifesi Mervan ile kardeşi Abbas b. Velid gelmektedir. Mervan, ilk etapta
ona karşı harekete geçmesine rağmen kendisine verilen valiliklerden dolayı Yezicl'e
bey' at etti. iktidarda yaklaşık 6 ay kadar gibi kısa bir süre kaldığı için fazla bir İcraatı
olmadı. Bu dönemi ele, daha çok bölgede çıkan isyanlada mücadele ile geçti.
Kendisinden sonra iktidara geçmesi için önce kardeşi İbrahim ve sonra da Abdülaziz
b. el-Haccac'ı veliaht tayin eden Yezid, yine aynı yılda ( 1261743) vefat etti.
l 13 Taberi, VII, 295; İbn Kesir, X, 15; en-Nuveyr1, XXI, 503; lşş, s. 304. Yezid'in veliaht tayini
konusundaki rivayetler, birbiriyle çelişmektedir. Kaderi olan BOrele b. Siniin'ın rivayetine göre,
Yezid'in hileibi Katan'ın, Yezid'in diliyle İbrahim b. Velid'i ve ardından amcasının oğlu Abdlilaziz'i
veliaht tayin ettiğini belirtmektedir. el-Cehşiyari, Kitabi!'/- Viizerd ve '1-Kiittdb, thk. Mustafa esSakka vd, Kahire 1980, s. 69; Atv an, eş-Şı1ra s. 3 l 4. İbn Abdi Rabbi h ise, Yezid'in özellikle Said b.
Abdiilınelik'i döneminin salih insanlarından olmasından dolayı onu veliaht atamak istediğini, ancak
Said'in Filistin'de olduğundan dolayı veliaht atayamadığını belirtir. lbn Rabbih, (Kahire 1948), IV,
465.; Atvan, eş-Şılnl, s. 315. Bunların dışındaki rivayetler ise, genelde yukarıda verdiğimiz
şekliyledir. O da, Yezid'in Kaderllerin de etkisi ile kardeşi İbrahim'i ve ondan sonra da yerine
geçmesi için Abdülaziz adına bey'at aldığı rivayetidii'. Taberi, VII, 2l)5; ibn Abdi Rabbih, (Kahire
1948) IV, 465; İbnü'l-Esir, V, 308; Atvan, eş-Şılril, s.315-316. Ancak bu t(ir rivayetler,
Kaderiyyenin göriişüne ters düşmektedir. Çünkü onlar, düşüncelerine göre, hilafetin,
müsllimanların haklarından bir hak olduğuna inanmaktadırlar. Onlara göre bu ımıkamu meşveret
içerisinde, içlerinden en yetkili kimsenin seçilmesi gerekir. lema' olmadıkça bey'at söz konusu
olamaz. Mes'lıdl, lll, 236-238; Şehristani, el-M ile/ ve'n-Nilıu/, Kahiı·e 1951, 1, 127; Al van, eş-Şı7ri1,
s. 316. Fakat biz yine de Kadeıi'lerin siyasi iktidarlarını kaybetmemek adımı bu tlir prensiplerinden
ödün verebilecekleri kanaatindeyiz. Taberi'nin, Medaini'den aktardığı rivayetten, Kaderllerin
çoğunluğunun o dönemde Şamlı Yemenllerden olduğu ve Yezid döneminde ~iyasi mekanizmaları
ele geçirdikleri anlaşılmaktadır. Halbuki Hişam'ın son yarı döneminde ve Velid b. Yezid
döneminde güçleri neredeyse yok olmak üzereydi. Atvaıı, eş-Şı1rd, s. 316.
1 14 Bahriye Üçok onun Ül~er'den öldüğünü beliıiir. Bahriye Üçok, Emeviler-Abbasiler, Ankara 1979,
s. 81.
1 15 ed-Dineverf, Ahbılrıı 't- Tıval, thk. Abdlilmüniın Amir vd, Kahire l 9 l 1, s. 350; İbnü'l-Esir, V, 310;
en-Nuveyri, XXI, 504; İbn Haldun, lll, 135; İbn Kesir, X, 18; İbn Tolont, en-Niizlıetii's-Seniyye fi
Ahbdri Hul~fil-i ve'/-Miilı1k, thk. Muhammed Kemalüddin, by ty, s. 69; M. Şakir, IV, 289;
ll6 Taberi, VII, 298; İbn Kesir, X, 18; lşş, s. 304; Akil, s. 344.
117 Taberi, VII, 298; İbn Kesir, X, 18. Kutbt ise onun 35 yaşıııdayken hi lafete geçtiğini beliıiınektedir.
Kütb!, IV, 333. Buna göre Yezid, 35 yaşında vefat etmiştir. Farklı ıivayetler için bkz. İbn Toloni, s.
69.