Untitled - Gazi Üniversitesi Açık Arşiv
advertisement
BOŞNAKLARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE YÖNTEM GELİŞTİRMESİ Erna USCUPLİC YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKÇE EĞİTİMİ ANABİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HAZİRAN, 2014 TELİF HAKKI ve TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla tezin teslim tarihinden itibaren ……. (……) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir. YAZARIN Adı : Erna Soyadı : USCUPLİC Bölümü : Türkçe Öğretmenliği Bilim Dalı İmza : Teslim Tarihi : TEZİN Türkçe Adı : Boşnaklara Türkçe Öğretiminde Yöntem Geliştirmesi İngilizce Adı : Developing Methods in Teaching Turkish to Bosnians i ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındaki tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim. Yazar Adı Soyadı : Erna USCUPLİC İmza ii : JÜRİ ONAY SAYFASI iii ÖN SÖZ Türkçe öğretiminin amaçları öğrencilerin dinlediklerini, okuduklarını doğru anlamalarını duygu ve düşüncelerini düzenli bir şekilde anlatmalarını sağlamak olarak özetlenebilir. Anlama ve anlatma becerileri okul öncesi dönemde edinilmeye başlanır. Ancak bunları sağlıklı bir şekilde gelişimi okullarda devam eder. Türkçe öğretimi; anlama, yorumlama, iletişim kurma becerilerinin gelişmesine yönelik olan okuma, dinleme/izleme, konuşma, yazma ve dil bilgisi öğrenme alanlarından oluşur. Türkçe öğretiminde öğrencilerin kazanımlar ve etkinlikler yoluyla okuma, dinleme, konuşma ve yazma becerilerini geliştirmeleri, dilin imkan ve zenginliklerinin farkına vararak Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanmaları hedeflenmektedir. Anadili Türkçe olmayanların Türkçe öğrenmek istemelerinin pek çok sebebi vardır. Bunlar tarihi, politik veya ticari gibi genel sebepler olabildiği gibi, kişisel olarak Türkçeye duyulan sempati ve merak, iş bulmak ve işinde başarılı olma gayreti, bilimsel araştırmalar yapma, turizm alanında faydalanma gibi özel sebepler de önemli yer tutmaktadır. Bu çalışmada anadili Türkçe olmayan Boşnak öğrenciler hedef alınmıştır. Türkçe öğrenen Boşnak öğrencilerin öğrenme sürecindeki zorlukların tespiti ve örnekleme yoluyla çözüm yolları gösterilmesi amaçlanmaktadır. Çünkü Boşnakça ile Türkçe arasındaki zengin kelime alışverişine rağmen anadil ile hedef dil arasında cümle yapısında büyük farklılıklar bulunmakta ve öğrenim/öğretim güçlüğü de temelde buna dayanmaktadır. Bu çalışmada dilbilimi ve yabancı dil öğretimi hakkında genel bilgi verildikten sonra, iki dilin arasında cümle türleri, cümle öğeleri ve tamlamalar bakımından karşılaştırma yapılarak benzer ve farklı yönleri belirlenmiştir. Ayrıca öğretimi kolaylaştırmak amacıyla örneklemelere ve program geliştirme şekillerine dikkat çekilmiştir. Çalışmalarım sırasında maddî ve manevî desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen aileme, teknik konularda yetersiz kaldığımda benden bilgilerini esirgemeyen, bu çalışmamda beni yüreklendiren dostlarıma gönülden teşekkür ederim. i Tezimin hazırlanması sırasında bu alandaki engin bilgilerini benden esirgemeyen, çalışmamın her aşamasında desteğini hissettiğim ve beni eleştirileri ile en iyiye, en doğruya yönlendiren tez danışmanım Sayın Doç. Dr. Fahri TEMİZYÜREK’e gönülden teşekkür ederim. Erna USCUPLİC ii BOŞNAKLARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE YÖNTEM GELİŞTİRMESİ (Yüksek Lisans Tezi) Erna USCUPLİC GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Haziran 2014 ÖZ Yabancı dil olarak Türkçe öğretiminde, dört temel dil becerisini destekleyen en önemli unsurun dil bilgisi öğretimi olduğuna inanmaktayız. Bu yüzden çalışmamızda dilimizi yabancılara öğretmek amacıyla yazılan ders kitaplarında dil bilgisine verilen yeri, dil bilgisi konularının sıralanışını, dil bilgisi öğretiminin nasıl yapıldığını tespit etmeye çalıştık. Seçtiğimiz ders kitaplarında kullanılan yöntemleri inceleyerek, işlevsel -kavramasal yaklaşım ile hazırlanan, öğrencinin günlük hayatta doğru ve etkili iletişim kurmasını kolaylaştırmayı ve çabuklaştırmayı hedefleyen seçmeci yöntem ile dil öğretimi yapan ders kitaplarını tespit etmeye çalıştık. Amacımız, bu konuda yapılacak çalışmalara ışık tutmaktır. Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Boşnaklara Türkçe Öğretimi, Yöntem Geliştirme, Türkçe Öğretimi, Dilbilgisi Sayfa Adedi : 83 Danışman : Doç. Dr. Fahri TEMİZYÜREK iii DEVELOPING METHODS IN TEACHING TURKISH TO BOSNIANS (M.S Thesis) Erna USCUPLİC GAZI UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES June 2014 ABSTRACT We believe that grammar is the most important component of teaching Turkish as a foreign language because it enables students to develop equally the four primary language skills: reading, writing, listening and speaking. For this reason, we analyzed the importance given to teaching grammar in the textbooks under study, the order of grammar topics, and the methods used to teach grammar. In this process, we sought to determine which textbooks had an eclectic methodology and functional-conceptual approach, which we believe makes it easier and quicker for students to communicate correctly and effectively in their daily lives. Our aim in doing this was to provide a guide for work being done in this area. Additionally, we sought to determine whether the order of grammar topics was in accord with CEF basic language skills and grammar proficiency levels. Science Code : Key Words : Teaching Turkish to Bosnian, Improving Method, Teaching Turkish, Grammar Page Number : 83 Supervisor : Doç. Dr. Fahri TEMİZYÜREK iv İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ................................................................................................................................... i ÖZ ......................................................................................................................................... iii ABSTRACT ......................................................................................................................... iv BÖLÜM I GİRİŞ .................................................................................................................................... 1 1.1. Problem Durumu ........................................................................................................ 1 1.2. Araştırmanın Amacı ................................................................................................... 2 1.3. Araştırmanın Önemi ................................................................................................... 2 1.4. Sayıltılar ..................................................................................................................... 3 1.5. Sınırlılıklar ................................................................................................................. 3 1.6. Tanımlar ..................................................................................................................... 4 BÖLÜM II KAVRAMSAL ÇERÇEVE ................................................................................................. 5 2.1. Ana Dil ....................................................................................................................... 5 2.2. Dil Nedir? ................................................................................................................... 5 2.3. Dilin Genel Özellikleri ............................................................................................... 6 2.4. Dil Bilgisi .................................................................................................................. 7 2.5. Sözlük Bilgisi ............................................................................................................. 7 2.6. Dil ve Kültür .............................................................................................................. 8 2.7. Dilbilim ve Yabancı Dil Öğretiminde Rolü ............................................................... 9 2.8. Bosna Hersek ve Boşnaklar ..................................................................................... 12 2.9. Ses Değişmeleri ........................................................................................................ 15 2.9.1. Türkçe’den Boşnakça’ya Giren Kelimelere Bazı Örnekler .......................... 16 v BÖLÜM III BOŞNAKÇADA TEMEL ÖĞELER ................................................................................ 23 3.1. Alfabe ....................................................................................................................... 23 3.1.1. İsimler............................................................................................................ 24 3.2. Belirtili İsim Tamlaması ........................................................................................... 26 3.3. Sıfatlar ...................................................................................................................... 26 3.4. İşaret Zamirleri ......................................................................................................... 27 3.5. İsmin Halleri ............................................................................................................ 27 3.6. Kelime Dizilişi ........................................................................................................ 29 3.7. Mastarlar .................................................................................................................. 29 3.8. Şimdiki / Geniş Zamanın Oluşturulması .................................................................. 30 3.9. Dönüşlü (Refleksif) Fiiller ........................................................................................ 31 3.10. Emir kipi................................................................................................................. 32 3.11. İsimlerin Çekimleri................................................................................................. 32 3.12. İsim Kökü ............................................................................................................. 33 3.13. Genetif (İyelik) Halin Kullanımı ........................................................................... 33 BÖLÜM IV TÜRKÇEDE TEMEL ÖGELER...................................................................................... 35 4.1. Sözcük ...................................................................................................................... 35 4.2. Cümle ....................................................................................................................... 35 4.3. Özne ......................................................................................................................... 35 4.4. Nesne ........................................................................................................................ 36 4.5. Tümleç ...................................................................................................................... 36 4.6. Zamir ........................................................................................................................ 36 4.7. Fiil ............................................................................................................................ 37 4.8. Ek Fiil ....................................................................................................................... 37 4.9. İsim Tamlaması ....................................................................................................... 37 4.10. Sıfatlar .................................................................................................................... 38 4.11. Adıllar ..................................................................................................................... 38 4.12. Eylem Çekimi ve Kipler......................................................................................... 39 4.13. Şimdiki Zaman: -yor (-iyor, uyor,üyör) ................................................................. 39 4.14. Belirli Geçmiş Zaman: -dı (-di, -du, -dü), -tı (-ti, -tu, -tü) ..................................... 40 vi 4.15. Belirsiz Geçmiş Zaman: -mış (-miş, -muş, -müş) .................................................. 40 4.16. Gelecek Zaman : -acak ( -ecek ) ............................................................................ 40 4.17. Geniş Zaman: -r ( -ar,-er, -ır,-ir,-ur,-ür) .................................................................. 41 4.18. İsteme Kipleri ......................................................................................................... 41 4.18.1. İstek Kipi: -a ( -e) ...................................................................................... 41 4.18.2. Dilek- Koşul Kipi: -sa (-se) ....................................................................... 42 4.18.3. Gereklik Kipi: -malı meli ......................................................................... 42 4.18.4. Emir Kipi .................................................................................................. 42 BÖLÜM V YÖNTEM GELİŞTİRMESİ ............................................................................................. 45 5.1. Alfabe ....................................................................................................................... 45 5.2. Telaffuz ..................................................................................................................... 45 5.3. Yabancı Dil Öğretiminde Temel İlkeler ................................................................... 46 5.3.1. Dört Temel Beceriyi Geliştirme .................................................................... 46 5.3.2. Basitten Karmaşığa Somuttan Soyuta Doğru Öğretme ................................. 46 5.3.3. Görsel ve İşitsel Araçları Kullanma ............................................................. 46 5.3.4. Anadili Gerekli Durumlarda Kullanma ......................................................... 47 5.3.5. Bir Seferde Bir Tek Yapıyı Sunma ............................................................... 47 5.3.6. Verilen Bilgilerin Günlük Yaşama Aktarılmasını Sağlama ........................... 47 5.3.7. Öğrencilerin Derse Daha Etkin Katılmalarını Sağlama ................................ 47 5.3.8. Öğrencileri Güdüleme ve Cesaretlendirme ................................................... 48 5.3.9. Dilbilgisi-Çeviri Yöntem ............................................................................... 48 5.3.10. Dolaysız Yöntem ......................................................................................... 49 5.3.11. Sözel Yaklaşım (Durumsal Dil Öğretimi) ................................................... 49 5.3.12. İşitsel-Dilsel Yöntem .................................................................................. 50 5.4. Yabancı Dil Öğretiminde Temel İlkeler ................................................................... 51 5.4.1. Dört Temel Beceriyi Geliştirme .................................................................... 51 5.4.2. Basitten Karmaşığa Somuttan Soyuta Doğru Öğretme ................................. 51 5.4.3. Görsel ve İşitsel Araçları Kullanma ............................................................. 51 5.6.4. Anadili Gerekli Durumlarda Kullanma ......................................................... 51 5.4.5. Bir Seferde Bir Tek Yapıyı Sunma ............................................................... 52 5.4.6. Verilen Bilgilerin Günlük Yaşama Aktarılmasını Sağlama ........................... 52 vii 5.4.7. Öğrencilerin Derse Daha Etkin Katılmalarını Sağlama ................................ 52 5.4.8. Öğrencileri Güdüleme ve Cesaretlendirme ................................................... 52 5.9. Soru-Cevap ............................................................................................................... 53 5.9.1. Düzvarım Yönteminin Kullanım Özellikleri ................................................. 53 5.10. Yabancı Dil Öğretiminde Araçlar ........................................................................... 53 5.11. Uygulamalar ........................................................................................................... 54 5.11.1. Öğrencilerin Derse Daha Etkin Sağlama ................................................... 54 5.11.2. Yabancılara Türkçe Öğretiminde Atasözleri Önemi .................................. 54 5.11.3. Yabancı Dil Öğretiminde Fıkralar Anlatımı .............................................. 55 5.11.4. Gülmece ..................................................................................................... 56 5.11.5. Rol Yapma – Diyalog ................................................................................. 56 5.11.6. Serbest yazma ........................................................................................... 58 5.11.7. Türkçeyi Nasıl Öğreniriz ........................................................................... 58 5.11.8. Tekerleme / Güzel Sözler Söyletme ........................................................... 59 5.11.9. Şiir Okutma ................................................................................................ 59 5.11.10. Bulmaca ................................................................................................... 60 5.11.11. Yazma ....................................................................................................... 63 5.11.12. Masal ........................................................................................................ 63 5.11.13. Gezi yazısı................................................................................................ 63 5.11.14. Dil Bilgisi Öğretiminde Yaklaşım, Yöntem ve Teknik ile İlgili Öneriler ................................................................................................... 64 5.11.15. Dil Bilgisi Konularının Öğretimini Kolay ve Zevkli Hâle Getirebilecek Etkinlikler ile İlgili Öneriler ............................................ 72 BÖLÜM VI SONUÇ VE ÖNERİLER ................................................................................................... 75 6.1. Sonuç ........................................................................................................................ 75 6.2. Dil Öğreticisine Öneriler .......................................................................................... 75 KAYNAKLAR .................................................................................................................... 81 viii BÖLÜM I GİRİŞ Bu çalışmada Boşnaklara Türkçe Öğretimi’nde Yöntem Geliştirilmesi konusu ele alınacaktır. Bilindiği gibi, Yabancılara Türkçe Öğretimi konusunda pek çok teorik kitap ve makale yazılmıştır. Ana dili Türkçe olmayan ve yapı bakımından da Türkçe’den bütünüyle farklı bir dil kullanan Boşnaklara (Bosna-Hersek vatandaşlarına) Türkçenin öğretiminde nasıl bir yol takip edilmelidir sorusu bu çalışmanın soru cümlesini oluşturmaktadır. 1.1. Problem Durumu Boşnakça, Sırpça-Hırvatça dil grubuna dâhil olan Güney Slavcanın bir aksanını oluşturmaktadır. Boşnak dilinde Müslümanlığın ve Osmanlı hâkimiyetinin etkisi ile çok sayıda Türkçe ve Türkçe vasıtasıyla girmiş olan Arapça-Farsça kökenli kelimeler bulunmaktadır. 1878 yılında Osmanlı hâkimiyetinden çıkmış olmasına rağmen Bosna-Hersek’te XX. yüzyılın başlarına kadar en etkili dil Türkçedir. Vatan, Rehber gibi gazeteler başta olmak üzere çok sayıda Türkçe gazete yayınlanmıştır. Ayrıca yine XX yüzyılın başlarına kadar mahkemelerde kullanılan dil Türkçedir. Bu örnekler Türkçenin etki alanını göstermesi bakımından önemlidir. Boşnakların Türkçeyi öğrendiği iki önemli kanal İstanbul’da aldıkları eğitim ve BosnaHersek’teki medreselerdir. Ne var ki, Bosna-Hersek’in 1909 yılında Avusturya tarafından ilhakından sonra bu iki kanal da kapanmış, Türkçe öğrenenlerin sayısı gittikçe azalmıştır. Yugoslavya döneminde ise bütünüyle ortadan kalkmıştır. 1995’te Bosna-Hersek’in bağımsız olmasından sonra Türkiye ile ilişkilerin gelişmesine paralel olarak Bosna-Hersek’in Zenica ve Tuzla şehirlerindeki üniversitelerde Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri açılmış, ayrıca lise düzeyinde Türkçe seçmeli dersler konulmuştur. 1 Türkiye ile bağları oldukça zayıflatılmış olan Bosna-Hersek’te Türkçenin önemli bir iletişim aracı haline gelmesi, bu dili öğrenenlerin sayısının artmasına bağlı olacaktır. 1.2. Araştırmanın Amacı Bosna-Hersek’te yaşayan ve ana dili Türkçe olmayan Boşnaklara Türkçe öğretimini yaygınlaştırmak için bir takım yöntem ve tekniklerin geliştirilmesi gerekmektedir. Boşnakçanın Slav dil grubunun bir parçası olması sebebiyle, gramer yapısı Türkçenin gramerinden oldukça farklıdır. Örneğin Boşnakçada var olan “eril” ve “dişil” kelimeler, Türkçede bulunmamaktadır. Aynı şekilde Türkçede çok sayıda geçmiş zaman kipi olduğu halde Boşnakçada sadece bir tane bulunmaktadır. Bu durum Türkçe öğrenen bir Boşnak için son derece karmaşık bir yapıyı ifade etmekte ve öğrenim güçlüğü çekmesine sebep olmaktadır. Bu çalışma ile Boşnak öğrencilerin en fazla zorluk çektikleri gramer kurallarının basit şekilde ifade edilmesi ve anlaşılır hale getirilmesine gayret edilecektir. Ayrıca Boşnakların öğrenme yetenekleri göz önüne alınarak gramer kurallarının öğretme sıralaması yapılması planlanmaktadır. 1.3. Araştırmanın Önemi Türkçe dünya genelinde en çok konuşulan beşinci dil durumundadır. Ancak bu yaygınlık daha çok anadili Türkçe olanların sahip oldukları nüfus durumları ile ilgilidir. Çünkü Türkler Türkiye’den Kazakistan’a kadar çok geniş bir coğrafyada yaşamaktadırlar. Türklerin nüfus olarak kalabalık olmalarına rağmen dünyada Türkçe öğrenme talebinin az olması, belirli bir dil öğretme politikalarının geliştirilmemesiyle ilgilidir. Gelişen dünyada dil bir endüstri haline gelmiştir. Dil öğretim yöntemlerinde hızlı gelişim örneğin İngilizceyi dünya dili haline getirmiştir. Bu yönüyle İngilizce sadece iletişim dili değil aynı zamanda dil endüstrisinin de lokomotifi durumundadır. Modern ülkeler kendi dillerini öğretebilmek amacıyla uluslararası alanda her türlü yol ve yöntemi denemekte, okullar, üniversiteler açmak, dil kurslarını teşvik etmek, kendi dillerin öğretimi için burslar vermek gibi pek çok alternatif projelere destek vermektedirler. Türkiye’nin dil endüstrisinde yer alması yeni bir fikirdir. Yurt dışı temsilciliklerinde Türkçe öğretim merkezlerinin kurulması, Türkiye’ye gelen yabancılara Türkçe öğretimi için Türkçe öğretim merkezlerinin kurulmasının tarihi çok yenidir. Üstelik Türkçenin öğretimi 2 alanında yapılan faaliyetler ticari olmaktan çok ülke tanıtımına hizmet amacını gütmekte veya kültürel birliği olan toplumlara yakınlaşmak gibi romantik nedenlere dayanmaktadır. Gelişen dünyada dil endüstrisinin içinde yer almanın en önemli aracı yabancılara Türkçeyi öğretmek için yeni yöntem ve tekniklerin geliştirilmesi olacaktır. Bu çalışmaların ana dili Türkçe olmayan her ulusunun dil ve gramer yapısına göre özel olarak geliştirilmesi gerekmektedir. 1.4. Sayıltılar Bu çalışma tamamlandığında; 1.4.1. Türkçe ile Boşnakça arasındaki temel gramer farklılıkların belirlenmesi, 1.4.2. Boşnak öğrencilerinin Türkçe öğrenme zorluklarının tespiti, 1.4.3. Gramer farklılıklarının öğrenme üzerindeki olumsuz baskısının kaldırılması ve öğrenme kolaylığına geçilmesi, 1.4.4. Boşnak öğrenciler için Türkçe öğrenme kılavuzunun hazırlanması, 1.4.5. Kelime öğretiminde Boşnakçada yer alan Türkçe kelimelere sıklıkla yer verilerek dili tanıma aracı olarak kullanılması, 1.4.6. Günlük ihtiyaca yönelik dil becerilerinin kazandırılması, 1.4.7. Seçilmiş metinlerin kolay ve zora göre ayrımının yapılması ve örnek metinlerin tespit edilmesi, 1.4.8. Boşnaklara Türkçenin en kolay öğretme yönteminin geliştirilmesi, 1.4.9. Amaç doğrultusunda ortaya konacak verilerin Türkçenin öğretimini kolaylaştırması düşülmektedir. 1.5. Sınırlılıklar Bu çalışma ana dili Türkçe olmayan ve daha çok Bosna-Hersek Federasyonu’nda yaşayan Boşnaklara Türkçe öğretimi ile sınırlı tutulmuştur. Çalışma teorik düzeyde gramer öğretimi ile sınırlandırılacaktır. 3 1.6. Tanımlar Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan doğal bir araç, kendisine özgü yasaları olan ve ancak bu yasalar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş toplumsal bir kurumdur (Ergin, 1999, s. 3). Bir bildirişim aracı olan dil, basit değil, çok yönlü, çok güçlü bir sistemin aracıdır. Dil, insanı yücelten, onurlandıran, ona saygınlık kazandıran sosyal bir kurumdur. İnsanoğlu zekâsını, duygu ve düşüncelerini dil ile dışa vurur, dil ile paylaşır. Dil, bir toplumu oluşturan bireylerin düşünce ve duygularının o toplumda ses ve anlam bakımından geçerli ortak öğeler ve kurallardan yararlanılarak başkalarına aktarılmasını sağlayan çok yönlü ve gelişmiş bir sistemdir (Korkmaz ve başkaları, 2001, s. 2) Ana dil ise, başlangıçta anneden ve yakın aile çevresinden, daha sonra da ilişkili bulunulan çevrelerden öğrenilen, insanın bilinçaltına inen ve bireylerin bir toplumla en güçlü bağlarını oluşturan insanın duygu ve düşüncelerini başkalarına en güzel biçimde aktardığı dildir (Hengirmen, 1998, s. 30). Ana dil öğretiminin bireylere doğru, açık ve etkili bir iletişimi gerçekleştirebilecek dilsel becerileri kazandırma; onların düşünce güçlerini geliştirme, yetkinleştirme ve toplumsallaşma süreçlerine katkıda bulunma gibi temel amaçları vardır. Başkalarının düşünme güçlerini anlama yetisi, kişinin dilden yararlanma yeteneği ile sınırlıdır. Ana dili öğretimi, kendi kuralları ve mantığı içinde yalnızca dil öğretimini ilgilendiren bir konu değil, toplum hayatının bütün öğelerini yakından ilgilendiren yaşamsal kavramlar bütünüdür (Yalçın 2002, s. 15). Ana dili Türkçe olmayanlara Türkçe öğretimi konusunda ortaya konulan çalışmalar ise Türkiye’de hızla ilerlemektedir. Bu çalışmaların teorik düzlemden çıkarılarak tatbikine geçilmesi ise uygun dil öğretim yöntemlerinin Türkçe öğretim merkezlerinde olacaktır. 4 BÖLÜM II KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Ana Dil Ana dil kavramı, Türkçe Sözlükte, ’’Kendisinden başka diller veya lehçeler türetmiş olan dil. ’’ (TDK,2005) şeklinde tanımlanmaktadır. Aksan, ’’ Dilin başlıca yasalarından biri de sürekli bir değişme ve gelişme içinde bulunan bir varlık oluşudur. Bir dil, farklı siyasal ve kültürel etkiler altında kaldığında kendi doğal gelişimine bu etkiler de katar ve mensup olduğu dil ailesinin, dil hususiyetlerini korumakla beraber kendi bünyesine kattığı yeni özellikler ile kendi dil ailesinden olan diğer dillerden ayrılır ifadesi ile bu tanıma katıldığını belirtmektedir. Bu tanımdan hareketle ana dil teriminin, dil bilgisi alanının temel kavramlarından biri olduğu söylenebilir. Bunun, Türkçe öğretiminin temel kavramları arasında değerlendirilmesinin sebebi, ’’ana dil’’ ve’’ ana dili ’’kavramlarının birbirine karıştırılmasını önlemektir (Özbay, 2006, s. 4). “İnsanın çocukken ailesinden ve soyca bağlı olduğu topluluktan öğrendiği dil” (TDK, 2005). 2.2. Dil nedir? “Dilin nasıl öğretileceği konusu yüzyıllardır dil eğitimcilerinin odağında yer almış ve dil öğretimi alanın tartışma konusu olmuştur. Bu çerçeve içinde yeni yaklaşım ve yöntemler öne sürülmüş ve genel anlamda alandaki değişim, eğitim ve eğitim psikolojisi alanındaki kurumsal değişmelere paralel olarak yürümüştür. Yabancı dil öğretiminde yöntem sorunu günümüze gelene kadar sayısız değişiklik, gelişme ve tartışmanın zeminini oluşturmuştur. Dilbilimsel çalışmaların ilerlemesi, bu çalışmaların dil öğretimi alanına yansımasına ve yeni yaklaşım, yöntem ve tekniklerin oluşmasına yol açmıştır. Aynı zamanda, dilbilim çalışmalarının öğrenme ortamına aktarılması uygulamalı dilbilim diye yeni bir bilimsel 5 alanın doğmasına yardımcı olmuştur. Yabancı dil öğretim yaklaşımları ve yöntemlerinin iyi bilinmesi, bundan sonra yeni yaklaşım ve yöntemlerin gelişmesi ve bu sürecin takibi açısında oldukça önemlidir” (Demircan, 1990). Dil ile ilgili pek çok tanım yapılmıştır. “İnsanların düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma.’’(TDK,2005), ’’Düşünce, duygu ve isteklerin, bir toplumda ses ve anlam yönünden ortak olan ögeler ve kurallardan yararlanılarak başkalarına aktarılmasını sağlayan çok yönlü, çok gelişmiş bir dizge.’’ (Özbay, 2006, s.1); “Dil uzun bir zaman içerisinde ve çeşitli tarih, coğrafya ve kültür şartları altında meydana gelmiş; içtimai yönü ağır basan tabii ( canlı ) bir varlık” (Demir, Barın, 2010, s. 2) şeklinde yapılan tanımlar başlıca örneklerdendir. Bununla birlikte dilin bir başka özelliği ise düşünce ile iç içe olmasıdır. İnsan dil ile düşünür, anlar, anlatır (Özbay, 2006, s. 2). İnsanlar, dil vasıtasıyla düşünceleri, duyguları ve ihtiyaçlarını ifade edebilirler. Öyleyse dil, toplumda anlaşma nabzıdır, fikrin en büyük mucizesidir. Hatta toplumsal olguların en önemlisi sayılır. Çünkü dilin gelişimi, toplumun sosyal hareketliliğe bağlıdır. 2.3. Dilin Genel Özellikleri Barın ve Demir’e göre “Dil, bir göstergeler dizgesidir: Gösterge ’’bir dilin kelimeleri’’ olarak da tercüme edilebilir. Dilde yer alan her kelime, bir “gösteren” ile bir “gösterilen’’ den oluşur. Kelimenin bir görsel (yazılmış biçimi) bir de işitsel (sesletim biçimi) biçimi vardır. Kelimenin bu yönüne ’’gösteren’’ denmektedir. Diğer yönüne yani görünce (okuyunca) veya işitince zihnimizde oluşan kavrama (anlama) ise “gösterilen” denmektedir (Demir, Barın, 2010, s. 4). Ayrıca “yazılı ve sözlü olarak bir anlama ve anlatma sistemi olan dil, toplumdaki herkesin bildiği ve kullandığı ortak anlaşma aracıdır.” (Demir, Barın, 2010, s. 6). Düşünce ve dil ise birbirine bağlı iki varlıktır. Çünkü insan zihninde beliren şeylerin ister soyut ister somut olsun tarif edilmesi veya tanımlanması sadece dil vasıtasıyla olabilmektedir. O halde dil düşüncenin sese ve yazıya bürünmüş şeklidir. Özbay bunu “dilin bir başka özelliği ise düşünce ile iç içe olmasıdır. İnsan dil ile düşünür, anlar, anlatır.” şeklinde tanımlamıştır (Özbay, 2006, s. 2). 6 2.4. Dil Bilgisi Dil bilgisi, dilin yazılı metinlere yansıyan yönleriyle ilgilenir. Konuşma esnasında dil bilgisi kuralları ihmal ediliyor veya göz önüne alınmıyor gibi görünse de aslında esasları önceden belli ve bellek içinde yer almış olan kurallar çerçevesinin dışına çıkılmamaktadır. Bununla birlikte konuşma dili dil bilgisi için önemli değildir. Buna karşılık dil bilim dilin en doğal biçimi olan konuşma diline ağırlık verir. Özellikle seslerin oluşumu ve farklılıkları, dil bilimin ilgilendiği alanlardan biridir. Dil bilgisinde “a” sadece bir ses olarak ele alınırken dil bilimde “a” sesini oluşumu farklı telaffuz şekilleri, diğer seslerle ilişkileri ve bu olguların sebepleri ayrıntılı olarak ele alınır. Demir-Barın bu olguyu “Dil bilimi de yazılı metinlerle ve dilin zaman içindeki gelişmeleriyle ilgilenmekle birlikte sözlü dile, konuşma diline öncelik ve üstünlük tanır. Gözlemlenmeyen olgulara veya doğrulanmayacak, dil içi gerçekliğin benimsenmesine imkân tanımayan kurallara yer vermez. Tarafsız gözlemlere nesnel bakış açılarına dayanan tasvirici veya açıklayıcı bir nitelik taşır.” şeklinde tarif etmişlerdir. (Demir, Barın, 2010, s. 22). Şu halde dil bilgisi (gramer) kuralcı ve milli, dil bilim ise betimsel ve evrenseldir denilebilir. 2.5. Sözlük Bilgisi Sözlük, toplum bireylerinin duygu ve düşüncelerini birbirlerine anlatmak için kullandıkları kelimelerden meydana gelen eser (Durmuş, 2009, s. 398); “bir dilin söz varlığını belli bir düzene göre bir araya getiren eser; bir dilin ya da bir dilin bir bölümünün genel olarak veya belli bir zamanda kullanılan kelime ve deyimlerini umumiyetle alfabe sırasına, bazen de kavram alanlarına göre ele alıp aynı dille tanımlarını yapan örnek vererek açıklayan veya başka bir dildeki karşılıklarını yazan kitap” (Topaloğlu, Kaçalin, 2009, s. 403-414) şeklinde tanımlar yapılmıştır. Sözlükler kullanım alanına, hazırlanış amacına kullanan kesimin düzeyine ve mesleğine göre farklılık göstermektedir. Bu nedenle bir dilde birden çok sözlük hazırlanabilir. Bir dildeki atasözlerinin, deyimlerin, farklı bilim ve sanat dallarına göre terimlerin sözlükleri yapılabilir. Hatta tarihin şivelerin ve ağızların da sözlükleri yapılabilir. Eğitim öğretim kademlerine göre güncel sözlülerden üretilen okul sözlüklerinin hazırlanışı da özel bir bilgi ve birikim gerektirdiği için okul sözlüklerinin hazırlanması da sözlük bilimcilerin çalışma alanı içindedir. (Demir, Barın, 2010, s. 30). 7 2.6. Dil ve Kültür Dil ile ilgili yukarıda verilen tanımların özü şudur: Dil insanlar arasında en önemli iletişim aracıdır. Kültür ise bir milletin tarih boyunca oluşturduğu ve kuşaktan kuşağa aktararak devam ettirdiği maddi ve manevi unsurlarıdır. Kültür bir toplumun hayatının özüdür. Bundan dolayı aslında dil en önemli kültür taşıyıcısıdır. Dilde bir kelimenin doğması veya ölmesi maddi somut ya da soyut bir kültür değerinin doğması veya ölmesi ile ilgilidir. O halde dili zenginleştiren şey kültür; kültürü yaşatan ise dildir. Dilin başka bir özelliği de kültür aktarımını sağlamasıdır. Dil öğretimi aynı zamanda kültürün öğretimidir. Dil öğretiminin asıl amacı, bireylerin düşünce gücünü geliştirmek, diğer insanlarla iletişimini sağlamak ve sahip olunan kültürü kuşaktan kuşağa aktarmaktır (Özbay, 2006, s. 3). Dili bir sözlük olarak düşünmemek gerekir. Her dilde kelimeler vardır. Bir dilin özelliklerini ortaya koyan en önemli belge, o dilin grameridir. Bu yapı o milletin dünya görüşüne, kavramları adlandırma mantığına, hayata bakış tarzına ve değer yargılarına göre biçimlenir. (Demir, Barın, 2010, s. 9). Dil hem en büyük kolaylık hem de bütün kolaylıkların ve güzelliklerin temeli olan yalnız insana özgü büyük bir avantajdır. Türk dili, Türk milleti için kutsal bir hazinedir. Türk dili, Türk milletinin kalbidir, zihnidir. Her millet, milli varlığını sürdürmek ve geleceğini korumak için dilini korur, geliştirir ve kendi insanına en iyi şekilde öğretmeye çalışır. (Demir, Barın, 2010, s. 13). Türklerin Asya’dan Avrupa’ya kadar yayılmış olması, Türkçenin de geniş bir alanda konuşulmasına sebep olmuştur. Bundan dolayı Türkçenin, tarih boyunca geçirdiği evreler, zamana ve değişik ülkelere yayılmış bu dille oluşturulmuş ürünler ile bugünkü Türk lehçe ve ağızları gözden geçirilirse zengin bir sözvarlığına sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Kuşaktan kuşağa, kişiden kişiye aktarılan söz varlığı, aynı zamanda Türk kültürünün aynasıdır. ( Özbay, 2006, s. 2). Yabancı dil öğretiminde sadece kelime değil o kelimenin meydana çıktığı kültür evreni de önemlidir. Bundan dolayı kelime sadece birkaç sesten meydana gelmiş bir yapı olarak düşünülmemeli, taşıdığı kültür de öğrenciye yansıtılmalıdır. Bu açıdan Türkçe’nin öğretimi aslında Türk kültürünün öğretimi ile eş anlamlıdır. 8 2.7. Dilbilim ve Yabancı Dil Öğretiminde Rolü Yabancı dil öğretiminin alanı, dilbilimsel incelemeler ile sımsıkı bir bağlantıda bulunmaktadır. Çünkü dil, öğretilmesi hedeflenen konudur. Öyleyse dil öğretmeninin dilin gerçeği ve tabiatı hakkında genel bilgileri sahip olması gerekmektedir. Bunun gerçekleştirilmesi, dilbilim vasıtasıyla olur. Dilbilimin eğitim amaçlı bir gayesi yoktur. Fakat sunduğu dil betimlemesi ve dil kuramları, dil öğretim alanında kullanılmaktadır. Toklu’ya göre yabancı dil öğretiminde, dili farklı yönleriyle ele alan dilbilim akımlarının derin etkileri olmuştur. Dilbilimin görevi, çok yönlü karmaşık ve gizemli bir varlık olan dili tüm boyutlarıyla incelemektir” (Toklu, 2003, s. 9). Dilbilimci, dil denilen çok yönlü olgunun doğasını anlamaya, dilin fiziksel, ruhsal ve toplumsal niteliklerini açıklamaya çalışır. Kuramlar ve modeller geliştirir. Bunu yaparken de felsefe, insanbilim, dahası matematik gibi bilim sallarından yararlanır. Aslında bu ilişki karşılıklıdır. Dil olgusuyla yalnızca dil bilimciler ilgilenmezler. Felsefeciler, insanbilimciler, ruhbilimciler, toplumbilimciler ve dil öğretimiyle uğraşanlarda dille ilgilenmişlerdir (Tura, (http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/tura.pdf). Dilbilimin iki dayanağı, dilsel kuram ve dilsel betimlemedir. Dilsel kuram, dilin ve tabiatının genel çerçevesini sunmaktadır. Dilsel betimleme ise dilin olgularının (sesbilgisisözdizimi-şekilbilgisi-anlam bilgisi) bilimsel betimlemesini arz etmektedir. Bilindiği gibi dilbilimdeki gelişme, iki farklı yaklaşıma sebep olmuştur. Bu iki yaklaşım: Betimlemeli dilbilim ve Dönüşümlü Üretimsel dilbilimdir (el-Rajhi, 2010, s. 7). Buna ek olarak gitgide dilbilimin, gereksinim itibarıyla diğer bilimlerle iç içe bir hale gelmesinden dolayı dilbilim çeşitli dallanmalara uğramıştır. Yabancı dil öğretiminde dilbilimin rolüne ışık tutmak istersek otomatik olarak uygulamalı dilbilim hakkında konuşur olmamız gerekir. Zira dil öğretimi uygulamalı dilbiliminin temel alanlarından biridir. Uygulamalı dilbilimin, birincil amacı her ne kadar dilbilimden yola çıkarak hayatın farklı alanlarındaki problemlerini çözmek olsa da bu alandan payını en çok dil öğretileri ve ikinci dil edinimi alanları almaktadır. Fakat yine de uygulamalı dilbilim, dilbilim, antropoloji, psikoloji, sosyoloji ve eğitim gibi farklı disiplinlerle el ele kol kola çalışan bir bilim dalıdır. 20. yüzyıl başlarında, Sausser’in (Ö.1913) ölümünden sonra 1961 yılında yayılanan cours in General Linguistics adlı kitabı bir yandan betimlemeli dilbilimin –tarihsel dilbilim karşısına- temellerini atarken, diğer yandan karşılaştırmalı dilbilim çalışmalarına ışık 9 tutmuştur. Böylece dilbilim alanındaki çalışmalar betimlemeli alana kaymış, Amerikalı dilbilimcilerden Boas, Sapir ve Bloomfield yazılı olmayan dilleri inceleme yöntemlerini geliştirmişler, Avrupalı dilbilimcilerden Jespersen betimlemeli dilbilime kuramsal ve felsefi açıdan katkı sağlamıştır. Öte yandan Prag dil okulu yapısalcılığı geliştirirken, Kopenhag dil okulu ise dili matematiksel denklemlerle açıklama yoluna gitmiştir. İkinci Dünya Savaşından sonra dilbilim alanındaki çalışmalar artarak devam etmiştir. Savaş sonrası yabancı dil öğrenimi ve öğretime artan ilgi, dilbilim alanındaki çalışmalara yeni bir boyut kazandırmış, böylece uygulamalı dilbilim araştırmaları başlamıştır. Bu bağlamda anadil ile amaç dilin benzer ve farklı yönlerini inceleyen karşıtsal dilbilim ortaya çıkmıştır. Dilbilim ilkelerini İngilizce öğretimine uygulayan ilk kişi olan Amerikan yapısalcılarından Fries karşılaştırmalı çalışmaların önemini şöyle dile getirir: ”En etkili gereçler, dilin bilimsel betimlemesi ve bu betimlemenin anadil ile özenli karşılaştırılması sonucu elde edilen bilgiler ışığında hazırlanan gereçlerdir.” Fries’in bu tespitini eserinde nakleden Lado, daha sonra yabancı dil öğretim kitabının nasıl olması gerektiğini belirtir: “Ders kitabı; dilbilgisel yapı, telaffuz, söz varlığı ve kültürel içerik bakımından aşamalı olmalıdır. Bu aşamalandırma bizim burada sunacağımız karşılaştırmadan sonra daha iyi yapılabilir.” Lado bu görüşünü karşıtsal dilbilimin, başka bir deyişle modern uygulamalı karşıtsal dilbilim çalışmalarının gerçek başlangıcı olan Linguistics Across Cultures adlı kitabında dile getirir. Lado teorisinin öğretim açısından önemini vurgularken ise şöyle der: “İnanıyoruz ki, yabancı dil öğrenmeye başlayan öğrenci bu dilin bazı özelliklerinin kendisine kolay, kimi özelliklerinin ise zor geldiğini görecektir. Öğrenciye anadiline benzeyen olgular kolay, farklı olan olgular ise güç gelecektir” (İşler, 2002, s. 124-126). Diğer yandan yabancı dil öğretiminde büyük katkıda bulunan başka bir teori ortaya çıkmıştır. Bu teorinin ortaya konmasının esas nedenini bu iki soruda açıkça ifade edebiliriz: “Bir başka dil ile söz konusu olan dilin ortak yönü ne olabilir? Bunlar aslında birbirinden çok farklı diller değil midir? bunun aksine insan zihninde tek bir dilbilgisi vardır. Buna “Üretken dönüşümlü dilbilgisi” denir. Üretken-dönüşümlü dilbilgisi teorisinin temellerini oturtturan ünlü Amerikalı dilbilimci Naom Chomsky’dir. Chomsky, teorisini anlatarak şöyle der: Üretken dilbilgisiyle, cümlelere açık ve iyi tanımlanmış yollarla betimlemeler getiren bir kurallar dizgesini anlatmak istiyorum. Açık ki, bir dilin her konuşanı, diline ilişkin kuralları taşıyan bir üretken dilbilgisi kazanmıştır. Bu, kişinin o kuralların farkında olduğu 10 anlamına gelmez. Hatta farkında olabileceği anlamına da gelmez. Üretken dilbilgisi, kişinin dili hakkında söyleyebileceklerini değil, kişinin gerçekten bildiklerini belirlemeye çalışır (Sezer,1988, s. 143-144). Üretken-dönüşümlü dilbilgisinin dayandığı temel varsayımların dil öğretmenlerince bilinmesinde büyük yarar vardır. Bu varsayımlar: 1. Kişinin zihninde, anadiline ilişkin çok sayıda ve ayrıntılı kurallar vardır. Bu kurallar bir “bilinçaltı dilbilgisi‟ oluşturmaktadır. Kişi, bu kurallar yardımıyla şunları yapabilir: a. Sonsuz sayıda cümle üretebilir ve üretilen cümleleri anlayabilir. b. Bir cümlede görünmeden yer alan kelimelerin/öbeklerini değerlendirebilir. c. Bir cümledeki ya da kelime öbeğindeki anlam bulanıklığını gösterebilir. d. Kurallara uygun cümle ve öbeklerle, uygun olmayanları ayırt edebilir. e. Aynı anlama gelen cümleleri ya da öbekleri tanıyabilir. 2. Bir dilbilgisi, kişinin zihninde var olduğunu düşündüğümüz bilinçaltı dilbilgisinin kurallarını açıklamayı amaçlayan bir dil kuramıdır. Bir başka deyişle, bir dilbilgisi, kişinin zihnindeki dilbilgisinin gözler önüne serilmiş şeklidir. 3. Kişinin zihnine girebilmek söz konusu olamayacağına göre bir dilbilimcinin, bilinçaltı dilbilgisini açığa çıkarabilmesi için yapabileceği en iyi şey, bir dilbilgisi, yani bir dil kuramı önermektir. Bu dil kuramı bir dizi kurallar içerecektir. Dilbilimcinin varmak istediği nokta en az kuralla en çok dil gerçeğini açıklayabilmek olmalıdır. 4. Bir dilbilgisi, sadece ait olduğu dile ait cümleleri üretmelidir. Ayrıca bir dildeki bütün cümleleri üretebilmek kuralını içermelidir. 5. Kişinin “bilinçaltı dilbilgisi‟nde cümlelerin iki yapısı vardır: derin yapı ve yüzey yapıdır. Derin yapı cümlenin anlamını taşıyan yapıdır. Yüzey yapı da cümlenin söylenilen şeklidir. 6. Çocuklar, anadillerini öğrenirken duydukları çoğunlukla “yarım‟ cümlelerdir. Yani, bağlamın anlaşılır kıldığı öğeler cümlede yer almadığından, çocuklar çoğunlukla öğeleri eksik cümleler duymaktadır (Bkz. Sezer,1988:144-145-146). (Albiladi, 2012: 11) 11 2.8. Bosna Hersek ve Boşnaklar Bosna-Hersek Avrupa kıtasının güneybatısında, Balkan yarımadasının ise Kuzeybatısında yer almaktadır. Bosna kelimesinin Sava nehrine dökülen Bosna kelimesinden türetildiği ileri sürülmüştür. Hersek kelimesi ise Ortaçağ sonlarında bugünkü Hersek bölgesinde hüküm sürmüş olan Hercegovine dukalığından gelmektedir. Bugün Bosna Hersek, Hırvatistan, Sırbistan ve Karadağ ile çevrelenmiştir. Bosna-Hersek bölgesine ilk yerleşenlerin Hint-Avrupa kökenli İlliryalılar olduğu kabul edilmektedir. Slavlar ise ilk olarak Bosna ırmağının çevresine yerleşmişlerdi. Önceleri Roma İmparatorluğunun Pannonia eyaletinin bir parçası olan Bosna-Hersek daha sonra Bizans imparatorluğunun egemenliğine geçmiştir. Bölgeye ilk Türk akınlarının başladığı yıllarda (1386) Bosna, kral I.Tvrtko tarafından idare edilmekteydi. Kral I. Tvrtko Kosova savaşında Sırplarla beraber Osmanlılara karşı savaştı. Bosna’nın Osmanlı devletine vergi vermeye başlaması Kral II.Tvrtko (1420-1443) zamanında başladı. Bu gelişme aynı zamanda Bosna üzerinde Türklerin baskısının da artması anlamına geliyordu. XV. Yüzyılın ikinci yarısında bugünkü Saraybosna bölgesi Türklerin önemli bir sınır noktası haline gelmiş ve Üsküp Beyi İsa Bey tarafından idare edilmeye başlanmıştı. 1443-1461 yılları arasında Bosna Kralı olan Stjepan Tomaş’ın Papa’nın emriyle Bogomil inancında olanları ezmeye başlaması Bosna tarihi için önemli bir dönüm noktası oldu. Bogommilleri korumaya çalışan Osmanlıların Bosna’daki gücü arttı. Kral’ın oğlu Tomaşeviç’in (1461-1463) Sırplarla birleşmeye çalışması ve Osmanlılara vergi ödemekten kaçınması üzerine Fatih Sultan Mehmet Bosna’nın fethine başladı. 1463 yılında Bosna Osmanlı egemenliğine girdi. Ancak bütün Bosna-Hersek’in fethi 1528 yılına kadar sürdü. Böylece Bosna-Hersek’in önemli şehirlerinden Zvornik, Banjaluka, Yayçe (Jajce), Srebrenik gibi şehirler Osmanlı hâkimiyeti altına alındı. Bosna Hersek’in merkezi Saraybosna şehriydi. Bu şehir ünlü Boşnak beylerinden Gazi Hüsrev Bey tarafından kuruldu. O aynı zamanda Osmanlı Sultanı II. Bayezid’in torunuydu. Kanuni Sultan Süleyman zamanında 1436’da Saraybosna’ya sancak beyi olarak tayin edilmişti. Gazi Hüsrev Bey’in Saraybosna’ya yaptırdığı vakıflar sayesinde şehir hızla gelişip Bosna’nın sancak merkezi durumuna geldi. Burada meydan gelen gelişmeler Bosna’da İslamiyet’in yayılmasında da önemli rol oynadı. 12 Boşnaklar Türklerle karşılaştıkları sırada Bogomil mezhebindeydiler. Bu mezhep 8. Yüzyılda Bulgaristan’da ortaya çıkmıştı. Kurucusu Bogomil adında bir papazdı. Bog=tanrı mil=sevmek kelimeleri Slav dilinde “Tanrının Sevdiği” anlamına gelmektedir. Bogomil mezhebinde olanlar Hristiyanlığı kabul etmekle beraber yaygın dini inançlara katılmıyorlardı. Örneğin Teslis’e inanmıyorlar, Hz. İsa’nın Tanrı’nın ruhu olduğu inancı yerine onun sadece Peygamber olduğunu kabul ediyorlar, Papalık, Haç gibi dini kurumları ve sembolleri kabul etmiyorlardı. Bu yüzden Papalık tarafından şiddetle cezalandırılmaları için emir verildiği Ortaçağ boyunca büyük sürgün ve cezalandırmalara maruz kalmışlardır. Fatih Sultan Mehmet, Bosna’nın fethinden sonra Boşnakları dini inançlarında serbest bırakan bir ferman yayınladı. Ferman şöyleydi: “Ben, Fatih Sultan Mehmet Han: Aşağı ve Yukarı tabakadan herkes bilsin ki: Bu fermanı ellerinde bulunduran Bosna Ruhbanlarına büyük bir lütuf olarak buyurdum ki, Bunlara ve kiliselerine kimse dokunmasın, kimse engel çıkarmasın, kimse rahatsız etmesin. Kaçıp gelenler de güvende olsunlar, bizim ülkemizde korkusuzca otursunlar, yerleşsinler. Ben, vezirlerimden, kullarımdan ve ahalimden kimse onların işine karışıp incitmesin. Kiliselerine, kendilerine, canlarına veya mallarına bir adam gelir ise, Emrime uydukları sürece büyük yemin ederim ki, Allah’ın, Kur’an’ın, Peygamberin, yüzyirmidörtbin peygamberin, kuşandığım kılıcın hakkı için bu yazılanlara kimse karşı çıkmasın. Bunu böyle biliniz.” Bu ferman görünürde Bosna Bogomillerine dini özgürlük getirmekteydi. Fakat gerçekte onların İslama geçişlerine de zemin hazırladı. Papalığın ve Macarların baskısı altında sıkışmış olan Bogomiller için İslamlık eski inançlarıyla çelişmeyen yeni bir dünya getirmekteydi. Ama daha da önemlisi Osmanlı devletinde Müslüman olmak onların hayatlarını bütünüyle değiştirmekteydi. Çünkü Müslümanlığa geçen Boşnaklar öncelikle Osmanlı idareci veya askeri sınıfına giriyorlardı. Sınır bölgelerine gönderilen Boşnaklar buralarda yeni Müslüman savaşçılar olarak yer alıyorlardı. Onların idareci ve asker sınıfında yer almaları askerlikle ilgili pek çok kelimenin Boşnakça’ya girmesine sebep oldu. Şehirlerde ve köylerde de durum aynıydı. Müslümanlığı benimseyen Boşnaklar, öncelikle o köylerin idarecisi durumuna geliyorlardı. Bölgedeki bütün gelir kaynakları da böylece Boşnakların eline geçmeye başladı. Böylece, sadece mezhep farkından dolayı sürekli ezilen topluluk üstün idareciler haline geldiler. Bu durum Boşnaklar arasında İslamiyet’in yayılmasını hızlandırdı. XVI. Yüzyılın ortalarına kadar Boşnaklar bütünüyle Müslüman 13 oldular. Yeni dinin etkisiyle din ve ibadet ile ilgili Türkçede kullanılan Arapça kökenli kelimeler Boşnakçaya girmeye başladı. Bugün de olduğu gibi Boşnaklar arasında akraba evliliği yasaktı. Bundan dolayı Boşnaklar mecburen dış evlilik yapmak durumundaydılar. Bir Boşnak kız, evleneceği erkeği kendisi seçebilir, ailesi onun erkek ile görüşmesine izin verirdi. Bu görüşme her zaman ailenin bilgisi dâhilinde olurdu. Bazen evlenecek genç aileye misafir olur ve kendini tanıtırdı. Fakat ister köylerde ister şehirlerde olsun, akraba evliliğine izin verilmemesi yüzünden kızlar için evlenmek çok zor olabiliyordu. Bundan dolayı, özellikle Anadolu’dan gelen bekâr askerler ve idareciler Boşnak kızların en kolay evlenebileceği kişilerdi. Bu sayede Türkler ile Boşnaklar arasında evlilik bağları kurulmaya başladı. Bu bağlar sayesinde Türkçe’den aile, akrabalık, tarım vb. konularda kelimeler taşınmaya başladığı gibi, Türk folkloruna dair binlerce kelime de Boşnakça’da kullanılmaya başlandı. Günümüzde bile pek çok Boşnak aile büyük dedelerinin Türk olduğuna vurgu yaparlar. Aynı şekilde Boşnakça soyadlarında “İbiş, Memiş, Korkut, Tursun” gibi eski Türkçe isimler bulunmaktadır. Boşnakça’ya kelimelerin girmesine yol açan bir başka alan ise eğitim idi. Bosna’nın ilk fethinden itibaren buralarda kurulan medreseler Türkçe’nin yayılmasında büyük rol oynamaktaydı. Medreselerde imparatorluk dilinin öğretilmesi Boşnaklara büyük avantaj sağlamaktaydı. Onlar da gittikleri her yerde İmparatorluk dili olan Türkçeyi kullanıyorlar veya Türkçe kelimelere daha fazla ağırlık veriyorlardı. Medrese mezunları aynı zamanda Arapça ve Farsça kelimelerin Türklerin kullandığı ses yapısıyla Boşnakça’ya girmesinde de etkili olmaktaydılar. Mahkemeler de resmi kayıtlar Türkçe tutulmaktaydı. Tekkeler ve zaviyeler Türkçe’nin yayılmasının önemli araçlarıydı. Türkçe’nin geniş bir alanda kullanılması sayesinde Bosna-Hersek’te önemli bir Türkçe adası meydana geldiği söylenebilir. Örneğin 1908 yılında bile Bosna’da Türkçe gazeteler yayınlanmıştır. Boşnakça ve Sırpça’daki kelimeler konusunda kapsamlı bir araştırma yapan Abdulah Skaliç Türkçe’den 8742 kelimenin Boşnakça ve Sırpça’ya girdiğini tespit etmiştir. Bu kelimelere Turcismi denilmektedir. Yine onun tespitlerine göre bu kelimeler 38 farklı alanda yer almaktadır. 14 Burada şunu da belirtmekte yarar vardır. Türkçe’den Boşnakça’ya sadece kelime taşınması olmamıştır. Bazı Türkçe yapım ekleri de Boşnakça’ya girmiştir. Türkçe kelimenin eki olarak kalmayıp, Boşnakça bir kelimenin de eki haline gelmiştir. Örneğin: -lık eki Boşnakça’ya –luk şeklinde girmiştir. Lopov=Hırsız Lopovluk=Hırsızlık Bezobrazan=Yaramaz, yüzsüz. Bezobrazluk= Yaramazlık -cı, ci ekleri Govor=Konuşma Govordcija=Konuşmacı Bombomdcija=Şekeci -lı, li, lu, lü ekleri Mostarlija=Mostarlı Sarajlija=Saraylı (Saraybosnalı) 2.9. Ses Değişmeleri Boşnakça da en çok görülen ses değişmesi k>ç ve n>me, g>c değişmesidir. Örnek: k>ç değişmesi Kör >Çor Kömür>Çumur Küp>Çup Kâse>Çase Kilim>Çilim Kitap<Çitap Keşke>Çeşke Kebapçı>Çevapdjija Kelle=Çele Bereket>Beriçet Bekir>Beçir 15 n>m değişmesi Tamam>Taman Aferin>Aferim Bonbon>Bombom g>c değişmesi gerdan> djerdan Güveç>Djüveç Çift sesliler Boşnakçada olmadığı için tek sesli söylenir. Örnek: Pulluk>Puluk 2.9.1. Türkçe’den Boşnakça’ya Giren Kelimelere Bazı Örnekler Günlük kelimeler Bujrum (buyrun) Selamun aleykum Sabah hayrola Allah razi ola Hade>haydi Allaha emanet Akşam hayrola Bayram şerif mübarek olsun Halal olsun Allah rahmet ola Avay (Eyvah) Dini kelimeler Pejgamber, Musliman, Dzamija, Sedzada, Dzenaza, Dzenet, Dzin, Dova, tespih, Abdest, Bajram, Namaz, İmam, şehit, şeytan, Hamajlija, hadzija, hadziluk. Yemekler Musaka, Halva, Baklava, Aşure, Dolma, Sarma Yaprak, Biber, Çorba, Çevap, Yogurt, Çufte (köfte), kadajıf, Kajsija (Kayısı, Şeçer (Şeker), Cüveç, Burek (Börek). Sanat ve Zanaata Dair Kelimeler 16 Aşçija, Burekçija, Saatdzija (saatçı), dzamdzilik (camcılık), kalajdzija (kalaycı), kunduradzija (kunduracı), kujundzija (kuyumcu) Ev İbrik, cezva (cezve), tepsija (tepsi), minder, postedija (posteki), pendzer (pencere), bakraç (bakraç), bešika (beşik), Çaršaf (çarşaf), çekiç (çekiç), dušek (döşek), halija (halı), havlija (avlija) (avlu), jastuk (yastık), jatak (yatak), jorgan (yorgan), kapija (kapı), kazan, kašika (kaþık), leven (leğen), musafir (misafir), sofra (sofra), tendzera (tencere), tepsija (tepsi), testija (testi). Aile ve Akrabalık Babo, Amidja, Nana, nena (Nine) dede (djed), Dajdja (Dayı), Badzanak, Efendija, Tarım Bahça, Bahçaluk, Dulum (Dönüm), Puluk (Pulluk), bamja, Folklor Sevdalinka (Halk Müziği), Sevda, Aşik, Beşika, Diğer Örnekler Abeceda (alfabe) Bajat (bayat) Baraka Ada Bajram (bayram) Bazar (pazar) Aždaja (ejderha) Ramazanski Bajram Beg (beğ, bey) Alat (âlet) Kurban Bajram Berberin (berber) Alka (halka) Bakrač (bakraç) Beton Alva (helva) Bakšiš (bahşiş) Beşika (beşik) Amanet (emanet) Baksuz (bahtsız) Biber Ambar Baksuzluk (bahtsızlık) Boja (renk) Astma (astım) Bala (balya) Bomba Avlija (avlu) Bala pamuka (pamuk Boza Babo (baba) balyası) Bostan Badava (bedava) Barut Bubreg (böbrek) Badem Barjaktar (bayraktar) Budala Bakar (bakır) Bašta (bahçe) Bulbul Bakalin (bakkal) Baštovan (bahçıvan) Bunar (pınar, kuyu) 17 Burek (kıymalı börek) Dilber Kaçket (kasket) Burgiya (burgu) Div (dev) Kadifa (kadife) Busola (pusula) Divan (kanepe, divan) Kadija (kadı) But Dorat (doru at) Kafa Şator (çadır) Dugme (düğme) Kajsija (kayısı) Čay Dud (dut) Kajgana (kaygana) Čardak Duşek (döşek) Kajmak (kaymak) Čakija (çakı) Duşmanin (düşman) Kaiş (kayış) Čarapa (çorap) Duşmanski (düşmanca) Kalaj (kalaj) Čarşiya (çarşı) Duvar Kalajdžija (kalaycı) Čarşav (çarşaf, nevresim) Dželat (cellat) Kalauz (kılavuz) Čekiç Džep (cep) Kaldrma (kaldırım) Črkrk (çıkrık) Džezva (cezve) Kalem Čelik Dubre (gübre) Kalfa Česma (çeşme) Egzaktan (essahtan, sahiden) Kalup (kalıp) Čeşagija (kaşağı) Ekran Kandilo (kandil) Činija (çini) Esnaf Kantar Čivija (çivi) Fildžan (fincan) Kapak Čizma (çizme, bot) Feredža (ferace) Kapara (kaparo) Čoban Fenjer (fener) Kapetan (kaptan) Čobançe (genç çoban) Haraç Kapija (kapı) Čoha (çuha) Hajde (hayde!) Karakter Čorba Hajduçki (haydut) Karanfil Čilim (kilim) Hajduk (haydut) Karat (kırat) Čiviluk (duvar askısı) Hangar Karavan (kervan) Čufte (köfte) Haraç Kasa Čumur (kömür) Hey! Kasapin (kasap) Čup (küp) İnat Kašika (kaşık) Čorsokak (kör sokak, çıkmaz Jastuk (yastık) Kaučuk (kauçuk) sokak) Jatak (yatak) Kavez (kafes) Ćumez (kümes) Jiva (civa) Kavga Defile Jorgan (yorgan) Katran Deda (dede) Kaçamak (kaçamak) Kazan 18 Kazandžija (kazancı) Mermer Sanduk (sandık) Kesa (kese) Muşema (muşamba) Sat (saat) Kirija (kira) Miraz (miras) Džepni sat : cep saati Kiridžija (kiracı) Müşterija (müşteri) Sokaçiç (sokakçık) Kofa (kova) Müsliman (müslüman) Sütlijaş (sütlaç) Kokoş (tavuk) Nana (nane) Sultan Koliba (kulübe) Neimar (mimar) Šakal (çakal) Konak (konaklama, Odaja (oda) Šamar geceleme) Oklagija (oklava) Šah Komşija (komşu) Oluk Šal (atkı) Kopça Ortak Šap Korbač (kırbaç) Para Šapka Kožuh (gocuk) Pmuçan (pamuk) Šeçer (şeker) Kreč (kireç) Para Šira (şıra) Kula (kule) Pastrma (pastırma) Šifra (şifre) Kusur (kusur; bozuk para, Paşa Šema küsür) Patlidžan (patlıcan) Šimşir Kurşum (kurşun) Pazar Tava Kutija (kutu) Pendžer (pencere) Tavan Lampa (lamba) Perçin (perçem) Taze Limun (limon) Pijaca (piyasa) Taban Limunada (limonata) Pilav Tabla (tahta) Maymun Pileçi (piliç) Tabak (tabaka) Maja Pirinaç (pirinç) Tamburin (tambur) Makaze (makas) Prangija (pranga) Temelj (temel) Mamurluk (mahmurluk) Raf Ten Manastir (manastır) Raskopçati (düğmeleri Tepsija (tepsi) Mandat (manda) çözmek) Testera Manija (mani) Sahat (saat) Top Mat Sapunski (sabun) Torba Megdan (meydan) Sokak Turpiya (törpü) Melem (melhem) Samar (semer) Turşija (turşu) Melez Sandala (sandal) Ular (yular) 19 Urma (hurma) Vişnya (vişne) Zanat 20 Türk ve Boşnak halkının yüzyıllardır aynı kültür dairesinde yaşamış olması doğal olarak Boşnakça’ya çok sayıda kelimenin girmesini sağlamıştır. Şimdilik tespit edilebilen kelime sayısı 8742 tanedir. Ancak kapsamlı bir çalışma yapıldığında bu sayının artacağından şüphe yoktur. 21 22 BÖLÜM III BOŞNAKÇADA TEMEL ÖĞELER Boşnaklara Türkçe öğretimi yapacak olan öğretmenin öncelikle hedef kitlesinin dilinin yapısını, benzerlik ve ayrışma noktalarını bilmesi gerekmektedir. Boşnak kültürü ile Türk kültürü arasındaki derin benzerlikler kültürün taşıdığı kelimeleri öğretmede büyük kolaylık sağlayacaktır. Bununla birlikte bilinmesi gereken en önemli konu, Boşnakça’nın gramer ve dil yapısı bakımından Türkçe’den tamamen farklı bir dil olduğudur. Bundan dolayı öğretmenin, Boşnakça hakkında hiç olmazsa bazı temel konularda fikir sahibi olması ve dil öğretiminde karşılaşacağı problemleri önceden görmesi öğretimi kolaylaştıracaktır. Bunun için bu bölümde Boşnakça’nın dil ve gramer yapısı hakkında genel bilgiler verilecek, özellikle farklılık gösteren noktalara dikkat çekilecektir. 3.1. Alfabe Alfabe ve telaffuz Boşnakça gibi Latin alfabesiyle yazılır. Boşnak alfabesi 30 harften oluşur. Bunlardan 4’ü sesli harf, 26’sı ise sessiz harftir.Yeni Türk alfabesinde 29 harf vardır. Bu harflerin 8’i ünlüleri, 21’i de ünsüzleri göstermektedir. Ünlüler: a, e, ı, i, o, ö, u, ü Ünsüzler: b,c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z DÜZ YUVARLAK GENİŞ DAR GENİŞ DAR KALIN: a ı o u İNCE: e i ö ü Türkçe’deki Ö,Ü, I ve Ğ seslerinin Boşnak alfabesinde karşılığı yoktur. Buna karşılık Boşnakça’daki Đ, Dž sesleri Türkçe’de sadece C ile; Ć, Č sesleri ise sadece Ç ile 23 karşılanmaktadır. Ayrıca Boşnakça’da yer alan “C” sesinin (dilin damak ile dişler arasına değmesi ile çıkarılır) Türkçede tam karşılığı yoktur. Osmanlıca metinlerde “Ç” sesi ile karşılanmıştır. Günümüzde ise “tse” olarak açık yazılmaktadır. Örneğin Srebrenica=Srebrenitsa. Aynı şekilde Boşnakça’da bulunan nj, lj seslerinin karşılığı yoktur. Türk Alfabesi Büyük Küçük A a B b C c Ç ç D d E e F f G g Ğ ğ H h I ı İ i J j K k L l M m N n O o Ö ö P p R r S s Ş ş T t U u Ü ü V v Y y Z z - Boşnak Alfabesi Büyük Küçük A A B B Đ, Dž Đ, dž Ć, Č Ć, č D D E E F F G G H H I I İ İ Ž Ž K K L L M M N N O O P P R R S S Š Š T T U U V V j J Z Z C C Lj Lj Nj Nj 24 Okunuş şekli Boşnakça Türkçe adet adet baba (babo) baba džep cep čekić çekiç djed dede esnafi esnaf fišek fişek gaf gaf hajvan hayvan İbrik ibrik žilet jilet kalup kalıp lampa lamba mušterija müşteri nar nar odžak ocak para para rahat rahat salata salata šal şal tepsija tepsi učkur uçkur višnja vişne jastuk yastık zanat zanaat Jajce Yaytse ljubazan Lubazan Njezin Nezin 3.1.1. İsimler Boşnakçada isimler üç cinse ayrılırlar. Bütün isimler erkek, dişi veya nötr (tarafsız) olan bu üç cinsten birine aittirler. Çoğu ismin cinsi, tekil yalın hallerinin son harflerine bakılarak sınıflandırılır: Erkek Cins İsimler Erkek cins isimlerin çoğu sessiz harfle biter: student (öğrenci) Bosanac ( Bosnalı erkek ) Mostar Bazıları ise -o veya -c ile de bitebilir. Bu isimlerin çoğu erkeklerin isimleri veya yabancı kökenli isimlerdir: Hajro radio (radyo) auto (araba) Dişi Cins İsimler Dişi cins isimlerin çoğu -a ile biter: Bosanka ( Bosnalı kadın ) Nermina Emina Nötr tarafsız) isimler Nötr isimler: -o veya -e ile biterler: pismo (mektup) Sarajevo ime (isim) prezime (soyadı) Nötr isimler insan, hayvan ve onların yavruları hariç genellikle cansız varlıkları belirtirler. dijete (çocuk) unuče (torun) mace (kedi) Boşnakçada aitlik genellikle iyelik sıfatları ve iyelik zamirleriyle ifade edilir. İyelik sıfatları özel isimlerden (Selma, Emina) veya şahısları belirten kelimelerden oluşur. Sonekler aitliği belirtir ve Türkçede iyelik sıfatlarının karşılığıdır. Bu sıfatlar ancak başka bir isim veya sıfatla nitelenmemiş oldukları takdirde şahıs isimlerinden veya isim olan kelimelerden oluşabilir. 25 Şahıs Zamiri ‘ JA ’ Şahısların isimleri yerine kullanılan kelimelere şahıs zamiri denir. Şahıs zamiri Türkçede olduğu gibi sadece cümle başında kullanıldığı takdirde büyük harfle yazılır. Aksi takdirde küçük harfle yazılır: ‘ja’ Ja sam Bosanac. Ben Bosnalıyım. sam ( -im), ste ( -isiniz) ve je ( - dır/dir) jesam (olmak) fiilinin geniş ve şimdiki zamanlarda daha kısa olarak kullanılan biçimlerdir. Ek-fiil olan bu kelimeler cümle içinde vurgulanmazlar. Jesam fiilinin mastar hali yoktur. Sadece geniş ve şimdiki zaman biçimi vardır. Bir cümlede hem ana hem de yardımcı fiil olabilir. Jesamfiili Türkçede ( -im, -sin, -dir,-iz, iniz, dirler) ek – fiile karşılık gelen bir fiilidir. 3.2. Belirtili İsim Tamlaması Boşnakça dilinde belirli veya belirtisiz isim tamlaması yoktur. Örneğin ‘student’ kelimesinin manasının herhangi bir öğrenci mi yoksa belli bir öğrenci mi olduğu ancak içeriğe bakılarak anlaşılabilir. 3.3. Sıfatlar a. Boşnakçada sıfatlar niteledikleri isimlerin sayısına, cinsine ve hallerine göre çekime girerler. b. Pek çok belirtme sıfatlarının hem belirtili hem de belirtisiz biçimler vardır. Bazılarının ise sadece belirtili veya belirtisiz halleri vardır. -ov, -ev ve -in (Hajrov,Selmin) li iyelik sıfatlarının ise sadece belirtili biçimleri vardır. Belirtili Sıfatlar a. Belirtili ve belirtisiz olmak üzere iki çeşit sıfat vardır. Erkek belirtili sıfatlar -i son takısı alırlar ve bu son sesli harf her zaman uzun okunur. Belirtisiz sıfat: Belirtili sıfat: Mantil je crn. (Palto siyahtır.) Ovaj crni mantil je lijep. ( Bu siyah palto güzeldir .) 26 a. Bir ismi niteleyen sıfat hem belirtili hem de belirtisiz konumda olabilir, ancak iyelik veya işaret sıfatlarından sonra belirtili sıfat kullanılır. On je lijep čovjek. ( O yakışıklı bir adam.) 3.4. İşaret Zamirleri ovaj,ova ve ovo ( bu ) belli bir kişiye veya konuşmacıya en yakın kimseyi veya bir şeyi belirtmek için kullanılır. taj, ta, to ( şu )konuşmacıdan fazla uzak olmayan ikinci bir kişiye ya da konuşulan kişiye en yakın kimseyi veya bir şeyi belirtmek için kullanılır. onaj, ona, ono ( o ) hem konuşmacıya hem de dinleyiciye belli bir uzaklıktaki kimseyi veya bir şey belirtmek için kullanılır. 3.5. İsmin Halleri İsimler cümledeki işlevlerinin gerektirdiği isim halleriyle kullanılırlar ve gerekli değişimlere maruz kalırlar. Boşnakçada tekil ve çoğul isimlerle kullanılan 7 adet isim hali vardır. 1. Nominativ :Yalın hali 2. Genitif : İyelik hali 3. Dativ : -e hali/yönelme 4. Akuzatif : -i hali 5. Vokatif : sesleniş hali 6. İnstrumental : ile hali 7. Lokatif : Bulunma hali Lokatif (Bulunma Hali) Bir aktivitenin (eylemin) oluştuğu yeri veya odak noktasını belirtir. Lokatif asla edatsız kullanılmayan yegâne isim halidir. Bir başka ifadeyle; lokatif halde bulunan bir ismin önünde mutlaka bir edat bulunmak zorundadır. İsmin bu haliyle en çok kullanılan edatlara u ( içinde ) ve na ( üstünde )’dir. Yalın hali: Ovo je Selmin hotel. Bu Selma’nın hotelidir. Bulunma hali: Selma je u hotelu. Selma hoteldedir. 27 Yalın hali: biblioteka (kütüphane) knjiga (kitap) Bulunma hali: u biblioteci (kütüphanede) na knjizi ( kitapta ) Genetif (İyelik Hali) Pek çok edatla kullanılır. Bunardan bazıları iz,od (-dan/-den), do (-e, kadar) dır. On je iz Sarajeva. O Sarajbosna’dandır. Od Sarajeva do Tuzle. Saraybosna’dan Tuzlay’a kadar. Tekil İsimlerin Akuzatif Hali / İ Hali a. İsmin akuzatif hali esas olarak eylemin hedefini gösterir, örneğin geçişli bir fiilin direk nesnesidir. Akuzatif hali aynı zamanda kroz (içinden) gibi belli edatlardan sonra da kullanılır. b. Akuzatif koga?(kimi) ve šta ?( neyi) soru cümlelerine cevap verir. Ayrıca kuda?(nereye) sorusuna da cevap verir. c. Bazı isimlerin akuzatif hali yalın hali ile aynıdır. Bunlar cansız erkek cins, bütün nötr cins ve sesiz harfle biten dişi cins isimlerdir. On čita roman. O roman okuyor. Ona gleda u Selmu. O Selma’ya bakıyor. Ona prevodi vas roman. O sizin romanınızı tercüme ediyor. -İca ile Biten Tekil Dişi Cins İsimlerin Vokatif (Sesleniş) Hali -ica ile biten 3 ve daha çok heceli dişi cins tekil isimlerin vokatif (sesleniş) hali –e ile biter: Yalın tekil: komšinica (bayan komşu) koleginica (bayan meslektaş) Vokative tekil: komšinice koleginice İsmin -ile Hali / İnstrumentalni Padež a. İsmin -ile hali herhangi bir edat kullanılmadan bir eylemin ne ile yapıldığını göstermek için kullanılır: Türkçede bu genellikle ile edatıyla verilir: Jedem viljuškom. Çatalla yemek yiyorum. 28 İdem autobusom. Otobüsle gidiyorum. Zaman veya yer ifadesi olarak: Pazarları evdeyiz. Nedeljom smo kod kuće. Yalın tekil: Selma sin (oğul) autobus (otobüs) İle hali: sa Selmom sinom autobusom Tekil İsimlerin Datif (Yönelme) Hali a.İsmin datif hali genellikle endirek (dolaylı) esne alan ve eylemi birine veya bir şeye yönelten fiillerle kullanılır: Pišeš li Selmi? Selma’ya mı yazıyorsun. İdite kući. Eve gittin. b. Datif aynı zamanda –e doğru, yönünde anlamına gelen k ( ka) ve prema edatlarından sonra kullanılır. Bu edatlar hedefe yönelen eylemi tanımlarlar: Oni idu prema (ka) mostu. Onlar köprüye doğru gidiyorlar. 3.6. Kelime Dizilişi Bilinen bir nesnenin cümledeki yeri şöyle ifade edilebilir. Slika je na zidu. (Resim duvardadır.) Burada Türkçede olduğu gibi kelimelerin cümle içindeki dizilişi değişebilir. Fakat bir nesnenin sırf varlığından söz ediliyorsa Türkçede ‘……..vardır.’ kullanılırken Boşnakçada devrik cümle yapılarak ifade edilir. Na zidu je slika. (Duvarda bir resim vardır.) 3.7. Mastarlar a. Boşnakçada fiillerin mastar halleri ya -ti veya -ci takılarıyla biterler. Çoğu fiillerin mastar halleri -ti ile biter. raditi (çalışmak, yapmak) reçi (söylemek) govoriti (konuşmak) ići (gitmek) 29 b. Boşnakçada fiiller iki bölümden oluşur. Hiçbir şekilde değişmeyen kök kısmı ile değişebilen ekler. Her fiilin iki kökü vardır. Mastar kökü ve şimdiki zaman kökü. Bütün fiil biçimleri bu iki kökten türer. 3.8. Şimdiki / Geniş Zamanın Oluşturulması a. Şimdiki / geniş zaman köküne şahıs ekleri takılarak yapılır. Olumlu Düz Cümle 1. (ja) radim (çalışıyorum / çalışırım) 1. (mi) radimo (çalışıyoruz) 2. (ti) radiš (çalışıyorsun) 2. (vi) radite (çalışıyorsunuz) 3. (on, ona) radi ( çalışıyor) 3. (oni, one) rade (çalışıyorlar) b.Türkçede olduğu gibi, Boşnakçada da özne şahıs zamirleri sıkça kullanılmazlar. Bunun sebebi ise fiillerin şahıs ve halta cinslerine göre çekimleri ve bu takıların failin kim olduğunu kolayca anlamanızı sağlayacak ipuçlarını vermesidir c. Boşnakçada geniş zaman ve şimdiki zamanın tek bir ifade şekli vardır. Diğer bir deyişle Boşnakçada şimdiki zamanla geniş zaman arasında herhangi bir fark yoktur. Aralarındaki fark zaman zarflarıyla verilir veya hangi zamanın kastedildiği konuşmanın içeriğinden çıkarılır. Yani Radim hem Çalışıyorum hem de Çalışırım anlamına gelir. ç. Bütün Slav dillerinde olduğu gibi Boşnakçada fiiller sadece eylemin içinde geçtiği zaman değil, aynı zamanda eylemin karakterini veya durumunu da belirtir. Fiilleri, bir eylemin tamamlanmış (perfektiv) veya tamamlanmamış fiiller olmak üzere iki gruba ayıracağız. Aslında, bu filer, bir eylemi veya durumu ifade etmek için kullanılan aynı fiilin farklı kullanımlarıdır. Fakat bazı fiillerin sadece tek bir kullanımı vardır: doručkovati (kahvaltı etmek), stanovati (ikamet etmek), morati (mecbur olmak) vs. d. Fiilin tamamlanmamış biçimi alışkanlık halinde yapılan veya süresi sınırlı olmayan bir eylemi veya durumu bildirmek için kullanılır. čitati (okumak) jesti (yemek yemek) piti (içmek) e. Tamamlanmış fiiller sınırlı süredeki bir eylemi veya durumu; genellikle tek bir hareketi bildirir ve bir eylemin veya durumun tamamlandığını gösterir: pro čitati (okumak-okuyup bitirmek) pojesti (yemek-yiyip bitirmek) 30 popiti (içmek-içip bitirmek) 3.9. Dönüşlü (Refleksif) Fiiller a. Çok sayıda geçişli fiil, se (kendi kendine) dönüşlü zamirini nesne yaparak dönüşlü fiile dönüşür. se dönüşlü zamirini alan fiil yeni bir anlam kazanır. Geçişli fiil: igrati ( dans etmek ) oblaciti (giymek) Dönüşlü fiil: igrati se ( oyun oynamak ) oblačiti se (giyinmek) b. se tüm şahıslarla kullanılır; sayı, cinsiyet ve şahsa göre çekime tabi olmaz. Cümlede özne varsa, se fiilden önce gelir. Eğer cümle içinde özne kullanılmamışsa, se fiilden sonra gelir. Eğer cümle içinde fiile veya zamirlere ait başka bir kısaltma varsa, se bunların sonunda yer alır. Oni se igraju u parku. Onlar parkta oynuyorlar. šta radite? İgramo se. Ne yapıyorsunuz? Oyun oynuyoruz. c. Türkçede dönüşlü olmayan bazı filler Boşnakçada dönüşlü olabilir: igrati se (oyun oynamak ) gibi. Özne durumundaki şahıs zamiri genellikle atılır. Çünkü şahıs, cins ve sayı kısmen jesam yardımcı fillinin formundan, kısmen de aktif geçmiş zaman fiil çekiminden anlaşılmaktadır. Bu durumda cümle içindeki öğelerin dizilişi şöyle olur: aktif geçmiş zaman fiili + jesam fiilinin kısa formu: Radio sam. Radila si. Vs Ana cümlecikte de aynı özne bulunduğunda veya gönderim yapılan kişi açık olarak biliniyorsa, bağ fiil cümleciğinde şahıs zamiri ( özne)atılabilir: Nisam ga vidio, ali sam ga (ja) Čuo. Onu görmedim fakat (ben)onu duydum. Selma se vratila s puta. Selma seyahatten döndü. Nisam znao da je (ona) bil ana putu. (Onun) seyahatte olduğunu bilmiyordum. Boşnakçada tamamlanmış bir eylemi ifade etmek için birkaç zamanı vardır, fakat günlük konuşmalarda geçmişte tamamlanmış herhangi bir eylemi anlatmak için neredeyse sadece aktif geçmiş zamanı kullanılır: Vidio sam ga prije pola sata. Onu yarım saat önce gördüm. JuČe samČitao cijeli dan. Dün bütün gün okudum. Nisam ga vidio od petka. Cuma’dan beri onu görmedim. 31 3.10. Emir Kipi Boşnakçada Türkçede olduğu gibi emir kipi, istek kipi ve şart kipi ayrı olarak değerlendirilmediği için biz burada emir kipinden bahsederken yukarıda adı geçen üç kipten biri anlaşılmalıdır. Eylemin yapılması gerektiğini emrederek anlatan ifadelere emir kipi denir. a. Boşnakçada emir kipi 2.tekil ile 1. ve 2. Çoğullarla yapılır. Emir kipi 3. çoğul şahsın şimdiki/geniş zamandaki çekiminin sonundaki sesli harfin atılmasıyla geriye kalan kısma emir kipi oluşturma takılarını ekleyerek yapılır. b. 1. Tekil şahsın şimdiki/geniş zaman çekimi –am, -jem ve -jim olan tüm fiiller veya 3. Çoğul şahıs çekiminde önünde kısa okunan bir sesli olan ve -ju veya -je ile biten filer 1.tip emir takıları alır. -j takısından önce sesli uzun olarak telaffuz edilir. Emir kipinin vurgusu genellikle şimdiki/geniş zamandakinin aynısıdır. c. 3.çoğul şahıs çekimleri –u ve –e olan diğer tüm fiiller 2.tip emir takısı alır. Bu fiillerin emir kipindeki vurguları mastar hallerindeki vurgularının aynısıdır. d. ici (gitmek) fiilinin emir kipi idi! idimo! idite! e. Boşnakçada emir ve istek kipi fiillerin da+şimdiki/geniş zaman çekimi ile de yapılabilir. Ancak bu yapı sadece 1. tekil ve 1. çoğul şahıslarla kullanır: Da vidim! ( Göreyim!) Da Čujem! (Duyayım!) Da vidimo! (Görelim) Da Čujemo! (Duyalım!) 3.11. İsimlerin Çekimleri Aldıkları hal eklerine göre isimler üç gruba ayrılır: I. Grup isimlerin çekimleri: a. Bir sessiz, -o ve –e ile biten erkek isimler: brat (erkek kardeş) Ahmet b. -o ve –e ile biten nötr isimler: pismo (mektup) pozorište (tiyatro) Bazı durumlarda isim kökü uzatılan bazı isimler de bu gruba aittirler: dijete ( çocuk ) ime ( isim ) vrijeme ( zaman, hava ) 32 II. Grup isimlerin çekimleri: a.-a ile biten dişi cins isimler: knjiga ( kitap ) žena ( kadın ) Selma b.-a ile biten erkek cins kelimeler: djed ( dede ) baba ( babo ) Mustafa III. Grup isimlerin çekimleri ise bir sessizle veya –o ile biten dişi cins kelimelerdir. Bu tip isimlerin isim halleri genellikle –i ile biter. stvar ( şey, eşya ) književnost ( edebiyat ) 3.12. İsim Kökü İsim kökü sabit, ismin hiç değişmeyen kısmıdır. İsmin sonundaki ekler ise değişir. Bir isim, sonuna bir takı eklenerek çekime sokulur. Bir ismin kökü, genetif ( iyelik ) tekil son ekini çıkardığımızda o isimden geriye kalan kısmıdır. Çoğu isimlerin genetif tekil halleri kitabın sonundaki kelime listesinde verilmiştir. Ayrıca kapsamlı Boşnakça sözlüklerde de bunları bulmak mümkündür. Yalın tekil:žena İsim kökü:ženSessizle biten çoğu dişi ve erkek cins isimlerin isim kökü onların yalın tekildeki hallerinin aynısıdır: brat (erkek kardeş) drug (arkadaş) književnost (edebiyat) 3.13. Genetif (İyelik) Halin Kullanımı a. İsmin genetif hali Boşnakçada hem bir edatla hem de edatsız kullanılmaktadır. İsmin bu hali bir mülkiyet ilişkisini, birine veya bir şeye ait olma durumunu veyahutta tanımlanmış bir şeyi gösterir. Bu halin Türkçedeki karşılığı genellikle –in, -nın’dır. student historije tarih öğrencisi zgrada univerziteta üniversite’nin binası slika Atatürka Atatürk’ün resmi 33 b.Boşnakçada iyelik genellikle –ov , -ev veya –in takılarıyla biten iyelik sıfatları veya zamirleri ile ifade edilir: Hasanovi studenti ( Hasan’ın öğrencileri ) fakat aitlik birden fazla kelimeden oluşan bir kişi veya nesne ise o zaman genetif hal kullanılmalıdır. porodica moja majke benim annemin annesi ulica Alije İzetbegovića Aliya İzetbegovic’in sokağı 34 BÖLÜM IV TÜRKÇEDE TEMEL ÖGELER 4.1. Sözcük Duygu ve düşüncelerimiz anlatmaya yarayan işaretler sistemine dil denir. İnsanlar birbirleri ile genellikle ses, konuşma ve yazı yoluyla anlaşır. Anlamlı ses ya da ses birliğine sözcük denir. insan, erkek, kadın, çocuk, okul… gibi. 4.2. Cümle Duygu ve düşüncelerimizi anlatan ve içinde yargı bulunan sözcük dizisine cümle denir. Cümlede özne, nesne, tümleç ve yüklem olmak üzere dört temel öğe vardır. Cümlede genellikle özne başta, yüklem sonunda bulunur: Ayşe kitap okuyor. özne nesne yüklem 4.3. Özne Cümlede işi yapan canlı ve cansız varlıklara özne denir. Türkçede özne genellikle cümlenin başında bulunur. Selma ders çalışıyor. Araba hızlı gidiyor. özne özne Bir cümlede iş, oluş ve yargı bildiren sözcüklere yüklem denir. Yüklem genellikle cümlenin sonunda bulunur. Selma Türkçe öğreniyor. Bu ev büyüktür. 35 yüklem üklem 4.4. Nesne Öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen ve yüklemin anlamını tamamlayan sözcüklere nesne denir. Selma suyu içti. özne nesne yüklem 4.5. Tümleç Eylemin anlamını tamamlayan sözcüklere tümleç denir. Ben sinemaya gidiyorum. özne tümleç yüklem 4.6. Zamir Zamirler, ismin yerinde kullanılan kelimelerdir.İnsan isimlerinin yerinde kullanılan kelimelere şahıs/kişi zamirleri denir. Şahıs teklik çokluk 1 ben Biz/bizler 2 Sen Siz/sizler 3 o onlar Zamirler de isimler gibi teklik-çokluk olur ve çeşitli isim hal eklerini alır. Şahıs zamirlerinin hal ekleriyle çekimi şöyledir. Bulunma hali Bende Sende Onda Bizde Sizde Onlarda Yönelme hali Bana Sana Ona Bize Size Onlara Yükleme hali Beni Seni Onu Bizi Sizi Onları 36 İlgi hali Benim Senin Onun Bizim Sizin Onların 4.7. Fiil Fiil, hareketleri karşılar. Fiillerin, zaman ve şahıs ekleri olmadan –mak ,-mek ekleriyle kullanılan şekline mastar denir. –mak,-mek ekinden önceki kısmı, fiilin kök veya gövdesidir. Fillin bütün ekleri atılınca, kalan kısım köktür. Kök, kelimelerin anlamlı en küçük parçası olup iki gruptur. a-İsim kökleri: bir varlığı karşılar. su, süt, yol, kalem b-Fiil kökleri: bir işi veya hareketi karşılar. gez-, yaz-,oku-, gel-, gör- 4.8. Ek Fiil Ek fiilin birçok görevi vardır. İsimlerin sonuna gelir, onların fiil gibi kullanılmasını sağlar. Böylece cümlede bir yargı bildirir. Anlam tam olarak ifade edilir: Hava güzeldir. Sen güzelsin. Ben çalışkanım. Ek fiil, değil kelimesiyle olumsuz yapılır: Çocuk çalışkandır. Çocuk çalışkan değildir. 4.9. İsim Tamlaması İki ya da daha çok addan kurulmuş tamlamaya ad tamlaması denir. Ad tamlaması üçe ayrılır: -Belirtili isim tamlaması -Belirtisiz isim tamlaması -Zincirleme isim tamlaması Belirtili İsim Tamlaması: -ın ( -in, -un, -ün ) kız + çanta = kızın çantası Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. Bu nedenle ünlü ile biten sözcüklerden sonra isim tamlama eki varsa araya n ünsüzü girer: Ünsüzle biten sözcüklerden sonra: -ın ( -in, -un, -ün) Ünlüyle biten sözcüklerden sonra: -ın ( -nin, -nun, -nün) 37 Belirtisiz isim tamlamasında –ın ( -in, -un, -ün) tamlayan eki kullanılmaz. Belirtili isim tamlaması Belirtisiz isim tamlaması arabanın lastiği araba lastiği Zincirleme İsim Tamlaması Ad tamlamasında tamlayanlar ve tamlananlar birden daha çok olursa bu tamamlara zincirleme isim tamlaması denir. İsim tamlaması Zincirleme isim tamlaması elbise dolabı elbise dolabının kapısı 4.10. Sıfatlar Varlıkların özeliklerini belirten ve adlardan önce gelen sözcüklerle sıfat denir. büyük ev, küçük çocuk, yaşlı adam, yeşil bahçe, sarı çiçek, bu araba, üç kitap, masmavi gökyüzü… Sıfatlar iki ana bölüme ayrılı. Niteleme sıfatlar Belirtme sıfatlar sıfatları Karşılaştırma sıfatları İşaret sıfatları Pekiştirme sıfatları Soru sıfatları Küçültme sıfatları Belgesiz sıfatları Unvan sıfatları Sayı sıfatları 4.11. Adıllar Adların, tümcelerin, söz öbeklerinin ve metinlerin yerini tutan sözcüklerle adıl denir. Adılar ad olmadıkları halde, adların yerine kullanılır; kişi, özlük, işaret, soru ve belirsizlik anlamı verirler. Adılar yedi bölüme ayrılır: Kişi adılları : ben, sen, o, biz, siz, onlar İşaret adılları : bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar Soru adılları : kim, kimler, ne, neler, kaç, hangi, Dönüşlü : kendim, kendin, kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri Belgisi adıllar : biri, kimi, herkes, bazısı, birçoğu, her biri İlgili adılları : Selma’nınki, benimki, onlarınki İyelik eki (adılı) : kitabım, evimiz, komşunuz, çocuklarım 38 4.12. Eylem Çekimi ve Kipler Eylem kök ya da gövdesine çekim ekleri getirilerek eylemin çekime sokulmasına eylem çekimi denir. Eylem kökünün kendine özgü bir anlamı vardır. Eylem köküne getirilen çekim ekleri eyleme zaman, kişi, kip, sayı, soru, olumluluk ve olumsuzluk bildiren yeni anlamlar katar. Eylemde zaman, eylemin içinde oluştuğu zamanı bildirir. Türkçede beş zamanı vardır: Şimdiki zaman Belirli geçmiş zaman Belirsiz geçmiş zaman Gelecek zaman Geniş zaman Eylemde kip Eylemin belirttiği işin nasıl, ne zaman ve ne biçimde yapıldığını bildiren anlatım biçimine kip denir. Eylemin belirttiği ne zaman yapıldığı çok önemlidir. Bu nedenle Türkçedeki bütün kiplerde zaman temel unsur olarak kabul edilir. Türkçede dokuz kip vardır. Bu dokuz kip bildirme kipleri ve isteme kipleri olmak üzere iki ana bölüme ayrılır: Bildirme Kipler İsteme Kipleri Şimdiki zaman İstek kipi Belirli geçmiş zaman Dilek-koşul kipi Belirsiz geçmiş zaman Gereklik kipi Gelecek zaman Emir kipi Geniş zaman 4.13. Şimdiki Zaman: -yor (-iyor, uyor,üyör) Eylemin belirttiği iş ve oluşan içinde bulunduğumuz zamanda gerçekleştiğini bildirir. Şimdiki zaman eki bazen bir işin sürekliliğini belirten geniş zaman ve gelecek zaman değerini de aktarabilir: Şimdiki zaman eki -yor ünlü uyumun etkisi ile –iyor, uyor, üyor biçimine dönüşür: al-ıyor, gel-iyor, otur-uyor, gör-üyor… gibi sev-mek sev-me-mek soru kipi sev-iyor-um sev-mi-yor-um sev-mi-yor mu-y-um 39 4.14. Belirli Geçmiş Zaman: -dı (-di, -du, -dü), -tı (-ti, -tu, -tü) Eylemin yaptığı işin geçmiş zamanda yapıldığını kesin olarak bildirir: Belirli geçmiş zaman eki –dı ünlü uyumuna uyar: Yaz-dı-m, bil-di-m, bul-du-m, gör-dü-m… gibi Belirli geçmiş zaman eki –dı ünsüz benzeşmesine uyar: bırak-tı-m, git-ti-m, tut-tu-m, görüş-tü-m…gibi sev-mek sev-me-mek soru kipi sev-di-m sev-me-di-m sev-di-m mi 4.15. Belirsiz Geçmiş Zaman: -mış (-miş, -muş, -müş) Geçmişte yapılan bir işin başkalarından öğrenildiğini ya da belirsiz olduğunu belirtir: Ör: Selma ne zaman geldi? -Bilmiyorum, dün saat beşte gelmiş. Oluşumu sırasında değil, sonradan fark edilen olaylarda kullanılır: Ör: -Yemekler çok tuzlu olmuş. -dır bildirme eki ile birlikte kullanıldığı zaman; Tahmin bildirir Çocukların uyku saati geçti. Çocuklar çoktan uyumuşlardır. Kesinlik kazanan olaylar bildirir ( ilan, haber vermek gibi) Ör: Sınav bitmiştir. Kalemlerinizi bırakın. Belirsiz geçmiş zaman eki –mış ünlü uyumuna uyar: bak-mış, gel-miş, oku-muş- gör-müş…gibi sev-mek sev-me-mek soru kipi sev-miş-im sev-me-miş-im sev-miş mi-y-im 4.16. Gelecek Zaman : -acak ( -ecek ) Eylemin belirttiği işin gelecek zaman içinde yapılacağını bildirir. sev-mek sev-me-mek soru kipi sev-eceğ-im sev-me-y-eceğ-im sev-ecek mi-iyim Gelecek zaman eki –acak (-ecek) birinci tekil ve birinci çoğul kişilerde –acağ, -eceğ biçimine girer. Çünkü iki ünlü arasında k sesi ğ olur: okuyacağim, sevmeyeceğiz…gibi Türkçede iki ünlü yan yana gelmediği için me olumsuzluk ekinden sonra araya y koruma ünsüzü girer: 40 sevmeyeceğim, sevmeyecek gibi. ye- de eyleminde e > i’ ye dönüşür: yiyeceğim, diyeceğim 4.17. Geniş Zaman: -r ( -ar,-er, -ır,-ir,-ur,-ür) Eylemin belirttiği işin her zaman yapıldığını, yapılmakta olduğunu, gelecekte de yapılacağını bildirir. Bu yönden bir bakıma geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanı da bir arada kapsar: Hiç değişmeyen durumları gösterir: Ör: İnsanlar binlerce yıldan beri doğar, büyür ve ölürler. Sık sık yaptığımız veya alışkanlık gösteren durumlarda kullanılır: Ör: Selma sabahları bir saat yürüyüş yapar. sev-mek sev-me-mek soru kipi sev-er-im sev-mez-sin sev-er mi-yim Ünlü ile biten eylem köklerinden sonra geniş zaman eki –r gelir: yaşa-r, uyu-r, büyü-r, oku-r, söyle-r… gibi İki veya daha çok seslemli ünsüzle biten eylem köklerinden sonra –ir gelir: çalış-ır, getir-ir, unut-ur, görüş-ür Tek seslemli ünsüzle biten eylem köklerinden sonra –ar gelir: yaz-ar, sat-ar, bak-ar, sil-er… gibi 4.18. İsteme Kipleri Eylemin belirttiği iş yaparken, istek, dilek-koşul, gereklik ve emir kavramlarını veren kiplere isteme kipleri denir. İsteme kipleri dörde ayrılır: 4.18.1. İstek Kipi: -a ( e) İstek kipi istek anlamını verir. sev-mek sev-me-mek soru kipi sev-e-y-im sev-me-y-e-y-im sev-e-y-im mi İstek kipinde ben ve biz kişisi çok kullanılır. Diğer kişilerden günlük kullanımda emir kipi istek kipinin yerini alır. Bu durumda istek kipinin soru biçiminde yalnız birinci tekil ve birinci çoğul kişi çekimi yapılır. İstek kipi –a ( -e) ünlü uyumuna uyar: alayım, vereyim, geleyim,seveyim, bileyim… 41 ye- de- eyleminde e > i’ye dönüşür. Yiyeyim, diyelim Ör: Doğayı sevelim, ormanları koruyalım. 4.18.2. Dilek- Koşul Kipi: -sa (-se) Eyleme dilek ve koşul anlamlarını yükler. Dilek anlamında keşke sözcüğü kullanılarak anlam pekişir. sev-mek sev-me-mek soru kipi sev-se-m sev-me-se-m sev-se-m mi Dilek-Koşul kipi –sa (-se) ünlü uyumuna uyar: okusam, gelsem, dokunsam, baksam, bilsem, bilsem, görsem… gibi 4.18.3. Gereklik Kipi: -malı meli Eylemin belirttiği işin yapılması gerektiğini bildirir. sev-mek sev-me-mek soru kipi sev-meli-y-im sev-me-meli-y-im sev-meli mi-y-im Gereklik kipi –malı –meli ünlü uyumuna uyar: okumalı, yazmalı, bilmeli, vermeli… gibi Gereklik kipi bir işin yapılması gerektiğini bildiren lazım, gerek ve icap etmek sözcüklerinin anlamını verir. Ör: Kitap okumalısın. Kitap okuman gerek. Borcunu ödemelisin. Borcunu ödemen icap ediyor. Sınavı başarmalısın. Sınav başarman lazım. 2.18.4. Emir Kipi Bir işin yapılmasını emrederken kullanılan kiptir. Emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul kişiler için kullanımı yoktu sevmek sevmemek Sen sev sev-me O sev-sin sev-me-sin Siz sev-in sev-me-y-in 42 sev-in-iz sev-me-y-iniz Onlar sev-sin-ler sev-me-sin-ler Emir kipinde ekler ünlü uyumuna uyar: gel-sin, otur-sun, bak-sın, gör-sün…gibi 43 44 BÖLÜM V YÖNTEM GELİŞTİRMESİ 5.1. Alfabe Bir Boşnak öğrenci için en önemli problem ğ, ö, ü, ı, seslerinin telaffuzudur. Boşnakça’dağ, ö, ü, ı, sesleri bulunmamaktadır. Boşnak öğrencilerin ğ, ö, ü, ı sesleri öğrenmeleri zaman almaktır. Aslında bu durum, başlangıçta yeni bir dil öğrenen öğrencilerin karşılaştığı temel sorundur. Ö ve Ü sesleri zaman içinde öğrenilebilmektedir. Ancak “ğ” sesinin çıkarılması Türk olmayan biri için son derece zordur. Bundan dolayı Öğretmenin bu seslerin bulunduğu kelimelere ağırlık vermesi önerilir. Aşağıda kelimeleri sıklıkla telaffuz ediniz. Örnek Dağ Örnek Ülke ılık Bağ öküz Üzüm sıcak Sağ gök Üzüntü ıslak Çağ böyle Ürkek ıhlamur Değil şöyle Üç ırmak Çağla örümcek Üçgen kırmızı Sağol öbek Üye ışık 5.2. Telaffuz Boşnakça’da iki heceli kelimelerde, birinci hecede; ikiden fazla heceli kelimelerde ise diğer hece yerlerinde belirgin bir vurgu bulunmaktadır. Örneğin Salko isminde vurgu birinci hecededir ve uzun okunur. Ancak Türkçe kelimelerde hece vurgusu bulunmamaktadır. Bundan dolayı Türkçe öğrenmeye başlayan Boşnak öğrencilerin kendi dillerine uyumlu olarak Türkçe kelimeleri vurgulu söyleme alışkanlığı vardır. Bunu önlemek için kelimelerin söylenişleri üzerinde bir müddet durmak gerekir. Önce tek 45 hecelilerden başlayarak vurgu yapmaksızın telaffuz etmeleri için alıştırmalar yapmak gerekir. Ayrıca Türkçe’de yer alan çift sesli kelimeler (şedde) Boşnakça’da bulunmamaktadır. Örneğin Anne, Pulluk gibi. Bu tür kelimelerin telaffuzunda hata yapılması doğal karşılanmalıdır. Bununla birlikte özellikle en kolay öğrenilen “Anne” kelimesi üzerinde durularak çift sessizlerin telaffuzu öğretilmelidir. 5.3. Yabancı Dil Öğretiminde Temel İlkeler 5.3.1. Dört Temel Beceriyi Geliştirme Dil, dört temel beceri olarak kabul edilen dinleme, konuşma, okuma ve yazma becerilerinin işlevsel bütünlüğünden oluşmaktadır. Dili bir iletişim aracı olarak kullanmayı öğretirken bu dört temel becerinin birlikte öğretilmesi gerekmektedir. 5.3.2. Basitten Karmaşığa Somuttan Soyuta Doğru Öğretme Yabancı dil öğretiminde, önce basit cümle kalıplarından başlayarak bileşik ve karmaşık cümle kalıplarının öğretimine çalışılmalıdır. Aynı şekilde, gösterilmesi ve açıklanması kolay olan sözcüklerden ve somut kavramlardan, sınıf içindeki ve yakın çevredeki nesnelerden başlayıp soyut kavram ve düşüncelere daha sonra geçilmelidir. Bilinen bir cümle kalıbı ile bilinmeyen sözcükleri, bilinen sözcüklerle de bilinmeyen bir cümle kalıbını öğretmek esas olmalıdır. 5.3.3. Görsel ve İşitsel Araçları Kullanma Yabancı dil öğretiminde görsel ve işitsel araçlar, öğretimin daha etkili olmasını sağlamakta, öğrenci ilgisini derse çekmekte, verbalizmi azaltmakta ve sınıf içinde doğal ortamın oluşmasına yardımcı olmaktadır. Görsel araçlar, öğretilen sözcüklerin, kavramların ve cümle yapılarının daha kolay anlaşılmasına yardımcı olmaktadır. “Bir resim bin sözcük değerinde ’’ olduğu gerçeği özellikle yabancı dil öğretim uygulamalarında daha çok görülmektedir. İşitsel araçlarda doğru dil alışkanlıklarının kazanılmasında ve tekrar alıştırmalarının yapılmasında etkili olmaktadır. 46 5.3.4. Anadili Gerekli Durumlarda Kullanma Yabancı dil derslerinde öğrencilerin öğrenilen dili daha çok duymaları ve kullanmaları esas olmalıdır. Bu nedenle öğretmenden çok, öğrencinin daha çok konuşmasına olanak verilmelidir. En iyi yabancı dil öğretmeninin, öğrencilerini en çok konuşturan öğretmen olduğu unutulmamalıdır. Konuşma alıştırmalarına öğrencinin gereksinmesi daha çoktur. Öğrenilen dil öğrenciler tarafından ne kadar çok kullanılırsa ve ne kadar çok pratik yapılırsa o kadar iyi öğrenilir. Başlangıçta öğrencilerin anadili kullanmalarına izin verilmeli, ancak öğrenilen dildeki basit cümlelerle iletişim kurmalarına özen gösterilmelidir. Gerçek duyulmadıkça anadili kullanmaya çok zaman ayrılmamalıdır. Anadille yapılan açıklamalar kısa ve öz olmalıdır. Diğer bir deyişle, sınıf içinde anadille iletişim kurmak bir tabu olmamalı ancak gerektiğinde kullanmak temel olmalıdır. 5.3.5. Bir Seferde Bir Tek Yapıyı Sunma Sınıf içi uygulamalarda, her seferinde bir tek sözcüğü, sorunu ya da cümle yapısını öğretmek temel ilke olmalıdır. Aynı anda birden çok sözcük ya da cümle kalıbı öğretmek hem etkili olamaz, hem de karışıklığa neden olabilir. Diğer bir deyişle tam öğrenme sağlanamaz. Bunun yanı sıra öğretmen de bildiklerinin hepsini aynı anda öğrencilere öğretmeye çalışmamalıdır. Özellikle başlangıç düzeyinde temel bilgiler ve kavramlar ayrıntılara girilmeden verilmelidir. 5.3.6. Verilen Bilgilerin Günlük Yaşama Aktarılmasını Sağlama Sınıf içinde öğretilen bilgilerin günlük iletişimde nasıl kullanılacağının öğrencilere gösterilmesi gerekir. Sınıf-içi öğrenmelerin kalıcı olması için örneklerin günlük yaşamda verilmesi ve öğrencilere öğrendiklerini kullanma olanağının verilmesi uygun olur. 5.3.7. Öğrencilerin Derse Daha Etkin Katılmalarını Sağlama Tüm öğrencilerin sınıf-içi etkinliklere katılımları sağlanmalıdır. Tekrar alıştırmaları, sorucevap, rol yapma, grup tartışması, ikili ve üçlü çalışmalar, benzetim gibi tekniklerle öğrencilerin derse daha etkin katılmaları sağlanmalıdır. Tekrar alıştırmalarında önce sınıfa, sonra gruba ve daha sonra da yeter sayıda öğrenciye tekrar yaptırılmalı, bu tekrarlarda 47 yanlış yapıldığında, doğrusu tekrarlatılarak hemen düzeltmelidir. Ancak iki-üç dakikalık kesintisiz konuşmalarda yanlışlar anında değil, konuşma bittikten sonra düzeltilmelidir. 5.3.8. Öğrencileri Güdüleme ve Cesaretlendirme Güdüleme, başarıyı olumlu yönde etkilemektedir. Her derse başlamadan önce, öğrencileri öğrenmeye karşı güdülemek öğretmenin en önemli görevlerinden birisidir. Güdüleme, bir bakıma öğrenci ile öğrenilecek konu arasında psikolojik bir bağ kurmadır. Bu bağ kurulmadan öğretime başlanırsa yapılan etkinliklerin yararlı olmadığı gözlenmektedir. Buna karşın iyi bir sınıf ortamında işlenen konuları daha iyi anlaşılacağı, öğrencilerin derse daha katılgan olduğu görülmektedir. Sınıf içinde iyi bir ortamın hazırlanması öğretmenin öğrencilerini cesaretlendirmesine bağlıdır. Bunun için de öğretmenin ipuçlarını, pekiştireçleri, dönüt ve düzeltmeleri çok iyi kullanması gerekir. 5.3.9. Dilbilgisi-Çeviri Yöntem Geçmişte dil eğitimi tartışmaları dilin analizi ile dilin kullanımı uçları arasında gidip gelen görüşler çevresinde şekillenmiştir. Dilin analizi, yani dilbilgisi kurallarının dil öğretiminde ana eksen olarak alınması dendiğinde akla gelen ilk yöntem Dilbilgisi-Çeviri Yöntemidir. Dilbilgisi Çeviri Yöntemi’nin temel özellikleri şunlardır: 1. Bir dili çalışmanın amacı o dilin dilbilgisi kurallarını çalışmak ve bu yolla o dilin edebiyatını izleyebilmektir. Böylece öğrenmenin getireceği zihin disiplini ve entelektüel gelişme ve sürecin en değerli ürünleri olacaktır. Bu yöntemde dilbilgisi kurallarını ayrıntılı analizi sayesinde metinlerini çevirisi yapılabilecektir. Yani, Dilbilgisi-Çeviri Yöntemi özellikle dünya klasiklerinin çevirmesiyle doğrudan ilişkili bir yöntem olmuştur. 2. Okuma ve yazma temel becerilerdir. Sözcük öğrenimi ise metinle sınırlıdır. Sözcükler listeler halinde yazılarak öğrenilir. Metin çevirisinden önce gerekli olacak dilbilgisi kuralları ve gerekli sözcükler öğrencilere sunulur. 3. Metinde en önemli yapı tümce yapısıdır. Çünkü tümceler halinde yapılacak çevirilerle metnin çevirisi bir bütün olarak tamamlanabilir. 48 4. Akıcılıktan ziyade doğruluk önemlidir. Dilbilgisi kuralları önceden sunulur ve çeviri alıştırmaları yoluyla pekiştirilir. Yani, bu yöntem tümdengelimci bir yol izler. 5.3.10. Dolaysız Yöntem Dolaysız yöntemde becerilerin önem sıralaması dinleme, konuşma, yazma ve okumadır. Genel olarak bakıldığında, bu yöntem günümüz dil öğretimi anlayışına yaklaşmış olmakla birlikte günün koşulları uygulanabilirliğini zorlaştırmıştır. Ancak, yine de dilin sadece dilbilgisinden oluşmadığı ve kullanılan dilin çok önemli olduğu düşüncesini yerleştirdiği için önemli bir devrim olarak algılanmalıdır. Bu yöntemin orta koyduğu ana ilkeler şunlardır: 1. Sınıfa öğretim hedef dilde yapılmalıdır. 2. Sadece güncel sözcük ve tümceler öğretilmelidir. 3. Küçük sınıflarda sözel becerinin geliştirilmesi öğretmenle öğrenci arasında ve aynı zamanda öğrenciyle öğrenci arasındaki etkileşim yoluyla yapılmalıdır. 4. Dilbilgisi tümevarımcı bir yolla öğretilmelidir. 5. Yani konular sözel olarak sunmalıdır. 6. Somut sözcükler; gösterme, nesneler ve resimler yoluyla, soyut sözcükler ise düşüncelerin ilişkilendirilmesi yoluyla öğretilmelidir. 7. Konuşma ve dinleme öncelikle öğretilirken doğru sesletim ve dilbilgisi de vurgulanmalıdır. 5.3.11. Sözel Yaklaşım (Durumsal Dil Öğretimi) Sözel Yaklaşım yapısalcı bir izlence ve sözcükler listesini benimsemiştir. Yapılar tümceler içinde öğretilir ve sözcükler bu yapılara uyacak sözcüklerdir. Öğrencilerden dinleyip öğretmenin söyledikleri tekrar etmesi ve öğretmenin soru ve emirlerine yanıt vermesi beklenir. Sözel Yaklaşımın en önemli özellikleri şöyle özetlenebilir: 1. Dil öğretimi konuşmayla başlar ve daha sonra yazılı dile geçilir. 2. Sınıfta hedef dil kullanılır. 3. Yeni dil konuları durumlar içinde sunulur ve çalışılır. 4. Gerekli olduğuna inanılan sözcükler çalışılır. 49 5. Dilbilgisi kuralları kolaydan zora doğru derecelendirilerek öğretilir. 6. Yeterli dilbilgisi ve sözcük bilgisi yerleştikten sonra okuma ve yazma becerilerine geçilir. 5.3.12. İşitsel-Dilsel Yöntem İşitsel-Dilsel Yöntemin dayandığı öğrenme kuramı ise o günlerin etkin kuramı davranışçılıktır. Davranışçılık, insan davranışları üzerine kurulmuş bir kuramdır. Davranışçı psikolojinin etkisinde dilin bir alışkanlıklar düzeni olduğu ileri sürülmüş ve dil öğrenimine de bir koşullanma zinciri olarak bakılmıştır. Uyarıcı-pekiştireç-yanıt ilişkisi dilin öğrenilmesini tekrarlanması açıklamaya yeter görülmüştür. yoluyla doğru davranışların elde Ödüllendirilen davranışının edilmesi mantığını benimseyen davranışçılık, etkilediği dil yaklaşımında da tekrarcılığı ve dolaysıyla ezberciliği öne çıkarmıştır. İşitsel-Dilsel Yöntemin öne çıkan ilkeleri şöyle sıralanabilir: 1. Dil, öncelikle konuşmadır. Okuma ve yazma çalışmalarına geçebilmek için dinleme ve konuşma alanında önemli bir yol alınması gerekmektedir. Yani, dil öğreniminin ilk dönemleri okuma ve yazma olmadan geçilmelidir. 2. Dil öğrenimi alışkanlık geliştirme olduğu için, iyi alışkanlıklar hata yapmak yerine doğru yanıtlar verecek gerçekleştirilebilir. Diyaloglar ezberlemek ve örnek örgü alıştırmalarını tekrarlamak kişinin hata yapma olasılığını azaltacağı için çok yararlıdır. 3. Her dilin kendine özgü özellikleri vardır. Anadile benzeyen özellikler daha kolay öğrenilir. Bu yüzden, benzetme geneleme ve ayrım yapmaya yardımcı olur. Çok fazla yapılan mekanik örgü alıştırmaları kişilerin doğru benzetmeler oluşturmalarına yardımcı olacaktır. 4. Yapılar tümevarım yoluyla öğretilir. Önce örnekler verilir, daha sonra alıştırmaları yapılır. Sözcükler dilbilimsel ve kültürel bir bağlamda öğretilir. Alıştırmaların amacı dili konuşanlar kadar çabuk yanıt vermeyi sağlamaktır (Yaylı, 2011). 50 5.4. Yabancı Dil Öğretiminde Temel İlkeler 5.4.1. Dört Temel Beceriyi Geliştirme Dil, dört temel beceri olarak kabul edilen dinleme, konuşma, okuma ve yazma becerilerinin işlevsel bütünlüğünden oluşmaktadır. Dili bir iletişim aracı olarak kullanmayı öğretirken bu dört temel becerinin birlikte öğretilmesi gerekmektedir. 5.4.2. Basitten Karmaşığa Somuttan Soyuta Doğru Öğretme Yabancı dil öğretiminde, önce basit cümle kalıplarından başlayarak bileşik ve karmaşık cümle kalıplarının öğretimine çalışılmalıdır. Aynı şekilde, gösterilmesi ve açıklanması kolay olan sözcüklerden ve somut kavramlardan, sınıf içindeki ve yakın çevredeki nesnelerden başlayıp soyut kavram ve düşüncelere daha sonra geçilmelidir. Bilinen bir cümle kalıbı ile bilinmeyen sözcükleri, bilinen sözcüklerle de bilinmeyen bir cümle kalıbını öğretmek esas olmalıdır. 5.4.3. Görsel ve İşitsel Araçları Kullanma Yabancı dil öğretiminde görsel ve işitsel araçlar, öğretimin daha etkili olmasını sağlamakta, öğrenci ilgisini derse çekmekte, verbalizmi azaltmakta ve sınıf içinde doğal ortamın oluşmasına yardımcı olmaktadır. Görsel araçlar, öğretilen sözcüklerin kavramların ve cümle yapılarının daha kolay anlaşılmasına yardımcı olmaktadır. “Bir resim bin sözcük değerinde’’ olduğu gerçeği özellikle yabancı dil öğretim uygulamalarında daha çok görülmektedir. İşitsel araçlarda doğru dil alışkanlıklarının kazanılmasında ve tekrar alıştırmalarının yapılmasında etkili olmaktadır. 5.6.4. Anadili Gerekli Durumlarda Kullanma Yabancı dil derslerinde öğrencilerin öğrenilen dili daha çok duymaları ve kullanmaları esas olmalıdır. Bu nedenle öğretmenden çok, öğrencinin daha çok konuşmasına olanak verilmelidir. En iyi yabancı dil öğretmeninin, öğrencilerini en çok konuşturan öğretmen olduğu unutulmamalıdır. Konuşma alıştırmalarına öğrencinin gereksinmesi daha çoktur. Öğrenilen dil öğrenciler tarafından ne kadar çok kullanılırsa ve ne kadar çok pratik yapılırsa o kadar iyi öğrenilir. Başlangıçta öğrencilerin anadili kullanmalarına izin verilmeli, ancak öğrenilen dildeki basit cümlelerle iletişim kurmalarına özen gösterilmelidir. Gerçek duyulmadıkça anadili kullanmaya çok zaman ayrılmamalıdır. 51 Anadille yapılan açıklamalar kısa ve öz olmalıdır. Diğer bir deyişle, sınıf içinde anadille iletişim kurmak bir tabu olmamalı ancak gerektiğinde kullanmak temel olmalıdır. 5.4.5. Bir Seferde Bir Tek Yapıyı Sunma Sınıf içi uygulamalarda, her seferinde bir tek sözcüğü, sorunu ya da cümle yapısını öğretmek temel ilke olmalıdır. Aynı anda birden çok sözcük ya da cümle kalıbı öğretmek hem etkili olamaz, hem de karışıklığa neden olabilir. Diğer bir deyişle tam öğrenme sağlanamaz. Bunun yanı sıra öğretmen de bildiklerinin hepsini aynı anda öğrencilere öğretmeye çalışmamalıdır. Özellikle başlangıç düzeyinde temel bilgiler ve kavramlar ayrıntılara girilmeden verilmelidir. 5.4.6. Verilen Bilgilerin Günlük Yaşama Aktarılmasını Sağlama Sınıf içinde öğretilen bilgilerin günlük iletişimde nasıl kullanılacağının öğrencilere gösterilmesi gerekir. Sınıf-içi öğrenmelerin kalıcı olması için örneklerin günlük yaşamda verilmesi ve öğrencilere öğrendiklerini kullanma olanağının verilmesi uygun olur. 5.4.7. Öğrencilerin Derse Daha Etkin Katılmalarını Sağlama Tüm öğrencilerin sınıf-içi etkinliklere katılımları sağlanmalıdır. Tekrar alıştırmaları, sorucevap, rol yapma, grup tartışması, ikili ve üçlü çalışmalar, benzetim gibi tekniklerle öğrencilerin derse daha etkin katılmaları sağlanmalıdır. Tekrar alıştırmalarında önce sınıfa, sonra gruba ve daha sonra da yeter sayıda öğrenciye tekrar yaptırılmalı, bu tekrarlarda yanlış yapıldığında, doğrusu tekrarlatılarak hemen düzeltmelidir. Ancak iki-üç dakikalık kesintisiz konuşmalarda yanlışlar anında değil, konuşma bittikten sonra düzeltilmelidir. 5.4.8. Öğrencileri Güdüleme ve Cesaretlendirme Güdüleme, başarıyı olumlu yönde etkilemektedir. Her derse başlamadan önce, öğrencileri öğrenmeye karşı güdülemek öğretmenin en önemli görevlerinden birisidir. Güdüleme, bir bakıma öğrenci ile öğrenilecek konu arasında psikolojik bir bağ kurmadır. Bu bağ kurulmadan öğretime başlanırsa yapılan etkinliklerin yararlı olmadığı gözlenmektedir. Buna karşın iyi bir sınıf ortamında işlenen konuları daha iyi anlaşılacağı, öğrencilerin derse daha katılgan olduğu görülmektedir. Sınıf içinde iyi bir ortamın hazırlanması öğretmenin öğrencilerini cesaretlendirmesine bağlıdır. Bunun için de öğretmenin ipuçlarını, pekiştireçleri, dönüt ve düzeltmeleri çok iyi kullanması gerekir. 52 5.9. Soru-Cevap Sınıf içi uygulamalarda en yaygın bir şekilde kullanılan tekniktir. Bu teknik, öğrencilere düşünme ve konuşma alışkanlıklarını kazandırma bakımından oldukça önemlidir ve her dersin öğretiminde kullanılır. Yabancı dil öğretiminde duyduğunu ve okuduğunu anlam becerilerini geliştirimde, karşılıklı konuşma ve iletişime dönük alıştırmaların yapımında sık sık kullanılan bir tekniktir (Demirel, 1990). 5.9.1. Düzvarım Yönteminin Kullanım Özellikleri a. Dersler bir diyalogla ya da kısa bir fıkra anlatımıyla başlar. b. Önce sözlü öğretim yapılır. Bu nedenle gramer ve yeni sözcükler sözel olarak öğretilir. c. Sözcüklerin öğretimi, görsel araçlarla, tanımlamalarla ya da pantomimle yapılır. d. Dilbilgisi kuralları tümevarım yoluyla öğretilir. Ayrıca gramerin görsel yolla, göze hitap ederek anlatılması belli bir ortam da verilmesi istenir. e. Amaç dilin yoğun bir şekilde kullanılmasına yer verilir. f. İlk birkaç hafta telaffuz öğretimine ağırlık verilir. Yeni dilbilgisi yapılarlı öğretilirken sürekli dinleme ve tekrara yer verilir. g. Sınıf içinde anadile ve çeviriye yer verilmez. h. Öğretmenin amaç dili çok iyi bilmesi ve konuşması istenir. i. Okuma parçaları amaç dili konuşan ülkenin kültür ve yaşamıyla ilgilidir. Okuma öğretimi, gramer bilgilerini pekiştirmekten çok zevk için yapılır. j. Öğretim merkezli öğretim yapılmasına karşın öğrencilerin derse aktif katılımı istenir (Demirel, 1990). 5.10. Yabancı Dil Öğretiminde Araçlar “Bir resim bin sözcük değerinde” Türkçe dersinde bir şeyin nasıl yapılacağının öğretmen tarafında uygulamalı olarak gösterildiği ya da herhangi bir şey açıklamak için resim, grafik, slayt, film gibi araç gereçlerin kullanıldığı hemen her etkinlikte gösteri yönteminden belli ölçüde yararlanılmaktadır. Dil becerilerinin geliştirilmesinde görme duyusunun önemli bir yer vardır. Bu sebeple, Türkçe öğretmeni gerek ders, gerekse ders dışı faaliyetlerine öğrencilerin görme duyularına hitap eden materyalleri de kullanmalıdır. Daha çok göze hitap eden, fakat diğer yazılı ve basılı eğitim-öğretim gereçlerinden yapı özellikleri ve 53 görünüm bakımından farklılık taşıyan bu araçlar da Türkçe öğretiminde faydalı sonuçlar vardır (Özbay, 2011). 5.11. Uygulamalar 5.11.1. Öğrencilerin Derse Daha Etkin Sağlama Öğretmenin görevi, öğrenciye bilgiyi kuru kuruya aktarmak değil, öğrenmeyi öğretmek durumun farkına vardırmaktır. Öğrenciye bir konuyu öğretirken dikkat etmemiz gereken önemli hususlardan bir de, onun daha fazla duyusuna hitap ederek öğretimi kalıcı hale getirmek olmalıdır. Bilgilerin ezberlenmeden akılda daha kalıcı olması için en iyi yol, dramatizasyon yani oyunlaştırarak canlandırma tekniğine başvurmaktır. “Örgün öğretim kurumlarında yaptırılan küçük dramatizasyon çalışmaları çocuklarla doğru ve düzgün konuşma, anlatmak istediklerini en kısa yoldan ve en açık biçimde anlatma beceri ve alışkanlıklarını kazandırır (Temizyürek, 2002). Eğitim öğretim çalışmalarının amacına ulaşması için öğrencinin, konuya ilgisini çekmek, merakını uyandırmak, çeşitli uygulamalarla dersi eğlenceli ve zevkli hale getirmek gibi yollarla öğrenci öğrenmeye güdülenmelidir. Öğrenme duygusu uyarılan öğrenci, bilgi edinmeye ve bilgisini geliştirmeye çalışır, yaptığından zevk alır. Öğrenci zevk aldığı bilgileri öğrenmek için özel bir çaba harcar. Dil milli bir bağdır: Yıllar önce varlıklara ve kavramlara isim verirken bizim gibi düşünülmüş olması hoşumuza gider. İçinde bulunduğumuz durumu anlatmak veya düşüncemiz dile getirmek için en uygun sözün ( kelime, deyim veya atasözünün ) önceden söylenmiş olması, bize güven verir (Demir, 2010). Halkın düşünce ve tecrübelerinden doğmuş, geniş anlamlı, insan iyiye ve güzele yönelten, düşündüren, halkın dil zevkini bir iki cümle ile ifade eden sözlerdir. Deyimler gibi atasözlerinin de kaynağı halktır, bunların söyleyeni belli değildir. Genel bir hüküm bildirirler (Kavas, 2004). 5.11.2. Yabancılara Türkçe Öğretiminde Atasözleri Önemi - Kısa-öz, anlamlı sözleri olduğu için öğrencinin aklında/kafasında daha kalıcı olacaktır. - Atasözlerinde kullanılan kelimeler genellikle basit ve herkes tarafında anlaşılır. 54 - Büyük bir kısmın tarafından bilindikleri için günlük hayata işitilme olanağı daha yüksek olacaktır. - Atasözleri aynı zamanda o dil halkını bir nevi olsun kültürünü oluşturmaktadır. - Atasözleri bazen lirik, didaktik, eğlenceli, konular içerdiği için daha çekici olur. Öncelikle verilmesi gereken hem Boşnakça hem de Türkçede olan atasözlerin örnekler: Türkçe Boşnakça - Dost kara günde beli olur. Prijatelj se u teşkim danima prepozna. - Acele işe şeytan karışır. U zurbi je şeytan. - Aç ne yemez, tok ne demez. Sit gladnog ne razumije. - Bugünün işini yarına bırakma. Ono sto mozes danas ne ostavljaj zasutra. - Önce düşün sonra söyle. Prvo ispeci pa reci. Deyimle, asıl anlamlarından uzaklaşıp yeni kavramlar kazanan kalıplaşmış sözlerdir. Deyimlerin kaynağı halk, onların zengin hayat tecrübeleridir. Deyimler yazıya kuvvet verir, konuşmayı güzelleştirir, dillin ifade gücünü artırır. En, az iki kelimeden oluşan deyimler, genel bir hüküm bildirmezler. Bir kavramı yansıtırlar (Kavas, 2004). Hem Boşnakça hem de Türkçede olan deyimler örnekler: Türkçe Boşnakça İkiyüzlü Dvolican Göze gelmek: göz değmesi Pogled : urok 5.11.3. Yabancı Dil Öğretiminde Fıkralar Anlatımı - Fıkralar lirik, eğlenceli metinler içerdikleri için öğrencinin her zaman ilgisini çekecek derse odaklanmasını olmasını sağlayacak, - Sınıf ortamı yumuşatır dersleri sıkıcılıktan kurtarır, - Kolayca ezberlenir, Nasreddin Hoca Boşnakçada Nasrudin Hoca ismiyle geçiyor. Komşunun kazanı: Günlerden bir gün Nasreddin Hoca komşusundan bir kazan ödünç alır. Birkaç gün sonra kazanı geri götürür ve kazanla birlikte komşuya iki de tencere verir. Komşu çok şaşır ve sorar: - Bana neden bu tencereleri veriyorsun, Hoca Efendi? 55 - Hoca cevap verir: ’’Senin kazağın doğurdu, komşu. Bu tencereler kazanın çocukları.’’ - Komşu tabii çok sevinir ve kazanla birlikte tencereleri de alır. Bir süre sonra hoca yine komşusundan kazanç ödünç alır ve geri götürmez. Birkaç gün sonra komşu hocaya gelir ve kazanı ister. Hoca ona “senin kazan öldü’’der. Komşu şaşırır ve bağırır: ’’ Kazan nasıl ölür, Hoca Efendi?’’ Hoca güler ve şöyle der:’’ Kazan doğurdu, buna inandın. Şimdi kazan öldü, buna neden inanmıyorsun?’’ Lütfen cevap veriniz! 1. Nasreddin Hoca kimden bir kazan ödünç alır? 2. Hoca kazanla birlikte ne verir? 3. Komşu niçin sevinir? 4. Sizce hoca nasıl bir insan? Doğrulara (D), yanlışlara (Y) işareti koyunuz! 5. Hoca kazanla beraber küçük bir kazan verir. ( ) 6. Komşu iki defa kazanları ödünç verir. ( ) 7. Hoca kazanı birkaç gün sonra geri götürür. ( ) 5.11.4. Gülmece Zeki Çocuk Öğretmen Zeki’ye sormuş: -Alfabeyi öğrendin mi Zeki? -Öğrendim öğretmenim. -Peki, A’dan sonra ne gelir? -Öteki harfler gelir öğretmenim. 5.11.5. Rol Yapma – Diyalog Yabancı dil eğitiminde bu teknik daha çok diyalog öğretiminde ve konuşma becerisini geliştirmede kullanılır. Bir diyalog işledikten sonra aynı diyalog ya da ona benzer bir diyalog öğrenciler tarafından temsil edilir. Bu tekniği uygulamadan önce o diyalogla öğretilmesi amaçlanan cümle yapıları çok iyi öğrenilmeli ve uygulanmalıdır. Cümle yapıları iyice öğrenildikten sonra, yeni bir duruma uygulanması aşamasında bu teknikten yararlanılmalıdır. 56 Roller ve oynayacak kişiler belirledikten sonra sahne düzeni ya da durum öğrencilere açıklanır. Rol yaparken öğrencilerden öğrendikleri diyalogda ya da bir konuşma metinde geçen aynı cümleleri kullanma yerine o durumda söylenmesi gereken ve öğrendikleri cümle kalıbına uygun düşen kendi cümlelerini kullanmaları istenir (DEMİREL, 1900). Çiçek ile Böcek (Aralarında baharın gelişini konuşurlar.) ÇİÇEK – Bugün hava ne güzel! BÖCEK – Bahar geliyor. ÇİÇEK – Bol bol uçacaksın yine. BÖCEK – Ama bugün rüzgâr kuvvetli esiyor. Uçmamı istemiyor galiba! ÇİÇEK – Bilmem, onu rüzgâra sor. BÖCEK – Siz de renk renk elbiseleriniz giyecek, parfümleriniz süreceksiniz. ÇİÇEK – Sana ne! Sen kendi işine bak. BÖCEK – Kızma, kızma! Şaka yaptım. ÇİÇEK – Ağaçlar da gelin gibi. BÖCEK – Tam bana göre. ÇİÇEK – Terbiyesiz. BÖCEK – Ama ben faydalı bir böceğim. Sizden alıp insanlara vereceğim. ÇİÇEK – Peki senin dediğin olsun. BÖCEK – Baharın gelmesi ne güzel değil mi? ÇİÇEK – Evet, güzel. Her taraf yemyeşil. Kışın uyumaktan bıktık. BÖCEK – Haklısın. ÇİÇEK – Bak, güller, karanfiller, papatyalar ne güzel açmış. BÖCEK – Kokuları buraya geliyor. ÇİÇEK – Ne de güzel kokuyorlar. BÖCEK – Kara topraktan fışkıran mis gibi koku ve renkler ne güzel. ÇİÇEK – İnsanlar da bizim gibi olsa. BÖCEK – Keşke! 57 5.11.6. Serbest yazma Serbest yazma çalışmalarıyla öğrencilerden duygu ve düşüncelerini kendi üsluplarına göre ve yazım kurallarına dikkat ederek yazmaları istenir. Genellikle iki ya da daha çok konuda verilen başlıklardan biri seçilip bir kompozisyon yazılması istenir. Çoğu kez de bu yazılar 250-300 sözcükle sınırlı tutulmaktadır. 5.11.7. Türkçeyi Nasıl Öğreniriz Türkçeyi öğrenmek çok kolay. Türkçe kursuna gidiniz. Kendi kendinize çok çalışınız. Kursta öğretmeni iyi dinleyiniz. Verilen ödevleri zamanında yapınız. Her gün on tane Türkçe kelime öğreniniz. Bu kelimelerle cümleler yapmaya çalışınız. Bir ayda en az 300 yeni kelime öğrenir, 300 yeni cümle yaparsınız. Öğrendiklerinizi çarşıda, pazarda ve her yerde kulanınız. Sık sık tekrar ediniz. Arkadaşlarınızla Türkçe konuşunuz. Başka bir dil kullanmayınız. Türkçe kelimelerin söylenişine dikkat ediniz. Çıkaramadığınız sesleri sürekli tekrarlayınız. Bilmediklerinizi öğretmeninize sorunuz. Mutlaka not alınız. Söz unutulur, ama yazı unutulmaz. Türkçe öğrenirken okuma anlama, sözlü anlatım, dikte ve dilbilgisi derslerine devam ediniz. Devamsızlık yapmayın. Laboratuar derslerini kaçırmayınız. İnsanlarla sık sık diyalog kurumuz. Her şeyi öğrenmek için merak ediniz. Göreceksiniz ki en fazla üç ay içinde Türkçe konuşacak, yazacak, düşünecek ve anlayacaksınız. Sorular 1. Türkçe öğrenmek için ne yapmalıyız? 2. Öğrendiklerimizi nasıl ve nerede kullanmalıyız? 3. Türkçe öğrenirken hangi dersleri görüyorsunuz? 4. Günde en az kaç kelime öğrenmeli, kaç cümle yapmalıyız? 5. Niçin Türkçe öğreniyorsunuz? 58 5.11.8. Tekerleme / Güzel Sözler Söyletme Vurgu ve tona dikkat ederek kelimelerin doğru söylenmesi için öğrencilere tekerleme örnekleri okutulmalıdır. Ayrıca, öğrencilerden çevrelerinden duydukları tekerlemeleri söylemeleri istenebilir. - Şu yoğurdu sarımsaklasak da mı saklasak sarımsaklamasak da mı saklasak? . - Dört deryanın deresini dört dergâhın derbendine devrederlerse dört deryadan dört dert, dört dergâhtan dört dev çıkar. - Elalem bir ala dana aldı ala danalandı da biz bir ala dana alıp ala danalanamadık. Güzel sözlerken de yaralanmak gerekir. - Ağlarsa anam ağlar, gerisi yalan ağlar - Üç kişiye acı: Cahiller arasındaki âlime, zenginken fakir düşene, hatırlıyken itibarını kaybedene. ( Şeyh Edebalı’nın Osman Bey’e nasihatinden ) vb. 5.11.9. Şiir Okutma Kelimede ve cümlede vurguyu vermenin en iyi yolu, öğrencilere Türkçeyi sevdirecek güzel şiirler okutmaktır. Bunun için öğretmen önce kendi ezberindeki güzel şiirlerden örnekler sunmalıdır. Bosna Savaşında Emine Secerovic Kaşlı’nın Aliya İzetbegovic’in karşısında okuduğu şiir: Sayın Cumhurbaşkanım, Biz en küçükler, Gördüğünüz gibi Sıraya giriyoruz Ve söz veriyoruz; Ülkemiz, Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Özgür ve haklı olanların ülkesi, Çocuk oyunlarının ve Özgürlüğün ülkesi olduğunu Öğreteceğimize ve Öğreteceğimize söz veriyoruz. 59 Söz veriyoruz ki Yarın büyüdüğümüzde, Sizin bugün olduğunuz gibi olabilelim. Emine Secerovic Kaşlı Kitabım Kitap en iyi arkadaş Bana neyi sorsam söyler. Ne anlatsa en sonunda Çalış, iyi, doğru ol der. Geceleri uyumaz o, Beni kaldırır erkenden. Okulum kadar güzeldir, Kitabı çok severim ben. Fazıl Hüsnü Dağlarca 5.11.10. Bulmaca Görmeye dayalı unsurlar hem algılamada hem de pratik çözümler bulmada çok etkilidir. Bu yüzden, öğrencilerin bir oyun gibi algılayıp zevkle yapabilecekleri bulmacalar oluşturabilir. ÖR: Aşağıdaki tablodan akraba isimleri bulunuz. K T İ H U T B R N M Z B A B A E L E D S İ T K O N İ N E O L A T E Y Z E D T S U Y C İ F Z E K E N İ Ş T E D 60 a. Mektup Yazma En çok karşılaştığımız ve kullandığımız iletişim türlerinden biridir. Mektup uzakta bulunan biriyle ilişki kurma aracıdır. Bir haberi, bir isteği, bir ilgiyi, bir duyguyu yazılı olarak uzakta bulunan bir başkasına iletmek için mektup türünü kullanırız. Mektup, haber vermek ya da almak, bir konuyu tartışmak, bir konuda yardımcı olmak veya yardım istemek, bir işi sonuçlandırmak amacı ile yazılır. O halde mektupta öncelikle amaç vurgulanmalı, amaç dışı şeylere fazla önem verilmemelidir. Mektubun giriş bölümünde amaç açıkça ortaya konur. Mektup niçin yazılıyorsa, mektubun başında bu durum belirtilir. Gelişme bölümü mektubun temel bölümüdür. Söylemek istenilenlerin bütünü orada enine boyuna anlatılır. İsteklerimizin, sevinçlerimizin, düşüncelerimizin, üzüntülerimizin gerekçeleri açıkça sıralanır. Mektubun sonuç kısmı, giriş bölümü gibi kısadır. Bu bölümde, hal hatır sormaya, saygı ve sevgiye yer verilir. Ancak bu duygular, mektup gönderilen şahsın, kişiliğine uygun olarak ifadelendirilmelidir. Verilen bir plana uygun olarak kişisel mektuplar ve iş mektuplar yazdırılır. Bu arada dilekçe, rapor, telgraf, telex ve başvuru formları gibi günlük hayatta yapılması gerekli yazma çalışmalarından örnekler verilebilir. ÖR: KİTAP SEVGİSİ 15.07.2013 Sevgili Çocuğum, Okudukların sana, benim kadar yakın olabiliyorsa, onları oku. O zaman o kitaplar sana bir anne gibi gelecektir. Senin ruhunu doyuran kitapları, ömür boyu hatırlayacaksın. Bir kitaptan zevk alabiliyorsan, o kitap iyi bir kitaptır. Bu kitabı umutla açabiliyor ve kazançla kapatabiliyorsan sana ne mutlu. Bir de şunu aklından hiç çıkarma yavrucuğum: ’’En büyük iyilik ile en büyük kötülük, kitaplardan gelir. İyi kitaplar iyiliği, kötü kitaplar kötülüğü temsil eder. Kitap, bir arkadaştır, yavrucuğum. İçi dışı bir arkadaş. Ama her kitap, iyi bir arkadaş değildir. Her arkadaşın nasıl aynı değilse öyle. Arkadaşlarını iyilerden seçtiğine göre, kitaplarını da iyilerden seçmelisin. 61 Seni hayalime getiriyor, okuduklarını göz bebeklerinden okur gibi oluyorum. Gözlerinden öpüyorum yavrucum. Annen (İmza) b. Edebi Yazılar Yazma İleri düzeydeki öğrencilerden kısa öykü, makale ve şiir gibi edebiyatla ilgili özgün eserler yazmaları istenebilir. Bu çalışmalara daha çok yabancı dille eğitim yapan kuruluşlarda yer verilmelidir. (Demirel, 1990) Hikâye (Öykü) Hikâye gerçek ya da gerçeğe yakın olayları yer, zaman ve kişi göstererek anlatan yazı türüdür. Hikâyeler hayatı tanımak ve yorumlamak için birer vasıtadırlar. Herhangi bir hikâyede geçen olay bizim başımızdan da geçmiş ya da geçecek olabilir. Belki de hikâye kahramanlarının biri bize çok benziyordu. Bizim yapmak istediklerimizi gerçekleştirebilir ya da gerçekleştirmez. Hikâyelerde tüm insanların alın yazısı hakkında bir şeyler vardır. Hikâyede olay, bir konunun dayandığı oluşlar zincirlidir. Bu, serim (giriş), düğüm(gelişme), çözüm(sonuç), bölümlerinden oluşur. Klasik hikâyelerde çevre (mekân) olayın geçtiği yerdir ve oldukça dardır. Hikâyenin zamanı deyince hikâyede sözü edilen olayın meydana geldiği zaman anlaşılır. Bu da genellikle hayatın kısa bir parçasıdır. Hikâyenin kişileri de hikâyede anlatılan olayı yaşayan kişilerdir. Ancak bütün bunlar uyulması şart olan kurallar değildir. Zaten günümüzde bu öğelerin hiç birisine bağlı kalınmadan yazılmış güzel hikâyeler de çoktur. Bir hikâyede diğer edebiyat türlerinde olduğu gibi en önemli öğe üsluptur. Üslupsuz veya üslup arayışında bir yazı hikâye sayılamaz. Önemli olan iletilmek istenen duygu ve düşünceleri anlatma biçimdir. İyi bir hikâyeci olayların düşünmeye değer taraflarını ele alır. Bunu yaparken yönelişleri taklit etmez. Kendine has bir tarzı vardır. Yine iyi bir hikâyeci insanların arasındayken onları gözlemeli, hayata ilişkin intibalarını zihninde biriktirmelidir. Bu, onun yazdıklarına kendi birikimi ve yorumundan doğan canlılık verir. Monotonluktan uzak kalmalı, tasvirlerine özen göstermeli, kendine orijinal ve samimi dil bulmalıdır. 62 5.11.11. Yazma 1. Okuduğunuz, ’’Kırmızı başlıklı kız’’ Boşnakçada ’’Crvenkapica’’ veya dinlediğiniz hikâyesi gibi giriş, gelişme ve sonuç kısımları olan bir hikâye yazınız. Hikâyenizde, başınızdan geçen ya da şahit olduğunuz ilginç bir olayı anlatabilirsiniz. Hikâyenizin bir ya da birkaç kahraman olmalı; olay, duygu ve düşünceler, hikâyede yer almayan birisi (anlatıcı) tarafından anlatılmalıdır. Hikâyenizde, olayın geçtiği yer ya da yerlerin (mekân) ve kişilerin dış görünüşleri dış gözlem yoluyla; yine kişilerin duygu ve düşüncelerini de iç gözlem yoluyla tasvir ediniz. 2. Yazdığınız hikayeden sonra aşağıdaki soruları cevaplayınız. -Kahraman nasıl bir kişiliğe sahiptir? -Olay hangi mevsimde geçmektedir? -Hikâyede ağırlıklı olarak işlenen hangi duygudur? -Olayın asıl sebebi nedir? -Siz kahramanın yerinde olsaydınız ne yapardınız? 5.11.12. Masal Masal, daha çok çocuklara anlatılan, olağanüstü serüvenlere dolu hikâyelerdir. Masalların başlıca özelliği, içinde insan ve tabiatüstü yaratıkların, olayların bulunmasıdır. Devler, cinler, periler masalların başlıca kişilerinden olduğu gibi, tokadı yiyen şehzadenin süpürgeye çevrilmesi, kuş olup uçması gibi olaylar da masallarda sık sık rastlanan olaylardır. Masalların ikinci özelliği, onu uyduranın belli olmayışıdır. Bunlar anababalardan çocuklara anlatıla anlatıla bugüne kadar gelmiştir. Dilimizde de, yüzyıllardan beri, yüzlerce masal söylene gelmiştir. Masallar, bazen milli, mahalli kaynaklardan doğmadır. Bazı masallar, bilinen ünlü hikâyelerin halk arasına inerek az çok biçim değiştirmesinden doğmuştur. 5.11.13. Gezi yazısı Yazarların yurt içinde ya da yurt dışında yaptıkları gezilerde, gördüklerini anlattıkları edebi eserlerin ortak adıdır. Bu eserlerde yazarlar, gezip gördükleri yerlerdeki insanların bütünün ya da belli bir kesiminin yaşayışını, gelenek ve göreneklerini, dikkatlerini çeken ve okuyucuların da ilgi duyacaklarına inandıklarını özelliklerini anlatmaya çalışırlar. Gezi yazılarında ilginç bir anlatım vardır. Yazılarda anlatım, yeri gelir hikâyeye dayanır, yeri gelir bir portre çizilir, tasvir yapılır. Konuşmalar da bulanabilir. Yani anlatım yer yer değişiklikler gösterir. 63 Gezi, hayale değil, yazarın gözlemine ve doğru olarak duyduklarına dayandığı için tarih, coğrafya, hukuk, toplum bilim gibi bilim dallarına kaynaklık eder. Gezi, gazete ve dergilerde yayımlanacak ölçüde yazılabileceği gibi, kitap halinde de yazılabilir. Gezi yazısı yazarken şu özelliklere dikkat etmek gerekir: - Gezilen yerlerin, hiçbir yere benzemeyen özeliklerini dile getirmek. - Gezilen yerlerden yaşayan insanların kültürel özelliklerini ( ırk, dil, hayat tarzı, folklorik özellikleri) - Gezilen yerlerin tarihi, mimarı ve uygarlık özelliklerini belirtmek. - Gezilen yerlerin teknolojik ve ekonomik alandaki gelişmelerini belirtmek. c. Kompozisyon Yazma Kompozisyon yazmaya cümle düzeyinden başlayan paragraf ve metin yazmaya doğru bir sıra izlenmesi uygun olur. Kompozisyon yazmada en önemli husus belli bir mesajının verilmesidir. Diğer önemli hususta giriş-gelişme ve sonuç bölümlerinin yer alması, noktalama işaretleri ve yazım kurallarına uygunluktur. Sınıf içi uygulamalarda kompozisyon yazdırırken: I. Betimleme : İnsan ve objelerin tasvir yapma, II. Hikâye etme : Bir olayın yazılması, III. Tartışma : Olayların neden-sonuç ilişkiler içinde sunma. IV. Görüş Bildirme: Verilen bir konuyla ilgili düşünce ve görüşleri yazma türünde çalışmalara öğrencilerin amaç dildeki düzeylerine göre yer verilebilir. 5.11.14. Dil Bilgisi Öğretiminde Yaklaşım, Yöntem ve Teknik ile İlgili Öneriler * Dil bilgisi öğretiminde amacımız; öğrencinin öğrendiği dilde sadece dil bilgisel açıdan doğru cümleler kurmasını sağlamak değil, o cümleleri doğru ortamlarda kullanabilmesini ve etkili iletişim kurmasını sağlamak olmalıdır. * Öğrenciye sunulacak yapının anlamlı, anlaşılabilir ve öğrencinin ilgisini çekecek özelliklerde olması da öğrencinin anlama odaklanmasını kolaylaştırarak dil bilgisi öğretim ve öğrenimini kolay ve zevkli hâle getirebilir. * Dil öğretiminde amaç öğrencinin en kısa zamanda günlük hayatta iletişim kurması olmalıdır. ADP’de de belirtildiği gibi sınırlı da olsa konu üzerinde hâkimiyet kurabilecek 64 bir öğrenci düzeyi hedeflenmelidir. Öğrenci en temel ihtiyaçlarını dile getirebilecek düzeye getirilmeli, ilk aşamada bireyin temel cümleler kurabileceği düzeyde dil bilgisi öğretimine yer verilmelidir. Günlük hayatta sık kullanılan basit kalıpların öğretimine önem ve öncelik verilmelidir. Kim olduğu, ne iş yaptığı, tanıştığı insanlara ne iş yaptıklarına, ne yaptıklarına ve yapacaklarına dair sorular; bu sorulara aldığı cevaplar ya da vereceği cevaplar, öğrencinin yaşayan dilin içerisine kısa sürede girmesini sağlayacaktır. Bu yüzden sınıf içerisinde hedef dil kullanılmalı, çeşitli canlandırma teknikleriyle günlük yaşam alanları oluşturularak öğrenciye öğrendiği dil bilgisi yapılarını ve kurallarını hangi ortamda, nasıl kullanacağı gösterilmelidir. Konuyla ilgili ilgi çekici geçişlerle de öğrencinin dikkati çekilmelidir. Dil bilgisi öğretiminin günlük hayattaki ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olduğunu ve dil bilgisi yapı ve kurallarını öğrenmesi gerektiğini hisseden öğrenci, hedef dildeki yapıların işleyiş mantığını daha kolay sezecek ve hedef dili öğrenme konusunda daha istekli olacaktır. * Yapısal olarak öğretim kolaylığı bulunan anlamsal ve işlevsel olarak da daha güncel olan kalıplar tercih edilmelidir. Örnek: “Nerelisin?” Yerine “Nereden geliyorsun?” * Öğrenci dilini öğrenmeye geldiği ülkedeki dil kullanımı belli bir seviyeye geldikten sonra iş bulup çalışma, bütçesine katkıda bulunma ihtiyacı duyabilir. Günlük hayatta sık kullanılan ve her yerde görsel olarak desteklenmiş medya haberleri, ilânlar bulunmaktadır. Ayrıca, hedef kitlemizin dış dünya ile ilgili, okumayı öğrenmeyi ilke edinmiş yetişkin bireyler olduğu, dilini öğrendiği ülkenin en az günlük gündemini takip edecek düzeyde anlama ve anlatım becerilerine sahip olmak isteyeceği de unutulmamalıdır. Bu yüzden medyada kullanılan yapıların, ilân ve broşürlerde yer alan ifadelerin öğretimine yer verilmelidir. * Hedef dilin dil bilgisi yapıları öğretilirken, günlük hayatta sık kullanılan sözcükler seçilmelidir. * Her düzeydeki bağlamların o düzeye uygun sözcüklerle oluşturulması, dil bilgisi yapılarının oluşumunun ve işleyişinin daha kolay algılanmasını sağlayacaktır. Bu sözcüklerin anlam özelliklerinin kavranması dil bilgisi öğretimini daha kolay ve zevkli hâle getirecektir. Günlük hayatta sık kullanılan sözcükler, kalıplaşmış kullanımlar düzeylere göre belirlenerek, düzeylere uygun kelime dağarcıkları oluşturulmalıdır. 65 *Sık ve anlamlı tekrarlar ile öğretilenlerin kalıcı hâle gelip gelmediği kontrol edilmelidir. Çünkü kullanılmayan dil becerileri gerileyecektir. * “Batı Avrupa’da son yıllarda, özellikle, pratik amaçlı Türkçe öğrenmek isteyenlerin sayısının artması, canlı bir varlık olan dilin sürekli gelişim göstermesi ve değişim geçirmesi…v.b.” sebeplerle, dil öğretimi soyut teoriden çok somut örneklere dayandırılmalıdır. Türk dilini yabancılara en kolay şekilde öğretmenin yolları araştırılmalı ve bu alanda yöntemler geliştirilmelidir. * Dil bilgisi öğretimi yapılırken, öğrenci teorik bilgiler içinde boğulmamalıdır. Zengin örnekler ve değişik kullanımlar ile öğrenci karşı karşıya bırakılmalıdır. Örnekler yoluyla kuralı sezdirmek hedeflenmeli, öğretilenler çeşitli etkinlikler ve uygulamalarla pekiştirilmelidir. Amacımız “arabanın parçalarını değil; arabayı sürmeyi öğretmek” olmalıdır. *Dil bilgisi etkinlikleri dört temel beceriyi destekleyici nitelikte olmalıdır. Dil öğretiminde dil bilgisi öğretimi amaç değil, araç olarak değerlendirilmelidir. * Dil bilgisi öğretiminde, uygulanan yöntemlerden biri tümevarım olmalıdır. Bir yapının kullanımları yeterli örnek ile verildikten sonra bu yapıyla ilgili bilgiye yer verilmelidir. Çünkü dil bilgisi bir kurallar bütünüdür. Hedef kitlemiz olan yetişkin öğrenciler, hedef dilin kurallarını anadilleri ile karşılaştırma eğiliminde olacaklardır. Bu yüzden gözleme dayalı tümevarım yöntemi bilişsel yöntem ile desteklenmelidir. Öğretilen yapının tekrar ve kontrolünde tümdengelim tekniği kullanılabilir. Yapının günlük hayatta kullanımına yönelik aktarım oluşturma süreci, sınıf içinde yapılacak canlandırmalar ve teknolojik unsurlarla desteklenen işitsel–görsel yöntem, iletişimsel yöntem…v.b. birçok yöntemin bir arada kullanımıyla gerçekleştirilebilir. * Dil bilgisi öğretimi ezbercilikten uzak ve anlayarak kavramaya yönelik olmalıdır. Dil bilgisi kurallarını ezberletmeye dayalı bir yöntemle öğrenci pasif duruma getirilmemelidir. *Bireyin yazarak çalıştığı konular akılda daha kalıcı hâle geldiğinden öğretilen dil bilgisi yapıları yazma çalışmaları ile pekiştirilmelidir. Noktalama ve imlâ da en kolay kontrollü yazma ile öğretilebilir. * Öğrencinin karşılaştığı sorun ve hatalar; sözlü iletişim sırasında, okuma dersinde işlenen metinlerde, yazılı ödevler vasıtasıyla tespit edilebilir. Bunların sınıf içinde düzeltilmesine dayanan bir yaklaşımla, kalıcı hatalar oluşması engellenebilir. Bu şekilde dil bilgisi öğretiminde başarılı sonuçlar alınabilir. Derslerin ayrı ayrı olması (Dil bilgisi, Okuma, 66 Dinleme, Yazma… gibi) öğrencinin eksiklerinin bilinip tespit edilmesini zorlaştırabilir. Dil eğitimi bir bütündür ve dersler dört temel becerinin birlikte ele alındığı bir bütünlük içinde işlenmelidir. *Öğretimi gerçekleştirilen dil bilgisi yapısı, kuralıyla ilgili öğrencinin ilgisini çekecek, dikkatini uzun süre öğretimi yapılan konuya vermesini sağlayacak çeşitli oyunlaştırma tekniklerinden, görsel–işitsel unsurlardan yararlanılmalıdır. Bu şekilde öğrencinin daha kolay motive olması sağlanabilir. *Yabancılara Türkçe öğretimi, Türklere Türkçe öğretim yöntemleriyle yapılmamalıdır. Hedef kitlemizin anadilinin gramerini en az orta düzeyde bilen yabancılar olduğu düşünülerek her dilde aynı olan terimlerin ve kuralların öğretimiyle vakit kaybedilmemeli ve öğrenci gereksiz teorik bilgiler yığını içine sokulmamalıdır. *Dil öğretimini başarıya ulaştıracak en önemli unsurlardan biri hangi dil bilgisi yapısının, kuralının…öncelikli olarak verileceğinin doğru bir şekilde belirlenmesidir. Diğer önemli noktalar ise; öğretimi yapılacak yapının, kuralın özelliklerinin ve öğrencinin anadiliyle ortak ve farklı noktalarının tespit edilmesidir. Bunlara bağlı olarak seçilecek doğru yöntem ya da yöntemlerin uygun tekniklerle birleştirilerek uygulanması, dil öğretimini başarıya ulaştıracaktır. *Aynı anlamı karşılayan ya da yakın anlamlı yapı ve sözcükler, birlikte kullanımlarla sezdirilmelidir. Önceliğin öğretimi kolay ve günlük hayatta sık kullanılan yapıya verilmesi gerekir. Örneğin, “ve” nin öğretiminden sonra “ile” nin öğretimi yapılabilir. Öğrenci her iki yapıyı da öğrendikten sonra, karşılaştırmalı kullanımlarla, aralarındaki işlevsel benzerlik sezdirilebilir. * Aynı yapının farklı işlevleri de sunulmalıdır. Bu şekilde öğrenci, dildeki her anlamın tek bir yapıyla ifade edilmediğini ya da her yapının tek bir anlamı karşılamadığını anlayacaktır. Örnek: zaman ekleriyle ortak olan sıfat fiil ekleri. * Yabancılara Türkçe öğretiminde dil bilgisi terimlerinin öğretiminden çok dil bilgisi yapılarının günlük hayattaki işleyişini sezdirmek önemlidir. Hedef kitle kendi dilinin gramerini, en az orta düzeyde, bildiği için kullanımlardaki terimleri sezecektir. Örneğin, “kalem” sözcüğü her dilde isimdir. * Ses hâdiseleri de yeri geldikçe verilmeli, teorik bilgilerden çok kullanımlar ile sezdirilmeye çalışılmalıdır. 67 * Dilimizde yazılış ve söylenişin birbirine çok yakın olduğu, sözcük köklerinin çekim ve türetim sırasında aynı kaldığı, dilimizdeki istisnaların azlığı, bazı dillerde adlara gelen cinsiyet belirlemeye yönelik biçim ve biçim ekinin Türkçede olmadığı… gibi özellikler öğrenciye sezdirilerek, öğretim ve öğrenim kolaylığı sağlanabilir. * Dilimizde aynı yapının eklendiği sözcüğe farklı anlamlar verdiğini daha önce de belirtmiştik. Böyle birçok yapının bulunması bu konunun anlamsal bakış açısıyla öğretiminin daha kolay olacağını göstermektedir. * Türkçedeki mefhumlar iyi verilmelidir; çünkü “mefhum kargaşası yabancıyı güç durumda bırakır. Örneğin; “Türkçede ‘içmek’ fiilini birçok yerde kullanırız: Çay içmek, sigara içmek, çorba içmek, ant içmek, dersi su gibi içmek… v.b.” (Barın, 1992 s. 73). * Aynı yapının birçok anlamsal özelliği birlikte öğretilmeye alışılmamalıdır. Günlük hayatta kullanım sıklığı, yapısal ve anlamsal öğretim ve öğrenim kolaylığı dikkate alınarak, aşama aşama, öğretilmelidir. Her öğretilen yapının öğrencinin daha önceden öğrendiği yapılarla birlikte kullanımına yer verilmeli, anlam değişmeleri üzerinde durularak pekiştirilmelidir. Örnekler: 1. -ken zarfının birden çok kullanımının olduğu ve çok değişik anlamları yansıttığı dikkate alınarak bu zarfın öğretimi karşılaştırmalı örneklerle yapılabilir: “Müzik dinleyerek ders çalışıyorum.” Ders çalışırken müzik dinliyorum.” 2. Fiillere dönüşlü anlamı kazandıran “–l ve –n” ekleri ile ortak olan ve fiillere edilgenlik (meçhullük) anlamı kazandıran eklerin kullanımları karşılaştırmalı örneklerle verilebilir: “Kaleci topa atıldı.” (Dönüşlü) “Kaleci oyundan atıldı.” (Edilgen) (Birinci cümlede kaleci kendini topa atmıştır. İkinci cümlede ise kaleci kendini oyundan atmamıştır. Onu atan başkasıdır.) * Günlük dilde sık kullanılan kalıplaşmış yapıların öğretimi, yeri geldikçe, dil bilgisi yapılarının öğretiminde kaynak oluşturmalıdır. Örnek: “Baka baka / yana yana gitmek…” gibi ikilemelerin kullanımlarıyla “– a…- a” zarfının öğretimi kolaylaştırılabilir. 68 * Özel isimlerin büyük harfle başlaması, sonuna kesme işareti konması, özel isimlere gelen yapım eklerinden sonra kesme işareti konmaması “-ki” ekinin ve “ki” bağlacının yazılışları, “–de” ekinin ve “de” bağlacının yazımı…v.b. birçok imlâ kuralı ve noktalama işaretinin öğretimi, yazma çalışmalarının yanı sıra, derslerin bitiminde teknolojik materyaller kullanılarak gerçekleştirilebilir. * Soru-cevap tekniğiyle öğrencinin ilgisi çekilerek, dil bilgisi öğretim ve öğrenimini kolaylaştırabilir. Örnek:- Nereye gidiyorsunuz? - Eve gidiyorum. - Nerede? - Evde - Nereden? - Evden (Yukarıdaki örneklerde soru kalıbındaki eklerle cevaptaki ekler örtüşmektedir. Bu ve bunun gibi sorularında ve cevaplarında yapısal benzerlik bulunan kullanımlar, görsel unsurlarla desteklenerek dil bilgisi öğretim ve öğrenimi kolay ve zevkli bir hâle getirilebilir.) * Öğretilen dil bilgisi yapısının yerleşmesi, doğru ve etkin kullanımı, genelde, bir iki düzey sonra gerçekleşmektedir. Bu yüzden bir-iki düzey sonraya ait yapı ve kurallar, sarmal bağlamlarda yavaş yavaş sezdirilebilir. * Öğrencinin bir şekilde duya duya ya da okuduğu metinlerden yanlış kullanımlarını öğrenme ihtimalînin yüksek olduğu dil bilgisi yapılarının öğretimine öncelik verilmelidir. Bu kalıcı yanlışların oluşması engellenerek, dil bilgisi öğretim ve öğrenimini kolay ve zevkli hâle getirebilir. * Dilimizdeki isim hâl eklerinin fonksiyonunu sağlayan ekler, hemen hemen tüm dillerde mevcuttur; fakat farklı şekillerle farklı bakış açılarıyla kullanılmaktadırlar. İkinci bir dil öğrenilirken anadilin ses, yapı, söz dizimi ve anlam özelliklerinin öğrenilen dil üzerinde etkilerinin ve izlerinin görülmesi…v.b. çeşitli yanlışlar yapılmasına yol açmaktadır. Bu yüzden öğrenciler isim hâl eklerinin kullanımı konusunda yanlışlar yapabilirler. Günlük hayatta birçok sözcüğe eklenerek çeşitli anlam ve işlevlerde sık sık kullanılan hâl eklerinin öğretimi, ilk düzeylerde titizlikle yapılmalıdır. Bu eklerin günlük hayattaki pratik kullanımları da, mutlaka, verilmelidir. (Örnek: Eczane nerede? Sağda, solda, ilerde…v.b.) Öğrenci yanlışları tespit edilerek en aza indirilmeye çalışılmalıdır. Üst düzeylerde bu ekler daha zor ve karışık yapılara ekleneceği için hataların düzeltilmesi de zorlaşabilir. 69 * Belirtme hâl eki öğrencinin sık hata yaptığı eklerden olduğu için öğretim ve öğrenimini kolaylaştırmak amacıyla çeşitli öğretim teknikleri kullanılabilir. Dil bilgisi kurallarının, malzemelerinin, yapılarının… öğretimi, tek başına değil bütünlük içinde ele alınmalıdır. Bu yaklaşımla isim hâl ekleri de fiillerle olan münasebetlerinden hareketle öğretilebilir: İsimlere, “1. Beş duyuyla yapılan fiillerden önce belirtme durum eki getirilir: ‘Bugün Kağan’ı gördüm. ’ ‘Beni duyuyor musunuz? ’ 2. Beyinde gerçekleşen fiillerden önce belirtme durum eki getirilir: ‘Sizi çok iyi anlıyorum.’ 3. Yönetme–yönlendirme anlatan fiillerden önce belirtme durum eki getirilir: ‘Elindeki taşı attı.’ 4.Denetimimizde olan ve yönlendirebildiğimiz her canlı ile yaptığımız hareketleri anlatan fiillerden önce belirtme durum eki getirilir: ‘Az sonra çocuğu uyutacağım.’ (Barın ve Demir, 2008: 104–105) Yukarıdakine benzer teknikler çeşitli görsel unsurlar ile birleştirilerek diğer hâl eklerinin öğretim ve öğrenimini de daha kolay ve zevkli hâle getirilebilir. * Türkçede isimler, sıfatlar, sözcük grupları tıpkı eylemler gibi çekimlenebilmekte; hiç değişmeyen köklere gelen birden fazla ek sözcüklere çeşitli anlamlar vermekte ve işlevler yüklemektedir. Ayrıca, günlük hayatta, edat ve zarflar ile birlikte sık kullanılan - neredeyse – birleşerek kalıplaşmış olan eklerimiz bulunmaktadır. Bu yüzden Türkçe öğretiminde ek öğretimi çok önemlidir. İlk düzeylerden itibaren eklerin öğretimi, görsel unsurlarla desteklenerek, titizlikle yapılmalıdır. Bu şekilde dil bilgisi öğretim ve öğrenimini kolay ve zevkli hâle getirilebilir. Örnek: “-den beri”, “–dik + iyelik + den beri”, “–mek / -me iyelik lazım gerek…” * Türkçe fiil hâkimiyetine dayalı bir dildir. Bu yüzden fiillerin öğretimine gereken önem verilmelidir. Örneğin, kiplerin kişilere göre çekimlerinin yapıldığı tablolarda her kişi farklı bir fiil ile çekimlenerek aynı konu içerisinde birden çok fiilin öğretimi yapılabilir. 70 * Öğretimi yapılacak kipin anlamsal açıdan öğretim ve öğrenimini kolaylaştıracak sözcüklerle birlikte verilmesi dil bilgisi öğretim ve öğrenimini kolaylaştırabilir. Örneğin, dilek kipinin öğretiminde “keşke” sözcüğünden yararlanılabilir. Örnek:“Keşke insanlar da kuşlar gibi uçabilseydi.” * İşi yapanın belli olduğu etken yapılar ile bir işin yapıldığını gösteren edilgen yapıların karşılaştırmalı örneklendirilmesi; aralarındaki yapısal, anlamsal ve işlevsel farkların sezilmesini kolaylaştırabilir. Örnek: “İnsanlar çocuklara iyi örnek olmalı.” -“Çocuklara iyi örnek olunmalı.” * Ettirgen ve oldurgan yapıların öğretimi hem anlamsal açıdan hem de basit yapılar olduğu için bir sorun oluşturmayabilir. Fakat bunların diğer yapılarla birleşerek oluşturduğu katmerli yapıların öğretim ve öğrenim zorluğu bulunmaktadır. Bu yüzden formülleştirilerek öğretilmesi, eklerin ayrı ayrı gösterildiği tablolara yer verilmesi ve bolca karşılaştırmalı örnekle verilmesi…v.b. dil bilgisi öğretim ve öğrenimini kolay ve zevkli hâle getirilebilir. * Türkçe sözcük türleri arasındaki esneklik, bu sözcüklerin farklı görevlerde kullanımları bir arada verilerek sezdirilebilir. Örnek: “Güzel kız” (sıfat) , “Güzeller” (isim), “O çok güzeldir.” (yüklem) * Dil bilgisi konuları, günlük hayattaki kullanım sıklığı dikkate alınarak kolaydan – zora, basitten– karmaşığa doğru sıralanarak öğretilmelidir. Öğretimi gerçekleştirilen yapılar öğretilecek yapılara temel oluşturacak şekilde verilerek, hem yapısal hem anlamsal öğretim ve öğrenim kolaylığı sağlanabilir. * Öğretilen dille ilgili inceliklere, ilgili konularda, yer verilmelidir. Örnek: Türkçede türetme ve çekim sırasında köklerde genellikle bir değişiklik olmaz; fakat birkaç istisnaî durum söz konusudur: “Ben-bana, sen-sana, demek-diyor, yemek-yiyor” Bu kullanımlar örneklerle sezdirilmelidir. * Sözcük köklerinde türetme ve çekim sırasında bir değişiklik olmaması dilimizin öğrenimini kolaylaştırıcı bir özellik olarak değerlendirilebilir; fakat aynı kökün birden fazla ek alması ve eklerdeki biçimsel değişim anadilleri Türkçeden farklı olan öğrencilerin 71 Türkçe öğrenmelerini zorlaştırabilir. Bu yüzden dil bilgisi öğretiminde görsel unsurlardan yararlanmak dil bilgisi öğretim ve öğrenimini daha kolay ve zevkli hâle getirebilir. * Yabancı dil öğretiminde öğrenciye harita okuma, çizelgeye bakma, bilmece çözme…v.b. görevler verilerek öğrencinin ilgisi anlam üzerinde yoğunlaştırılırsa yapılar daha iyi öğrenilebilir (Özel, 2010, s. 158-165). 5.11.15. Dil Bilgisi Konularının Öğretimini Kolay ve Zevkli Hâle Getirebilecek Etkinlikler ile İlgili Öneriler * Dil bilgisi öğretiminin tek başına yapılması doğru değildir, alıştırmalar, oyunlar, bulmacalar… gibi çeşitli etkinliklerle desteklenip ilgi çekici hâle getirilmesi gerekir. Bu tür etkinliklere öğrencinin katılımı sağlanarak öğrenci aktif duruma getirilmelidir. Ayrıca sınıf içi etkinlikler öğrencinin dil bilgisi yapılarını günlük hayatta nasıl ve hangi ortamlarda kullanılacağını sezmesini sağlayarak, öğrendiği yapıları günlük hayatta doğru bir şekilde aktarmasını sağlayacaktır. * Dil bilgisi konusuna uygun resimler, sınıf içinde kullanılabilir. Bu resimlere yönelik sorularla öğrencinin merak duygusu tetiklenebilir. * Benzer ve farklı biçimdeki, anlamdaki, işlevdeki dil bilgisi yapıları bir tablo içinde verilerek öğrencilerden eşleştirme çalışmaları yapmaları istenebilir. * Öğretilen dil bilgisi konuları paralelinde oluşturulan sarmal bağlamlar içerisinde, - Belli ses hâdiselerinin gerçekleştiği sözcüklerin buldurulmasına, - Aynı yapıdaki, aynı türdeki, aynı kiple çekimlenmiş fiillerin buldurulmasına, yönelik uygulamalara yer verilebilir. * Çevredeki nesnelerden hareketle sözcük bulma, cümle kurma çalışmaları yaptırılabilir. * Sözcükleri cümle içinde veya paragrafta eksik bırakarak öğrencinin tamamlanması istenebilir.(Özellikle ses olayları, ekler… gibi konuların ezberden uzak bilinçli bir şekilde öğretilmesinde bu tarz uygulamalar faydalı olabilir. Örnek: “Aşağıdaki kelimelere uygun ekler getiriniz. a. Ağaç………düşen kedi hızla uzaklaş… ” 72 * Görmeye dayalı unsurlar, hem algılamada hem de pratik çözümler bulmada etkilidir. Öğrencilerin öğretilen dil bilgisi yapılarını kullanabilecekleri, kurallarını uygulayabilecekleri bulmacalar oluşturulabilir. Örnek: “İyelik ekleri konulu bulmaca, Ülke, ağız, amaç… Sorular 1) “Ağız” kelimesine ikinci tekil şahıs iyelik eki getiriniz. (soldan sağa) …v.b. ” * Alıştırmalarda, çoktan seçmeli sorulara yer verilmelidir. Bu şekilde öğrencinin yanlış kullanımlarla doğru kullanımları birlikte görmesi ve yanlışları elemesi sağlanabilir. * Öğrencinin hem öğretilen zamanları hem de kişi eklerini pekiştirmesi amacıyla, şahıs zamirlerini değiştirme, aynı cümleyi farklı şahıs ve zamana göre çekimleme…v.b. türdeki alıştırmalara yer verilebilir. * - Etken cümleleri edilgen çatılı fiillerle kurdurmaya, - Edilgen çatılı fiillerle kurulan cümleleri etken cümleye dönüştürmeye, - Edilgen çatılı fiillerle kurulu cümleleri dönüşlü çatılı fillerle kurulan cümlelere dönüştürmeye… yönelik alıştırmalara yer verilebilir. * Eklerin karıştırılmasının önüne geçmek için çeşitli alıştırmalara yer verilebilir. Örnek: “Kalem… verdim Kalemin… verdim….” gibi uygulamalara yer verilebilir. * Dil bilgisi malzemelerinin ve kurallarının benimsetilmesinde görsel ve işitsel materyallerin önemi unutulmamalıdır. Gerçekleştirilen dil öğretiminin başarıya ulaşması için öğrencinin ilgisini çekecek, öğretimi kolaylaştıracak çeşitli materyallerle, öğretim eğlenceli ve zevkli hâle getirilmelidir. Öğrenme duygusu uyarılan öğrenci, bilgi edinmeye ve bilgisini geliştirmeye çalışır. En önemlisi hedef dili öğrenmekten zevk alır. * Günümüzde dil öğretimi yaparken teknolojiden destek almak kaçınılmaz hâle gelmiştir. CD’ler, internet, televizyon…v.b. teknolojik unsurlarla desteklenen bir dil öğretimiyle öğrencinin daha çok duyu organına hitap edileceği için başarının daha yüksek olması kaçınılmazdır. Hacıömeroğlu (2007)’nun “Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğrenenler İçin Kiplik Öğretimi Üzerine Materyal Geliştirme” adlı tezi Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde teknolojik materyal kullanımının önemini gösteren güzel bir çalışmadır. Bu ve 73 bunun gibi çalışmalar sınıf içinde kullanıldığı takdirde dil bilgisi öğretim ve öğrenimi daha kolay ve zevkli hâle gelecektir (Özel, 2010, s. 174-176). 74 BÖLÜM VI SONUÇ VE ÖNERİLER 6.1. Sonuç Bu çalışmada tespit edilmiş hatalar genel olarak dilbilgisinin farklı yönlerinden kaynaklanmaktadır. Boşnaklara Türkçe öğretimi esnasında birçok yönden farklı sorunların olduğu görülmüştür. Türkçe öğrenen Boşnaklar günlük konuşmalarında ve yazdıkları metinlerde değişik hatalar yaptıkları ortaya çıkmıştır. Günün koşullarına uygun dil öğretimi gerçekleştirmenin unsurlarından biri de öğretim materyalleridir. Bir dili yabancı dil olarak öğretebilmek, o dilin öğretimini kolaylaştırıcı bilgiler içeren öğretim araç gereçlerinin varlığıyla yakından ilgilidir. Ayrıca bazı Avrupa dillerinin öğretiminde olduğu gibi Türkçe öğretimine yönelik olarak ortak program doğrultusunda hazırlanmış CD’ler ve internet siteleri bulunmamaktadır. Öğrencilerin dili öğrenme amaçlarına uygun olarak haftalık ders saatlerinin ve öğretimde ulaşılacak sonuçların belirlenmemiş olmasını da yabancılara Türkçe öğretiminin sorunlarındandır. Günümüz modern dil öğretiminde öğrenci merkezli eğitim esastır. Bu sistemde teorik bilgi ve ezbercilikten çok öğrenciyi aktif hâle getirmek amaçlanmaktadır. Öğrenci, hedef dili kullanan, sınıf içi çalışmalarda bildiklerini sergileyen, karşılaştırma fırsatı bulan ders kitabı ve öğretici rehberliğinde dil öğrenimini gerçekleştirendir. 6.2. Dil Öğreticisine Öneriler * Türkçeye bir yabancının gözüyle bakabilmeli ve bu bakış açısıyla Türkçeyi çözümlemeyi öğretmelidir. *Öğrettiği dilin kurallarına hâkim, yetenekli, konu ile ilgili alanda iyi yetiştirilmiş bir öğretici başarılı bir rehber olacaktır. 75 * Öğretici, derste işlediği konulara uygun etkinlikler bulma, geliştirme, materyallere ulaşabilme ve bunları kullanabilme - hatta kendisi de - materyal geliştirme konusunda yeterli ve yetenekli olmalıdır. * Fiziksel araç gereçleri yeri geldikçe kullanabilmeli, jest ve mimiklerden doğru bir şekilde yararlanabilmeli, öğrencilerin beş duyu organına hitap edebilmelidir. * Alanıyla ilgili yenilikleri takip etmelidir. * Öğrencinin istek ve ihtiyaçlarını dikkate alarak ders programı ve ders plânları hazırlamalıdır. (Ayrıca öğrencinin ihtiyaçları ve amaçları doğrultusunda haftada kaç saat ders yapacağını belirlemelidir.) (Özel, 2010, s. 176). Bazı özel tavsiyeler 1. Konuya giriş Öğretmenin öğrencilere bildiklerini ve tecrübelerini sormaları tavsiye edilmektedir. Öğrenciler, öğretmenlerinin kendileriyle ilgilendiğini ve derse katılımlarının değerli olduğunu hissetmelidirler. Bu, öğrencilerin Türkçeye karşı ilgilerini güçlendirir, katılım ve isteği artırır. Eğer öğretmen ders kitabındaki materyallerin öğrencilerin kendi tecrübeleri ve günlük hayatları ile ilgili olduğunu gösterebiliyorsa öğrencilerin konuya olan ilgilerini uyandırmış olur. 2. Hata düzeltme Hata düzeltme öğrencilerin kişilikleri ile yakından ilişkilidir. Öğrenme olumlu imajla kolaylaşır. Eğer hata düzeltme kaba ve cezalandırıcı bir şekilde yapılırsa öğrencide dil öğrenmeye karşı olumsuz bir tavır oluşabilir. Öğrencinin derse ve öğretmene karşı saygısı azalır ve sonuç olarak öğrenme işlemi zarar görür. Hata düzeltme teşvik edilir. ( Mesela; öğrenci hata yaptığında doğru kelimeyi veya yapıyı yumuşak bir şekilde anlatmak). Tekrarlanmış bir hatayı düzeltme öğrencinin doğru yapıyı veya doğru kelimeyi anlamasını kolaylaştırır. Bu işlem direk ve cezalandırıcı hata düzelmeden daha az zarar vericidir. Öğrencilerin hata yaptıklarında heyecan duymayacakları bir ortam oluşturun. Hata yapmanın normal bir şey olduğunu hissettirin. Onların ne dedikleri ile ilgilendiğinizi gösterin. 76 Öğrencilerde bir konuyu sunarken bir takım problemler görebilirsiniz. Bu problemleri sunum esnasında değil de daha sonra ayrı bir derste tekrar gözden geçirmeniz tavsiye edilir. Öğrenciler sınıfın karşısında bir konuyu sunarken onlara pozitif enerji vermek ( moral vermek ), bir grubun karşısında konuşurken ortaya çıkan heyecanı azaltmak ve öğrencilere kendilerine güvenini sağlamak için hata yakaladığınız zaman düzeltmeyi yumuşak bir şekilde yapmanız tavsiye olunur. Her yapılan hatada öğrencileri durdurmayın ve onların cesaretlerini kırmayın. Grup halinde okuma ve sunumlardaki telaffuz ve vurgu hatalarını düzeltebilirsiniz. İkişerli diyaloglarda pasif düzeltme yapın. Grup halinde okuma ve sunumlardaki telaffuz ve vurgu hatalarını düzeltebilirsiniz. İkişerli diyaloglarda pasif düzeltme yapın. Öğrencilerin sınıfta kendine güvenini ve özgürlüğünü geliştirmek için uygunsa bakışlarla düzeltme tavsiye edilir. Öğrenci yanlış cevap verdiğinde öğretmen yanlışı bakışı ile iman eder. Öğrenciler, doğru cevabın öğretmen veya kitaptan değil de kendilerinden geleceğini hissetmelidirler. Öğrenci katılımı Öğrenci katılımını destelemek, öğretmenin otoritesinin kaybolacağı anlamına gelmemelidir. Öğrencilerin, öğretmenlerine karşı olumlu duygu beslemeleri ve saygıya dayalı öğretim öğrenmeyi hızlandırır. Bir öğretmen, hem öğrenci katılımını hem de sınıfta kendi varlığını hissettirmeyi dengeleyebilmelidir. Öğrenme ortamında esas olan öğretmenin sevilen ve sayılan biri olmasıdır. Ceza vermek ve öğrenciyi korkutmak öğrenmeyi olumsuz etkileyecektir. Ödüllendirme Öğrencileri yapabildikleri şeyler için ödüllendirin. Öğrencileri sınıf içinde arkadaşlarına karşı rencide etmeyin. En güzel yapılan çalışmaya ödül verin. Tekrar çalışmalarında pahalı olmayan ödüller dağıtın. Öğrencilere onların sınıfında olduğunuzdan mutluluk duyduğunuzu ve orda olmanın sizin için bir kıvanç olduğunu hissettirin. Sesli okuma Sesli okumaları önce siz yapın veya kasetten dinletin. Daha sonra da öğrencilere yaptırın. Sesli okuma öğrencilerin telaffuz problemlerini ve sınıf karşısında dili kullanma becerilerini geliştirecektir. Sesli okumaları hep aynı öğrencilere yaptırmayın. Bütün 77 öğrencilere imkân verin. Sınıfta söz hakkı vermediğiniz öğrenciler, öğretmen tarafında sevilmediklerini zannedeceklerdir. Sınıfta bütün öğrencilere eşit davranın. Demokratik bir sınıf ortamı oluşturun. Müzik Öğrenciler, bir konuyu yazarken veya sessizce okurken öğretmenin arka planda hafif bir müzik dinletmesi tavsiye edilir. Çünkü müziğin motiveyi artırdığı ispatlanmıştır. Ayrıca müzik sınıfta hoş bir atmosfer oluşturacaktır. Müziğin klasik olması tavsiye edilir. Klasik müzik pozitif ve rahatlatıcı özelliğe sahiptir. Sanat uygulamaları: Sanatsal uygulamalar tavsiye edilmektedir. Dil öğrenmek; sadece dil ve mantık değil aynı zamanda sanat, müzik, hareket ve diğer insanlarla iletişim ve tecrübelerin yansıtılmasıdır. Tavsiye edilen oyunlar Öğretmen kitabı içerisinde derslerde yeri geldikçe verilen fakat öğretmenin isteğine göre her derse uyarlanarak oynanabilecek oyunlar şunlardır: Kelime oyunu: Bu oyun takımlarla ya da gruplarla oynanabilir. Bir konu başlığı söyleyin. Öğrencilere bir dakika verin ve bu konuyla ilgili yazabildiklerince kelime yazmalarını isteyin. Kelime oyunu: Bu takımlarla ya da gruplarla oynanabilir. Bir harf söyleyin. Öğrencilere bir dakika verin ve bu harfe başlayan yazabildiklerince kelime yazmalarını söyleyin. Bazı harflerle daha fazla kelime üretilebilir. Kelime oyunu: Bu oyun, yeni öğrenilen kelimeler için iyi bir tekrar olabilir. Bir gönüllü sınıfın dışına çıkar. O dışarıda iken sınıf bir kelime seçer. Gönüllü geri gelir ve sorular sorarak kelimeyi tahmin etmeye çalışır. Mesela : Sınıf bir meslek seçer: Gönüllü : İşte bilgisayar kullanır mı? Bir öğrenci : Evet 78 Gönüllü : Gece mi yoksa gündüz mü çalışır? Bir öğrenci : Genellikle gündüzleri çalışır? Gönüllü : Ofiste mi dışarıda mı çalışır? Bir öğrenci : Bir binada çalışır. Gönüllü : Öğretmen mi? Bir öğrenci : Hayır. Gönüllü : Sekreter mi? Sınıf : Evet. Oyun sırasınca diğer oyunlarda olduğu gibi pasif düzeltme yapın. Böylece öğrenciler oyunda eğlenirler ve dili kullanırken kendilerini rahat hissederler. Cümle zinciri: Öğretmen ya da bir öğrenci başlatır. Mesela; ’’Gelecek hafta İstanbul’a gideceğim.’’ der. Diğer öğrenci bir kelimeyi ya da fikri değiştirecek başka bir cümle söyler. Bu şekilde bir süre oynanabilir. Hafiza zinciri: Her öğrenci bir önceki öğrencinin söylediğine bir şey ekleyerek cümleler kurar. Bingo: Öğrencilere ’’bingo’’ diyen ilk üç öğrencinin oyunu kazanacağını söyleyin. Öğrenciler bingo kartları çizerler ve boş kutular 1’den 20’ye kadar sayılarla doldurur. Siz numaraları okuduğunuzda numarayı işaretler. İlk bitiren bingo, der. Okuduğunuz sayılar sırayla bir kâğıda yazarak bingo diyen öğrencilerinin kâğıdını kontrol edin. 3 öğrenci ’’bingo’’ dedikten sonra oyunu bitirin. Bu oyun renkler, giysiler, meyve ve sebzeler, eşyalar v.b gibi derste geçen kelimeler bingodaki sayıların yerine kullanılarak oynanabilir. 79 80 KAYNAKLAR Albiladi, M., (2012). Arapça ile Türkçe arasındaki sözdizimsel farklılıkların Araplara Türkçe öğretiminde etkisi. Ankara. Altınok, İ., Yeniçerioğlu, H. (2010). Yabancı dil olarak Türkçe öğretim ve öğretmenliği çalıştay kitabı. 6-8 Nisan 2010 Marmaris. Ankara. Bayhan, Ş. (2006). Boşnakça sözlük. Ankara. Cemiloğlu, M. (2003). Türk Dili ve Edebiyatı Öğretimi. İstanbul. Çausevic, E. (1996). GramatikaSavremenogTurskogJezika. Zagreb. Çotuksöken, Y. (2010). Uygulamalı Türkçe yazılı ve sözlü anlatım. İstanbul. Demircan, Ö. (1990). Yabancı dil öğretim yöntemleri. İstanbul. Demircan, Ö. (1990). Yabancı dil öğretiminde ilkeler, yöntemler, teknikler. Ankara. Demircan, Ö. (1996).Türkçe programı ve öğretimi. Ankara. Demirel, Ö. (2002). Türkçe ve sınıf öğretmenleri için Türkçe öğretimi. Ankara. Dindic S., Teodsijeviç M., Tanoskoviç, D. (1997). Türkçe-Sırpça sözlük. Ankara. Ergin, M. (2009). Türk dili, bayrak basım/ yayım/ tanıtım. İstanbul. Erol, B. (2010). Türk dil bilgisi, öncü kitap. Ankara. Geçer, G. O., Türkçenin çekilmeye direndiği bir vatan: Bosna-Hersek. Giray, Ü. (2007). Türkçeyi güzel ve okuma kılavuzu. Ankara. Gökdemir, A. E. (1999). Dört temel dil becerisi üzerine. Ankara. Gür, H. (1995). Dil öğretim yöntemleri: dil bilgisi tercüme yöntemi, doğal yöntem, doğrudan yöntem. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Ankara. Gür, H. (1995). Dil öğretim yöntemleri: okuma yöntemi, işitsel dilsel yöntem. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Ankara. Gür, H. (1995). Yabancı dil öğretiminde yöntem sorunu. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Ankara. Gür, H. (1996). Dil öğretim yöntemleri: sessiz yöntem. Ankara Üniversitesi TÖMER DİL Dergisi, Ankara. Gür, H. (1996). Dil öğretim yöntemleri: sözel yaklaşım ve durumsal dil öğretimi. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Ankara. Gür, H. (1996). Dil öğretim yöntemleri: toplulukta dil öğrenme. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Ankara. Gür, H. (1995). Dil öğretim yöntemleri: doğal yaklaşım. Ankara Üniversitesi TÖMER DİL Dergisi, Ankara. 81 Gür, H. (2005). Dil öğretim yöntemleri: iletişimsel dil öğretim yöntemi. Ankara Üniversitesi Tömer Dil Dergisi, Ankara. Hengirmen, M. (1998). Türkçe temel dil bilgisi. Ankara. Hengirmen, M. (1999). Yabancılar için dil bilgisi. Ankara. Hengirmen, M. (2000). Türkçe öğrenelim I. Ankara. İpekboyayan, S. (1994). Yabancı dil öğretimi ile ilgili temel tavsiyeler. Ankara Üniversitesi Tömer Dil Dergisi, Ankara. Kavaş, Y. (2004). Türkçe konuşmak istiyorum. İstanbul. Kaya, Z. (1994). İkinci dil olarak Türkçe öğretim programlarının değerlendirilmesi. Ankara. Kırbaç, S., Kırbaç, A. D. (Tarihsiz) Türk dilinin balkan dillerine etkisi, şar dağlarının tepesindeki kaya. Gora Abidesi, İstanbul. Koç, N. (1994). Yabancılar için dil bilgisi. İstanbul. Komisyon. (2001). Yabancılar için Türkçe I. Ankara: G.Ü. TÖMER yayını. Komisyon. (2001). Yabancılar için Türkçe II. Ankara: G.Ü. TÖMER yayını. Komisyon. (2002). Yabancılar için Türkçe dilbilgisi. Ankara: G.Ü. TÖMER yayını. Kudat, C. (1996). Yabancı dil öğretiminde yazınsal metin kullanımı. Ankara Üniversitesi Tömer Dil Dergisi, Ankara. Nas, R. (2003). Türkçe öğretimi. Ankara. Öz, M. F. (2001). Uygulamalı Türkçe öğretimi. Ankara. Özbay, M. (2012). Türkçe özel öğretim yöntemleri I. Öncü Kitap, Ankara. Özbay, M. (2013). Türkçe özel öğretim yöntemleri I. Öncü Kitap, Ankara. Özbay, M. (2013). Anlama teknikleri. Öncü Kitap, Ankara. Özel, S. (2010). Yabancılara Türkçe resmi kurumlarda dilbilgisi öğretimi. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Özkırımlı, A. (1994). Dil ev Anlatım. Ankara. Özkırımlı, A. (2001). Türk dili, dil ve anlatım, yaşayan Türkçe üzerine bir deneme. İstanbul. Peçenek, D. (1998). Yabancı dil öğretiminde benzetim tekniği. Ankara. Prodromou, L. (1995). İyi bir dil öğretmeni. (Çev. Cihan Gültekin) Ankara Üniversitesi Tömer Dil Dergisi, Ankara. Sayılı, A. (1994). Bilim kültür ve öğretim dili olarak Türkçe. Ankara: TDK Yayını. Sever, S. (2000). Türkçe öğretimi ve tam öğrenme. Ankara. 82 Sönmez, S. (1991). Yabancı dil öğretiminde diyalog. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Ankara. Süer, E. (2006). Bosna’da etno-linguistik yapı ve Türk dili ve kültürü. Milli Folklor Dergisi, (72), 71-84. Tekalan, T. H. (2010). Konuşan Türkçe, Türkçe konuşma kılavuzu. Basıldığı yer belirtilmemiş. Temizyürek, F. (2005). Türkçe öğreniyoruz. TİKA, Ankara. Temizyürek, F., Zeki, G. (2007). Öncü kitabı “Çocuk Edebiyatı”. Ankara. Tuncay, H. (1996). Yabancı dil öğretiminde rol yaparak öğrenme. Ankara Üniversitesi Tömer Dil Dergisi, Ankara. Türk Dili’nin öğretimi toplantısı. (1988). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, 1-3 Ekim 1986, Ankara. Türkçe sözlük. (1983). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını. Ulaş, A. H. (2003). Cümle ve metin bilgisi. Ankara. Ünalan, Şükrü (2001), Türkçe öğretimi. Ankara. Yakıcı, A., Yücel, M., Doğan, M. (2005). Türkçe I, yazılı anlatım. Ankara. Yakıcı, A., Yücel, M., Doğan, M. (2005). Türkçe II, sözlü anlatım. Ankara. Yaylı, D. (2000). Yabancılara Türkçe öğretimi politika yöntem ve becerileri. Ankara. Yüksel, F. (1994). Türkçe öğretiminde dikte becerisinin kazandırılması. Ankara Üniversitesi TÖMER Dil Dergisi, Ankara. Zeyrek, Y. (2000). Yabancılar için Türkçe dil bilgisi I. Ankara. 83 84 GAZİ GELECEKTİR... 85
