gramer 11.03.17

Başlangıç seviyesi için
Dil Öğretim
ve
Gramer Kitabı
2015
adigedilder.com
danef.com
Grafik - Tasarım: Mehti Demir
Baskı: Erman Ofset
2
ÖNSÖZ
Bir dilin belli kurallarla yazılı hale getirilmesi, o dilin tüm anlamsal ve şekli kurallarının
ortaya konması tüm kavramlarının tanımlanması “Dilbilgisi” olarak adlandırılır.
Bir dilin yaşatılması ve geliştirilmesi ancak o dili yazılı halde tutmakla mümkündür. Yine
bir dilin eğitim dili olarak kullanılabilmesi ancak o dilin “dilbilgisi “ kurallarının açıkça
tanımlanması ile mümkündür. Dilbilgisi kurallarının tanımlanması dilin öğrenilmesini de
kolaylaştırmaktadır. Dilbilgisi kurallarının ortaya konması tereddüt edilen yazı içeriklerinin
çözülmesini de kolaylaştırmaktadır.
Bu "Dilbilgisi kitabı", 14-15-Aralık 2012 tarihinde Adıǵe Dil Derneğinin girişimi ile
Ürdün, İsrail, Adıgey Cumhuriyeti Kaberdey Balkar Cumhuriyeti ile Türkiye'de kurulu Çerkes
kurum ve kuruluşlarının delegasyon sistemi ile katılımlarıyla, Ankara'da düzenlenen Adıǵe Dil
Kurultayında belirlenen otuz kişilik komisyon tarafından hazırlanmıştır. Bu dilbilgisi kitabı yine bu
komisyon tarafından oluşturulan Latin tabanlı alfabe ile yazılacak Adıǵe dilinde yazım
sorunlarıyla karşılaşılabilecek bireyler için başlangıç seviyesi esas alınarak hazırlanmıştır.
Özellikle öğrenciler, Adıǵe dilini okuyup yazarken karşılaştıkları tereddütleri bu dilbilgisi
kitabından yararlanarak giderebileceklerdir. Bu dilbilgisi kitabının “Adıǵe latin” alfabesi ile
yazılmış olması gerek ortaokullarda gerekse üniversite öğrenimlerinde dilin tüm kuralları ile
pratik bir şekilde öğrenilmesini kolaylaştırılmasını amaçlamıştır.
Özellikle Adıǵe dilinin “Yaşayan diller ve lehçeler” dersinde seçilebilir bir dil haline
gelmesi, Adıǵe dilinin dilbilgisi kurallarının “Adıǵe latin” harflerle yazılmasına olanak sağlamıştır.
Unesco'nun bitmekte olan diller arasına aldığı Adıǵe dili, düzenlenen bu dilbilgisi kitabı ile çağcıl
olanaklar da kullanılarak okullarda eğitim-öğretim dili olarak kullanılabilir hale gelmiştir.
Bu kitabın hazırlanmasında yoğun emek harcayan başta komisyon başkanı Ali İhsan
TARI ya olmak üzere tüm komisyon üyelerimize şükranlarımızı sunarız.
Adıge Dil Derneği
(Adıǵe Bze Xase)
Dil Çalışma Komisyonu
3
4
ADIǴE LATİN ALFABE HAKKINDA BİLGİ
Derneğimiz tarafından hazırlanan Latin Harflerine uyarlanmış Adıǵe Latin Alfabesi,
Batı (Çemguy) ve Doğu (Kabardey) Diyalektleri için 9’u sesli 38’i sessiz olmak üzere toplam 47
karakterle gösterilen harflerden oluşmaktadır. Bu iki diyalekt anavatanımız Kuzey Kafkasya’daki
Adıǵe Cumhuriyetlerinde yazım diyalekti olarak kabul edilmiş olması nedeni ile kuruluşumuz
tarafından da yazım diyalekti olarak esas alınmıştır.
Ses temelli Adıǵe Latin Alfabe tek harfe tek ses atayan, okunduğu gibi yazılan, yazıldığı
gibi okunan fonetik alfabedir. Türk dilinde olmayan ve Türk alfabesinde yer almayan Adıǵabze
ilave sesler için, Türk alfabesinde bu sese en yakın harfe diyakritik işaretler eklenerek yeni
harfler oluşturulmuştur.
İlave ses ve harfler şöyledir;
Ć - E - É - Ǵ - Ḣ - Ĺ - Ḱ - Ṕ- Ś - Š - Ṫ - Ź - Ĵ - Ḟ - Ǩ - Ṩ - X - W -Q
E ve É Karakterlerinin açıklaması;
Adıǵe Latin Alfabesinde (E) simgesi ile gösterilen ses, Türkçeden bildiğimiz (E) sesi
olmayıp Adıǵabzeye özgü bir sestir. Bu ses Türkçedeki (E) sesinden daha bas bir sestir.
Yönelimi Türkçedeki (A) sesine doğrudur. Ancak dilimizde (E) sesinin kullanım oranı Türkçedeki
(E) nin kullanım oranının on katının üzerinde olması nedeniyle, yazım pratiği sağlaması
açısından Türkçeden bildiğimiz ve Adıǵabze karşılığı aynı olan E sesi É karakteri ile
gösterilmiştir.
Adıǵe Fonetiğine Göre Okunması Gereken Sesli harfler;
A – İ – U – O – Ü – Ö harflerinin okunuşu Türkçeden bildiğimiz seslere yakın olmakla
birlikte farklı ses rengine sahiptir ve Adıǵe fonetiğine göre okunması gerekmektedir.
A karakteri;
Dilimizdeki (A ) sesi Türkçedeki (A) sesine çok benzemekle birlikte aynı ses kalınlığına
sahip değildir. Aynı zamanda uzun ve kısa okunduğu kelimeler vardır. Kelime içinde büyük
çoğunlukla uzun okunur, kelime başında ise uzun ve kısa okunabilmektedir. Alfabemizde,
özellikle Batı Diyalektinde uzun ve kısa okunması ile ilgili ilave işaret getirilmemiştir. Türkçedeki
mavi – masal, Adem – adam, hakim - hakem örneklerinde olduğu gibi kelime bilgisine göre
uzun veya kısa okunması esas alınmıştır.
K karakteri;
Türkçedeki (K) sesinin tam karşılığı olan ses dilimizde çok az sayıdaki kelime içerisinde
geçmektedir. Alfabemizde yer alan (K) işareti ile gösterilen simgenin karşılığı Türkçe deki “Kale
almak” deyiminde kullanılan (K) sesi ile benzeşmekte olup gırtlaktan çıkan bir sestir ve Adıǵe
Fonetiğine göre okunmalıdır.
5
YAN YANA GELEN SESLİ HARFLER
Çift ses: Her sesli harfin ayrı ayrı vurgulanarak okunmasıdır. goan, koaben, xeatın
örneklerinde olduğu gibi yan yana gelen her sesli harf kendi karakterlerine göre vurgulanarak
okunmalıdır.
Diftong: Farklı iki sesli harfin ardışık - girift okunmasıdır. goáşe, koápe,qoáğe, jöáğo
örneklerinde görüldüğü gibi (á) simgesi harfin girift okunmasını işaret eder.
NEDEN LATİN ALFABE
Bilindiği üzere anavatanımız Kuzey Kafkasya’daki Cumhuriyetlerde yaşayan Adıǵe
kardeşlerimiz Rus Kiril alfabesinde yapılan düzenlemeler ile (ikili ve üçlü simgelerin
birleşiminden oluşan bileşik harflerinde yer aldığı) oluşturulan Adıǵe Kiril alfabesi ile okuyup
yazmaktadırlar. Türkiye’de özellikle 1990 yılından sonra dernekler bünyesinde yapılan dil
öğretim çalışmaları bu alfabe ile gerçekleştirilmiştir. Ancak bütün iyi niyetli çabalara karşın dil
öğretme ve Adıǵabze okuyup -yazma konusunda yeterli mesafe kaydedilememiştir. Bugün
gelinen noktada Adıǵabze konuşabilen kesimin 40’lı yaşların üzerinde olması Anadilimizin acı
gerçeğidir.
Adıǵe nüfusunun büyük bölümünün yaşadığı Türkiye’de Çerkesler arasında alfabe
tartışmaları uzun yıllardır süregelmektedir. Latin alfabesini seçmemizdeki temel etken,
Türkiye’de Latin harflerin kullanılması, telefon ve bilgisayar klavyelerimizdeki harflerin Latin
harfler olması, Latin harflerin yazılması, öğrenilmesi ve özellikle akılda tutulmasının kolay
olması nedenlerinden kaynaklanmaktadır. Bu etkenler dışında hiçbir zaman Kiril alfabesine ya
da başka bir alfabeye karşı olmadık. Dijital sözlüğümüzde Adıǵabze kelimelerin Kiril ve Arap
harfleriyle karşılığının olması bunun göstergesidir.
Öncelikle şunu belirtmek isteriz ki hazırladığımız Alfabe derneğimiz çalışmaları için bir
AMAÇ değil sadece ARAÇtır ve çalışmaların çok küçük bir kısmını içermektedir. Hızla yok oluşa
sürüklenen dilimiz için bir şeyler yapma gayretinde olan derneğimiz inisiyatif kullanmış, alacağı
tepkileri düşünüp kolay yolu seçmemiştir. Derneğimiz, denenmişlerin dışında yeni metotlar
geliştirerek dilimizi kayıt altına almak, yok oluşunu engellemek, hayatın her alanında
kullanabilmek, zamanın getirdiği yeniliklere uyarlamak için çaba göstermektedir.
Bu anlamda tek kaygımız ANADİLİMİZ dir.
Anavatanla bağlarımızın kopacağı yönünde endişe ve eleştirisi olanlar için ise, şunları
dile getirmek isteriz. Anavatanla ancak dilimizi bildiğimiz ve kullanabildiğimiz oranda bağ
kurabiliriz. Bizim çabamız da bu yöndedir. Ata topraklarında üretilen yazılı kaynaklara
ulaşabilmek amacıyla yeni projeler geliştirmekteyiz. Sesli kitap projemiz ile Anavatanda üretilen
yazılı eserler seslendirilmiş olarak dinlenilebilmektedir. e-kütüphane çalışmamız ile de
dünyanın her yerinden isteyenlerin bu eserlere ulaşabilmesini hedeflemekteyiz.
Bu çalışmanın dilimizi yeniden öğrenmek isteyenlere katkı sunması umuduyla,
saygılarımızı sunarız…
6
FERIOXER
TERİMLER
FERIOXER
TERİMLER
Yapere Zışha
1. Tekil Şahıs
ḣuşıerıbl
Fiil Çekimi
Yaṫunıre Zışha
2. Tekil Şahıs
Yeĺıtığe ḣuşıe
Geçişli Fiil
Yaşınıre Zışha
3. Tekil Şahıs
Yemĺıtığe ḣuşıe
Geçişsiz Fiil
Yapere Beşha
1. Çoğul Şahıs
Zış`E Ḣuşıe
Etken Fiil
Yaṫunıre Beşha
2. Çoğul Şahıs
Kıxemış Ḣuşıe
Edilgen Fiil
Yaşınıre Beşha
3. Çoğul Şahıs
Yizğekuj
Tümleç
Pĺışöaše
Sıfat
Ḣućeğaz
Dolaylı Tümleç
Pĺışöaše Ĺıtağe Şıpk
Asıl SayıSıfatı
Mıḣućeğaz
Dolaysız Tümleç
Pĺışöaše Ĺıtağe Şıpk
Üleştirme Sayı Sıfatı
Blećığe Naf
Belirli Geçmiş
Pĺışöaše Ĺıtağe
Mınefağ
Pĺışöaše Ğenaf
Belgisiz Sıfat
Blećığe Mınaf
Belirsizgeçmiş
Belirtme Sıfatları
Mınafe Nesne
Belirtisiz Nesne
Pĺışöaše Ĺıte
Sayı Sıfatı
Nafe Nesne
Belirtili Nesne
Pĺışöaše Çezıw Ĺıt
Sıra Sayı Sıfatı
Ḣuşıezıtét
Zarf
Pĺışöaše Ğeĺağo
İşaret Sıfatı
Zepx
Bağlaç
Pĺışöaše Ĺıtağe Zıgoş
Kesir SayıSıfatı
Oğuse
Edat
Pĺışöaše Wı ṕće
Soru Sıfatı
Nesne
Nesne
Pĺışöaše Ğeşöáş
Niteleme Sıfatları
Ğenefağe Şöáşe
Nesne Alan
Zış`e Naf
Açık Özne
Mığenefağe Şöáşe
Nesne Almayan
Zış`e Şef
Gizli Özne
Guşıeblerım Kıxeğeş
Cümlede Vurgu
Zış`e Plışö
Sözde Özne
Oáte
Tanım
Zış`e
Özne
Wınayaš
Özel isim
Šepaṕć
Zamir
Wınefeğaš, Pkığoáš
Cins isim
Nebǵıre Šepapć
Kişi Zamiri
Aksan Grave
Aksan Grave ( ` )
Zeḣoć Šepapć
Dönüşlülük Zamiri
Alfabe, Txepkıĺe
Alfabe
Kezğeĺağo Šepapć
İşaret Zamiri
Ćeğetḣığ
Alt Çizgi ( _ )
Wıpće Šepapć
Soru Zamiri
Apostrof
Apostrof ( ' )
Yeĺıtığe Šepapć
İlgi Zamiri
Guşıebler
Cümle
Mınafe Šepapć
Belgisiz Adıl
Abjaniṫu
Çift Tırnak İşareti ( “ ” )
Ḣuće
Yüklem
Fed
Denden ( " )
Ḣuşıe
Fiil
Bzexabze
Dilbilgisi
Beşha
Çoğul
Şüéğo
Dilek
Zışha
Tekil
Bler
Dize V Satır, Saf
7
FERIOXER
TERİMLER
FERIOXER
TERİMLER
Pıḣo
Ön ek
Beşgoş
Slaş ( / )
Pıźe
Son ek
Pźe
Son Ek
Ofıt
Emir
Wıpće
Soru İşareti
Feyenığ
Gereklilik
Nebǵıre pıḣo
Şahıs Ön Eki
Kebar
Haber
Pao
Şapka ( ^ )
Txıpk
Harf
Ḣume, Zepxığeştır
Şart
Pıçığu
Hece
Wıse
Şiir
Ḣuğej
Hikaye
Ğenafe
Tarif
Txıpkıĺe
İmla Kılavuzu
Txıde
Tarih
Še
İsim
Abjan
Tek Tırnak İşareti ( ‘ ’ )
Šeğenaf
İsim Tamlaması
Wısaš
Terim
Feyen
İstek
Beşgoşpxenć
Ters Slaş (\ )
Makezequ
Kafiye
Tḣı
Tire
Guşıa
Kelime
Tḣıćeh
Uzun Tire (— )
Ćaḱo Ğetḣığ
Kısa Tire (- )
Fışı
Üç Nokta
Zetéć
Kip
Atığ
Ünlem !
Ḣume
Koşul
Fızetét
Üst Üste İki Nokta
Koap
Köşeli Parentez [ ]
Fıće
Virgül
Şefrıu`
Mecaz Anlam
Txıbze
Yazı Dili
Mıḣun
Negatif
Šem yiztét
İsmin Halleri
Fı
Nokta
Fı-Fıće
Noktalı Virgül
Ḣunew
Olumlu, Pozitif
Mıḣunew
Olumsuz, Negatif
pıḣo
Ön Ek
Pıbzığu
Paragraf
Ḣun
Pozitif
Téztxe
Printer
Otej
Rivayet
Txıbler
Satır
Txıpkı Make Ziı`
Sesli Harf
Txıpkı Make Zimı`
Sessiz Harf
8
WINEYAŠ - WINEFEĞAŠ
ÖZEL İSİM - CİNS İSİM
1. Wıneyaš
Yejır, adrexem yafemıdew psewışhaxem,
pkuğašexeme yafawısığe šer arı.
1. Özel İsim
Tek olan, diğer varlıklar içinde tam bir benzeri
bulunmayan varlıklara verilen isimler “özel”
isimlerdir.
1.1. Šıf šexer, ĺepk šexer:
Ayde, Sinemis, Najexer, Brıçüxer
1.1. İnsan isim ve soy isimleri:
Ayde, Sinemis, Najexer, Brıçüxer
1.2. Xase, üniwersite, okul šexer:
AdıǵeBze Xase, Bilkent Üniwersite, Gazi Lise
1.2. Dernek, üniversite, okul isimleri:
Adıǵe Dil Derneği, Bilkent Üniwersitesi, Gazi
Lisesi
1.3. Ĺepk, din, mezhep šexer:
Adıǵe, Çeçen, Mıslımen, Şii
1.3. Millet, din, mezhep isimleri:
Adıǵe, Çeçen, Müslüman, Şii
1.4. Bze šexer:
Adıǵabze, Tırḱubze, Wırısıbze
1.4. Dil isimleri:
Adıǵece, Türkçe, Rusça
1.5. Ćıĺenıko šexer:
1.5. Kıta isimleri:
Asya, Afrika, Awrupa …
Asya, Afrika, Avrupa …
1.6. Xeğegu šexer, Ćıṕe šexer:
Türkiye, Çin, Almanya
Marmara Ćıṕ, Anadolu Qoš Ćıṕ
1.6. Ülke ve bölge isimleri:
Türkiye, Çin, Almanya
Marmara Bölgesi, İç Anadolu Bölgesi
1.7. Kelaşha, keleşxo, kale, kelešıqu, çıle,
hable šexer:
Ankara, Konya. Tokat, Netirbiy, 2014. Wıram
1.7. Başkent, Büyükşehir, İl, ilçe, köy,
mahalle isimleri:
Ankara, Konya. Tokat, Netirbiy, 2014. Sokak
1.8. Xı, psıḣo, psıḣuray, kulace šexer:
Xışüše, Ege Xı, Fırat Psıḣo, Baykal Psıḣuray,
Çanakkale Xızepx
1.8. Deniz, nehir, göl, geçit isimleri:
Karadeniz, Ege Denizi, Fırat Nehiri, Baykal Gölü,
Çanakkale Boğazı
1.9. Kuşha, oşha, şöfı šexer:
Oşhamafe, İderey Oşha, Harran Şöfı
1.9. Dağ, tepe, ova isimleri:
Elbruz Dağı, İderey Tepesi, Harran Ovası
1.10. Jöáğor šexer, Kezqohı šexer:
Ğoáze Jöáğu`, Jüpiter, Uranus
1.10. Yıldız ve gezegen ve adları:
Kutup yıldızı, Jüpiter, Uranus
1.11. Txiĺ, ğezete šexer
1.11. Kitap, gazete isimleri:
Ḱuḱo (roman), Jineps (ğezete), Milliyet (ğezete) Jineps (gazetesi), Milliyet (gazetesi), Ḱuḱo
(roman)
1.12. Psewışhaxem yafawıpsıre šexer:
Nekolen, Fıjıšıqu
1.12. Hayvanlara ve varlıklara takılan isimler:
Elagöz, beyazcık
9
1.13 Še Lıyexer:
Adıǵe Xabzem yehıĺ`ağew, nısaćexem
kızxehağe wınağom yisxeme yafawısıre šexer.
Ćeledış, Nıseaşüı`, Nısedax
1.13 Takma isimler
Adıǵe geleneklerine göre gelinin aile bireylerine
taktığı isimler.
Altın çocuk, Tatlı gelin, Güzel gelin
2. Wınefeğaš
Zeşışxem zefede yafawıpsığe šexer arı.
Mıjö, ğogu`, çıǵ, psıḣo, psı, halığu
2. Cins İsim
Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir.
Taş , yol, ağaç, ırmak, su, ekmek
Zağore Wınefeğašexer
Başlıca Cins İsimleri
2.1. Pkı naĺexer: Şha, pe, ne, bǵı …
2.1. Organ isimleri: Baş, burun, göz, bel …
2.2. Ahılxer, blağexer: Tış, nış, blağe …
2.2. Akrabalık isimleri: Amca, dayı, dünür …
2.3. Apesımexer: Şejye, Lağe, maste …
2.3. Araç, eşya isimleri: Bıçak, tabak, iğne …
2.4. Xeterıćxer, psewışhaxer : Bzıw, şı, mıarıs,
deşxo
2.5 Gupşısaćexer: Uşı, ule, gupşıse …
2.4. Bitki ve hayvan isimleri: Kuş, at, elma, ceviz
…
2.5. Kavramlar: Düşünce, zeki, aptal, düşünce …
2.6 Ofığoxer: Yeğecaqu`, depkış`e, melaḣo …
2.6. İş, meslek: Öğretmen, duvarcı, çoban …
2.7 Şıxınxer: Şıbjiy, koáye, leps …
2.7. Yemek isimleri: Biber, peynir, etsuyu …
2.8. Pçağexer: Ziy, zı, melwan …
2.8. Sayı isimleri: Sıfır, bir,milyon …
2.9. Şönıxer: Psı, kola, bahsıme …
2.9. İçecek isimleri: Su, kola, bahsıme …
2.10 Şığın šexer: Cane, ĺeped, ḣonçec …
2.10. Giyecek isimleri: Gömlek, çorap, pantolon …
2.11. Wıpćexer: Xet, tarı, sıd …
2.11. Soru kelimeleri: Kim, hangisi, ne …
2.12. Leḣanxer: Sehat, maze, yiĺes …
2.12. Zaman isimleri: Saat, ay, yıl…
2.13. Pĺışöášexer: Mıṫır, šıqu, ḣuraye …
2.13. Nitelik isimleri: İrice, küçük, yuvarlak …
2.14. Şöxer: Fıjı, ğojı, ćıfı …
2.14. Renkler: Beyaz, sarı, açık renk …
10
ŠEM YİZTÉT
İSMİN HALLERİ
Adıǵabzem fedew Ergatiw bze ḱupıxer Šem
Yiztét kıxéğeşı. Mıxem çezıwew tazxapĺeće:
Türkçede alışageldiğimiz hallerden farklıdır.
Ergative Dil gruplarında ismin halleri, belirleyici rol
oynamaktadır. İsmin hallerini sırası ile inceleyecek
olursak:
1. Yizako Yizitét:
Tırḱubzem fed. Pĺışöášeće ket`oştıme;
pĺışöášer šem yiwıjı kaqo.
1. Yalın Hal:
Türkçedeki gibidir. Örneğimizde Türkçeden farklı
olarak sıfat nitelenenden sonra gelmektedir
* Se setxe.
* Ben yazıyorum.
* Wıne dax.
* Güzel ev.
2. Xeğewınefıć Yiztét:
Šem (..r ) pıçığor kıpiźegore wıner
kıxéğewınefıćı. WıneR yişağ
2. Belirtme hali (- i ):
Adıǵe dilinde (..- r) takısı ile ismi eklenmekte ilgili
fiil çekimi ile kaynaşmaktadır.
* SinemisıR zıdaş.
* Sinemisİ götür.
* WıneR yişağ.
* Evİ sattı.
* CaneR kihığ.
* Gömleğİ getirdi.
* MıarıseR yişxığ.
* ElmayI yedi.
3. Feğezen Yizitét:
3. Yönelme Hali (- e ):
Šem (..m ) kıpiźegore wıner kıxéğewınefıćı.
Adıǵe dilinde (..- m) takısı ile ismi eklenmekte ilgili
fiil çekimi ile kaynaşmaktadır. (..- m) eki almadığı
durumlarda fiil (kı) takısı ile nesneye
yönlendirilmektedir.
* Se KIsepĺ
* BanA bak
* Ahmedım yepĺ
* Ahmede bak
* Wıne M qoáğe.
* EvE gitti
* Miy yet, miy két
* Ona ver, buna ver
4. Şıan Yiztét:
4. Bulunma Hali (- de ):
Šem ( ..m) kıpiźegore, ḣuşıem yićıṕe
kezğewnafere dıxetew, šer zıdeş`ar
kıxéğewınefıćı.
Adıǵe dilinde (..- m) takısı ile birlikte konum(edat)
takıları birlikte fiil çekimi ile kaynaşmaktadır.
WıneM Şetxe: evde yazıyor.
Burada ŞE:orada anlamını veren takıdır. Bunun
gibi UT:önünde, DET:arasın da, XET:aralarında içinde, YİT: içinde... gibi yer konumları ile fiili
durumu anlatılmaktadır.
4.1. Ḣuşıexeme (..Ş) kapıḣogore:
ŞE kapıḣogore zıdeş`apḣer kıxéğewnefıćı.
4.1. Fiillere (..Ş) eklenerek:
ŞE ön eki eklenerek öznenin bulunduğu yeri
gösterir.
* Orda yaz, Orda temizle, orda boyat
* ŞItx, ŞIğekabz, Şeğal.
11
4.2. Zıdeşıtım yehıĺ`ağew:
Xatem DET, çıǵım PIS, gubğem YİT, mezım
XET... fedew zıdeş`ar kıxéğewnefıćı.
4.2. Bulunduğu yere göre:
Bahçede, Ağacın tepesinde, Ovada, Ormanda,
vb. bulunduğu yeri belirtir.
* Wınem şetxe
* Wınem yis
* Evde yazıyor
* Evde oturuyor
5. Keğezen/ BǴINEN Yiztét:
ḣuşıem yićıṕe kezğewnafere dıxetew, šemiy
(..m) kıpiźegore šem yiztét kıxéğewınefıćı.Xet,
xes, det,des, tét, tés…. Ćıpe kezğeĺağoxemre,
ḣuşıem kıpıḣore ŞE er arı yiztét
kıxezğewınefıćıre. Šem ( ..m) kı piźegore,
ḣuşıem yićıṕe kezğewnafere dıxetew, šer
zıdeş`ar kıxéğewınefıćı.
5. Ayrılma Hali (- den):
Adıǵe dilinde (..- m) takısı ile ismi eklenmekte ilgili
(..KI) takısı içeren vektörel filler ile oraya veya
buraya yönlendirme yapılmaktadır. WıneM
Kİsxığ: evDEN aldım gibi veya xateM DETEW
KAce, xateM KIŞE ce : bahçeDEN çağırıyor . Bu
iki örnekte; "detew k.." takısı ile "kışe" takıları
yönlendirme ve konumsal durumu göstermektedir
5.1. Ḣuşıexeme (KI):
5.1. Fiil + KI öneki:
Bğur, (Ş):ćıṕer kıpıḣogore šem zıdiğazere bğur
kéğeĺağo.
Fiile KI ve ŞE ön ekleri eklenerek öznenin yönü
göstrilmektedir.
*Tıḣur şem xaş`ıćı
*Xatem kışece,
*Tereyağı sütten yapılır
*Bahçeden çağırıyor.
5.2. Zıdeşıtım yehıĺ`ağew:
Xatem detEW, çıǵım pısEW, gubğem yitEW,
mezım xetEW... yićıṕe kéğewınefı, (..K)
pıḣomiy yibğu kéğeĺağo.
5.2. Konumuna göre:
Bahçedeyken, Ağacın tepesindeyken.
Ovadayken, Ormanın içindeyken.. vb. öznenin
konumu belirtilmektedir. K ekide yönünü
belirtmektedir.
* Xatem KIŞEce
* Bahçeden sesleniyor.
* Xatemće KEce
* Bahçe tarafından sesleniyor.
* Xatem detew KEece
* Bahçenin içinden sesleniyor.
* Wınem kışıfayex
* Evden istiyorlar
* Wınemće kıfayex
* Evden istiyorlar
* Wınemće kışıfayex
* Evden istiyorlar
* Tığujır mezım xetew /ćetew kebıwı.
* Kurt ormandan uluyor
* Yaṫem tıkıxećığ
* Toprakdan yaratıldık
* Aydem kıisxığ
* Ayda dan aldım
12
ŠE YİZĞEKUJ
İSİM TAMLAMALARI
Ya feoağexemće zepxığe guşıaxer arı
Aralarında anlamca ilişki bulunan söz grubuna
İsim tamlaması denir.
* Mıyekoápem yiwıram ıxer daxeded
* Maykop’un sokakları çok güzel
Še Yizğekujıre şew zetéćı:
Üç çeşit İsim tamlaması vardır:
1.1. Wınefağe Še Yizğekuj :
1.1. Belirtili İsim Tamlaması:
Zığewın aferemre, yiğewına fe remre pıḣo
kazpıharem ay Še Yizğekujxer rao.
Tanım: Hem tamlayanın hem de tamlananın ek
aldığı tamlamalara Belirtili isim tamlaması denir.
* Wın -em yi-pçe
* Tığe-m yi-bziy
* Ev-in kapı-sı
* Güneş-in ışı-nı
Not: Zığewınaferem yiğewınafere ziyer
kıxéğeşı
Not: Belirli olan ve bilinen bir şeye veya yere aitlik
vardır.
* Wın -em yi-pçe ( Ptıjım yipçe)
* Ev-in kapı-sı (mutfağın kapısı)
1.2. Mınafağe Še Yizğekuj:
1.2. Belirtisiz İsim Tamlaması
Zığewınaferem arep, yiğewınaferem pıḣo
kazpıhare Še Yizğekujxer arı.
Tamlayanın ek almadığı, yalnızca tamlananın ek
aldığı tamlamalara Belirtisiz isim tamlaması denir.
* Wıne pçe
* Ev kapısı
* Cane pşamṕe
* Gömlek yakası
Not: Zığewınaferemre, yiğewınaferemre ziyer
kıxiğeşırep.
Not: Belirli olan ve bilinen bir şeye veya yere aitlik
yoktur. Genel olma durumu vardır.
* Wıne pçe ( Ta wınem yiyemiy k enaferep)
* Ev kapısı (Hangi evin kapısı olduğu belli değil)
* Natıf hantḣups (zıxeş`ıćığer Natıf)
* Mısır çorbası
* Sane ğoj
* Sarı üzüm
* Halığu ṕoáć (zereṕoácer)
* Lavaş ekmek
* Mez pes (Of şıaćexer)
* Orman bekçisi
* Elbruz Oşha (Ćıṕe)
* Elbruz Dağı
1.3. Mınafağe Šezeĺıqo:
1.3. Zincirleme İsim Tamlaması:
Zığewınaferemre, yiğewınaferemre zırız
zırızew ya zexetew kızpıhare Še Yizğekujıxer
arı
* Ṫehir yate yiof
Ya tamlayanı, ya tamlananı, ya da her ikisi de isim
tamlaması olan tamlamalardır.
* Netırbiy yiwıram daxexer
* Netirbiy in güzel sokakları
* Ğetxapem yidexağe
* Baharın güzelliği
* Tahirin babasının işi
13
PĹIŞÖÁŠE
Šer zığeşöáşere, xezğewınefıćıre guşıexer arı.
Adıǵabzem pĺışöášer šem yiwıjı će kaqo.
SIFAT
Adları niteleyen veya belirten sözcüklerdir. Bir
sözcüğün sıfat olabilmesi için adın önüne gelerek
onu nitelemesi veya belirtmesi gerekir.
* Ĺ`ıjım yia ćezezıgore beşışhaoánṫağer aćezığ. * Yaşlı adamın, eli titreyerek bastonu elinden
(jı..ćezezıgore Pĺışöášex)
düştü.
* Momdey nebǵıriş kerequ` (momdey ..nebǵıriş * Buraya üç kişi gelsin
Pĺışöášex)
* Nıwe thamışq (thamışq Pĺışöáše)
* Fakir nine
PĹAŞÖŠEXER, ṪOW ZETÉĆI
SIFATLAR, İKİ ANA GRUBA AYRILIR
1. Ğeşöáşe Pĺışöašexer
1. Niteleme Sıfatları
2. Ğewnafe Pĺışöášexer
2. Belirtme Sıfatları
2.1. Zğeĺağore Pĺışöášsexer
2.1. İşaret Sıfatı
2.2. Ĺıtağe Pĺışöáše
2.2. Sayı Sıfatı
2.2.1. Pĺışöaše Ĺıtağe Şıpk
2.2.1. Asıl Sayı Sıfatı
2.2.2. Pĺışöáše Çezıwı Ĺıtağ (6.)
2.2.2. Sıra Sayı Sıfatı
2.2.3. Pĺışöaše Ĺıtağe Şıpk (xırıx)
2.2.3. Üleştirme Sayı Sıfatı
2.2.4. Pĺışöaše Ĺıtağe Zıgoş (2/3)
2.2.4. Kesir Sayı Sıfatı
2.2.5. Pĺışöaše Ĺıtağe Mınefağ ( zı-ṫu-zış)
2.2.5. Belgisiz Sıfat
2.2.6. Pĺışöaše Wı ṕće
2.2.6. Soru Sıfatı
1. Ğeşöáşe Pĺışöašexer
1. Niteleme Sıfatları
Šer; zıtétır, yiş`ıće, yişöće zığewınafere
guşıexer arı. Pĺışöaše Ğeşöáş yiğewınafere
šem “Sıd fed?” wıpćem yi cevap kéztıre
guşıexer arı.
* Pşaşe šıqur kaşö
* Dunayer zepenefıjı
Bir adı; durum, şekil, biçim, renk yönüyle niteleyen
sözcüklerdir. Niteleme sıfatları, ada sorulan
“Nasıl?” sorusunun cevabı olan sözcüklerdir.
Mı guşıeblerxem “sıqur”, “zepenefıjı” guşıexem
yiwıjı kaqore šexer zereşıtıćexer kéğewınefı.
Mı guşıexem, kiğewınefıre šem “Sıd fed?”
wıpćem cevap kırétı. Guşıem paye;
Bu cümlelerde “küçük” ve “ışıldıyor” sözcükleri,
önüne geldiği adların nasıl olduğunu gösterdiği
için niteleme sıfatıdır. Bu sözcüklerin, niteledikleri
ada sorulan “Nasıl?” sorusuna cevap olduklarına
dikkat edelim:
* Sıd fede pşaşe ? (Pşaşe šıqu)
* Sıd fede Dunaye ? (zepenefıjı)
* Tı çıle wıne ćepsew, xatem det ığ.
* Çıǵıxem kapıtekure thape ğuğexer
kezğoyiştığ
* Pçediypere halığu fabe keseşefı.
* Nasıl kız? (küçük kız)
* Nasıl bir dünya? ( ışıl ışıl)
* Köydeki yeni evimiz bahçedeydi.
* Ağaçlardan dökülen kuru yaprakları topluyordum
* Küçük kız oynuyor
* Dünya ışıldıyor
* Sabahları sıcak ekmek alıyorum
14
Mı guşıeblerxem “cepsew” guşıer “wıner”
zıtétır kéğewınefı; “ğuğe” guşıer “thaper”,
“ğefebağ” guşıer “ halığu” šer zıtétır
kıxéğewınefıćı
Bu cümlelerde, “yeni” sözcüğü, “ev” adının
niteliğini; “kuru” sözcüğü, “yaprak” adının niteliğini;
“sıcak “sözcüğü, "ekmek ” adının niteliğini
gösterdiği için niteleme sıfatıdır.
2. Zığewınef Pĺışöášexer
2. Belirtme Sıfatları
Šexer kezğeĺağo, ĺıtağe, wıpće, yinefağe
kıxezğeşıre guşıexer arı
Adları işaret, sayı, soru, belgisizlik yönüyle
belirten sıfatlardır.
2.1. Zğeĺağo Pĺışöášsexer
2.1. İşaret Sıfatı
Šexer kıxezğeşıre, yićaṕe kezğewınafere
guşıexer arı.
Adları işaret yönüyle belirten, onlara işaret eden
sözcüklerdir.
Mırı, morı, arı, adrer, mıdrer, modrer
Bu, şu, o, öteki, beriki, öbür
* Mı ĺepedır we kufesşefığ
* Pşaşexer adre ḱum yiṫıshağex
* Mo pşaşer seş`ejı
* Modrer kıset
* Momdey kaqoba
* Bu çorabı sana aldım
* Kız öbür arabaya bindi
* O kızı tanıyorum
* Öbürünü ver
* Buraya gel
"Mır, mor, ar, adre, mıdre, modre" guşıexer
yazakow ćıpe kéğeĺağo. Zı šem yiwıjı kızqoće
pĺışöaše meḣu. Yejır šew ćaṕe kéğeĺağome
ćaṕe šepapć meḣu.
“Bu, şu, o, öteki, beriki, öbür” sözcükleri aynı
zamanda işaret Zamiridır. Eğer bu sözcükler,
önündeki bir adı işaret ederek belirtiyorsa işaret
sıfatıdır. Adın yerini işaret yoluyla tutuyorsa işaret
Zamiridır.
* Mı caner, daxeded
* Bu elbise çok güzel
* Mı ĺeped şüšer se kıset.
* Mır, daxeded
* Bu siyah çorabı ver
* Bu çok güzel
Mı caner guşıeblerım "mı" še ćıṕe kiğeĺağow
pĺışöáše. Mı ĺeped şüšer guşıeblerım "mı" ,
"şüše" pĺışöáše, Mır daxeded; "Mır" šepapć
Bu cümlelerin birincisinde “bu” sözcüğü “elbise”
sözcüğünü işaret ederek belirttiği için işaret
sıfatıdır. İkinci cümlede ise “bu” sözcüğü “çorabı”
adının yerini tuttuğu için işaret Zamiridır.
Zğeĺağo Pĺışöášsexem pıḣo kapıharep. Pıḣo
kızpıhaće šepapć meḣu.
İşaret sıfatları her zaman yalın halde bulunur.
Çekim eki aldığında işaret Zamiri olur.
* Mı ĺepedır ǵıcı !
* Mır ǵıcı !
* Mı ĺepedır ǵıcı; "Mı"r pĺışöaše. Mır ǵıćı; "Mır"
šepapć.
* Bu çorabı yıka !
* Bunu yıka !
* Bu çorabı yıka; "bu" işaret sıfatı, "bunu" adıldır
Not: Adıǵabzem pĺışöášexer šem yiwıjće
kaqo. Zğeĺağo Pĺışöášse zakorxer šem yipeće
kaqo.
Not: Adığecede sıfatlar isimden sonra gelir.
İşaret sıfatları ise isimden önce gelir.
15
2.2. Ĺıtağe Pĺışöáše
2.2. Sayı Sıfatı
Şıe ĺıtağexer kezğewınafere guşıexer arı.
Varlıkların sayılarını gösteren, onları sayı yönüyle
belirten sözcüklerdir.
2.2.1. Ĺapse Ĺıtağe Pĺışöáše
2.2.1. Asıl Sayı Sıfatı
Şıe ĺıtağexer kezğewınafere guşıexer arı. Šem
"Sıd fediz" wıpćer wızéwıpćıće kitıre peo jır
arı.
Varlıkların sayılarını kesin olarak belirten
sözcüklerdir. Ada sorulan “kaç” sorusunun
cevabıdır.
* Mezix yipe nebǵıre şeć Bze Xasem kıxehağ.
* Yiĺesiş zıtéş`eće kostıjışt
* Altı ay önce Adıǵe Dil Derneğine otuz kişi katıldı
* Üç yıl sonra geri verecem
Mı guşıeblerxem yaxet "meziX", "şeć", "yiĺesiŞ"
guşıexer; "maze, nebǵır, maze" yi ĺıtexer
kızeriğewınefırem feş`e pĺışöášew ĺapse ĺıtexer
arı.
Bu cümlelerde “üç, altı, bir” sözcükleri, “gün, kişi,
ay” adlarının sayısını belirttiği için, asıl sayı
sıfatıdır.
2.2.2. Çezıwı Ĺıtağ Pĺışöáše
2.2.2. Sıra Sayı Sıfatı
Şıexem ya çezıwı kezğeĺağore guşıexer arı.
Ĺıtexem "ya…….nere, ya…….nıre" pıḣoxer
kıpıhagore kıxéğewınefıcı. Šem "yithapş"
wıpćer wizéwıpćıće kitıre cevapır arı.
Varlıkların sırasını gösteren sözcüklerdir. Sayılara
“-ncı, -nci, -ncu, -ncü” ekleri getirilerek oluşturulur.
Ada sorulan “kaçıncı” sorusunun cevabıdır.
* Nepe yatfınıre maf.
* Bu gün altıncı gün
* Yablenere wıpćer kesş`eşüğep.
* Mezayem yipĺ`enere mafem wesı késığ
* Yedinci soruyu bilemedim
* Şubat ayının 4. günü kar yağdı
Zışham yiçezıw "yi", beşham yiçezıwı "ya" će
kıxewğewnefıćı.
Bir ayın günü ise "yi", çoğuldan bahsediyorsak
"ya"
Mı guşıeblerxem "yatfınıre, yablenere" guşıexer Bu cümlelerde “altıncı, otuzuncu” sözcükleri
"mafemre, wıpćemre" yaçezıwı
adlarının sırasını belirttiği için, sıra sayı sıfatıdır.
kızeriğeĺağorem feşće Pĺışöáše Çezıwı Ĺıtağe
meḣux.
2.2.3. Pĺışöaše Ĺıtağe Şıpk
2.2.3 Üleştirme Sayı Sıfatı
Şıexer ĺıtağe-ĺıtağew zıgoşıxerer guşıexer arı.
Šem "thapş" wıpćer wizéwıpćıće kitıre
cevapır arı.
Varlıkları sayıca bölümlere ayıran, paylaşma
anlamı veren sözcüklerdir. Sayılara “-er, -ar” eki
getirilerek oluşturulur. Ada sorulan “kaçar”
sorusunun cevabıdır.
* Keqoáğexeme halıjö zırız yaratığ
* Gelenlere birer halüj verildi
* Pşaşexeme mıarıse şırış yastığ
* Kızlara üçe elma verdim
Mı guşıeblerxem "zırız, şırış" guşıexer
"halıjöxemre, mıarısexemre" yagoşıće
kızeriğeĺağorem feşće Pĺışöáše Téwıgoşağe
Ĺıtağe meḣu.
Bu cümlelerde “birer, üçer” sözcükleri, “halüj,
elma” adlarının paylara ayrıldığını belirttiği için,
üleştirme sayı sıfatıdır.
16
2.2.4. Pĺışöaše Ĺıtağe Zıgoş
2.2.4. Kesir Sayı Sıfatı
Şıexem yigoşıće, goşığemre zıgoşığemre
kezğeĺağore guşıexer arı.
Varlıkların parçalarının, bütüne olan oranlarını
gösteren sıfatlardır.
* Ćıgum yi şane yi şıpḣu` ritığ
* Halığum yi nıko kıset
* Tarlanın üçte birini kız kardeşine verdi
* Ekmeğin yarısını ver
Mı guşıeblerxem "yişane, yinıko" guşıexer
"ćıgu, halığu`" šexeme yagoşıće
kızeriğeĺağorem feşće Pĺışöáše Zıgoş Ĺıtağe
meḣu.
Bu cümlelerde “üçte biri, yarım” sözcükleri, “tarla,
ekmek” adlarının bütüne olan oranlarını belirttiği
için, kesir sayı sıfatıdır.
2.2.5. Pĺışöaše Ĺıtağe Mınefağ
2.2.5. Belgisiz Sıfat
Mınefağe šexer xezğewınefıćıre pĺışöašexer
arı
Adları belirtirken kesinlik bildirmeyen sıfatlardır.
zı….gorem, zıṫ`u, baow, zerepsewew, pemıć,
zıśe, zıśıke, xetmiy, nehıbe, pıstew, ḱup..
bir, birkaç, birçok, çoğu, kimi, bazı, bütün, tüm,
başka, birtakım, her, hiçbir, herhangi…
* Zı mafe gorem wıkısĺı ḣujışt. Şham,
wıkısĺeasıjışüştep.
* Pemıć šıf keqoáğeba ?
* Bir gün beni arayacaksın, fakat ulaşamıyacaksın
Mı guşıeblerxem "zı….gorem, pemıć" guşıexer
"mafe, šıf" šexer zere Ĺıtağer téwıbıtağew
kızeriximğeşırem feşće Mınefağe Pĺışöáše
Ĺıtağe meḣu.
Bu cümledeki “bir gün, başkaç” sözcüğü “gün,
insan” adını, sayı yönüyle; ama kesin olmayacak
biçimde belirtmiştir. Dolayısıyla, “bir gün, başka”
sözcüğü belgisiz sıfattır.
* Zağorıye canexer ćeźıj.
* Bazı gömlekleri at
* Tiyatrom nehiy, nehbere sinemam seqo.
* Tiyatrodan daha çok sinemaya gidiyorum
* Sızecağe txiĺ zećemiy yaşü`ağe kısećığ
* Okuduğum tüm kitapların faydasını gördüm
* Psewışha zećeriy meĺ`ejı
* Tüm canlılar ölür
Mı guşıeblerxem "zağorıye" guşıer
"canexer";"nehbere" guşıer "tiyatror"; "zećemiy"
guşıer "txiĺır"; "zećeriy" guşıexer
"psewışhaxer" guşıexer yiše téwıbıtağew
kızerimğenaferem
feşće Mınefağe Pĺışöáše Ĺıtağe meḣu.
Bu cümlelerde “bazı” sözcüğü, “elbise” adını;
“dahaçok” sözcüğü, “tiyatro” adını; “yüm”
sözcüğü, “kitap” adını; “hiçbir” sözcüğü, “tüm”
adını; “canlı” sözcüğü, “kitap” adını kesinlik
bildirmeden belirttiği için belgisiz sıfattır.
Not:"Zağore, nehıbe" fede guşıexer; mınefağe
pĺışöášewiy, mınefağe šepapćiy meḣuşü.
Not: “Kimi, çoğu ” sözcükleri, hem belgisiz adıl
hem belgisiz sıfat olarak kullanılabilir.
* Başka insan gelmedi mi ?
17
* Zağore šıfxer ḣupḣe, zağorexeriy deyi meḣu.
* Kimi insanlar iyi, kimileride kötü oluyor
Mı guşıeblerxem "zağore" guşıer "šıfxer"
kızexéğewınefıćırem feşće Pĺışöáše mınefağe
meḣu. "zağorexeriy" šıfxem yicıṕe zérewçörem
feşće mınafe šepapć meḣu.
Bu cümlede, birinci “kimi” sözcüğü “insanlar”
sözcüğünü belirttiği için belgisiz sıfattır; ikinci
“kimi” sözcüğü ise, insanların yerini tuttuğu için
belgisiz adıldır.
* Koácem desıxeme yanehıbem blım yaḣu,
nehmaćemiy çetı yaḣu
* Köydekilerin çoğu hayvan besliyor, çoğudatavuk
besliyor
Mı guşıeblerxem "nehıbe" guşıer "Koácem
desıxem" kızexéğewınefıćırem feşće Pĺışöáše
mınefağe meḣu. "nehmaćemiy", "Koácem
desxeme" yicıṕe zérewçörem feşće mınafe
šepapć meḣu.
Bu cümlede, birinci “çoğu” sözcüğü “köydekilerin”
sözcüğünü belirttiği için belgisiz sıfattır; ikinci
“çoğu” sözcüğü ise, köydekilerin bir kısmının
yerine geçtiği için belgisiz adıldır.
2.2.6. Pĺışöaše Wı ṕće
2.2.6. Soru Sıfatı
Yiše wıpćeće yizğekujıre, zığewın afere
guşıexer arı. Yiwıpćiy, yipeojiy plışöášew şıt.
Adları soru yoluyla belirten, yani adları anlamca
tamamlayan soru sözcükleridir. Soru sıfatlarının
cevabı yine sıfattır.
sıdfed, thapş, yithapş, thapşew, tarı, sıd fediz,
sıd
* Nepe mıarıse thapş pşxığe ?
nasıl, kaç, kaçıncı, kaçar, hangi, ne kadar, ne
Mı wıpćem "mıarısiş" yet`oşüşt. Mıarısiş peojır
plışöáše zereşıtım feşće; mı guşıeblerır
Pĺışöaše
Wı ṕće meḣu
Bu cümlede, “kaç” soru sözcüğünün “elma” adını
belirttiğini görüyoruz. Bu soru sözcüğüne
verilebilecek “üç elma” cevabının sıfat olması,
bize, bu soru sözcüğünün de sıfat olduğunu
gösterir.
* Hangi yoldan gideceksin ?
* Ta ğogumće wıqoşt ?
* Bu gün kaç elma yedin ?
Mı wıpćem yi peoj "mı, mo" p`ow yeptışüşt.
Mıxeriy plışöáše zereşıtım feşće; mı guşıeblerır
Pĺışöaše Wı ṕće meḣu.
Bu cümlede, “hangi” soru sözcüğünün “yol” adını
belirttiğini görüyoruz. Bu soru sözcüğüne
verilebilecek “şu yol” cevabının sıfat olması, bize,
bu soru sözcüğünün de sıfat olduğunu gösterir.
* Sıd fede kıpşıḣure ?
* Sıd fediz akçe kıseptışt?
* Nebǵıre thapş keqoşt ?
* Sana nasıl geliyor ?
* Ne kadar para vereceksin ?
* Kaç kişi gelecek ?
Mı wıpćem yi peoj "sıd fedew, ta fediz, thapş"
mıxemiy yapeoj pĺşöáše zereşıtım feşće; mı
guşıeblerır Pĺışöaše Wı ṕće meḣu.
Bu cümlelerde geçen “nasıl, ne kadar, kaç”
sözcükleri; önündeki sözcükleri soru yönüyle
belirttiği ve bu sözcüklere verilen cevaplar sıfat
olduğu için soru sıfatıdır.
Not: Tarı kaqorer? - Sinemis kaqo. Ta fediz ? Miy fediz. "tarı"šepapć wıpće, "ta" pĺışöáše
wıpće. Zexetımğeqohın fay.
Not: “Hangisi, kaçı” soru adıllarıyla “hangi, kaç”
soru sıfatlarını birbirine karıştırmamak gerekir.
18
* Ta pşaşer neh dax ? Tarı neh daxer
* Hangi kız daha güzel ? Hangisi güzel
Mı wıpćem "ta" guşıer pşaşer kıxéğewınefıćı, Bu cümlelerde “hangi” sözcüğü “soru” adını
mı guşıeblerır Pĺışöaše Wı ṕće meḣu. Mı
belirttiği için soru sıfatı; “hangisi” sözcüğü, bir adın
wıpćem "tarı" guşıer šepapćew wıpće meḣu. yerini soru yoluyla tuttuğu için soru Zamiridır.
Not: Šem zığeşöáşere pĺışöášere zığewına fere Not: Bir ad, hem niteleme hem belirtme sıfatı
pĺışöášere kızedişteşüşt
alabilir.
* Zı ḱu ćeps kesşefışt
* Yeni bir araba alacağım.
Mı guşıeblerım "zı" zığeşöáşere, "ćeps"
zığewınafe re pĺışöášexer meḣu.
Bu cümledeki “ bir” belirtme, “yeni” ise niteleme
sıfatı olmaktadır.
Pĺışöášew še
Adlaşmış Sıfat
Pĺışöaše Ğeşöáş, yiğeşöáşere šem zağore
Niteleme sıfatları, çekim eki alarak veya almadan
yizakow, zağore pıḣo kıpıḣow še fedew guşıem niteledikleri ismin yerini tutacak şekilde
xeha. Mı guşıexer "Pĺışöášew še" meḣu.
kullanılabilir. Bu sözcüklere “adlaşmış sıfat” denir.
* Yaneh pşaşe daxer kaqo.
* Yaneh daxer, kaqo.
* En güzel kız geliyor.
* En güzeli geliyor.
Yaperıye guşıeblerım "Yaneh……daxer"
zığeşöáşe pĺışöáše, Yaṫ`onere guşıeblerım "
Yaneh daxer" šem pĺışöášeriy dıxetew`
pĺışöáše še meḣu.
Birinci cümlede “en güzel” sözcüğü, “kız” adını
niteleyen bir niteleme sıfatıdır. İkinci cümlede ise,
“en güzel kız” tamlamasındaki “kız” sözcüğü
düşmüş, “en güzeli” sözcüğü hem adın yerine
geçmiş hem nitelik bildirmiştir, yani adlaşmış sıfat
olmuştur.
* Šıquxer kıpımıç
* Küçükleri koparma.
Mı guşıeblerım "Šıquxer"; kıpiçırerıy,
zerešıquriy zeriğewınefırem feşće
pĺışöáše še meḣu.
Bu cümlede “küçükler” sözcüğü, söz konusu
“meyve” adını nitelerken, çekim eki alarak hem
“meyve” adının yerine geçmiş hem de nitelik
bildirerek adlaşmış sıfat olmuştur.
Pĺışöáše Şıtḣu`/ ŠETIĞ/ RAOÁŠ
Unvan Sıfatı
Šıfıxeme ya ofığo, ya makam fedew
yapsewıće kıxezğewınefıće guşıexer arı.
Kişilerin meslek, rütbe, makam gibi sosyal
statülerini belirten sözcüklerdir. Unvan sıfatları,
adların önüne de sonuna da gelebilir.
* Śe aze Murat yıdiy seqo.
* Diş hekimi Murat a gidiyorum
Mı guşıeblerım "Śe aze"; Murat yi ofığo
kızerexiğeşerem feşće pĺışöáše še meḣu.
Bu cümlede “Diş hekimi” sözcükleri; beraber
kullanıldıkları “Murat” özel adını belirttiği için
unvan sıfatıdır.
* Sımeceyepĺ Ayder sımacexeme yapĺı
* Ayde Hemşire, hastalara bakıyor.
Mı guşıeblerım "Sımeceyepĺ " guşıer "Ayder";
Bu cümlede “Hemşire” sözcüğü; beraber
ofığo kızerexiğeşerem feşće pĺışöáše še meḣu. kullanıldığı “Ayde” özel adını belirttiği için unvan
sıfatıdır.
19
Pĺışöáše ğešıqu
Sıfatlarda Küçültme
Pĺışöašem yipĺışö yezıtew, zığewnafere pçığo
šıquxer arı
Sıfat olan sözcüğün anlamında küçültme ya da
daralma, “-cik,-ce, (-ı)msı, (-ı)mtırak” ekleri ile
yapılır.
* Wıne šıqugore yaağ
* Küçük evleri vardı
Mı gışıeblerım "šıqugore" pĺışöaše, wınem
yipĺışö kéğewnefı.
Bu cümlede “küçük” sıfattır ve kendinden sonra
gelen ismin niteliğini belirtmektedir.
"Wıne šıquJIYEgore yaağ"
“Küçücük evleri vardı.”
Mı guşıeblerım JIYE m šıqum yipĺaşö neḣ
yeğešıqu.
Bu cümlede “-cik” eki almış “küçücük” sözcüğü de
niteleme sıfatıdır. Buradaki “küçücük” sözcüğün
“küçük” sözcüğünden farkı, eklendiği ismin
anlamında küçültme yapmış olmasıdır.
Wınešıqu - wınešıqujiyešıqu
Küçük ev – küçücük ev
* Cane ğoj zışiĺağ
* Sarı gömlek giymiş.
* Cane ğojıBZE zışiĺağ
* Sapsarı gömlek giymiş.
* Neweyim ujüBZEW zı txiĺ teĺ.
* Masada kapkalın bir kitap duruyor.
Pĺışöáše ğeĺeşın
Sıfatlarda Pekiştirme
Adıǵabzem Pĺıṩöášexer ğeĺeşınır ṫow zetéćı
Sıfatlarda pekiştirme, yani anlamın
kuvvetlendirilmesi iki şeklide yapılır:
Zır Pĺıṩöášem..BZ pçığor kıpıtıźegore neh
ĺeşew teş`ı
Kabze-ubz = kebzeubz
Biri sıfata BZ eki eklenerek derecesi
kuvvetlendirilir
Te – r – temiz = tertemiz
*Sinemısım cane pĺıjıbze zışiĺağ
*Sinemis kıpkırmızı elbise giydi
*Ğogu "zenćabze" yaş`ığ
*Dümdüz yol yaptılar
* Lejığexer wıśı ṩöábz
*Ekinler yemyeşil
Yaṫonere..
İkincisi…..
* Wınexer ğoj ğojew yağelağ
* Evler sarı sarı boyandı.
* Yićıfe maće-maćew kipşınıjığ
* Borcunu azar azar ödedi.
* Weşxır şabe-şabew kéşxı
* Yağmur yumuşak yumuşak yağıyor.
Pĺışöáše zetéć
Pĺışöášer neh yeğelıyağew, neh ĺeşew
kıxezğeşıre, pĺışöášem yıpıḣo-pıźe zetéćıxer
arı.
Sıfatlarda Derecelendirme
Sıfatların ön veya sonlarına getirilen üstünlük
veya mukayese ekleridir.
20
PĹIŞÖÁŠE ĞEĹEŞ PIŹEXER
SIFAT DERECELENDİRME TAKILARI
O / yinıo, dexao
ce ( biraz büyükce, biraz güzelce )
ŞÖ / ğojışö, ḣureyaşö
ca ( sarıca, yuvarlakca )
ĆE / aće, daxeće, aḣçeće
ile ( el ile, güzellikle, para ile )
Yİ...ĞEĆE / yidexağeće, yiayeğeće
ile ( güzelliğiyle, çirkinliğiyle )
J / yinıj, ayej
ce ( büyükce, çirkince )
NEH / neḣ yin, neḣ dax
daha ( büyük, güzel)
YANEH / yaneh yin, yaneh dax
en ( büyüğü, güzeli)
ZEĆEMIY ....YANEH / zećemıy yaneh dax
heppisinden daha (güzel)
ZERE ....EW / zere daxew
(güzel)liği ile, hala,yine
ZERE / zeredax
yine, hala (güzel)
EW / yinew, ayew
olarak ( büyükce, çirkince )
BZE / ğojıbze
Sapsarı
BZ / ğojıbz, psınćabz
oldukça ( oldukça sarı, oldukça hafif)
ŞE / yinışe, dexaşe
aşırı (büyük, güzel )
AY / fabeay, ğojıay
çok ( çok sıcak, çok sar)
DED / daxeded, yinided
oldukça...(oldukça güzel, oldukça büyük)
ŞXO / yinışxo, dexaşxo
oldukça (büyük, güzel )
GENEL EKLER (KELİMEYİ NİTELERLER. ÇOĞUL TAKISI GİBİ)
ĆE / serıće, aḣçeće
ile eki / bence, parayla
RE / çeşre, mafere
ile eki / geceleri, gündüzleri
MI / yinımı, ğojımı
ise / büyükse, sarıysa
ZE / zepeçij, zefed
birine / uzak, benzer
MI..MI / mıyinımı, mıqomı
değilse / büyük değilse, gitmiyorsa
ĆAY / daxećay, ĺıećay
ce / güzelce, zorca ölüm
TIY / séceşttıy, daxetıy
bunun için / okuyacaktım, güzel olduğu için
SI / koyepsı, dışepsı
-onun / peynir suyu, altın suyu
NIÇ / amalnıç
-sızlık / imkansızlık
R / yinır, ğojır
-sözkonusu olan / büyük olanı, sarı olanı
21
ŠEPAPĆ
ZAMİR
Mıšew, še fedew zéphaw, šem yićı ṕe yiwıçöre
guşıexer arı.
İsim olmadıkları hâlde isim gibi kullanılan,
isimlerin yerini tutan kelimelere zamir denir.
Šepapćexer zićıṕe yiwıçöre šem yifeşöáşew
zetéćıx
Adıllar, adların yerini tutma özelliklerine göre şu
şekilde gruplandırılır:
1. Nebǵıre Šepapć
1. Kişi Zamiri
2. Zeḣoć Šepapć
2. Dönüşlülük Zamiri
3. Zğeĺağo Šepapć
3. İşaret Zamiri
4. Mınafe Šepapć
4. Belgisiz Adıl
5. Wıpće Šepapć
5. Soru Zamiri
6. Yeĺıtığe Šepapć
6. İlgi Zamiri
1. Nebǵıre Šepapć
1. Kişi Zamiri
Nebǵıre pepç yićıṕe yiwıçöre arı. Adıǵe
nebǵıre Šepapćexer mıxer arı:
İnsan adlarının, yani kişilerin yerini tutan adıllardır.
Türkçedeki kişi adılları şunlardır:
SE
Yapere zışha
BEN
1. Tekil Şahıs
WE
Ya ṫunıre zışha
SEN
2. Tekil Şahıs
AR / AY
Yaşınıre zışha
O
3. Tekil Şahıs
TE
Yapere beşha
BİZ
1. Çoğul Şahıs
ŞÖ
Yaṫunıre beşha
SİZ
2. Çoğul Şahıs
AXER / AXEME Yaşınıre beşha
ONLAR
* Mı txinĺır se stxığ
* Bu kitabı ben yazdım.
- We weğı
- Sen ağlıyorsun
-Ar keqo
- O geliyor
- Te tıqon
- Biz gideriz
- Şö şüketec !
- Siz kalkın !
- Axer yecex
- Onlar okuyor
2. Yejyejıre Šepapć
2. Dönüşlülük Zamiri
-Serserew séce
-Kendim okuyorum
-Werwerew wéce
-Kendin okuyorum
-Yejyejew yece
-Kendi okuyorum
22
3. Çoğul Şahıs
-Terterew téce
-Kendimiz okuyoruz
-Şörşörew şöce
-Kendiniz okuyorsunuz
-Yejyejxew yece
-Kendileri okuyorular
3.Zğeĺağo Šepapć
3. İşaret Zamiri
Zğeĺağow yićıṕe zığewınafere Šepapćexer arı
İşaret anlamı taşıyan ve adların yerini işaret
yoluyla tutan sözcüklerdir.
mır, mor,ar, ay, mıxer, axer, moxer, mıdey,
momdey, adey, mıdrer, modrer,adrer, mıdrexer,
adrexer, modrexer
bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, bura(sı), şura(ya),
ora(da), öteki, beriki…
* Bere séce, ayi séceğağ
* Çok okurum. Onuda okumuştum
* Aşiy,Ayi : txiĺır kéğelağo
* Onuda: kitap işaret etmektedir
* Mır şte !
* Bunu al !
* Mor kıset !
* Onu ver !
* Mıxer keat !
* Bunları kaldır !
* Mıdey ğeṫıl !
* Buraya bırak !
* Modey téĺh !
* Şuraya koy ! (üstüne)
* Adey wımğe ṫıĺ !
* Oraya bırakma !
* Mıdrer kıset !
* Bunu ver !
* Adrer yet !
* Öbürünü ver !
* Modrer ğale !
* Şu boya !
* Mıdrem wémı` !
* Buna elleme !
* Mıdrexem wéámı` !
* Bunlara elleme !
* Adrexer xet yiy ?
* Öbürleri kimin ?
* Modrexer wımığal !
* Şunları boyama !
4. Mınafe Šepapć
4. Belgisiz Zamirl
Šexem yaćıṕe témıwıbıtağew zıwıbıtıre
šepapćexer arı.
Adların yerini kesin olmayacak biçimde tutan
adıllardır.
zıgor, zıgore, nehıber, zağorexer, pemıć, zéće,
zećeriy, zıśe, xetiy, ne ḣıbe …
biri, birisi, birçoğu, birkaçı, bazısı, başkası,
herkes, hepsi, hiçbiri, hiç kimse, kimi, kimisi, çoğu
23
* Weş feşće zıgore wereqo
* Senin yerine başkası gitsin
* Nebǵıre zawle tiğuneğume adiy tıqoşt.
* Birçoğumuz, komşumuza gideceğiz.
* Zećemiy şüksedeu` !
* Herkes beni dinlesin !
* Zağorexem mıy fede romanxer şüı yaĺeğu.
* Kimileri bu tür romanları daha çok seviyor.
5. Wıpće Šepapć
5. Soru Zamiri
Šem yićıṕe wıpćeće yiwıçöre guşıexer arı.
Wıpće Šepapćem yipeoj, še, ye zı šepa ṕc
meḣu.
Adın yerini soru yoluyla tutan sözcüklerdir. Soru
Zamirinın cevabı, bir ad ya da başka bir adıldır.
Xeta, xetı, xetxem, xetxer.. tede, tedıre, tarı,
thapş, yithapş, thapşır
Kim (kime, kimi, kimde, kimden, kimler…) Ne
(neyi, neye, neler, nesi, neyin…) Nere (nerede,
nereden, neresi, nereyi…) Hangisi (hanginiz,
hangimiz, hangileri…) Kaçı (kaçıncısı, kaçınız,
kaçımız…)
*Nepe xet a kısĺıhuğer ?
* Bu gün beni kim aradı ?
* Wişıp ḣu` kıpĺıḣuğ.
* Kızkardeşin aradı.
Mı guşıeblerım "xet a" wıpcem yipeoj
"wişıp ḣu`" wıpće šepa ṕc meḣu.
Bu cümlede, “kim” sözcüğü, soru anlamı
taşımaktadır ve yerine cevap olarak bir ad
gelebilmektedir. “Seni bu gün kardeşin aradı.”
cevabında görüldüğü üzere “kardeşin” adı, “kim”
sözcüğünün yerine cevap olarak gelebilmektedir.
* Nepe tıde wıqoáğ ?
* Bu gün nereye gittin ?
* Tarı wızfayer ?
* Hangisini istiyorsun ?
* Thapş wızfayer ?
* Ne kadar istiyorsun ?
6. Yeĺıtığe Šepapć (-er)
6. İlgi Zamiri (-ki)
se siy - siy - se siyer
Benim – benimki
Ay yiyer, se siyer, te tiyer, şö şüyer
Onunki, benimki, sizinki, bizimki , …
* Ay yiyer neh dax
* Onun ki daha güzel
* Se siyer keshığep.
* Benimkisini getirmedim
* Şö şüyer teyi ?
* Sizinkisi nerede ?
24
-serıće
-bence
-werıće
-sence
-arıće
-ona göre
-terıće
-bizce
-şörıće
-sizce
-axemće
-onlara göre
-sadiy (sadej)
-bana, bende
-wadiy (wadej)
-sana, sende
-aydiy(adej)
-ona, onda
-tadiy(tadej)
-bize, bizde
-şöadiy (şöadej)
-size, sizde
-axeme adiy (axem adej)
-onlarda, onların yanında
Axeme
-onlara
Mıxeme
-bunlara
Adrexeme
-ötekilerine, öbürlerine
25
ZİYE
İYELİK
Oáte: Zı nesner ziyer zışışır kıxezğewınefıćıre
pıḣoxer arı
Nesnenin bir şahsa veya nesneye ait olduğunu
belirten eklere iyelik ekleri denir.
* Siwıne daxeded
* Evim çok güzel
* Ahmed yiçetıwı tede şıı` ?
* Ahmedin kedisi nere de ?
Xet, xet yiy, wıpćexeme céwap kéztırer arı
Neyin, kimin sorularına cevap veriyorsa İyelik eki
almıştır
* Yitxiĺ zeetḣığ
* Kitabı yırtıldı (iyelik)
* Txiĺır kişefığ
* Kitabı aldı ( -i hali)
- Se siwıne
-Benim evim
- We wiwıne
-Senin evin
- Ay yiwıne
-Onun evi
- Te tiwıne
-Bizim evimiz
- Şö şüwıne
-Sizin eviniz
-Axeme yawıne
-Onların evi
-Se siy -We wiy -Ay yiy
-Bana ait - Sana ait - Ona ait
-Te tiy - Şö şüy -Ay yay, axem yay
-Bize ait - Size ait - Onlara ait
-Siy – Wiy – Yiy – Tiy – Şüy - Yay
-Benim – Senin – Onun – Bizim – Sizin - Onların
ZIŞHA - BEŞHA
Guşıem (XER) kıpıḣogore zışhar, beşha meḣu
TEKİL - ÇOĞUL
śe - śexer
Tekil kelimenin sonuna ( XER ) eki alarak çoğul
hale gelirler
diş – dişler
tığoáqo - tığoáqoxer
hırsız – hırsızlar
śığo - śığoxer
fare – fareler
şejye - şejyexer
bıçak – bıçaklar
bzıĺfığ - bzıĺfığexer
kadın – kadınlar
mır - mıxer
bu – bunlar
mor - moxer
şu – şunlar
ar - axer
o – onlar
26
ḢUŞIEFEŞI`
Ḣuşıer zığeşöáşere guşıe pıḣoxer arı
ZARF
Ḣuşıexeme pıḣo kapıhagore ḣuşıem yiş`ıce
kıxéğewınefıćı.
Zarflar da eylemleri niteler. Bir eyleme ait bütün
özellikler o eylemin zarflarıdır.
Fillerin ön veya rakasına aldığı parçacıklar ile fiili
yönlendirir.
* Pçer zıosexım sapaşha yitew sĺeğuğ
* Kapıyı açınca karşımda onu gördüm.
* Wısedeukes, neh wızexeseş`ıćı
* Konuşmanızı dinledikçe, sizi daha iyi anlıyorum.
* Make kıteşümğeow şüqojıkon
* Bize haber vermeden gitmeyin sakın.
* Mı txiĺıṕem thamatem ape kıtıréğaźiy kahıj.
* Bu kağıdı müdüre imzalatıp geri getirin.
* Telewizyonum yepĺıgore téçıyehıy kenağ.
* Televizyon seyrederken uyuya kaldı.
* Koácem zıdećığer yiĺesipş`ı ḣuğe.
* Köyden ayrılalı yaklaşık on yıl oldu.
-Se sıçegore sıblećığ
-Ben koşarken geçtim
-We wıçegore wıblećığ
-Sen koşarken geçtin
-Ar çegore blećığ
-O koşarken geçti
-Te tıçegore tıblećığ
-Biz koşarken geçtik
-Şö şüçegore şüblećığ
-Siz koşarken geçtiniz
-Axer çexegore blećığex
-Onlar koşarken geçtiler
Adıǵe Bze, ḣuşıexem yafedekabzew
ḣuşıefeş`ıxem waktım, nebǵırem yeĺıtığew
yaşöáşe zetécı. Ḣuşıe şöáşer 38, ḣuşıefeşı`
şöaşexeriy 117 ew zetéćıx.
Adıǵe dilinde zarflar tanımladıkları fiil gibi çekim
formuna girerek şahıs eki alırlar. Bu neden ile
tıpkı filler gibi çekim formları mevcuttur. Fillere
göre çekim kalıpları değişmektedir. Fiil çekim
kalıplarında izah edileceği gibi 38 adet zaman- kip
fiil çekim formu yanında 117 zarf çekim formunu
oluşturmaktadır.
bıbın – bıbew
uçmak – uçarak
şısın – şısew
oturmak - oturarak
cegun - cegow
oynamak - oynayarak
çıyen – çıyew
uyumak - uyuyarak
qon – qow
gitmek – giderek
ğın – ğew
ağlamak - ağlayarak
27
OĞUSE
Yizakow feoáğe yimıaw, guşıem, ye guşıe
ḱupxem yaxetew guşıeblerım feoáğe kézıtıre
guşıexer arı.
EDAT
1. Oğuse şöáşexer
Tek başlarına anlamları olmayan, başka
kelimelerle öbekleşerek değişik ve yeni anlam
ilgileri kuran, birlikte kullanıldıkları kelimelere
cümlede anlam ve görev kazandıran kelimelere
edat denir.
1. Çekim edatları
2. Oğuse zezıpxıxer
2. Bağlama edatları
3. Oğusexer Ştenıxer
3. Ünlem edatları
1. Oğuse şöáşexer
1. Çekim edatları
Guşıeblerım xet guşıaxem šer yazıpxıre ćıṕe,
ĺeḣan, feşhaf kıxezğeşıre guşıe pıḣoxer arı.
Guşıem paye; şhafı, pemıć, şéğejağew,
moştew, aştew, yipeće, yiy, mıfedew, nese,
nesfeće, yipe, yiwıj, fede, feşće, yi ṫaniy,
ḣupetıze, zew, zefeşhaf... Miyfede (mf.) pıḣoxer
šem kapıhagore yazetét ş`ıćexer kéğewınefı.
Sonuna geldiği isimle cümledeki diğer kelimeler
arasında benzerlik, zaman, yer, başkalık vb. gibi
bakımlardan türlü ilgiler kuran edatlardır: farklı,
diğer, kader, şöyle, diğer,yipe, önce,sonra,
benzer, sonra, olurken, kere, farklı vb. gibi. Bu
edatlar çekim eki görevindeki edatlar olup,
isimlerden sonra gelerek onların çeşitli zarf
hallerini yaparlar.
2. Oğuse zezıpxıxer
2. Bağlama Edatları
Guşıexer, guşıeblerxer zezıpxıre oğusexer arı.
Şham, ..riy, arıme, aştewmiy, arımiy sıda
ṕ`ome. mf
Kelimeleri, kelime gruplarını veya cümleleri biçim
ya da anlam yönüyle birbirine bağlayan edatlardır:
ama, da, eğer, öyle ise, ise, ki, lakin, meğer,
nasıl ki, öyle, öyle ki, sanki, zira gibi.
Oğuse zezıpxıxer tfew zetéćı
Bağlama edatları (bağlaçlar) beş grupta
toplanır:
2.1. Sıralama Edatları
2.1. Çezıw Oğusexer
Guşıexer çezıwew zerépxı. (..re) Yatere yanere, İki kelimenin arasına girerek arka arkaya gelen
Ćımafere ğemafere
unsurları bağlamaya yarayan dahi, ile, ila, ve
edatlarıdır: Babası ile annesi, kış ile yaz ...
2.2. Zerıwıçö Oğusexer
2.2. Denkleştirme Edatları
Guşıem, guşıeblerım yazefagu kıdahagore zım
yićıṕe zır pépxe.
Naşemiy ḣırbıźmiy.
Wipşaşemiy wićalemiy zıgore keğaqu`.
Ye we kaqo ye wéáte keğaqu`
İki kelime, kelime grubu veya cümlenin arasına
girerek birbirinin yerini tutabilecek iki unsuru
birbiriyle denkleştirme, karşılaştırma ilgisiyle
bağlayan veya, veyahut, ya, yahut edatlarıdır.
Kavun veya karpuz
Kızın veya oğlun gelsin.
Ya sen gel yada baban gelsin
2.3. Zepeşeç Oğusexer
2.3. Karşılaştırma Edatları
Guşıem, guşıeblerım yazefagu kıdahagore zır
zım zepeşeçew zezıpexıre oğusexer arı.
Karşılaştırılan grupları veya unsurları, mukayese
ilgisiyle bağlayan ama....ama, da(de)....da(de),
gerek....gerek, ha....ha, hem....hem, ister....ister,
ne....ne, ya....ya gibi edatlardır.
28
* Wıfayeme bayi ḣu, wıfayem e thamışqe
zıdephıjıştır zı çefen.
* İster zengin ister fakir ol, yanında götüreceğin bir
kefen
* Daxe yićiy, Šaṕo yićiy
* Hem güzel hemde yaramaz
* Bemiy maćemiy sıfayep
* Az veya çok istemiyorum
* Zawere banereće kıisxığ
* Kavga gürültü ile aldım
2.4. Guşıeblerışha Oğusexer
2.4. Cümle Başı Edatları
Guşıem, guşıeblerım yipe kıpıhagore guşıexer
zezıpxıre oğusexer arı.
Cümleler arasında türlü anlam ilgileri kurarak
onları birbirine bağlayan edatlardır
*A ğem ḱośiy, natıfiy ziy kıtéćığağep
*O yıl ne buğday ne mısır hasadı olmamıştı
* Yiĺes pş`iquyim sitew sécenew İstanbul
sıqoğağ
* Neperénım Muratiy, Kazbekiy keĺeğoğep
*Onsekiz yaşımdayken İstanbul’a okumaya
gitmiştim
*Bütün gün Murat ile Kazbek görünmedi
3. Oğuse Ştenıxer
3. Ünlem edatları
Šıfım yigu kıxiçew, gukéwe, guşü`ağo,
gustır,guşüxoḣon, şınağo fedew gum yiḣıćıre
kozğaş`e guşıexer Oğuse ştenıxer arı. Tfew
zetéćıx.
Her türlü duyguyu, heyecanı sevinci, kederi,
korkuyu, cesareti düşünceyi anlatan kalp
seslenmeleridir. Beşe ayrılırlar:
3.1. Guaxer
3.1. Ünlemler
Guxeĺxemre, gustırımre kıxezğeşıre guşıexer
arı
Wex, kurt sırt, wey, werıba, mıde
Duygu ve heyecanları ifade eden edatlarla
doğadaki seslerin yansımalarıdır:
ah, ay, çat, eyvah, hoşt, küt, mırıl mırıl, of, oh, pat,
püf, vah, vay, yuh vb.
3.2. Wızeréce Oğusexer
3.2. Seslenme edatları
Zıgorem wıkéce zı ḣuće pıdğaḣore guşıexer arı
Hitap için kullanılan seslenme sözleridir.
* Mıde ze kapĺe
* Bir bakarmısın
* Werıba, mır şte
* Hey, bunu al.
* A sićal
* Hey oğlum
3.3. Wıpće Oğusexer
3.3. Sorma edatları
Guşıexem yapımıḣow, wıpće feşće zerahare
oğusexer arı : sıda, arı şüa, pş`ena, tarı.
Başka kelimelere bağlanmadan soru için
kullanılan edatlardır: niçin, acaba, acep, hani.
3.4 Ğelağo Oğusexer
3.4. Gösterme edatları
Zı nebǵıre ye zıgore keğeĺeğon feşće zerahare
oğusexer arı: marı, morarı, mah (argo)
Birini veya bir şeyi göstermek için kullanılan
edatlardır: işte (edebi dilde), aha, ta, nah(
argoda).
3.5. Cevap edatları
3.5. peoj Oğusexer
arep, arı, ḣunba, hau, ḣun, hunep, şıap
değil, evet, hay hay, hayır, peki,olmaz, yok gibi
kabul veya red bildiren edatlardır.
29
YITÉTIĆEXER
KONUMLAR
Adıǵabzem yıḣuşıeme yanıhe berexer
vektörelew zereşıtım paé, ḣuşıem yıćıṕe,
yıbğu, yışıtıće kızeriğeĺoğo zereşıtır liyağe
yıe yeş`ı.
Dunayem, psewışhaxer şıtıće şıće ğepsığex.
Adığe dilinde fiillerin çoğunun vektörel olması yani
fiilin içinde yeri, yönü, duruşu belirtiliyor olması
konum konusunu önemli kılmaktadır.
Zande şıtın
Şıĺın
Şısın
Şısınığer psawışhame, adere şıtıćexer pkığo
pstewme yafeşı`. Zı pkığom yışıtıće
kezğenafere, adere pkığome yafeşöáşew
zıdeşıtı ćıṕer arı.
Ayakta dikey duruş
Yatay duruş
Oturur duruş
Oturur pozisyonu insanlar ve hayvanlar, diğer
duruşlar tüm varlıklar için geçerlidir.
Bir varlığın konumu belirlenen bir başka varlığa
göre bulunduğu yerdir.
Te, té
Će,é
ko
u
go
yi
de
pı
xe
Üstü
Altı
Arkası
Önü
Yanı
İçi
Arası
Ucu
Aralarında
Şıtıćemre, şıtıṕemre zexedğaḣome.
Duruşlarla konumları birleştirdiğimizde
Tét,
Téĺ
Tés
Ćet, ét
Ćeĺ, éĺ
Ćes, és
Ut
Uĺ
Us
Kot
Koĺ
Kos
Yit
Yiĺ
Yis
Got
Goĺ
Gos
Det
Deĺ
Des
Pıt
Pıĺ
Pıs
Xet
Xeĺ
Xes
üstünde dikey durumda
üstünde yatay durumda
üstünde oturur durumda
altında dikey durumda
altında yatay durumda
altında oturur durumda
önünde dikey durumda
önünde yatay durumda
önünde oturur durumda
arkasında dikey durumda
arkasında yatay durumda
arkasında oturur durumda
içinde dikey durumda
içinde yatay durumda
içinde oturur durumda
yanında dikey durumda
yanında yatay durumda
yanında oturur durumda
arasında dikey durumda
arasında yatay durumda
arasında oturur durumda
ucunda dikey durumda
ucunda yatay (sallanır) durumda
ucunda oturur durumda
oralarında dikey durumda
aralarında yatay durumda
aralarında oturur durumda
Dünyada varlıkların üç temel duruşu vardır.
30
ḢUĆE
YÜKLEM
Ǵuşıeblerım; ofır, zéqonır, téwıbıter
kezğewınaferer arı.
Cümlede işi, hareketi, yargıyı, bildiren çekimli
unsura denir.
Not: Zı guşıeblerır zım nehıbe pkığo zexetı
zereḣuşürem feşhafew, zı huće zakoćiy
meḣuşü.
Not :Bir cümle birden çok ögeden oluşabileceği
gibi tek bir yüklemden de oluşabilir.
* Tığoáse sinıbceğuxer tiwıne keqoğağex.
* Dün arkadaşlarım evimize gelmiştiler.
*Seçe, seşe
* Koşuyorum
*Dıcığ
* Acıydı
Not: Ḣućer nehıbere guşıeblerım yiwıj kéfe.
Pesere guşıejıxeme, wısexem guşıeblerım
zereḣow xetı.
Not:Yüklem genellikle cümlenin sonunda
bulunur; ancak günlük konuşmalarda,
atasözlerinde ve şiirde yüklemin yeri değişebilir.
* Mow kaqo ! (Kaqo: ḣuće)
*Gel buraya!
* Weqodıjı sibze dax. (Weqodıjı: ḣuće)
* Kayboluyorsun güzel dilim
Not: Zı guşıeriy, guşıe ḱupıriy ḣuće meḣuşü
Not: Her sözcük ya da sözcük gurubundan
yüklem yapılabilir.
*Mı çeşnıkom we wısegupşısı
*Bu gece seni düşünürüm (fiil)
*Mıxer zilajer werı (šepapć)
*Burda suçlu sensin (zamir)
* Agur kezğedaxere şözetéć keğağexer arı
(pĺışöáše)
*Avluyu süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat)
31
ZIŞ`E
ÖZNE
Ḣućem yiof zış`ere, zézğaqore, ofır
tézıwıbıtere guşıer arı.
Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya
yargının gerçekleşmesine araç olan unsura denir.
Zış`er kebığotını feşće ḣućem "Xet? Sıd?"
wıpćexemće wéwıpćınfay. Yi ḣućer šeme, "
keqoáğer xet ? Ḣuğer sıd ?" wıpćexemće
wéwıpćenfay.
Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları
sorulur Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim,
olan ne soruları sorulur.
*Šıfıxeme xater bew yagu rihağ.
* İnsanlar bahçeyi çok beğendi
*Zerewınağow televizyonum xeğenağex.
* Ailece televizyona müptelalar
ZIŞ`E ŞIPK
GERÇEK ÖZNE:
Ḣućem yiof zış`erer arı, Guşıeblerım ṫ`ow
şızetéćı.
Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi
yapan öznedir. Cümlede iki şekilde gösterilir:
1. Zış`e Naf
1. Açık Özne:
Guşıeblerım nafew xet.
Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir
* Weşx kéşxı
* Yağmur yağıyor.
* Ayda keqoşt
* Ayda gelecek.
* Ḱur yejağ
* Araba hareket etti.
2. Zış`e Şef
2. Gizli özne:
Guşıeblerım nafew kıxemışew, ḣućem
kıxiğeşıre şıer arı.
Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem
taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.
* Néwışı sıkeqoşt
* Yarın geleceğim
* Tadiy keqoáğex
* Bize geldiler
* Pçedijıpem yejeşt
* Sabahleyin hareket edecek
* Cegum tıkeqoşüşta ?
* Düğüne gelebilecekmiyiz ?
Not: Ḣućer šeme; guşıeblerım zış`ere yejır arı. Not: Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir.
* Mı ḱum yişö fıjı.
* Bu arabanın rengi beyaz.
* Wesır sıtew daxe.
* Kar nekadar güzel.
2.2. Zış`e Plışö
B)Sözde Özne:
Yazış`exer mınefağe ḣuće zıxetı guşıeblerime, Yüklemi edilgen olan cümlelerde, aslında nesne
nesnem zış`e paṕćew tırepsewı.
olan öge özne olarak kullanılır.
* Çıǵım pıt mıarısexer kıpiçığ
* Ağaçtaki elmaları kopardı.
* Mıarısexer pıçığex /Mıarısexer ğoyığex.
* Elmalar toplandı.
* Pşaşexeme wıner yağekebzağ/
* Kızlar evi temizledi.
* Wıner yağekebzağ / Wıner ğekebzağe.
* Ev temizlendi.
* Cegu şxınxer yaş`ığ / Cegu şxınxer ş`ığex.
* Düğün yemekleri yapıldı
32
ZIŞ`E PIŹE-PIḢOXER
ÖZNE EKLERİ
Adıǵabzem zış`ere şıpkeme pıḣo kapeḣo. Ay
yapıḣoxer, “m” re “r” arı. Guşıablerim yıḣuće
nesne yımıeme pıḣor “r” meḣu.
Adığe dilinde gerçek özneler ek alırlar. Özne
ekleri “m” ve “r” dir.
Cümlenin bir nesnesinin olmaması yani yüklemin
geçişsiz bir fiil olması durumunda özne eki “r”dir.
*Gupser Maçe
*Gupse koşuyor
Guşıeblerım xetı “çen” ḣućer zere yemĺıtığem
paé yıpeće “r” pıze kıpeha.
Cümlesinde koşmak fiili geçişsiz bir fiil olduğu için
öne “r” eki alır.
*Gupsem mıarıse yeşxı.
*Gupse elma yiyor.
Mı guşıeblerım “şxın”ır zere Yeĺıtığe ḣuşıem
paé zış`em “m” pıḣor kıpeha.
Zış`er pĺışöaše yeğekujew şıtıme, zış`em
kıpeḣore pıḣo kıpeḣor.
Cümledeki yemek (şxın) fiili geçişli bir fiil olduğu
için özne m eki alır.
Öznenin bir sıfat tamlaması olması durumunda
özne ekleri tamlamadan sonra eklenir.
*Sabiy s’ıqur meğı
*Pşaşe daxem ane kihığ.
*Küçük çocuk ağlıyor
*Güzel kız sofra getirdi
Se,we,te,şö, fede nebǵıre šepapćexeme zış`e Ben, sen, biz, siz şahıs zamirleri belirgin şahıslar
pıźe-pıḣo kaşterep. Şhaem ar, axer zere
oldukları için özne eki almazlar. Ancak “o” ve
nebǵıre mınefağexem paé zış`e pıḣoxer kaştex. “onlar” şahısları belirsiz şahıslar olduklarından
özne eklerini alır
*Ar maçe.
*O koşuyor
*Ay txıĺ yetxı.
*O kitap yazıyor
*Axer meçıyex.
*Onlar uyuyorlar
*Axeme wered kao.
*Onlar şarkı söylüyorlar
NESNE
Zışıem yiş`ere ofım kıxiğeşıre guşıer arı.
3.1. Mınafe Nesne
NESNE
Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen
unsurdur
a)Belirtisiz Nesne
Ḣućem " Sıd ? " wıpćem peoj kézıtırer arı.
Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme
durum eki (–i) almamış olup yalın haldedir.
3.2. Nafe nesne
b)Belirtili Nesne
Ḣućem " Xetı ? Sıdı ? " wıpćem peğoć kézıtırer
arı.
Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak
bulunur. Belirtme durum eki olmuştur.
* Mı çılem yipşaşexer daxex.
* Bu köyün kızları güzeldirler.
* Hasem yiguzegu mıjöxer ratekuáğ
* Tarlanın ortasına taşları attılar
* Çıle sabıyir ham yiwıjı yit
* Köyün çocukları köpeğin peşinde
* Wıramır westığexeme zapağewnefıjı.
* Sokağı lambalar aydınlatıyor
* Sipşaşe zı cane kızfişefıjığ
* Kızım kendine bir elbise aldı
* Me aşüı` kıpéĺesıćı
* Güzel koku yayıyor
* Sımeceşım quğe şéşöxerep
* Hastahanede sigara içilmiyor.
* Tığoáse mıdeyir raćığex.
* Dün burayı yıkmışlar.
33
ḢUŞIEFEŞI` YİZĞEKUJ
ZARF TÜMLECİ
Ćıpe, pçağe, wakıt, zıtétır kiğeĺağogore ḣuće
kezğenaferer arı. Ḣuşıefeşı` Yizğekujır kebğotın
feşće, ḣućem "sıd fedew ? Taştew ?"
wıpćexer wéwı ṕćınfay.
Yer yön sebep miktar durum ve zaman bildirerek
yüklemi açıklayan unsurdur. Zarf tümlecini bulmak
için yükleme, nasıl, niçin, neden, ne kadar, ne
zaman, kim tarafından ne tarafından, soruları
sorulur.
* Šıfığer yeğaş`em daxe (Sıdır daxe? Šıfığer)
* İnsanlık her zaman güzeldir
* Qokesiy sigu yeğape. (Sıd fedew? Qokesiy)
* Gittikçe canımı sıkıyor.
* Mazer kıkoćıkes sigu wıkećı. (Sidığore ?
Mazer kıkoćıkes)
* Depkım zıriğećığew kepĺe. (Taştew?
zıriğećığew)
* Bğunc-bğuncew wıksemıpĺ (Taştew? Bğuce
bğuncew)
* Ayın her doğuşunda seni hatırlıyorum
* Çeşnıkom kıtućağ (Sidığo? Çeşnıkom)
* Gece yarısı bize rastladı.
* Bzıwıxer tığekoha ṕemće bıbıştığex (Tadıće?
tığekoćıṕemće)
* Kuşlar batıya doğru uçuyorlardı.
* Fabem košıxer yiğestığex (Sıda? fabem)
* Sıcak buğdayları yaktı.
* Mı wıner xasem réğeş`ı (Sıdır riğeş`ırer: Mı
wıner)
*Bu evi dernek yaptırıyor.
* Duvara yaslanmış, bakıyor.
* Bana yan yan bakma.
ḢUĆEĞAZ
DOLAYLI TÜMLEÇ
Zığaze, şıa, yićınır kıxiğewınefıćıgore guşıer
kıxéğeşı. Ḣućeğazer kebğotın feşće, ḣućem
"Xetım ? Xeta ? Tıde? Tedrem ?" wıpćexer
wéwıpćınfay.
Yönelme, bulunma ve çıkma bildirerek cümlenin
anlamını tamamlayan unsura denir. Dolaylı
tümleci bulmak için yükleme; “Kime, Kimde,
Kimden, Nereye, Nerede, Nereden” sorusu
sorulur.
* Yinebjıśıxeme nepsır kapışıştığ.
* Kirpiklerinden gözyaşı akıyordu
* Mılajere te kıtşışep.
* Çalışmıyan bizden değildir.
* Psı ğunem usıx.
* Su kıyısında oturuyorlar.
* Séátejı yimake wıramımće keu.
* Dedemin sesi sokaktan duyuluyor.
* Ćalexer şeqoáşem yıdiy qoáğex..
* Çocuklar çerçinin yanına gittiler
* Zeĺ`em kıćenığer zefawgoşıjığ.
* Öldüğünde tüm mirasını paylaştılar.
34
ḢUŞIEXER
FİİLLER
A. Yı nesne feşöáşew ḣuşıexer.
A. Nesnesine Göre Fiiller
1. Yeĺıtığe ḣuşıe.
1. Geçişli Fiil
2. Yemıĺıtığe ḣuşıe.
2. Geçişsiz Fiil
B. Zış`em feşöáşew ḣuşıexer
B. Öznesine Göre Fiiller
1. Ş`aqo Ḣuşıe
1. Etken Fiil
2. Mış`aqo Ḣuşıe
2. Edilgen Fiil
3. Zepeş`ej ḣuşıe
3. İşteş Fiil
4. Zeş`ej ḣuşıe
4 .Dönüşlü Fiil.
A. Yı nesne feşöáşew ḣuşıexer.
A. Nesnesine Göre Fiiller
1. Yeĺıtığe ḣuşıe
1. Geçişli Fiil
Nesne zia, nesne zışte ḣuşıexeme "Yeĺıtığe
ḣuşıe" yateo. Ḣuşıem " sıdım, xetı" tıow
tızéwıpćıće peğoć kétıjıme ar yeĺıtığe ḣuşıe
meḣu.
* Se setxe
Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere
“geçişli eylem” denir. Nesneyi, yükleme
sorduğumuz “neyi, kimi, ne” sorularıyla
bulduğumuz için, bu sorulara cevap veren
eylemler geçişlidir.
* Ben yazıyorum. (Geçişsiz cümle )
* Se txıĺ setxı.
* Ben kitap yazıyorum. (Geçişli cümle)
Mı guşıe blerım "setxe" kodıyem, ptxırem
yiguğu xetep. Wetxe kodiy. "Setxı" Zıṕ`oće,
wetxe yićiy, ptxırem yiguğuy weş`ı.
Bu cümlede, yalın “ yazıyorum” da ne yazdığım
belli değildir. “kitap yazıyorumda” ise hem de
yazdığından hemde ne yazdığından
bahsediyorsun.
Mı guşıeblerxem " " kağenefağexer nesne
zeréşterem feş`ıće Yeĺıtığe ḣuşıe meḣu.
Aşağıdaki cümlelerde eylemler, " içindeki"
nesneleri aldığı için geçişlidir.
* Kiğoyiğe keğağexer nekığaĺem
riğewıçöağex.
* Seate, thawımafe pçedıjire "ğezete"
kişefıştığ.
* Séánej çeşıre "pşıse" kıtfioştığ.
* Topladığı çiçekleri vazoya yerleştirdi.
* Ćale yeğacem bo daxew kiotağ.
* Öğretmen çok güzel anlattı.
* Ćale yeğacem "guğur" bo daxew kiotağ.
* Öğretmen "konuyu" çok güzel anlattı.
Mı guşıeblerım nesne xemıtımiy, "guğur" fedew
nesne zerexebğeḣoşürem feşće "kiotağ"
Yeĺıtığe ḣuşıe meḣu.
Bu cümlede nesne bulunmamasına rağmen,
istenirse cümleye nesne getirilebildiği için
“anlatmak” eylemi geçişlidir.
* Babam, pazar sabahları "gazete" alırdı.
* Nenem geceleri "masal" anlatırdı.
35
2. Yemĺıtığe ḣuşıe
2. Geçişsiz Fiil
Nesne zımıştere ḣuşıexer arı. Ḣuşıem " sıdım,
xetı" ṫow tızéwıpćıće peoj kitırep.
Nesne alamayan eylemlerdir. Geçişsiz eylemler,
“neyi, kimi, ne” sorularına cevap vermez.
* Séatere serıre thamafe wıjıre çılem tıqoştığ.
* Babamla ben hafta sonları köye giderdik.
Mı guşıeblerım "tıqoştığ" em nesne
zerimışterem feşće Yemĺıtığe ḣuşıe meḣu.
Bu cümlede yüklem olan “giderdik” eylemi
nesne alamadığı için, geçişsiz bir eylemdir.
Mı guşıeblerme yaxetı huşıexer nesne
zeramışterem paé yemıĺıtığe ḣuşıex.
* Sişıpḣu` jıdedew kewışığ.
Aşağıdaki cümlelerdeki fiiler, nesne alamadıkları
için geçişsizdirler.
* Kız kardeşim erkenden uyandı.
* Ofım kızićıjıće yişhağuse deapeaştığ.
* İşten döndüğünde eşine yardım ediyordu.
* Yane kızemqojım sabiyir ǵew yejağ.
* Annesi dönmeyince çocuk ağlamaya başladı
* Nepe rénew momdey sışéje.
* Bu günden beri burada (onu) bekliyorum.
Not: Mı guşıablerxem (AY) sışéje. Ay
kızxehace yifeoağe zemıḣocıme, nesne yiı`.
Yaṫ`onerıyem sabiy feşce (AY) feoağe kitırep.
(AR) zıdetğewıçöce feoáğe yia me ḣu. Ćećew
ket`oştıme AY će feoáğe ziaxem nesne yaı`.
AR će feoáğe ziaxem nesne yaap.
Not: Nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz
“neyi, kimi, ne” sorularına “onu” sözcüğünü ortak
bir cevap olarak verebiliriz. Cümleyi “onu”
sözcüğü ile birlikte okuyarak cümledeki eylemin
geçişli olup olmadığını kolayca anlayabiliriz.
Yemıĺıtığe şıe
Geçişsiz Eylem
Oldurgan Eylem
Yeğaş`e şıe
ğın
ĞEğın
ağlamak
ağlatmak
txen
Ğetxen
yazmak
yazdırmak
zexexın
zexéĞExın
duymak
duyurmak
Not: Yemĺıtığe Ḣuşıem "ĞE" pıḣor, ḣuşıem
kıpıḣogore Ğeḣuşıe meḣu.
Not: Geçişli iken "ĞE" fiil ön eli alarak tekrar
geçişli yapılan eylemlere ettirgen eylem denir. Bu
fiillerde işi, bir başkasına yaptırma anlamı vardır.
* Yićale ḱur riĞEfığ
* Oğluna arabayı sürdürdü
B. Zış`e Ḣuşıexer
B. Öznesine Göre Fiiller
Adıǵabzem ş`exer, zış`erem yiş`aće yeĺıtığew
pĺ`ew zetéćıx.
Adıǵe dilinde eylemler, öznenin eylemle ilgili
olarak gösterdiği özelliğe göre dörde ayrılır.
1. Ş`aqo Ḣuşıe
1. Etken Fiil
Ḣućem yişıe yej ş`aqom yeş`eme "Ḣuş`e
Ş`aqo ", zışıeremiy " zış`e şıpk" rao.
Yüklemde belirtilen eylemi, öznenin kendisi
yapıyorsa bu tür eylemlere “etken eylem”, özneye
de “gerçek özne” denir.
* Setenay psır riqutığ.
* Setenay suyu döktü
Mı guşıeblerım "riqutığ" şıer, ḣuşıe ş`aqo meḣu. Bu cümlede “döktü” eylemi etkendir; çünkü
Sıda ṕ`ome zış`erer yej Setenay ır arı
“döktü” işini doğrudan Setenay
gerçekleştirmektedir.
36
* Nıçepe wes késığ.
* Bu gece kar yağdı.
* Tinenej çeşıre pş`ıse kıtfioştığ.
* Nenemiz geceleri masal anlatırdı
* Hakuşıkuxer pthaćıjınfay.
* Bulaşıkları yıkamalısın.
2. Mış`aqo Ḣuşıe
2. Edilgen Fiil
Ḣuşıem yiş`ere ofır Zışe`rem yimış`ew pemıćım Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa,
yış`ıre ḣuşıexer arı.
özne bu işten etkileniyorsa fiil edilgendir.
* Naşer bzığe.
* Karpuz dilimlendi.
* Çıǵır ğekorewpsığe.
* Ağaç budandı.
1. Ḣuşıem yiş`ere ofır zış`ere mınefağeme,
kıxemışıreme a ḣuşıer ḣuşıer mış`aqow meḣu.
1. Fiilin bildirdiği işi yapan belli değilse veya
bilinmiyorsa fiil edilgendir.
* Şhanğupçe zećeriy ğepıtağex.
* Bütün pencereler kapatıldı.
* Keğağexem psı yaćehağ.
* Çiçekler sulandı
2. ḣuşıem yiof yejyejew meḣume mış`aqo
ḣuşıe meḣu.
* Çıǵım yithapexer kıpıtekujığex.
2. Fiilin bildirdiği iş kendi kendine oluyorsa Edilgen
fiil kullanılır.
* Ağaçtaki bütün yapraklar döküldü.
* Źıwer qoreyiğe.
* Çuval devrildi.
3. Ḣuşıe mış`aqom, šıfıxeme ya xabze
yazexetıće, yapsewıćexeme yahaĺağew
yazéqoaće kéğeĺağo.
3. Edilgen fiiller, topluma ait gelenekler ve
herkesçe bilinen işler için kullanılır.
* Cegu zaş`ıće haćexer kéqoáĺ`ex, nışıxer
şüabzı, haćexer kızereğoyıx.
* Haćexeme kéácağex.
* Düğün yapılınca misafirler gelir, kurbanlar kesilir,
misafirler toplanır .
* Misafirler çağrıldı.
Not: Mış`aqo ḣuşıexeme ofı zış`ere kıxebğeşın
feşće “ım-um” pıźer kıpeḣo.
Not: Edilgen fiillerde özneyi belirtmek için “ımum” son eki ilave edilir.
* Psır ćelešiqum riqutığ.
*Su küçük çocuk tarafında döküldü.
3. Ḣuşıe Zeş`ej
3. Dönüşlü Fiil
Mı ḣuşıexer, zıxetı guşıablerım, zış`erem
yış`ere ofır, yej zeréş`ejı.
* Psır kıztéćem ziğeğuşejığ.
Bu tür fiilerin bulunduğu cümlelerde özne
bildirilen işi “kendi kendine yapmaktadır ve
yaptıtığı işten yine kendisi etkilenmektedir.
* Üstüne su dökülünce, kurulandı.
* Pşaşem yişığın daxexer zışilağ.
* Kız güzel elbiselerini giyindi.
*Ğuncem pesew zijıjığ.
*Aynanın karşısında tarandı.
37
ZEPEŞ`EJ ḢUŞIEXER
İŞTEŞ FİİLLER
Mı guşıeblerxem yaḣućexer zepeş`ej ḣuşıex.
Bu cümlelerin yüklemleri, karşılıklı işteş
eylemlerdir.
*Xeḱum šerıo txaqoxemre tızereş`ağ.
* Anavatanda ünlü yazarlar ile tanıştık.
* Blećığe mazem tızereĺeğuğağ.
* Geçen ay görüşmüştük
* Xeḱurıs Nartıre tızefetxağ.
* Ana vatandan Nart ile yazıştık.
* Kedğeḣağe akçer zefetıwgoşığ.
* Kazandığımız parayı paylaştık.
ĞEḢUŞIE ḢUŞIEXER
ETTİRGEN FİİL
Ḣuşıexem -ğe- kapıḣogore ğeḣuşıe ḣuşıe
meḣux.
Ofır zıgorem yeweğaş`eme ar ğeḣuşıer arı.
Fiillere “ğe” ön eki getirilerek ettirgen fiil yapılır.
ğetxen, ğeqon, ğeğın, ğeçıyen
Ettirgen ve oldurgan fiillerde işi başkasına
yaptırma anlamı vardır.
yazdırmak, göndermek, ağlatmak, uyutmak
Yizehać
Kullanımı
*Zı sehat sızebğejağ.
*Beni bir saat beklettin.
*Yane yićale réğace.
*Anne çocuğunu okutuyor.
*Pçer yinıbceğum uriğexığ
*Kapıyı arkadaşına açtırdı
*Zere xatew çalexeme yariğewkebzığ.
*Bütün bahçeyi çocuklara temizletti.
Tibze ḣuşıem yiş`ıće yeĺıtığew tow zetéćı
Dilimizde fiiller yapılarına göre ikiye ayrılırlar.
1. Kodye Ḣuşıexer
1. Yalın Fiiller
2. Wektör Ḣuşıexer
2. Vektör Fiiller
1. Kodye Ḣuşıexer
1. Yalın Fiiller
Mı ḣuşıexem yaşöáşe zetéć kat`o zıḣuće
nebǵıre pçığor ḣuşıem yipe kıpeḣo. Mıxeriy
nesnem yeĺıtığew ṫow zetéćıx:
Bu fiiler çekim durumlarında şahıs eki kökten
önce gelmektedir, Nesne içerip içermediğine göre
bu fiillerde ikiye ayrılmaktadır.
1.1 Nesne Zıxemıĺ Kodye Ḣuşıexer
1.1 Nesne almayan Yalın Fiiller
Qon,çen, ğın, çıyen… fede ḣuşıexer arı
Gitmek, koşmak, ağşamak, uyumak…gibi fiillerdir
Ar MA qo, Ar MA çe … Axer MAqoX, Axer
MAçeX
O gidiyor, O koşuyor, Onlar gidiyorlar., Onlar
koşuyorlar.
Ar ME ğı, Ar ME çıye… Axer MEçıyeX
O ağlıyor, O uyuyor, Onlar uyuyorlar,
38
1.2 Nesne Zıxeĺ Kodye Ḣuşıexer
1.2. Nesne alan Yalın Fiiller
Atın, ğesen, bzın… fede ḣuşıexer arı
Kaldırmak, eğitmek, makaslamak… gibi fiillerdir
Mı ḣuşıexeriy yaşenere zışham, yinesne
kıxéğeşıx.
AY yeatı, AY yeğase, AY yebzı
Bu fiilleride 3. Tekil - çoğul şahıs eki ile
belirtilmektedir.
O kaldırıyor, O eğitiyor, O dilimliyor
Yaṫonere zışhamiy, zetıréşı
2. tekil şahıs da ayrıştırır.
P`atın, Bğesen, Wıbzın (P, B, W mıxem
şöaşem yizetécxer yaratı)
Kaldırırsın, Eğitirsin, Dilimlersin (P, B, W harfleri
çekim şahıs ekleridir)
2. WEKTÖR ḢUŞIEXER
2. VEKTÖREL FİİLLER
Adıǵabzem xetı ḣuşıexeme yaneḣıber wektör
ḣuşıew şıtıx. Şemyetığew xıć fediz (%60)meḣu.
Mı ḣuşıexeme, yaḣuće, yaḣuṕe yibğu kıxéğeşı.
Ḣuşıe ĺapsem yipeće pıḣoxer, yiwıjıće pıźexer
kıpıḣogore Wektör ḣuşıe meḣu.
Adıǵe dilinde % 60 vektörel fiillerden
oluşmaktadır. Bu tür fiiller eylemin yerini ve oluş
yönünü anlatmaktadır. Vektörel fiiller önek ve
köklerin kaynaşmasından oluşmaktadır.
A- Pıḣoxer
A- Ön ekler
Pıḣoxer ḣuşıem yićıṕe kıxéğewnefıćı. Mıxeriy
yişıpere, yaṫonıreow ṫow zetéćıx.
Ön ekler eylemin yerini belirlemektedir. Bunlarda
birincil ve ikincil olmak üzere 2 kısma
ayrılmaktadır.
A1- Yapere pıḣoxer:
A1- Birincil ön ekler:
XE, DE, KO, YE, Yİ, TÉ, U, ĹI... Yapere
pıḣoxer ḣuşıe ĺapsem yisemeguće kıgohax. Ofır
yiztétım yifeşöáşew ḣuşıem feoáğe rétı.
Mıxeme yasemeguće Yaṫonere pıḣoxer
kagohagore zexetew ḣuşıem feoáğe ratı.
XE, DE, KO, YE, Yİ, TÉ, U, PI, PE, ĹI Birincil bu
ekler bağımsız olarak fiil kökünün soluna gelirler.
Kendi aralarında anlam teşkil edecek
kombinasyon teşkil etmezler. Kendi başlarına
köke anlam kattıkları gibi kendi soluna aldığı
ikincil öneklerle köke anlam verirler.
A2- Yaṫonere pıḣoxer:
A1- İkincil ön ekler:
KI, FI, ŞI, ZE, ZI, ŞÜ`I, DI Mı yaṫonere
pıḣoxer ḣuşıem yapere pıḣoxeme yafedew
kapeḣoşü. Neḣıbere yapere pıḣoxeme
yasemeguce kapıḣogore zexetew ḣuşıem
feoáğe ratı. Mıxeme yazexewıçöáće
semegumće şéğejağew zıçezıw yiaw meḣu.
Guşıem paye KI mre XE mre yazegohaće
“KIXE” meḣu neh “XEKI” ḣurep. KIXEfın fedew.
KI, FI, ŞI, ZE, ZI, ŞÜ`I, DI İkincil bu ekler
bağımsız olarak fiil kökünün soluna gelebildikleri
gibi genelde birincil fiil ön eklerinin soluna gelerek
fiil köküne konumsal anlam yüklerler. Kendi
aralarındada kombinasyon teşkil ederek önek
katarı oluşturabilirler. Örneğin KI ve XE ön ekleri
KIXE kombinasyonunu teşkil ederek anlam
oluşturur. XEKI şeklinde anlam teşkil etmez.
KIXEfın: aradan bu tarafa kovmak, ayırmak gibi
NOT 1 :Yapere pıḣoxer Yaṫonere pıḣoxeme
yasemeguce kapıḣorep.
NOT 1 : Birincil ekler ikincil eklerin soluna
gelmezler.
NOT 2 : Yaṫonere pıḣoxer semegum şéğejağew NOT 2 : İkinci ekler soldan sağa doğru dizine
cabğumce zı çezıwew yetıx.
girerler
39
ṔḢO r ĹAPSE m kıpıḣow ḣuşıe ćepsım
tızéápĺıće; guşıem paye Ćeaben, Ćeabın:
ÖNEK ve KÖK bileşiminden oluşan Vektörel
fiilleri irdelersek; Örneğin Önek :će, Kökler: abın
ve aben ise
ĆE+ABEN = ĆEABEN
ĆE+ABEN = ĆEABEN
ĆE+ABIN = ĆEABIN
ĆE+ABIN = ĆEABIN
ĆE: Ćeğımće ḣuşıer zereḣuştır
Üstteki örnekte ĆE: Alt kısmı belirtmektedir
AbEn ĺapsew E maker qošımće zereḣuştır
AbEn kökündeki E dışarıdan içeriye doğru
anlamını vermektedir
ĆEABEN: Cıbım wışıaw yiqošıće wıabenır arı
ĆEABEN: Dışarıdan içeriye doğru altına ellemek
AbIn ĺapsew I maker ćıbımće zereḣuştır
AbIn kökündeki I içeriden dışarıya doğru altına
ellemek
ĆEABIN: İçeriden dışarıya doğru altından
ellemek
ĆEABIN: Qošım witew ćıbım wiabenır arı
ḢUŞIE ŞÖÁŞEXER
FİİL ÇEKİMLERİ
Tığoáse, nepe, néwış ḣuğe, keḣure, keḣuşt
ḣuğe şıağexer ḣuşıe şöaşexemće
keteğewınefıx. Ay yehıĺ`ağew or`otej, wınaşö,
feyenığe guxelxeriy yişöáşexem yaxetew
keteox.
Dün, bugün ve yarında geçen olayları, tanımları
fiiller çekimleri ile tanımlıyoruz. Aynı zamanda
geçen rivayet, dilek, hikaye gibi kip
tanımlamaların çekimler ile ifade ediyoruz .
ĹEḢANEXER:
ÇEKİM ZAMANLARI:
Ḣuşıexer Ĺeḣanım yehıĺ`ağew nebǵıre pepç
yişöaşexer zetéćı. Yapeće ĺehanır pĺ`ew zetećı:
Fiil çekimleri zamana ve şahsa göre çekilirler.
Zamanlar öncelikle dörde ayrılır.
1. Blećığe Ĺehan
1. Geçmiş Zaman
2. Keqoşt Ĺehan
2. Gelecek Zaman
3. Yit Ĺehan
3. Şimdiki Zaman
4. Cıre Ĺehan
4. Geniş Zaman
1. Blećığe Ĺehan
1. Geçmiş Zaman
Yıtı waḣtım yipeće ḣuğe, şıağe, blećığe
ḣuşıexer arı. Guşıem paye sıqoáğ, sıqoğağ,
sıqoğağetiy. (….AĞ) pçığom şöaşer blećığe
ĺeḣane yeş`ı.
Bulunulan zamandan önce olmuş bitmiş eylemleri
anlatır. Örneğin gittim, gitmiştim, gitmiştimde…
(…AĞ) eki geçmiş zaman ekidir.
40
2. Keqoşt Ĺehan
2. Gelecek Zaman
Keqoşt ĺeḣanım yehıl`ağew ḣunew şıtı ḣuşıexer Gelecek Zamanda olabilecek olayları niteler.
arı. Guşıem paye sıqoşt, sıqoştığ, sıqoştığetiy. Örneğin gidecem, gidecektim, gidecektimde.
(….ŞT) pçığom şöaşer keqoşt ĺeḣane yeş`ı.
(…ŞT) eki ile gelecek zaman oluşur.
3. Yit Ĺehan
3. Şimdiki Zaman
Yit ĺeḣanır cıre waḣtem yehıl`ağew ḣow şıtı
ḣuşıexer arı. Guşıem paye seqo, seşxe, seçe
fedew
Bulunulan zamandaki olayları tanımlar. Örneğin
gidiyorum, yiyorum, koşuyorum gibi
4. Cıre Ĺehan
4. Geniş Zaman
Yit ĺeḣanım şéğejağew keqoştı waktımiy xehaw
şıtı şöáşer arı. Mı ĺeḣanır yit ĺeḣanımće yizetéć:
seqo zıp`oće ğogum wıtétew zıpaće weqo
feoáğ. Sıqon zıp`oće cır şéğejağew nepemiy,
newışmiy wızdeqoáp ḣem wızereqoştır
kıxéğeşı. Guşıem paye qoápḣew zıgorem
thawısxaqo feqoáp ḣew mıqoáğeme yigu
kızağećıjıce "sıqon" yeo. Ay kićıre qonew cır
ğogum tétep şham hadeğem kéqoĺ`ağe
yiahılxer zebǵırımćıjew a ofır zeriğeśćen fayer
waktew kıxéğeşı.
Bulunulan zamanda başlayan, gelecek zamanda
tamamlanacak olayları anlatımda kullanılır.
"gidiyorum" dendiğinde şu anda yoldasın
demektir. Giderim dendiğinde -Türkçeden biraz
farklı olarak- eylem şimdiden başlayarak gelecek
bır vakitte yapılacak demektir. Örneğin birisi için
başsağlığına gidilmediyse "sıqon" anlamı
şimdiden başlayarak cenaze sahiplerini
dağılmadan gidileceği anlamını taşır
41
ḢUŞIE ŞÖÁŞE ŞAPḢEXER
FİİL ÇEKİM KALIPLARI
Ḣuşıe şöáşexem ćeğ şapḣexem yafedew
nebǵıre pepç yeĺıtığew ğepsığenfayex.
Fiil çekim kalıplarını şahıslara göre aşağıdaki
konumlara göre oluşturulur.
Wıpće pı ḣor “…a ?”, mıḣun pıhoriy “…ep”
meḣu.
Soru eki “…a ?”, olumsuzluk eki ise “…ep” tir.
Seqo : ( + ) pozitif
gidiyorum : ( + ) pozitif
Seqoá ? : ( +?) pozitif wıpće
gidiyormuyum ? : ( +?) pozitif soru
Sıqorep : ( - ) negatif
gitmiyorum : ( - )
Sıqoreba ? : ( - ? ) negatif wıpće
gitmiyormuyum ? : ( - ? ) negatif soru
1. 2. 3. Zışhaxemre, beşhaxemre yaşöáşe
şapḣexer kıxeğewınefıćığen fay.
1. 2. 3. Tekil şahıslar ile çoğul şahıslar için çekim
formlarını vermek gerekmektedir.
SE : Yapere zışha
BEN : 1. Tekil Şahıs
WE : Ya ṫunıre zışha
SEN : 2. Tekil Şahıs
AR / AY : Yaşınıre zışha
O : 3. Tekil Şahıs
TE : Yapere beşha
BİZ : 1. Çoğul Şahıs
ŞÖ : Yaṫ`onıre beşha
SİZ : 2. Çoğul Şahıs
AXER / AXEME : Yaşınıre beşha
ONLAR : 3. Çoğul Şahıs
..JI Pıźer
…JI Son eki
Tibze ḣuşıeşöáşexeme yawıjıće “JI”
kapıḣogore, ḣuşıem yifeoáğe, wıxıj, téğezej,
téwıbıtej feoáğexer rétı.
Dilimizde her fiil ve zamanı için bu (…JI) çekim
sonuna eklenebilmektedir. Fiile bağlı olarak
nihayetlendirme, son, kararlılık anlamı
yüklemektedir.
séce / seceJI
okuyorum / tekrar okuyorum
seqo / seqoJI
gidiyorum / tekrar gidiyorum, geri dönüyorum
seçıye / seçıyeJI
uyuyorum / artık uyuyorum
OFITIN ZETÉĆ
negatif
EMİR KİPİ
Ofıtın zetéćıxer arı. Yat`onere zışhamre,
Yat`onere beşhamre yehıĺ`ağew zetéćıx.
Yaptırım eylemidir. '. Tekil ve 2. Çoğul şahısa
yöneliktir
qo / qoba - qoj / qojıba
git / gitsene - dön / dönsene
Şüqu` / şüqoba - şüqoj / şüqojıba
gidin / gidinsene - geridönün / geri dönünsene
42
ḢUŞIE PIŞ`EXER
JIN / kıpıçın, kıpıçıjın
FİİL EKLERİ
EN / téonṫen, xeonṫen
Nihayetlendirme eki / koparmak, tümünü
koparmak
Döndürerek Kapatma eki / kapatma, vidalama
IN / téonṫın, xeonṫın
Döndürerek Açma eki / açma, çevirerek açma
KÉ / kéźıx,
Geri eylem eki / aşağı atmak, bu tarafa atmak
YE / yeźıxın,
İleri eylem eki / buradan aşağı atmak, o tarafa
atmak
İçeri eylem eki / birşeyin üzerine geçirmek, içeri
çekmek
Dışarı eylem eki / birşeyin üzerinden dışarı
çıkarmak
3.sahısla yapılan eylem eki / ona refakat ediyor,
onunla ağlıyor
Geri Ulaşma eki / yetişmek, son anda yetişmek
ÖN / pıĺeşön, deĺeşön
ÜN / pıĺeşün, deĺeşün
D / dıćeĺ, değı
KI / kıćehajın, kıĺeasın
KIZE / kızeprıźın, kızeprıćın
ZE / zeprıźın, zeprıćın
FE / fetxen, feden
ŞI / şıtxen, şıçıyen
ĞE / ğeşxen, ğeqon
ṔE / yićıṕe, yihaṕe
GO / şıago, yemıogu`
Ordan - Buraya eki / bu tarafa atma, bu tarafa
geçme
Burdan - Oraya eki / o tarafa atma, o tarafa
geçme
3. şahıs için yapılan eki / ona yazmak,ona dikmek
3. şahıs için yapılan eki / orda yazmak,orda
uyumak
3. şahıs için yaptırma ek / ona yedirmek, onu
göndermek
Konum bildiren ek / çıkış yeri, giriş yeri
GORE / çegore, ğıgore
Kısa süreli eylem kontrol eki / yapadur, şimdilik
söyleme
Eylem durumu eki / koşarak, ağlayarak
WI.....AFE / wışxefe nese
Dilek eki / yemek yiyinceye kadar
EW / ğınew, qonew
Eylem durumu eki / ağlamaya hazır, gitmeye hazır
ZE....ĞEĆE / ze ğelağeće
Şart eki / bir kere boyamayla
ĞAĆ / şıxeğać, ğoĺığać
Durum eki / yeni yemek yedi, yeni yattı
XENEP / sış`exenep, yes`oxenep
Şart eki / asla yapmam, asla demem
BA / yetıba, şıxeba
Emir eki / ver sene, yemek yesene
ḢE / qoápḣe, şıapḣe
Meli, malı / gidilmeli, yapılmalı
KES / arıkes, sış`e kes
De / her seferinde, yaptıkça
KESIY / yiĺes kesiy, maf kesiy
Her / her yıl, her gün
IY / ǵıy, şıxıy, zifapıy
Eylem durumu eki / ağlayıp, yiyip, giyinip
ĞOÁY / yeoğoáy, yeşöğoáy
Zorluk eki / demesi zor, içmesi zor
ĆE / yitxaće,zitxıće
Sı, da / yazısı, yazdığında
43
44