Dux Bucul - Prof. Dr. Bülent ARI

,
Tumiyp VeAvRUPA:
Dux Bucul{'*
Halil inalcrk
I
16. Ylrzyrlda, Osmanlr Dtinya-gticti Avrupa siyasi co$rafyasrnr
ve
ekonomisirri belirleyen baglrca etkerrlerden biri olmugtur; agafirda bu konularr
agrklamaya gal r gaca$rz.
A
I. AVRUPA DEVLE.TLER SISTEMI VE OSMANLI
iupRnaroru-ucu,
r 5oo- l 8 1 5
Ortaga$ Avrupa'srnrn, Papa ve Kutsal Roma Cennen imparatoru
egemenli[i altrnda birleqik bir Respublicu Christianu olugturdu[u
farzedilirdi. 1081'de Selguklu Si:leymangah iznik'te yerlegtifi
zaman
Bizans'rn gaprrsryla Haglr seferleri bagladr. Haglr ideolojisi Batr Hrristiyan
birliginin temel ideolojisi haline geldi. O zaman islam diinyasr Tiirk Selguklu
egemenli$i altrnda idi ve Haghlar daima onlan karqrlannda bulmakta idiler.
T[irk adr korkulan fakat aynr zamanda sayrlan bir ad olarak Batr Hrristiyan
dlinyasrnrn belleginde o zaman yerleqti. 15. yizyida ispanya, Fransa,
ingiltere gibi milli monargilerin dogugundan itibaren bu birlik gdzlilmeye
baglanirgtrr'. Dalra sonra, Avrupa'da ytikselen milli giigler igin temel mesele,
lrir taraftan rakip milli rnonargiler arasrnda kuvvetler dengesini saflarnak
'
Bu yazrnrn Avrupa-Osnrnnlr ili;t;ilcrinc rrit ilk be lOrntt Perceptions, dcrgisinde (ll-l Mart-Mayrs
1997) yayrnlanrnrg. Bi.ilerrt Arr taratindarr yaprlan qcvirisi Halil inalcrk taratindan gozden gegiritip
genigletilnriqtir. "Mederriyctler (atrqrrrirsr" ve 1'tlrkiye iizerindc ikirrci bOltinrtt isc ilk dcta burada
yayr nlarrnraktad, r.
dolu
,, |''
'
Hali! lnalc*
batr
(Avrupa state-system), oteyandan milli monargiler ile Kr"rtsal Roma
imparatorlu[u arasrnda kuwetler dengesini srirdtirebilmekti. 16. ytizyrlda
do$uda listiin bir grlg olarak ytikselen Osmanlr imparatorlu[u, Avrupa birli[i
ve Flaglr ideolojisini savunan, Kutsal Roma imparatorlr:[u ve Papahk ile
uzun bir sava$ donemine girdi.
inrparator $arlken (V. Karl) ile miicadelesinde, Fransrz Kralr I. Fransuvii
(Franqois) (1515-1547),
onun ttim Avrupa tizerinde
hakimiyetini
engelleyebilecek tek giiciin Kanuni Sultan Stileyman (1520-1566) oldu[unu
itiraf etmigtir. Rakibi eline tutsak dtigen Fransuva, Osmanlr baskrsr sonucLr
krallr[rna donebilmig, bundan sonra da miicadelesinde hep Osrnanh askeri
yardrmr sayesinde ayakta kalabilmigtir. Fransuva'dan sonra gelen Fransa
kralr II. Hanri (Henri) aynr politikayr izledi. Hatta imparatora kargr savagt
finanse edebilmek igin Osmanlr Yahudi banker ailesi Mendes firmasr yoluyla
Osmanlrlardan ytiklii miktarlarda borg almak zorunda kaldr. Yine Franstz
hanedanrndan oteki Hanri Polanya'da Habsburglartn arka grktrfir namzede
kargr, kuwetli Osmanlr deste[iyle Polonya tahtrna oturur (.l 573). Osmanlrlar,
ayrrca Almarrya'daki Protestanlar gibi Habsburglara kargr isyan eden
Hollandalrlara da yardrm vadederek onlart desteklemigtir. Tarihgiler bugtin,
doSu'dan gelen Osnranlr tehdidi sayesinde Almanya'da Protestanlartn,
imparatordan onemli tavizler koparftrklan gergeSinin altrnr giziyorlar. Daha
sonra ingiliz kraligesi
I.
Elizabeth (1558-1603), ispanyol donanmastntn
ingiltere'yi istili tehdidiyle kargrlagtrIrnda. ispanya'ya kargr Osmanlrlarr
ortak deniz harekntrna ikna etmeye qalrgacaktrr. 16. ynzyrlda Osmanltlann
Avrupa kuwetler dengesinin muhafazasrnda ne kadar dnemli bir rol
oynadr[rnr kanltlayacak bu ornekler go$altrlabilir. Ozetle, Osmanlr devleti,
Avrupa'daki bir k-uvvetin, ttim Avrupa'yr kendi hakimiyeti altrna toplamasr
ve haglr
set'eri 6rglitleyebilmesine kargr
zayf devletleri destekleme
politikasrnr temel politika olarak segmig, boylece bugLinkri Avn-rpa Siyasi
Co[rafyasrnrn ortaya grkmasrnda birinci derecede etken ohnugtur.
Nihayet, Dopu'da vc Batt'da iki sirperglig, Osmanh ve Habsburg
irnparatorluklart, urticadelelerinde orta Avrupa ile Akdeniz'de bir gegit
kuvvetler dengesine vararak, 1547'de bir ategkes imzaladrlar. Bdylece,
Osrnanlrlann Avrupa'daki topraklanna istikrar getiren ve Avrupa'da bir
kuwetler dengesi kuran yeni bir donem aqrldl. Avntpa'da Katolik
refbrmasyon ve tepkisi ve Otuz Yrl savaglannrn (1618-1648) ardrndan Fransa
I{ralr XIV. I-ouis'in (1643-1715) imparatora meydan okumast, ve Alrnanya
aleyhine tilkesini genigletmeye baglarnast Osnianlrlann Habsbr.rrglara kargr
yayrlrnacr emellerini karngrladr. 1683'de Osrnanlrlann Viyana Kugatrnasr
sonrasr btiyUk bozgurt, Osmanlr devletine kargr Avrupa'da Habsburglar
etrafinda papalrfrn takdisiyle bir kutsal ittifak ile sonuglandr (1684). 1686'da
ittifaka Polonya ve Venedik'ten baqka Rusya da katlldr. DOrt cephede
sava$an Osmanlrlar, perigan bir duruma dLigtliler. Sonunda Osmanltlar,
Avrupa'da kendilerine kargr birlegik Haglr saldrnsrnrn gergeklegmesi
kargrsrnda kaldrlar. Rusya ittifaka katrlarak ilk defa Avrupa devletler sistemi
iginde yer alryor ve bunu Osmanlr ulkelerini istilA igin kullanmaya
hazrrlanryordu. Nihayet Fransa'nrn Ren Vadisi'nde ilerlemelerinden
telaglanan ingiltere ve Hollanda Habsburglara baskr yaparak Karlofla'da
barrgr salladrlar. Batrhlarrn bu yardrmrna mtitegekkir kalan sultan onlara yeni
baSrgladr. Bu, ingiltere'nin Osrnanh devleti rizerinde siyasi
ve ekonomik alanda 1878 yrlrna kadar stirecek olan niifi"rzunun baglangrcrdrr.
ticari imtiyazlar
Bu igbirtifi, dzellikle Orta-Do[u pazail ve Hind yolunun gtivence altrna
alrnmasr bakrmrndan ingiltere igin hayati bir onem kazanmrgtrr. 1699, aynr
zamanda Osmanlrlann nihayet Avrupa sava$ teknolojisinin Ustrinllifitinii
kabul edip 6rnek almaya karar verdi[i tarihtir. Bundan sonra Osmanh
ordusunu modernize etmek iizere Avrupa'dan uzmanlar ga[nlacak ve
tarihimizde ordunun Batrlrla5ma surecinde 6n safta yer almast stireci
baglryacaktrr. ilk Batrlr mektepler, Miihendishaneler 18. ytizyrlda faaliyete
gegecektir.
Uzun stiren 1683-1699 harpleri srrasrndaki bir bagka Onernli geligme,
Rusya'nrn Mukaddes ittifak'a katrlarak 1696'da Azak't zaptetmesi
Karadeniz'e girmesidir. $imdi artrk istanblrl tehdit altrndadrr.
2.
ve
T)
I(US EMPERYALVMT, OSMANLI IMPARATORLUGU,
BATI iCiX $ARK MESELESi'Nnrt DOGU$U
18. yrizyrlda Rursya'nrn. Avrupa devletler sisteminin pargasr olarak
resmen tanrnmasryla Qar, Osrnanlr devletine kargr gLrglti bir dururna gelmig
ve tsalkanlardaki Ortodoks Hrristiyanlarrn korumactsr olma iddiasryla,
istanbul'da Osmanlt imparatorlu[u'nun yerini almak igin plAnlar yapmaya
baglamrgtrr. Rusya ile Habsburglann saldrrtlan kargrsrnda gimdi Osmanltlar,
Avrupa'da giigler dengesini korumaya gahgan Batrlr devletlere, Fransa ve
ingiltere'ye yaklagmrgtrr. Osmanhlann Avn:pa'da denge siyasetini hayati
dnemde saymalan, Polanya'nrn Rusya, Habsburglar ve Prusya (1772-1195)
arasrnda paylagrlmasrna kargr protestolartnda agrkga gcirliltir. 1768-1774
savagrnda Rusya'nrn Osmanlrlara kargt kazandrpl ezici iistiinliik bir doniim
noktasrdrr. Zaferler, gogunlukla Ttirk kdkenli Mlisliimanlartn ottrrdu$u Krrtm
ve Kuzelr
Karadeniz liikelerinin Rusya tarafindan ilhakr (1783) biitlin
Avrupa'yr tela$ igine atmrgtrr. Rusya, girndi Karadeniz'de Akyar (Sivastopot)
ve Odesa'da yeni deniz tlsleri kurmirg, istanbuI ve Bofiazlarr da tehdit eder
hale gelmigtir. Bu durunrda Bab-r Ali, Batrlr gliglerden toprak b|rtiinltifi.r igin
teminat arama yoluna gitmigtir. Avrupa kuvvetler dengesi igin gerekli sayrlan
Osmanlr imparatorlu[lr'nun muhafazasr sorunll bundan sonra Avrupa
diplomasisinde $ark Meselesi olarak adlandrnlmrgtrr Batr literattiriinde
Osmanlr iinparatorlu[unun daima T'ilrk imparatorlufiu (Turkish Empire)
Halil lnctluk
dogu batr
olarak tanrmr, tamamen yanrltrcrdrr. Devleti
bir baba mirasr
sayan
bir hanedan imparatorh-rfiu olan Osmanlr devletini, 1923'de
kurulan buglinkil Tilrkiye rnill? devletiyle ozdeglegtirmek, Avrupa
devletlerinin modern Ttirkiye ile ilgiii meselelerde Tiirkiye Cumhuriyetine
patrimonyal
karqr zaman drqr l'raksrz muamelelerinin nedenlerinden biridir. Yunanistan,
Ttirkiye aleyhindeki gabalarrnda Batrhlara daima bu g6rtiqii kabul ettirmeye
galrgrr. Osmanh'nrn millerlerarasl hukukun teminatr altrna girme amacryla
Batr ile yakrnlagma siyaseti sonunda 19. yld,zytlda onu, Avrupa devletler
sisteminin fiili bir iiyesi durumuna getirecektir. Fakat fiili igbirli$ine kargrn,
Osmanlr devletinin Avrupa devletler sisteminin bir pargasr sayrlmamasrndan
Rusya ve Yunanistan'rn din aynlr[rnr ileri stirmeleri sorumludur. Ancak,
$LlnLr eklemek gerekir ki, Protestan i.ilkelerin tutumu farklr olmugtur.
Ozellikle ingiltere, Papanrn mi.isli.imanlara stratejik mal satma yasa$rnr
g<izardr ederek tA 16. yiizyrldan beri Osmanlr irnparatorlu[u'na ytiksek
kaliteli barut ve gelik ihracatrnr stirdiirmtigttir. Beri yandan Osmanlrlar da,
tiim Avrupa'da sistemli olarak Protestanlarr ve
Kalvinistleri
desteklerniglerdir. Osmanlr imparatoru[u'nda pragmatik dligiinceli biirokrat
devlet adamlan devletin menfaatini hergeyin tistiinde tutarken, isldmi
ideolojiyi ternsil eden ulema, Batr ile yakrnla$maya kargr grkmrglardrr. Bagka
deyimle, bugiin Tlirk drg politikasrnda pratik zaruretleri gdzdntinde tutan
bi.irokrat i k yakl agr m rn tari hi koken leri oradad t r.
A
3. AVRUPA GUVENLII( SISTEMLEzu VE OSMANLI
DEVLETI, 1815-1878
Milletler Cemiyeti ve Birlegrnig Milletler'in kurulugundan bir y[zyrl
{ince, Avr-rsturya devlet adamt Metternicl-r, Napoleon'un bertaraf
edi l rnesi nden sonra, Avrupa' yr
birbiriyle slirekli
rn Licadel
e hali ndeki devl etler
ve milletlerden olugmug bir krta olarak defil, tersine tek ve birlegik bir
Avrupa Cunrliuriyeti yaprna gonigi.inti ortaya attt. Ona gore, bu birlik biiyiik
bir devletin egemenlifii deflil, devletler arasmda bir 6rgUt iginde igbirlifii ile
saflanabilirdi. Avrupa'da bangrn ve mevcut monarqil< dtizenin muhafazast ve
garanti altrna alrnmasr igin, dort btiytik devletten olugan birli$in, Avrupa'nln
herlrangi bir yerindeki ihtilal hareketine kargr mtidahale hakkr getirildi. l8l5
Viyana Kongresi'nde Dortlii ittifak, Metternich Sistemi'ne uygun olarak,
Avrupa'nrn durumunu goriigmek tizere her sene toplanmayt, boylece
Viyana'da kurulan stati.ikoyu stirdfrrecek daimi bir mekanizma olugturmayl
kararlagtrrdr. 6zel nitelifii ve fonksiyonu dikkate alrnmazsa, Metternich
Sisterni y.irminci ytizyrl rnilletlerarasr 6rgtitlenmelerinin habercisi telakki
edrleDrlll.
firsatrnr yakalayamadrfirnr iizi.ilerek yazmaktadtr.2 Kongrenin
"Marrernichs Plan der Neuordnung Europe
osrerreichischen lnstituts
l8l4/15", Mitteilungen
des
fijr Ceschichtslbrschung,60 (1925) pp. 109-126; H.W. Schnrals (1940),
son
agamasrnda, gortigtilen konularla her hangi bir gekilde ilgisi olan her Avrupa
devleti temsilci gondermigti. Tabiatryla, Osmanh devletinin de en aztndan
kendisini doprudan ilgilendiren birgok konuda gorirgmelere kattlma hakkr
vardr. Fakat Cevdet Paga'ya gore o zatnan devlet, imparatorluk igindeki i9
sorunlarla u[ragma (6zellikle ayanlar ile miicadele) ytizlinden bu gibi onemli
drg olaylarla ilgilenmecli. Oysa, Franstz heyetine.verilen talimatta Charles
Talleyrand Avrupalr Biiytik Gi.ig'lerin Osmanlr imparatorlu[u'nun toprak
btitiinliigtine ortaklaga teminat vermesi gerekti[i fikrini ortaya atmtqtt.
Cevdet Paqa'ntn inanctna gore, Osmanh devletinin kongreye kattlmast,
Rusya'nrn saldrrgan politikasrnrn dizginlenmesinde yararlt olabilirdi. Fransa
ve Avusturya ile beraber ingiliz hiiktimeti de, "Osmanlr devletinin Avrupa
statlrkosunu teminat altrna alan genel bir andlagmaya dahil edilmesi" fikrini
desteklemigtir. ingiliz clevlet adamr canning kongreden b6yle bir sonug
beklemig, fakat Rr-rsya'nrn itirazl iizerine Osmanlt imparatorlLrpur igin genel
bir teminat fikri srrya di.igmtigtlir.''
Osmanlr imparatorlufiu'nu Avrupa'dan tecrit igin, Eyltil l8l5'de
kurulzrn Mukaddes ittifak'ta, Qar I. Alexandr ittifakrn Hrristiyan nitetigi
i.izerinde rsrarla durdu. Giinrimtize kadar br"r ttir bir siyaset, Tiirkiye'ye kargt
Yunan diplonrasisinin de temel tagl olmuqtur. Olacaklan tahmin eden
Metternich'in baSlrca kaygtst, Osmanlr imparatorlu[u'nun parqalanmaslnln
Avrupa kuvvetler dengesini bozacafir ve bunun genel bir savaqa yol agacaSt
idi.
1832-1833 Mrsrr buhranr srrastndaki geligmeler, Metternich'in
korkulannl t4malnen hakll glkarml$tlr. Napoleon'un dUqmesinden sonra
Avlrpa siyasetine hakim duruma gelmig; Balkanlar'da ve istanbLrl'da
Osmanlrlarrn yerini alma lrayaline herzamandan daha gok bir umutla devam
etmigtir. tg3i'de Mrsrr Valisi Mehmed Ali Paga ordulartntn Anadolu'ytt
iggal etmesi kargrsrnda garesiz kalan II. Mahmud (1809-1839), Rusya lehine
Rvrupa l<uvvetler dengesini de$igtiren ve fiilen Ostnanlt Sultanrnt Adeta Qara
Rusya,
t6bi bir 6ale getiren 1833 Hlinkar iskelesi Andlagmaslnl imzalamt$tlr.
BLI
andlagma ile Osmanll htikiimeti, Bo$azlarda Rusya'ya ozel bir statr"i tantmak
kalmrgtrr.a B6ylece Qar, Mtstr meselesinin ilk aqamasrnda Batt
zorunda
Versuche einer gesamteuropalischen Organisation, I8l-5-1820, Aaratr;
Metternichlin Osmanlr Politikasr (l 8 l5-l 848)' Ankara'
2
Tarih-i Ccvdet, 2. Baskr istanbul, XI. Cilt, 1309, s' I56- l6l ' I 8 l'
I
t
I
' H.R. Von Srbik,
BAb-r Ali, Viyana Kongresi'nde temsil edilmedi. Osmanh devlet adamt
ve tarihgisi Cevdet Paga, Bib-r Ali'nin o zaman Viyana^Kongresi'ne katrlrna
H' Tuncer' (I996)'
An<Jerson, The Easterrr Question, s' 57-58'
padiEaha askeri yardrnrrlra
Hi.inkar iskelesi Andlinrasr'nrn gizli maddesine gore, Rusya'nln
kapatmak' yani lrigbir
kargrlrk, "Devlet-i Aliyye ittrsya devleti lelrine fiilini Qanakkale Bogazr'nt
taahhilt etnri$tir'
yabancr savaq gemisini hcrhanli bir bahane ilc gir'rcsirre izin vermet'eyi"
ll
l0
Hatil inalctk
dof,u batr
Avrupa devletlerinin gekingen siyasetinden yararlanmrgtrr. ikinci agamada ise
(1837-1839), Fransa'nrn Mrsrr yanhsr tavn, Osmanlr imparatorlufu'nun
madclesinde: "majestelerinin, Osmanlr imparatorlu[u'nun toprak
btitiinli-rfiUne ayn ayn kefil olduklan" ifade olunmakta, bdylece Tlirkiye ilk
bulmasrnr talep etmiglerdir. Boylece, Avrupa'daki kuwetler dengesini ciddi
kez Avrupa milletler hukuku gi.ivencesi altrnda Avrupa devletler sisteminin
bir parEasr haline geliyordu.
Buna kargrhk, Osmanlr Devleti, 1856 hatt-r htmayunu ile tebaaslnln
ya$am kogullarrnl iyilegtirecek temel reformlart yapmaya sdz vermigtir.
ingiltere, Fransa ve Avustr-rrya, Osmanlt egemenlifini ve toprak biitiinltiftintl
olarak tehdit eden bu tehlikeli durumda "Avrupa Konseri" (European
Concert) tekrar ortaya gtkmrg, Rusya'nrn H{jnkAr iskelesinde safladr$r
imtiyazlr durum berteraf edilmig oluyordu. 1838 ticaret Andlagmasr ile
ortaklaga teminat altrna alrrken buna karqr girigimleri sava$ sebebi
saymrglardrr. Tarihi olarak bu durum, Ttirkiye'nin Avrupa ile uzun birleqme
slirecinin baglangrcr anlamtna gelmez mi?
Osmanlr topraklarrnda genig ticari imtiyazlar alan ingiltere, imparatorlufiun
+lOsnrANLI REFoRMLARI vE, MoDERN TCRKI-
btittinlir[t1 hususunda Batrlr igbirligini engellemigtir. Fakat Osmanlr
ordusunun Nizib yenilgisi (24 Haziran 1839) ertesindeki ndzik durumda,
ingiltere ve Avusturya'nrn onctiliifi0 ile Rusya, Fransa ve Prusya da dahil
Biiyiik Devletler birleqmigler, Bab-t Ali'ye bir nota vererek soruna bir giizrirn
toprak biitrinlLiitinii ve Tanzimat reformlannr srkrca
desteklerneyi
kararlagtrrdr. Bu, ingiliz ntifuzunun Osmanlr imparatorlu[u'nun her alanrnda
geldifi
1839-1878 yrllannt kapsayan yeni bir donemin
baglangrcrydr. Fransa harig Btiyiik Devletler'in hepsi Londra'da biraraya
gelerek 15 Temmuz l84A'da, Mehmed Ali'yi, Osmanir padigahrnrnkine rakip
egemen hale
bir Arap
imparatorlufiu fikrinden vazgegmeye zorladrlar. Bu noktada,
Avrupa devletleri arasrndaki rekabet devam etse de, Avrupa kuvvetler
dengesini koruma kaygrsr onlart yine de birarada birlik halinde tutuyordu.
Bdylece, Osmanlr irnparatorlu[u'nun alrn yazst, 19. yizytl Avrurpa
diplomasisinin en 6nemli ortak sorunu halinde idi.
Aslrnda, Brlyrik Devletler'irr, 1815-1878 d<jneminde ikinci srnrf
devletlerin igiqlerine mtidahale igin <ine si-irdtigti nedenler, esas olarak
bugtinktinden pek farklr defiildir. Ancak br"rgtin, genel bir sava$a yol
agabilecek dtinya sorunlart, Birleqmig Milletler orgiltii yoluyla kiiresellegmig
bir dlizen iginde ele alrnmaktadrr.
l84l'de Fransa'nrn da ittifaka katrlrmryla be$ devlet tarafindan
imzalanan dnemli belge, Bo$azlar Mukavelenamesi eski statliyii geri
getirirken, Rusya'nrn imtiyazlt konumuna son vermigtir. "Yabancr lilkelerin
sava$ gemilerinin Qanakkale ve istanbul Bogazlartna girigi" yasaklanryor ve
beg Btlyiik Devlet bu karara saygl gostermeye ve ahnan karara uymaya sdz
veriyorlardr. Bu sriziegmenin en Onemli yanr, bu ortak taahhtidrin Avrupa
rnilletleratasr hukukunun bir pargasr haline gelmesi ve btiytik devletleri
ba[layrcrlrgr ilkesidir. BLt, Osmanlr Devletinin "Avrupa Konser"ine girme
si.irecinde ilk adrm sayrlmrgttr. 1853 yrltnda Qar, Osmanlr Ortodoks
Hrristiyan tebaasrnrn koruyucusu olma iddiasrnda bulununca, bliylik u.:vletler
harekete gegmigtir. ingiliz ve Franstz htiktlmetleri Rusya'ya kargr Krnm
Harbinde (1854-1856) Osrnanlryr desteklemeye karar vermiglerdir. 1856
Paris Andlagmasryla da Btiyiik Devletler, Tiirkiye'yi do$rudan Avrupa
I(onseri'ne dahil devletler araslna sokmuglardrr. Andlagmanrn VII.
l2
YE'NN DOGU$U
1856'dan sonra drg ve ig yaprsrnda Osmanlt devleti, Batr ile btittinleqme
igin ciddi 6nlemler aldr. Tanzimattn getirdi$i reformlar (1839-1877), kanun
6nlinde bUttin tebaanrn egitli[i, Batrdan bazr temel kanunlartn altnmast, ;er'i
mahkerneler l,anrnda nizamiye mahkemeleri kurulmasr, vilAyet kanunr-r ile
Fransrz orne[i genig yetkili mahalli idarelere vticttt verilmesi (1864), ve yeni
nizamnamelerle Hrristiyan azrnhklara ternsili meclisler gerqevesinde
6rgi.itlenme hakkr verilmesini igeriyordu. Batrlrlagma yolunda bu son derece
ileri liberal reformlar, anayasanrn ildnr ve 1876-1877'de ilk parlementonun
noktastna erigti. Fakat Rusya, 1856 yenilgisinin
intikamrnr almak igin firsat kolluyordu. Balkanlarda biiyirk Bosna-Hersek ve
Br-rlgar ayaklanrnalannr destekledi, Osmanlt hiiktimetinin mali iflas ildn
etmesiyle Batrlr karnu oyunu kaybetti$i ve Batrlr devletlerin tarafstz kalacafr
inancr ile savag ilAn etti. 1877-1878 savagr, Balkanlarda bliyiik topraklartn
kaybedilmesi ve irnparatorlu[un pargalanmasryla sonuglandt. BLr dr.trum'
Ttirkler alrsrnda o kadar derin bir hayal krrrklrpr yarattr ki, II. Abdiilhamid'in
(1876-1909) saltanau boyunca, Batr ntifuzu ve Tanzimat politikastna kargt
gtiglil bir islanrcr hareket devlet politikasrnt kontrolu alttna aldr, Birleqik
giiglti bir AlmarYa'nln dofu;u ardtttdan buna karqt Rusya'yt Fransa ve
ingiltere gibi Batrlr giiglerin bir rniittefiki yapan U91t-i ittifak kuruldu. Bu
dururnda 1878 Berlin Kongresi sonrast Avrupa kuvvetler dengesinde 6nemli
toplanmasr
ile doruk
de[igimler gergeklegnriS
ve
Osmanlt devleti Rusya kargtslnda tekrar
yalnrzh[a itilmig bulunttyordLt.
93 savagrncla Balkanlar ve Katkasya'daki Rus ilerlemeleri karqrsrnda
Osmanlt devletinin garesizli!inden yararlanan ingiltere, 1878'de Ktbrls,
1882'de Mrsl''1r iggali yanlslra Krzrldeniz ve Basra Korfezi'ne girerek
imparatorlufrun pargalanmasrndan aslan paylnl aldr. Artrk Hindistan yoluntt
bizzat kontrolu altrna aldrsrna inanan ingiliz irnparatorlufiu'nun eski terninat
vaadleri unutuldu. Bu, gelecefini bir btiytik devletin guvencesine ve kendi
t3
tlalil Inctlctk
dotu batr
stratejik durumunun dnemine baglamanrn bir devlet igin ne kadar nazik ve
tehlikeli bir siyaset oldugunu g6zlerimiz 6n{ine sermektedir. Yeni geligmeler,
osmanlr dr$ politikasrnrn tamamen yeniden ydnlendirilmesini
gerektirmekteydi.
Batr taraflndan terkedilen, Rusya'nrn
emperyalist
emelleriyle kargr kargrya brrakrlan Osmanlr devleti, bir yandan da Bizans
imparatorluSu'nu tekrar diriltmeyi de[igmez bir milli politika olarak izleyen
Yunan devletinin entrikalart oni.inde yalntz brraktlryordu. Bu kogullarda
Osmanlrlar, Almanya ile tam bir igbirlifi politikasrna yoneldiler (Kayser Il.
Wilhelm'in I 899 istanbul ziyareti).
l9l4-1918 t. Diinya Savagr strasrndaki olaylar ve 6zellikle rnrittefik
donanmasrnrn Qanakkale Bofiazr'nda yenilgisi, dLinyaya Tiirkiye ve
Bofazlarrn hayati stratejik cinemini gostermigtir. Qanakkale savaqlarrnrn bir
bagka tarihi onemi de, Anafartalar galibi Mustafa Kemal'in gahsrncla
Tiirklerin bir milli kahraman bulmalandrr. I. DLinya Savagr'nrn eftesinde,
becerikli bir diplornat olan Yunan Drgigleri Bakanr Eleutherios Venizelos,
Bizans imparatorlu[u'nu canlandrrarak Yunan hayalini gergeklegtirmek
t-izere itil6f devletlerinden tarn destek safladr. 15 Mayrs 1919 giinti mtlttefik
donanmastnrn himayesi altrnda Yunan kuvvetleri, bir ytizyll once Navarin
baskrntnr andtrtr gekilde izniir'e grkarma yaptrlar. Bunu izliyen olaylann
hikayesi iyi bilinrnektedir. O zaman saltanat merkezini iggal altrnda
bulunduran mLiffefik devletlerin baskrsr ile imzalanan 1920 Sevr Andlagmasl
(65-83. rnaddeler) izmir ve havalisini Yr-rnanistan'a brrakrrken Anadolu'da
genig bolgeleri mtitlefikler araslnda paylagtrrryordu. O zaman, Ttirk vatanrnrn
pargalanmast igin mtittefiklerin Yunanlrlan kullanmasrntn btiyrik bir lrata
olacafirnt ve br.r plana kargr Ti.irk milletinin topyektin griglti bir direnig
gdsterecefini kimse tahrnin edememigtir. Kanrmca, aynr hatayr bugi.in
Avrttpa Birli[i tekrar etrnektedir'. Ug yrlhk miicadeleclen (1919-1922) yenibir rnillet dofidu. Yunanlt istilAcrlara ve I. Dtinya sava$lnr kazananlara oldugu
kadar, iqgal altrnda bulunan istanbul'daki Halifenin manevralanna kargr
yliriitLilen rnilli rnLicadelede vulrgulanmast gereken nokta gudLrr: Mirstafa
Kemal, Ankara'dzr
bir milli meclis
toplayarak devleti,
milli
iradeye
dayandlnntg, yurdun gelece[ini ilgilerrdiren kararlarr daima Ttirk rnilletinin
temsilcisi Biiytik Millet Meclisi'nden grkartrnrgtrr. Br-r suretle Kurtulug
Savagr, aynr zarnanda Trirk rnilletinin patrimonyal osmanlr hanedan
idaresine son vererek Avrurpa devletler toplulu$una egit kogullarla katrlrna
kararlrlrfrnt vurgulayan milli bir devrimi ifade etmektedir. Avrupa buglin bu
gerge[i gdzardr eden bir tutumla, Tlirkiye Cumhuriyetine kargr eski $ark
Meselesi gergevesinde ytirtitlilen mi.idahaleci, vesayetci politikasrnr devarn
ettirme sevdastnda gdrtinrnektedir. 1922'de Tlirk-Yurnan cephesini ziyaret
eden Arnold Toyenbee, Tlirklerin, Batrlr ideallerin bayrafl elinde Batrya
kargr savagtrfirnr agrklanrakta idi. Lozan Barrg Konferansr'nda (24 Temmuz
1923), Ttlrk heyeti gcirtigtilen her rneselede Avrupa devletleriyle egitlik
konusu tizerinde dunnugtur. Osmanlr imparatorlu[u'nu Batrh devletlerin bir
yan s<imlirgesi haline getiren kapittilasyonlar en ategli tartrgmalara kontt
olmug ve gorugmelere iig ay an verilmesine yol agmrgtr. Giini.irmtizde daima
geleneksel dugmanrn oyunlanyla, Avrupa Birlifi'nde Tiirkiye'ye ikinci slnrf
bir Statti verme giriqimleri, Avrupa'nln Tiirkiye'yi nastl hala Osmanlt
sultanlr$rnrn bir devamr gibi gorme efiliminin agrk belirtisidir. 1923-1928
araslnda, Ttirk milleti ve devletinin tek ternsilcisi olan Biiytik Millet Meclisi,
Mustafa Kemal'in onderlifinde, Ttirkiye'yi demokratik, laik ve modern bir
milli devlet durumuna yrikselten devrirn kanunlartnr kabul etti. Atatiirk ve
onun meclisteki inkrlapgr grubu, Lilkenin radikal anlamryla Batrlrlagrnaslnt.
Ttirkiye'nin Batrlr milletler ailesinin bir i.ryesi olmast igin 6ngart olarak
gordiiler. Bur amaEla inkrldplar birbiri ardrstra geldi.
I
./'
5) I O. YUZYIL OSMANLI ULKESi, DLINYA EKONOMiSININ
EKSENi
1250-1500
btittinlegmig
ig
yrllan arasrndaki donemde, Levant, yani iktisaden
kesimleri de kapsayan dogu Akdeniz Lilkeleri, biiyiik
keqiflerden once Dopu ve Batr arasrndaki mal ve
fikir alrgveriginin en canlt
bolgesi idi. 1300-1453 doneminde Osmanlrlar once Ftrat'tan Tuna'ya,
Krnm'dan Ege adalarrna kadar Anadoh-r ve Balkanlarr fethederek t[tm
bolgeyi egemenlikleri altrnda birleqtirdiler. 1453'de ise, Battdan bir lraqlr
telrdidine ra[men istanbul'Lr fethederek gehri imparatorluk baqkenti yaptrlar
ve bo[azlar ekseninde Anadolu ve Balkanlarl kapsayan biiytik bir
imparatorluk rneyclana getirdiler. Onalttncr yl.izytl
baqlarlnda
irnparatorluklarttta Suriye, Mtstr, Arabistan ve Yemen (1516-1517) gibi Arap
topraklarrnr cla kattrlar ve Hint OkyanLrslrna grktrlar. Br-rradan kendilerini
Portekizlilerle uzun bir nrLicadeleye itecek bir politika ile Hint Okyanustt ve
Krzrldeniz i.izerinden gegen hac ve ticaret yollarlnr kontrolleri altrna almaya
gallgtllar. Tebriz-BLrrsa ve 'febriz-Halep ipek yolu tizerinde tam bir kontrol
sa$amak amacryla da, do$trda ger;itli tarihlerde Tebriz (1517, 1534, 1585)'
ve Flazar Denizi'nde (1585) hakimiyet
kurdular'
Babi.ilmendeb'i
Aden
ve
Yemen,
l(rzrldeniz'clen Portekizlileri geri attrlar,
kontrolleri altrna aldrlar ve oteyandan 1534'de lrak'tn ilhakr ile Basra
Korfezi'ne agrlrp, burracla bir deniz iissli kurarak, Portekizliler ve irart
Safevilerine karqr Basra ve Ba[dad tizerinden Hint-Okyanustr ticaretini
imparatorluk lehine yeniderr canlandrrdrlar. Orta-Do[u tekrar dtinya ticareti
igin baSlrca bir koridor haline geldi (1517-1630). Vasco da Gama'dan sonra
dlinya ticaretinin en onemli kesirnini olugturan Hint-Avrrlpa ticaretinin
tlimiiyle Avrupalrlarrn eline gegtigi icldiasr, buglin tariligiler tarafrndan
reddedilrnektedir. 16. ytizyrl ortasrnda Lizbon'a Urnit BurnLr yolLryla 30 bin
Giircistan (1549)
I_5
l4
Halil Inalc*
dogu batr
kental baharar gelirken aynr agrrlrkta baharat Krzrldeniz ve Basra korfezi
llzerinden Osrnanlr tilkesine ulagryordu.
1453'de Bo/azlar sisterni (Qanakkale Bo[azr, Marmara Denizi ve
istanbul Bofazr) Lizerinde tarn hakinriyet, Osmanhlara Karadeniz ve Do[u
Avrupa lilkelerinin ticareti iizerinde kontrol saglryarak 6nemli stratejik bir
konum kazandrrmrgtrr. 1452'de Fatih istanbul Bofazrnda Bofaz-Kesen
(Rumeli) hisarryla gegiqi konlrol altrna ahrken obtiryandan Qanakkale'de
Sultaniye ve Kilidtllbalrr (Deniz l(ilidi) hisarlanyla istanbul ve Karadeniz'e
Batrdan gelebilecek saldrnlartn on[inii kesiyor ve Karadeniz'i bir Osmanlr
gdlLi haline getiriyordu. (1 475'de Krrrm'daki Ceneviz kolonisinin ve 1484'de
Akkerman ve Kilia'nrn fethi ve 1497'de Moskova ile ilk ticaret antlagmasr).
iddia olr"rndufiu gibi Osmanlr, Rdnesans italyasrnrn Levant ticaretini
engellememig, tersine geligtirrne imkAnlan sa$amrgtrr. Osmanlrlann ilk
olarak 1352 yrlrnda Cerrevizlilere, daha sonra da Venedik ve Floransa'ya
verdifli ticari irntiyaz:lar, veya kapittilasyonlar, bu Cumhuriyetlerin Levant ile
ticaretlerini slirdiinnelerini garanti altrna almrg ve bu suretle de Ronesans
italya'srnrn ekonornik refahtna onemli katkida bulunrnugtur. 15. yiizyrlda
Galata'da 50 kadar Floransa ticaret firmasr faaliyette idi. Aralannda Medici
ailesinden tilccarlar bulunuyor, Irloransa ticaretinin yrllrk cirosu 400 bin altrn
tahmin olunuyordu. Pera 1453'de teslim oldufiu zatnan birgok Cenevizli
tiiccar "higbirgey olrnamrg gibi" (Pistarino'nun ifadesi) eski ticari
faaliyetlerine devaur ettiler'. Ostrrarrlr'nrn italyan tiiccar cr-rmhr-rriyetleri
kargtsrnda yaptr[r yegene degigiklik, onlarrn Bizans'rn zayf donerninde
Ege'de, Anadolu ve Balkan k-ryrlannda kurduklarr kolonileri kendi
egernenlifi altrna sokmasrdrr. Sakrz (1566) ve Krbrrs (1570) bu si.irecin son
lialkalandrr. Venedili her savag sonunda Osrranlr ile ticaret irntiyazlarrnr
yenilerlekte idi. Yalnrz Halep'te Venedik mal alrmr yrlda birbr"rguk milyon
alttrn dukayr bLrlacakttr. Osmanlr sultanlan aynr ticar? irntiyazlan 1569'da
Frarrsa'ya, l5B0'de ingiltere'ye ve I 612'de de Hollanda'ya verrnek sr"rretiyle
Avrupa ile ticareti genigletmiglerdir. 16. ve 17. ylizyrllarda Fransa, dr$
ticaretinirt yanslnr Osmanlr Lllkeleriyle gergeklegtirirken bLryiik ticaret
kumpanyalannrn 6nctlsi.i olart ingiltere'de Levant Company, o tjlkenin
diinyadaki ticari yayrlrgrnrn ve kapitalist geligrnesinin ternelini atmrgtrr.
Osrnanhrrrn Avrupa-As1,a arirsrnda siiper giicii terrisil
eftiIi o
yLizyrllalda,
sultanlar bLr inrtiyazlarr sarlcce dost olan lilkelere bir bafrg olarak
veriyorlardr. O zanriru tek taraflr olarak verilen kapitillasyonlar, ancak
Rusya'nrn 1783'cle benzer bir lcapitiilasyon almasrndan sonra iki taraflr,
ba$ayrcr andlagrralar lt:rline geltnigtir'. Ticaret gi.ivenceleri sa$ayan ve her
yenilennresinrle genigletilen kapittilasyonlar, %3'ltik diigLik gtirnriil<
velgisiyle ylirtiti.ilnrLig (o zarran Fransa giirnrli$il ytizde on tizerinde) ve
zarnanla Avrupa'nrn Orta Do[Lr'yr-r iktisadi somLirti aracr haline gelrnigtir'.
Osmanlr'nrn agrk pi-rzar politikasr. Avrr-rpa merkantilizminin tamamen tersi
l6
bir ekonomik anlayrgtan, ig pazarda mallann bolluk ve ucuzlu$unu ilke
edinen bir ekonomi anlayrgrndan (economy of plenty) kaynaklanryordu. Bu
politika, sonunda daha ucuz ve iyi kalite Batr mallan kargrsrnda yerli sanayiin
gdktigtinii hazrrlamrgtrr. 1800-1850 ddneminde Osmanhlar pamuk bezini ve
istanbul igin unu bile Batrh [lkelerden ithal etme durumuna diiqmriglerdir.
ingilizlere 1838 de verilen yeni imtiyazlar sonucu Ingiltere'nin Orta Do$u'ya
ihracatr, ttim drg ticaretinin iigte birine ulagmrgttr. Ozetle denilebilir ki, 15001890 arasrnda, On Asya, Balkanlar ve Arap topraklarmr kaplayan genig
Osmanh tilkeleri, Avrupa'nrn iktisadi geliqiminde, ilkin Avrupa-Asya
ticaretinde bir antrepo, sonra bir pazar olarak kesin bir rol oynamrgtrr.
II
"MEDENivBrleR Qerrgrraasr VB
Tunrivs
Batr Medeniyeti ile diinyanrn oteki medeniyetleri arasrnda gelecekteki
gatrqmalan tarihin baShca konusu olarak goren Samuel Huntington tarttqmalr
yazrsrnda, Tiirkiye ve Batr iligkileri rizerinde birtakrm ilging gozlemler
yaplyor ve yorumlarda bulunuyor. ilkin onun, di.inya sorunlanna, bir siyaset
bilimcisi olarak genelde nasrl yaklagtr[rnr birkere daha antmsayaltm.
Huntinglon'a g{ire, Sovyetlerin daSrlmasrndan ve sofiuk sava$ln son
bulmaslndan sonra, olasr savaglar artrk
milli
devletler veya ideolojiler
arasrnda de[il, farkh medeniyetlere mensup olup birlegen ve kaynaqan devlet
topluluklan arasrnda olacaktrr. Daha bugiinden milli devlet her alanda geri
plana gekilmigtir. Artrk insanlar, kendi kimliklerini etnik ve
dini
adlarla
tanrmlamaya baglamrglardrr. Huntington'a gdre bu, kiire tilg{isiinde meydana
gelen hrzh etkilegim ve sosyal hareketlili[in bir sonucu olarak gelmigtir. Ona
gcire, medeniyet veya kiiltiir (o bu iki kawamr aynl anlamda kullanryor) en
ytiksek ve en derin kimlifi ifade etmektedir. Genelde Arnold Toyenbee'yi
izleyen yazar, farklr medeniyet veya ktilhirleri meydana getiren ve belirleyen
en kuvvetli etken olarak din ogesini ileri si.irmektedir. O, insanhfr dinmedeniyet esaslna gdre, islam. Konfiigiyan, Batl hrristiyan, Dopu hrristiyan
gibi tasnif etmektedir. Huntington'a gdre din veya medeniyet kimliSi, en
genig, en derin ve en gtiglti kimliktir. Huntington bugtin dtinyada bu anlamda
altr veya sekiz medeniyet sayabiliriz, diyor. Ona gore, dinlerin bu iinemi
.;uradan kaynaklanmaktadrr. Dinler, devlet gibi yalnrz siyasi defil, Tanrtbirey, birey-grup, aile, karr-koca ve gocuklar, fert ve toplum arastndaki
iligkileri diizbnler veya di.izenlemek iddiasrndadtr. Hemen $unu ildve edelim
ki, bu dinler arasrnda isldm, Hazret-i Peygamberin hayatr ve stinneti kesin
bigimde mal0m bir din oldugu igin, insanrn ttim gtinliik ve sosyal hayattnl
biittin aynntrlan ile Tann buyrufiu olarak belirleyen bir dindir. Bdylece
t7
Hilil lnalalt
do[u
isl6m, kesin bigimde tanrmlanmlg ve kurallagmrg bir yagam tarzrnr ifade eder.
Birey, bu yaqam tarzrna Tann buyrufiu olarak mutlak bir gekilde ba$rmlrdrr.
Hrrntington'a g6re, giintimiizde gittikge zayrflayan milli devlet gergevesinde
heryerde dini kimlik one gelmektedir. Yalntz giigsriz ve nasipsiz halk
kitlelerinde depil, aydrnlar arasrnda da boyle bir geligme gcizlenir, diyor.
Huntington, Trirkiye'de isldm kimli[i milli kimligi geride brraktyor
sorusunu sorabilmekledir. Din kimliSi esastrr diyor ve misAl olarak il6ve
ediyor, Fransa'da uzun stire ya;ayan bir Arap yart Fransrz olabilir ama, yan
katolik olamaz.
Kiigiilen diinyamrzda dinler ve kiilti.irler arasrnda etkilegme, son derece
girglii ve karmagrk bir hale gelmigtir. Artrk dtinya insanlan, birbirini t6bi
oldu$rr medeniyet veya dinle tanryor ve tanrtryor. Yazar, din farkhlr$r ile
birlikte etnik farklrlr$rn da su yiiziine grktrpr, diinyanrn her tarafinda etnik
koktin ve kimlipin 6ne gegtif,ini de aynca vurguluyor. Bu noktada,
kanrmrzca, Huntington kendi teorisini 6nemli bigimde zayrflatmakta,
geligkiye diigmektedir. Huntington, bir yandan medeniyet ve kriltrini birbiri
yerine gegebilen 6zdeg kavramlar gibi kullantyor ki, sosyologlar, mesela bu
arada Kroeber bu ikisinin kesin olarak ayn nitelikte sosyal olgular oldufiunu
belirtmektedir. Ttirk sosyolojisinin kurucusuZiya Gbkalp igin de kiilttir, bir
halkrn sanat, folklor, cjrfiiddet, davrantg bigimlerini belirleyen, onun duygu
dtinyasrnr kapsayan en asli kimli[idir. K0lttir bir toplum igin organik bir
btitlindiir. Yazgegrlemez, de[igtirilemez ve bagka bir ktilttlrle btttinlegemez.
Buna kargr Gokalp'a gcire medeniyet, akltn, bilim ve teknolojinin yarattr[r
iradi ve yapma bir sistemdir ve medeniyet bir ktilttjrden ijbiirtine
naklolunabilir.
Huntington der ki, 'l'i.irltiye bugiin aynr zamanda Orta Asya ve Ttirki
devletlerle yakrnlagma ve btiti.inlegmeyi yefleyen bir politika benimsemigtir;
o burada da geligki igindedir. Ttirkiye neden miisltiman Araplarla defil de,
etnik akrabalrk dolayrsryla bu topluluklarla birlik igine girmeye gahgryor,
Demek ki, etnik kimlik din kimlifiinden 6nce geimektedir. Ttirkiye'de srrf
isl6mcr gelenelcci bir parti iktidara geldi[inde, etnik akrabalartnr de[il, din
kardeglelini arryor; bu aradr Arap devletleri ile dayanrgma ve birlik kurmak
igin harekete gegiyor; Batr hrristiyan ve Yahudi diinyasrna kargr cephe altyor.
Herhalde din kimlifii ile etnik kimlik, ttimtiyle ayrt geylerdir.
Huntington, Tlirkiye Cumhuriyeti'nin AB i.iyeligine kuvvetle yoneldifii
gerge[ini vurgulayarak, Bair medeniyetini oteki rnedeniyetler kargrsrnda
inceleme konusu yapmaktadrr. Giiniimlizde, diyor Huntington,
aynl
rnedeniyete rnensLrp devletler, bloklar halinde birlegmektedir. Sonugta,
rnedeniyet veya ktlltiir birli[i, rnilli devletler karqrsrnda yeni bir gruplagmayr
cine grkarnraktadrr. Huntington'a gdre, AB, Avrupa kiitttirti ve Batr
hrristiyanhprnr paylagan milletlerin birlifiidir. Feodalizm, htimaniztn,
retbrmasyon, 18. yizyrl aycirnlanma t'elsefesi, sektilarizm (laiklik), din devlet
l8
ayrrir$t, liberal parlamenter demokrasi, endristri inkilAbr ve serbest pazar
ekonomisi Avrupayr tarihi evrimi iginde yapan ve yaratan dzelliklerdir.
Ancak bu tarihi deneyinrleri paylagan milletler, AB sinesinde toplanryor;
AB'nitt tabii tiyesi sayrhyor. Fluntington, burada da geliqki igindedir. Qtinkii
bu iddiasr ile o medeniyetleri, tarihi deneyimlerin meydana getirdigi bir
sonug olarak algrlamaktadrr. O zaman medeniyetler, ilahi, defigmez
dogmalara dayanan clinlerin deflil, ewim gegiren, geligen toplumlarrn tarihi
deneyimlerinin bir iir0ntidtir. Tarihi geligimin ortaya grkardrfir muhassala, bir
rnedeniyet veya kiilttir yahut bir millet olabilir. isldm medeniyeti son qeklini
anoak . uzun bir tarihi evrirn sonunda gergeklegtirebilmigtir. Qegitli dini
cemaat ve etnik gruplar, uzun bir rarihi beraberlik sonunda ortak btjli.inmez
bir ktilttir ve millet meydana getirir. Belki bunun ilging misAllerinden biri,
Osmanh toplululudur. Tarilrgiler, bugiin gittikge daha inandrncr bir bigimde
bir osmanlr medeniyetinden soz edebilmektedir. Bugi-in Anadolu'd4 uzak
tarihten gelen ge$itti etnik gruplar, ytizyrllar boyu stiren bir tarihi beraberlik
sonucunda ortak bir Anudolu-Tiirk kiilttjrtinU yaratml$, onun kapsamrnda
birlegmig bir Ttirk mitleti olugtunnug gcizriktiyor.
Huntington, dlinya olgi.istinde yeni ekonomik, sosyal ve ktiltiirel hrzh
defiigimler, gimdi mocta olan bir deyigle ki.iresellegme kargrsrnda, milli
devletin gittikge zayrfladrlr inancrnda. Acaba Ttirkiye'nin bugi.in kargrlagtr[r
problemler bdyle bir diyalektik iginde agrklanabilir mi? Bugiin artrk milli
Tijrk devletinin kurulug
ddneminde uygulanan reformlann, gi.idtilen
politikalarrn, gegersiz oldu[unu iddia eden kimseler var. Baglangrgtaki
ideolojilere, meselA Altr Ok'a taassupla ba$anan partiler ve btirokratlara
kargr gtighi bir kargrtlrk geligmelcte, mesel6 bir tevhid-i tedrisat kanununu
yeniden yilriirhifie koymayr ilnkAnsrz gdrmektedirler.
Medeniyet birli[inin milli devlet karprsrnda gittikge giiglendipinin bir
baqka g6stergesi olarak Huntington, bOlgesel ekonomik drgtitlenmeleri ele
almakta, Ona gore ekonomik bi.itiinlegmenin <jn gartr klilttir ortakhSrdrr.
Verdi$i drnekler arastnda Kuzey Amerika Ticaret Birli[i anlagmasr ve
1960'da kiilttirce birbirine yakrn Ttirkiye-iran-Pakistan araslnda RCD
anla;masrnr zikretmektedir. Tiirkiye, iran ve Pakistan arasrnda ktilttir
akrabalrfrnrn Ttirkiye ile Araplal arasrndaki ortaklrktan daha kuwetli
oldu$unu tarih araqtrrmalan te.vid etmektedir. Yazara gore, ekonomik
bolgecilik, ortitk medeniyet bilincini destekleyen bir mekanizma hizmetini
gormel<tedir..Yazar, verdifi 0rnekler arasrnda, Ttirkiye'nin Orta Asya Ttirki
devletler ile ekorromik llirlik arayr$lnl dnemle kaydetmektedir. Buna paralel
olarak, islArn memleketleri arasrnda din-kriltrir temelinde bir ekonomik birlik
ve orgiitlenme giriqimler'!rre tanrk olmaktayrz. Biittin br.r geligmeleri gdzdntine
alan Huntington, br.r giriginrleri drinyamrzdaki derin deSigiklipin igaretleri
olarak kabul etmektedir. Ama burada da, Huntington'u dtizeltmek gerekiyor.
Arap etnik bilincinin tercih edilen bir politika olarak islAm kimli[i yanrnda
l0
iril
t*
t:
il
I
I
doPu batl
6n plana geldigi gozden kagmaz; isldm devletlerinin kurduklan tegkilAtlar
drinyadaki benzeri tegkilAtlar kadar etkin ve faal gortinmemektedir.
Huntington'un gdzlemledi[i bagka ilging bir geligme de, Bafi'run her
alanda tisttinltiSti ve onu temsil eden medeniyete kargr 6teki medeniyet-kiiltrir
gruplarrnda gittikge kuwetlenen bir kargrt hareket, bir direngin ortaya
grktr[rdrr. Br-r meydan okumada yalntz gelenekgi halk kitleleri defiil, gofiu
Batrda tahsil gormiig aydrnlar dahi rol almaktadrr. Bu arada Huntington,
Batrya kargrt toplumlar iginde halk arasrnda, Batr kriltiirtinrin gergek
ozde[erleri yerine, pop0ler krilttjr iktibasiannrn gittikge yayrldrfrnr
vurgulamaktadrr. Her haliikdrda, artrk Batr, kargrsrnda, citeki kUltirr
toplumlannr, pasif, itaatkAr, bafrmh bir durumda defil, mucadeleye kararlr
kitleler olarak bulmaktadrr. Sonug olarak, Huntington, gelecekte gergek
gatrgmalann, savaglann bu medeniyet-kiilttir gruplan arasrnda ortaya
grkacaf,rnr iddia etrnektedir.
Huntington'a gdre, bir din-medeniyet diinya ytizi.inden siiinebilir. O,
Toyenbee'nin tesbit ettifi 2l medeniyetten bugtin yalnrz altsrrun devam
ettifine igaret etrnektedir. Bunlar arasrnda Batr medeniyetini en sert bigimde
tehrlit eden din-medeniyet olarak islAmr gdrmekledir. Vaktiyle Toyenbee de
Batrnrn msydan okumasr kargrsrnda isldm topiumlannda iki gegit tepki ortaya
grktr$rnr ileri stirmtiqttir. Toyenbee'ye gdre tehdit kargrsrnda o toplumda ya
dinin gok daha rniitaassrp bir bigimi kuwet kazanmakta, yahut Batr
medeniyeti ile uzlagrcr bir tavrr ortaya gtkmalctadrr. Ti.irkiye hangi taraftadrr?
Huntington, Tlirl<iye'de Batr ile biitiinlegmek isteyen grupla, Batrya kargr sert
tepki gosteren ve islAm diinyasrna yonelen islAmcrlar olarak baqhca iki
grlrpun varl r[rnr gdzlemlenrektedir.
Hayvanlar kendi aralarrnda mensup olduklan ttire g6re birbirinden
aynlrrlar. Birbirinden farklr hayvan tirrlerinin birbirine saldrrma nedeni
kendini ve ya$am alanrnt korumaktrr. Buna kargr insanlar farklr ktiltUrleri ile
birbirinden aynlrr. insanr hayvandan ayran gey kiiltiirdiir, bagka deyimle
insan ktilttir yaratan hayvandrr. Br-r sebepten insanlar arasrnda gatrgm4
rekabet ve savag, farklr ktilttirler arasrnda kendini gosterir. Levy Strauss'a
gdre ben ve cjteki bilinci, kriltUrden kaynaklanan farklr sosyal davrantgrn
sonucudur. insanlar arastnda citeki, ayrr bir ktiltrire mensub olan insan veya
gLrruptur. Ayrr bir kiilttir ve ya$am tarzr geligtiren gurup benden farkh
olandrr, citekidir. Kiilttir l<ompleksi ne kadar geligmig ise farkirhk, ben ve
oteki bilinci o kadar derin ve giiglt"i olur. Geligmig insan gruplan arasrnda,
kavimler, milletler, din ve medeniyetler arasrnda ben ve citeki bilinci en
keskin bir bigimde kendini gosterir ve en getin gatrqmalar o gruplar arastnda
ortaya grkar. Batr medeniyeti ile isldm arasrnda ytizyrllar stiren haglr
savaglan, 6teki biittin etllenler yanrnda din ve kiilttir aynhSr olgusu ile
agrklanabilir.
20
Halil Inalc*
Tiirkiye tarihinde toplumda din hareketleri, uiema ve mtisiiiman kitle
arasrnda iligkileri incelemek bugtin istdmcr hareketleri hakkryla anlarnak ve
defierlendirmek baktmrndan gok Onemlidir. insanhk dUgUnce tarihinde soyut
aktlcrlrk, mantrk y6ntemi yanrnda intuition, yani insanrn akh agan evrensel
sezgi gticii daima gergefie erigmenin 6teki yontemi olarak giindemde
kalmrgtrr. islAm dtigiince tarihinde mu'tezile, Ibn-Ri:gdciiltik gibi akrlcr
dUgiince sistemieri kargrsrnda mutasawuflann sezgi yolu tarikatlara vUcut
vermig, halk kitlelerini stiriikleyen giigli.i bir hareket olarak dzellikle 11.
yiizyrldan sonra islflm diinyasrnda egemen oknugtur. Bdylece, Hijcceti.ilisldm Gaza\i, bu akrmr geriatgr islAmla bafidagtrrml$, bu tarihten baqlryarak
isldm toplumlannda tarikatlar gori.ilmemig bir onem kazanmrgtrr. Kaydade$er
ki, Osmanh medrese gelene[i, ulema arasrnda icazet silsilesini Gazali'ye
kadar grkarrr. ibadet kurallan yanrnda sezgi gi:cirnii ytikselten sema', raks,
zikr teknikleri vecd haiine g6ti.iren yOntemler olarak ozellikle Anadolu'da
tarikatlarla yayrlmrg, gehirlerde ytiksek kiiltiir gevrelerinde tasawuf felsefesi
ve Mevlevi tarikatr ile en yiiksek noktasrna erigirken Tiirkmen
halk
gevrelerinde, BAbAi, Kalenderi, Abdal, Bektagi erenleri ile bambagka bir dini
hayat ve bagka bir yagam tarzt egemen olmugtur. Dervigler ile medrese
ulemasr ve danrgmendler arastnda giddetli bir rekabet, birbirini uzlagmaz bir
drglama gortilmtigtiir. Ama devleti temsil eden otoriteler, ozellikle devletin
seldmetini hergeyin rjsttinde tutan btirokratlar, her iki akrmr aynr anlayrg ile
benimsemiglerdir. Padigahlann ulemadan her hafta ders aldrfir hocalarr
oldupu gibi, birer tarikat qeyhi de vardr. O dcjnemin bagta gelen tarikat
qeyhlerine camilerde vAizlik veriliyordu. 16. yurytl ortalartnda Kanuni
devrinde ulemanrn da katrldrfir bu uzlagmact hava bozuldu. 16. yizyrlda
Mehmed Birgivi, 17. ytizyrlda Kadr Mehmed'i izleyen Kadrzadeliler,
s[rnnetin en katr ve uzlaqmaz temsilcileri olarak, istanbul'un belli baglr
camilerinde, vaazlerinde Osmanh toplumunda tesbit ettikleri geriata aykrrr
bid'atlara giddetle hi.icuma ve halkr krgkrrtmaya bagiamrglardrr. MeselA,
Mehmed Birgivi, para vakfrnr geriata aykrn bir bid'at olarak tantmlarken, bu
ddeti mi.isltiman toplum igin hayrrh bir kurum sayan geyhiilislAm Ebussuud'a
kargr hiicuma gegmig, geyhtilisldm'r kafir sayacak kadar ileri gitmigti. tsLr
giddetli goriig aynhfr Mehrred Birgivi'nin Hanbeli mezhebini izlemesi, ona
kargr geyhi.ilislam'rn ise gok daha liberal olan Hanefi mezhebine tabi
olmasrndan ileri geliyordu. 17. y.d.zy:1r ortalarrnda belli baglr camilerde
vAizlifii ele gegiren Kadrzadelilerin din adrna agrrt saldtrrlan toplurnda derin
bir huzursuzluk yarattr. Kadrzadeli viizler tesbit ettikleri bid'atlan (meselA
dlenlerden, velilerden, gefaat beklemek gibi) geriata aykrn ilAn ediyorlar ve
btr bid'atlan izleyenleri kdfir sayryorlardr. Ategli vaazlen ile camilerde halk
kitlelerini peglerincien stirtikledikleri igin padigah IV. Murad ve saray halkr
onlarr durduracak orrlemler alamadtlar
ve sindiler; hatta bazt zaman
Kadrzadelileri clestekler gori.indrller. Oyle bir an geldi ki, Kadrzadeli v6izler
LI
^l
Halil inalc*
dof,u batr
carni kalabah$r onrine diigerek istanbul'da tarikat tiyeleri iizerine yiirtmeyi,
onlan toptan katletmeyi vaaz edecek kadar ileri gittiler. Bu anargi ortamr
iginde memleketi ttirlti t'el0ketlerden kurtarmak iizere saraydan mutlak
yetkiler alan Kiipriilil Mehmed PaSa bu korkung ba[nazhk kargrsrnda
sosyolojik gozlem gu gergegi saptamaktadrr: Bu drgiitlenmenin dnderleri,
kendilerini degigmez il6hi sanksiyona bagh belli bir degerler sistemini ve
onun belirledipi bir yaqam tarzrnr bir mricahit gayreti ile benimsemiglerdir.
Ziya Gdkalp, bundan 90 yrl 6nce insanrn en derin benlif,ine hakim olan
harekete gegti ve biittln krgkrrtrcr Kadrzadeli v6.izleri gehir drgrna siirdti.
kiiltiir defierlerinin onlrne durulmaz gtciin0 belirtmigtir. Gelenekgiler
Huntington'un gozden kagrrdrfir bir nokta da, aynr milli devlet yaprsr
kargrsrnda inkrlapgrlar da, ben ve 6teki bilinci ile aynr derecede duygusal bir
iginde din-kiiltiir gatrgmalannrn ortaya grkabilmesidir. isldmcr akrm yanrnda
batrcr, aktlcr, pozitif dedi[imiz kiiltiir deperler sistemi aydrn kesimlerin
drigtince ternelini olugturur. Bu kartezyen di.igiince, davranrg ve yagam tarzr,
ktllttir kompleksi iginde kargr grkmrglardrr. Farkh ktilttir gruplannrn
miimessilleri olarak, sOzde gerici ve ilerici diye adlandrnlan
18. yizyilda ilkin Fransa aydtnianma doneminde ortaya grkmrg,
bi.ltiln
Avrupa'da aydrn gevrelerin dtigrince ve davranrg tarzrnr belirlemigir. Srrf
akrlcr ve pozitivist dtinya goriigtine dayanan bu hareket, Osmanlt
irnparatorlu[unu da etkisiz btrakmamrgtrr. 18. y:f'rytlda ilkin Balkan
intelligentsiasr arasrnda kendini gostermig, istanbul'da Dimitri Kantemir ve
Rum aydrnlar aracrlrsr ile Osmanlr btirokratlan arasrnda da yayilmaya
baglamrgtrr. Devleti perigan halinden kurtarmak kaygrsrnda olan reform
taraftan Osmanh btirokratlarr, bu fikirleri btiyi.ik istekle benimsemeye
baSlamrglardrr. 1699'da Karlofga banqrnt imzalayan Rami Mehmed Paqa, ki
Kantemir'in dostu idi, sadrazam olarak iktidara geldi. Bu tarih, Osmanhlarrn
Batr medeniyetine ydnelig hareketinin baglangrcrdrr. Bundan sonraki
donemde ulemanrn ve gelenekgi toplumun direnci kargrsrnd4 ilk Batrcr
brirokratlar yalmz en gerekli bir sahada, askeri teknoloji sahasrnda reform
hareketine girigebildiler. Ulemayr ikna igin isldmrn gu kurah gegerli idi:
Kendini korumak igin drigmanrn silAhrnr almak, kAfiri taklit etmek demek
defiildir ve $eriata uygundr.rr. Bu ytizden, lS.yiizyrlda reformcular topguluk,
gibi iukeri teknoloji iizerinde ilk Batrh mektepleri,
Mtiherrdishaneleri agtrlar. Atati.irk'ten gok once ilk Batrcr asker biirokratlar
bu rnektepleide yetigmigtir. Bu donemde Flatisa ile kiiltiir temaslarr srklagtr.
Oyle l<i, 1789'da Fransrz devrimi patlak verdi[inde baglangrgta Osmanhlar
devrimi seldrnladrlar. Boylece, isldmcllarla Batrcrlar, tarihimizde gok eskilere
giden iki kargrt kiiltiir grubu olarak ortaya grkmrglardtr.
istihkarn igleri
Gdri.iliiyor
ki, bir rnillet veya din grubu iginde de,
geligmeleri ve farkhlaqma
.ze
zamanla ktiltiir
sonugta gatrgma kendini gdsterebilir. Anadolu
Ttirk islAm kiilttir dairesi iginde Krzrlbaghk
hergeyden cince bir farklr kriltLir
ve yagam tarzrnt temsil eder. Bunun sonucu, slinni inang ve ya$am tarzrnr
izleyenler ile Krzrlbaglar arustnda benzeri g6rtilmemig bir kargrthk ve gatrgma
orlaya glkmrgtrr. Bugiin toplumumuzda, ktlltlir benlili aile iginde gelenekler
ile yetigmig bir geng ile sektiler mekteplerde tahsil gdrmtig geng arasrnda
birbirini drglama psikolojisi hergeyden evvel bir ktiltrlr gatrgmastdrr.
Ttirkiye'de geleneksei ki.iltijrtin kendini ifade etmesini dnleyen kanun ve
nizarnlara kargr lrareket, ancak gok partili rejimin geligi ile ortaya grkmrg ve
zamanla gtiglenen bir siyasi drgi.itlenmeye vi.icut vermigtir. Tarihi ve
politikacrlanmrzrn ve btirokratlanmrzrn anlamadr[t ve anlamadrklan igin de
yanhg dnlemlerle gatrgmayr gittikge daha keskin hale getirdikleri agrk bir
gergektir. Uzlaqmaya irnkAn verrneyen baSrazll.Jr- ve gattgm4 Tiirk milletini
ve vatanrnr tekrar 90 yrl dnceki gibi bir 6him kahm darbo[azrna sokabilir.
Devlet ve millet olarak sorunlanmrzrn griztimti, hergeyden ewel bilimsel
metodla sorunlan sosyolojik niteli[i ile kavramaktadrr. Kargr tarafr anlamak
istemeyen ba$naz bir davranrg yerine, akrlcr yaklagrmla insanlar uzlagmact
bir tutum igine girebilir. insan, kiiltiir farkllr[r ile birbirine kargr otabildigi
gibi, akrl sayesinde ben ve 6teki bilincini aqabilen yeni kUlttir sentezleri
meydana getirebilen yaratrktrr. Medeniyet budur.
isllm dini, insanrn atrlaki ve sosyal davranrglannt, dolayrsr ile biitiin0 ile
ya$am tarzrnr herhangi bir bagka dinden ziyade kurallagtrrmrg bir dindir. Aynr
toplrnn iginde farkhhk, teorik inang forrniillerinden ziyade, inang ve deperler
sisteminin otesinde, kendine 6zgii bir ya$am tarztndan kaynaklanlr. Farklr
kiiltiir tnensubu olanlartn sen ve ben ayrth[r, giydigi baghkta, kryafette,
selamlagmada, yiyip igme gibi tabii fiillerde, sembolik ifadelerini bulur. Bir
tarihgi olarak gunu tesbit ettik ki. tarihimizde heterodox guruplar ttirlii ti.irlii
adlar aldrktan sonra nihayet 16. ynryilda Krzrlbag adryla ayn bir grup olarak
tanrmlanmrgtrr. Gordirk ki, bu t6bir Ttirkmen heterodox gruplar arastnda
kendini cihada vennig nrilitan gruplartn, 13. ylizyrldan beri baglannda
tagrdrklan ktzil_bdrk'den adrnr alnttgttr. Krzrl bdrk, Krzrlbaglann, belli bir
dini krilttir glubunun sembol[i olntttqtur.
Huntington, di.inya devletlerinin medeniyet temelinde
saf-lara
boli,rndti[tinti, gelecekte rnedeniyet gruplart arastnda dtinyantn bir gatrgmaya
sahne olacafilnr soylelken, Batr'nrn tistiinlii$iinti siirdiirme gabalanna kargr
dteki medeniyet gluplarurrn direng durunruna gegmesi olgr.rsundan hareket
etrnektedir. Ona gcile Batr, askeri ve ekonomik rakipsiz iistiinltifiinLi
stirili.irrnek iEirr kendi:;efioda igbirli[ini orgtitlemektedir. Birlegmig Milletler,
Giivenlik Konseyi, IMF, Batr'nrn grkarlannr ve iisttinliifiinti korumak. citeki
di]nyayr l<ontrol altrnda tr"rtmak ve kendi dlinya sistemini girvenlik alttna
alrnak igin rneyCana getirilrnig orgi.itlenrnelerdir. Fakat biittrn btr sozde global
6rgi.itleLin aldrIr kal'ariar "dlinya toplulu$unun arzulartnt yanstttrcastna
takdirn edilrnektedil'". Bu yakla;rmrn tenrel felsefesi gudur: Batl, demokrasi,
bireyin dzgtirltigii, insln haklan gibi deferler sistemini insantn tabii, evrensel
lr
Ii
li
1i
22
^a
!J
.l
l
I
Halil lnalc*
dopu batr
deferleri olarak sunmaktadrr. Oysa, citeki de$er sistemlerine baf,lr kriltrirler
ve milletler igin bunlar laftan ibaret aldatmacalardan baqka birgey de[ildir.
Batt kontroliindeki orgi.itlerin kararlanna megruluk kazandrrmak igin bunlar
"dlinya toplulufiu" adtna zor kullanrlarak uygulanrr. insan haklan, demokrasi
evrensel de$erler olarak ortaya atrlr, dtekiler, milletierarasr cirgtitlere ve
anlaqmalara intzaya davet ediliL ve bu mekanizma oteki dilnyayr kontrol
altrnda tutmak, onlann ig iglerine karrgmak ve dtizen vermek igin kullanrltr.
Huntington, bunlan bir siyaset bilimcisi olarak belirttikten sonra, ilAve
etmektedir: Batr kendi tistiinliifitine meydan okuyan iki kriinir-medeniyet
grubunu, isl6m ve konfiigiyan medeniyetlerini karqrsrnda gormekledir. Ona
gdre Batr ile (Jin arasmda so$uk sava; gimdiden baglamrg bulunmaktadrr.
buldum. Chicago iiniversitesinde Meksika Aragtumalan Merkezi diye bir
kurulu; vardrr. Onlann gozlemine gdre, siyasi ilctidar, segimde halk oyunu
kaybetnrernek amacr ile gerekli ekonomik dnlemleri almakta kasten gecikme
yapmrgtrr. Dolarla yerli para paritelerinin tegvik etti[i para spekiilasyonlan ve
toplumun birden yabanct mallara ydnelen bir tUketici toplum haline gelmesi,
aniden briyriyen drg ticaret agr$r ve arkasrndan ani gdkiig. Brgak srrtrnda
Keza Batr, her yanda islamr kargrsrnda bulmaktadrr.
GUneydo$u sorununu ve Krbrts bilmecesini, Tiirkiye'yi baskr altrnda tutmak
iEin istismar etmekten de gekinmemekte. Huntington'un igaret etti[i gibi,
Batr'ya ba$rmhhktan kurtulmak gabasrndaki Batr kargrtr her devlet, grkrg
yolunu gtiglii bir ekonomi, kendi sild.hlannr yapabilen gtiglti bir endiistri
kurmakta g6riiyor. Ama yine de mtitemadiyen ilerleme yolunda olan Batr'nrn
tisttinlii$tinti higbir zaman l<rramryaca$rnr da biliyor. Tiirkiye igin iyimser
olmak imkAnr da kaybolmug defiii; genig dinamik nrifusu ile, ttiketicilife
yonelen toplumu ile bi:yiik bir ig pazar olugturan ve ekonomisinde siyasi
istikrarsrzhga ra[men daima biiyiime kaydeden Tiirkiye, bu potansiyeli ile
krizi dnleme gansrna sahip olabilir. Fakat bunun igin siyasi istikrar garftrr. Srk
srk segim ekonomileri ve popiilizmden kurtulmug bir siyasi ortarn, siyasi
istikrar ve bunun yantnda Japon vatandagt gibi Tiirk vatandagtntn da
memleketin genel dururnu ile yakrndan ilgilenip bir self-disiplin igine
girmesi, aydrnlrfla gtkmantn kagrnrlmaz kogullandlr. Ya Batr ile tam bir
btitiinlegme, yahut ona kargr olan devletler grubuna katrlarak timitsiz bir
Ttirkiye'de Batr'ya direng hareketi, ilkin
sosyalist sonra islArncr
cepheden, BUlent Ecevit'ten ve Refahtan geldi. Refahrn kargr tutumu, o
zamana kadar uysal bir gizgide Trirkiye imajrna ahgmrg olan Amerika'yr
gagrrftr. Washington Post gazetesi, biz gimdiye dek Tiirkiye'yi gantada keklik
sayryordr-rk, diye gergefi agrklamak cesaretinde bulundu. Gergekgi
politikacrlar, bunun kagrnrlmaz zaruri bir $ey oldu$una inanryorlardr.
Ttirkiye'nin iginde bultrnduflu tehlikeli koqullar, 6zellikle ilkin Sovyetler,
gimdi ise Yunanistan'rn hel dedifini kendi davasr yapan AB kargrsrnda
yalmz kalmamak, ordusunu modern silAhlarla donatmak, helikopter ve
firlcateyn almak, sallanan el<onomisini ayakta tutmak igin IMF kredilerini
garanti etmek, bir kelime ile Ttirkiye'nin br'rtiin hayati sorunlan bakrmrndan
ABD'nin kaprsrna gitmek zorunlu gdriilmekte idi. Ve de yalruz ABD defiil,
AB kargrsrnda da Ttirlciye'nin elini kolunu ba[layan bagka bir sorun, Uniter
devleti tehdit eden PKK beldsr. Qok ilgingtir
ki, Batr, Tiirkiye'nin
bu
srkrntrsrnr da kendi grkarlarr agtsrndan istismar etmekten gekinmemekte.
lVlemleket bu darbo$ezda Batr ba!,rmltlrfirna sarrlmak zorunda. Batr, I(ilr-t
aragtrrma enstittleri kurarak, Ktirt parlementosu, Ki.irt yayrnlarr yapan
medyaya kucak agarak, I(iirt diyasporasrnl himayesi altrna alarak Ti.irkiye'yi
stirekli ba$rmhlrk halinde tutma gabasrnda. Birilerince, serbest
pazar
ekonomisinin ve kiiresellegmenin temelinde de Batr grkarlan yatmakta ve bu
siyasetin Batr grl<arlan do$rultusunda igleyen bir mekanizma olduSu
g6ziemlenmekte. Yine birileri iddia ediyor ki, 1994'te Tiirkiye ve Meksika
ekonomik krizleri ve halen uzak do$u ekonomilerinde tanrk oldu$umuz
krizler, serbest pazar ekonornisi romantizmine kaprlanlan uyarmahdrr. Batr,
kendi endrjstrilerini miitemacliyen biiyiime, bOylece kendi ekonomisinde
igsizlik sevlyesirti en agagtda tutmak igin daima genigleyen pazarlara
muhtagtrr. Ktrresellegme teorisinin altrnda bu gergek vardrr. Bunun igin dr$
diinyada tliketici toplumlar yaratmak arnacr ile Batr, kapital ve teknoloji
aktarmakta cdmert gcirlinmekte. 1994' de Amerika'da bulundu$um aylarda
Meksika krizinin hangi nedenlerden patlak verdifiini gcizleme firsatrnr
24
y[irtiyen Tiirkiye ekonomisi,
her an 1994 krizine dtigme tehiikesi
kargrsrndadrr. Ticaret dengesinde biiyiiyen aqrk, 80 milyarr agan drg borg,
biitgeyi yutan ig borglar ve nihayet ti:ketici toplumu, ithal mallann gdni.illii
propogandacrsr olarak triketimi mtitamadiyen kamgrlayan bilingsiz bir
medya. igte Ttirkiye ekonomisini 96kii9e goti.irebilecek tablo. Batr,
miicadeleye girigmek
iki hayati
alternatif olarak Ttirkiye'nin ontindedir.
Huntington, Tiirkiye'nin Batr ile bLitiinleqrne si.irecinde en ileride olan
memleketlerden biri oldu$u kantstnda.
Batr ve 6teki dtinya arasmda sava$rn gimdiden ilk aqamasr gozlimtiztin
ilniinde cereyan etmektedir. Saddam Hiiseyin, dtinyantn en btryi-'rk gtictine
kargr meydan okurken tabii kaiasrnda gtivendigi birgey var. O, Birlegmig
Milletleri, Batr kamuoyunu deflil, Arap diinyasrnr, islAm
d{.inyasrnr
dirgi.iniiyor. inanryor l<i, memleketi ve halkr yerlebir edilse bile, o sonunda
Batr kargrtr diinyanrn kalrramanr durumuna gelecektir. O, Arap dtinyasrnda
htiktimetleri de$il, keirdisini milli heyecan ve gururla izleyen Arap gengligini
dLi;unliyor. Onltrnn kahramant oldu[unu biliyor. Saddam olayr aynr zamanda
diinya olgiistinde Batr karprtr islflmcrhk hareketini giiglendirmekte.
Huntington, gr-r gcizlerni yapmaktadrr: "popiilist politikacrlar, dini liderler ve
medya bLr noktada kitle deste$ini harekete geginnenin ve mtitereddid (Arap)
hi.lk0metlerini baslcr altrna alnranrnrn giiglti bir aractnt bulmuglardtr." Bernard
Lewis'irr teghisi gdyle: "bizim diyor" "Jiideo-Htristiyan mirastmtza, sekiller
ll
1i-
i
I
dotu
Halil lnalctk
batr
varirgrmrza vo her ikisinin diinya gaprnda yayrlrgrna kargr kesinlikle eski bir
rakibin (isl6rnrn) tarihi tepkisi" kargrsrndayrz.
Huntington'a g6re Ttirkiye, Rusya gibi, iki medeniyet arasrnda en derin
bigimde bdlunmtig memleketlerden biridir. O, bununla beraber Tiirkiye'yi
Batr ile btit0nle.5me $ensrna en gok sahip memleketler arasrnda saylyor.
Qrinki diyor, Tiirkiye'de a1,,-fin segkinler krjltiirrin yeni bir tanrmlanmasrnr
kabul etmekte ve kamu oyunun buyrik goflunlugu bunu
benimsemig
bulunmaktadrr. Batr terbiyesi almrg olanlar Avrupa ile btittinlegmeyi samimi
inanmaktadrrlar
(Atattirkgiiler). Bir krsrm segkinler de, Ttirkiye'yi Orta Asya'dan Qin'e kadar
olarak istemekte vs bunun miimkiin olaca$rna
o'medeniyeti" temsil eden halklann lideri olarak gdrme
iimidindedir (Ttirk-isl6m sentezi, MHP). isldmcrlar ise, birinci grup kargrsrna
qtkarak, islim memleketleri ile bir din-ktilttrr birlipi ozlemekte ve bunun igin
kamu oyunu dini temelde sistemli bir gekilde drgiitlemekte (Refah partisi).
Yerlegtniq Atatiirk'gi.i refonnlan kabul etmekle beraber, artrk kitlenin
yukandan kumanda ile iclaresi ve efiitilmesine kargr olan, geleneklere saygrlr
eski denrokrat parti E:izgisinde olanlar (Demokrat parti ve onun mirascrsr olan
partiler). Son defa, Tiirlciye kogullarrnl yakrndan goriip tartrgmak igin
Batt'dan gelen heyetlerin hastaya verdikleri regete gudur: Ttirkiye, devlet
yaptstnda, yargryl, ekonotniyi iginden kemiren hastalrklarr iyiye gdtUrmek
igin, bir on qartr yerine getirrnel< zorundadrr: Siyasi istikrar, siyasi uzlagma.
Bana oyle geliyor ki, a$rr siyasi ve ekonomik sorunlar kargrsrnda
bulunan Ttirkiye'nin, son yrilarda istiklarh bir htikiimete kavugarnamaslnrn
baglrca nedeni, siyasetin gortilmemig derecede kigisel bir nitelik kazanmasr,
siyasiler arasrnda kipisel lei<abctlerin hergeyi unutturacak kadar derin bir
husumete ddntigmesi dii.
Bir tarihgi olarak Tiirk devlet yaprsr ve izlenen siyasetler i.izerinde gLr
g<izlentlcri yapmal.:tan kendimizi alamtyoruz. Bugiinki.i siyasi rejimimiz
geleneksel Osmanlr rejiminin uzantrlarrndan kurtulamamrgtrr. Bu sebepten de
etnik-dini
bir
TUrkiye, Batr'nrn gok partili liberal demokrasi rejinrini uygulamakta
bocalryor ve surekli bir siyasi istikrarsrzhk, darbeler, koalisyonlar iginde
yuvarlanrp gidiyor. Osmanlrdan giiniimiize etkisini stirdtiren gelenekler,
arak tan r rn lanab il ir.
Osmanlr devletinde si.iasi iktidar, kanun ve her gegit megrulagtrrma
hakkr, mutlak gekilde patrimonyal
hilki.inrdann elinde toplanmrg
bulunLryordu. Max Vy'eber'in tanrrnladrSr bigimde patrimonyal Osmanlr
sultanr, iilke;"i, do,leri r.e tebaayr atadan miras bir mtilk gibi algrlamrg ve
biiti.in si.yasi ve so:;yal irr'rtiyazlar, tasalruf ve mefiebeler ancak onurn onayt ile
me5ruluk [::azaur olrriLrgttrr. Btr 1'tizden, devlet iginde ve toplumda bir imtiyaz
p atri n ron y
aliztn, faks iyo nal i zm,
po
p
til
izm
ol
bir
elde etrnek isteyen helkes cincc hrikrirndara mutlak ba$lrlr$rnr kanrtlamak,
onun kulu olmak ve llurru gristerrnel< zorunda idi. Bijtiin sosyal kademelerde
de, patron-liul sisterni hakinirli. Rejimin vazgegilmez prensipi, tdbiiyet,
'26
sadakat vc itaal.ttr (Miur Wcber'in Osmanlr patrimonyal sistemini ele alan
yazrm igin bakrnrz ['rincetcn Papers,I, 1993). Bugtin siyasi rejimimizde bu
noktalarr anrmsatan 6zelllikier me5'clandadrr. Milletvekilleri, millefvekilli[ini
elde etmek ve gelecek segim i!,in garanti altrna almak amacl ile parti liderine
mutlak baglrlrf,rnr gosterrnek gere$ini duymaktadrr. Kugkusuz bize ozgi.r bu
dunrmu de[igtirmek igin yeni bir hukuki diizenleme yaprlabilir. TV'de
milleWekillerinin liderlerini kargrlamak igin meclis kaprsr drgrnda srraya
dizilip, bagkanrn elini 6pmek igin kogugtuklannr gdrdiifii.im zaman, vezirlerin
divan-r ltiimayun'a gelen sadrazatnrn elini opmeleri sahnesi goziimlin oniine
geldi. l,iderin, pafronurr vcya memurun iyi niyetini ve deste[ini sa$lama
ihtiyacrnr herkes her seviyede duymaktadrr. Devlet gticiinti ele gegiren kimse,
bu ernaneti srrf 62 milyonr.rn kaderi igin kullanma sorLrmlulufunu duyacak
yerde, hergeyden 6nce kendi kigisel maddi ve manevi ntitirz ve grkarlannr
one almak e[ilinrini ve zilallyctini gdstermektedir. Parti lideri, hazineden
biiyirk tahsisleri kendi bolgesine veya belediyelere akrtmaya ve projeler
iiretmeye 6zel biL ilgi gosterir. Fakir-tukara tesbit olunur ve hazineden
saflanan btiyiik rneblalar sadaka gibi daSrtrlrr. Bu sadaka da[rtma ve hediye
verme e[ilinri .son zarranlardtr her siyasimiz igin bir ddet halini aldr. Bunr-rn
insan haysiyetini aga[rlayan Ortaga! nitelipi bir yana, bu kitlelere gegim
imkdnlan gotlirmek baktnttndan higbir kalrcr yal'an da yoktur. Ashnda
rasyonel modern devlet, fal.:ir'li[i -,'e i'ssizlifii 6nlemek ve dztirliileri korumak
igirr birtakrrl hurkuki di.izenlemeler ve tarafstz <lrgtitlemeler getirmigtir. Bizde
igsiz.lik sigortasr itala tasan halindedir.
Patrirnonyalizrn'in rasyonel modenr devlete aykrrt diigen k6tti bir
gdLtintiisii de.fuciionalisnldir. Osmanlr Devletinde patron-kul iligkisi iginde
ntilirzlLr kiginin etrafinda bir miintesibler, taraftarlar grubu, "faction"
meydana gelir', lier tiirlii' devlet imtiyazlarr ve ona ba[lr maddi manevi
grkarlar o grubun tiyeleri arasrnda paylagrhrdt. Demokrasilerde parti iginde
.factionlar olmasr nornral say'rlrr ama yandaglara yaptlan ltiLuf ve kaytrmalar,
parlenerrio ve medya ontinde kamuoyuna tagtntr ve gerekli elegtiriler
yaprlabilir.
Ya.lnrz ytiksek mevkilerdeki btirokratlar de[il, aga[r kademedekiler de
iktidar partisinin yanclaqlarr olnrak zorurrdadrrlar. iktidara gelen bir partinin
ilk igi memurlar arasrrrda tastiye yaprnaktrr. Rejimimizde patrimonyalizmin
ve
factionalism'in
en gcizc aarpan
uygulama bigimleri yakrnlarda
gorlilmiigtiir: iktidara {regen parti gelecekte kendi iktidannrn bir garantisi
olarak mcnlrlr tasf,yesini uygular. $ayet iktidardaki parti, toplum iginde gok
belirgin efilinrlerle lrir yanclar; grubutril clayanrnak istiyorsa, tasfiye, birgok
Inasurn insanrn !:tyirt ,ri: nuri$eti ile oynayan acrntastz bir gekil almaktadlr.
ObUr yandar',, ihtisas istey'en biilokratik hizmetlerde Llzun yrllar boyunca
uzmunlagrlrg kiSiler, geli;iglizel iglerinden alrnrp yerlerine deneyimsiz.kigiler
getirildi[i zalntn bu lrizmetler biiytlk olgtide aksamaya mahkirmdur. Iglerim
doPu batt
dolayrsr ile yakrndan temas etti[irn bazr bakanhklarda memur kadrolarlntn
duqmtigtimdtir.
Uu+tun aga$r defiqti[ini gdrmekle derin bir hayrete ve tsttraba
gruplara
vaadler
belli
partinin
bir
isteyen
gelmek
Demokrasilerde iktidara
siyasi
dr$
i9
ve
devletin
Tjlrnan
higbir
vaadler
bu
yapmasl normaldir. Fakat
ve
devletin
ile
kelime
bir
ekonomisinin,
ve
yaplslnln
g,kurl*rr1n, sosyal
vaadler
popiilist
kandtrmacr,
aleyhinde
menfaatlerinin
vadeli
uzun
milletin
ve
olmamahdrr. Srrf oy kazanmak igin gehirlerimizin yaprsrnt kangren eden
ancak
parti
liderlerine
eden
tegvik
bunu bilerek gecekondu uygulamastnt
Ti.irkiye'de raitlanabilir. Bir iktidar, enflasyonu tlnlemek igin ekonomi
ilminin gereklerini yerine getirmeye gahguken, kagrnrlmaz geqici stlqnttlar
yani
gtindeme gelir. Bunu muhalefet adtna kamuoyu onrinde istismar etmek,
Uzun
miicadelesidir.
ioptilizm politikacrlanmrz gdziinde bir demokrasi
vadede btr onlernlerin srklntrlan kokiinden giderecefini kendisi de bildi[i
ziyaret
halde, srrf demagoji ve partizanhk uSruna halk krgkrrtrlrr. Birkag aile
Gergekten,
metodlardrr.
ilkel
Bunlar
dafrtrlrr.
hediye
edilip sadaka ve
demokrasi adrna yaprlan bu ayrplar, memleketimizde demokrattrk saytlmakla,
esas
medyalar bu gibi hareketleri gigirip kamuya aktarmaktadrr. Tiirkiye'de
,o^n,
Osmanltnrn patrimonyal Adetlerini birtarafa afip, rasyonel modern
devlet yaPlsml getirmektir.
Bu yazrmzt okuyanlar, Huntington'u vesile yaparak Ttirkiye'nin Batt
hakkrnda" bir
kargrslnda ve kendi i9 yaprsrnda, tarihte ve bugtin durumu
uzak
kaygusundan
destekleme
e[ilimi
siyasi
bir
herhangi
tarihginin,
sosyal
olaiak, tarafstz bir inceleme denemesinde bulundu[unu
grkarmamahdrr. Belki de bu yazr ile, 17. ynzyirn buytik
Kogi BeY'e dzenilmigtir.
hatrrdan
rsl6,hat savunucusu
DoGr-r-BArI AvrnIMI
Baykan Sezer*
Do[u-Batr sorunu, geleneksel bigimde bizlere son ddnem geligmelerin
bir tirtinii olarak tanrtrlmaktadtr. Bah'nrn Yeni Qa[ baglanndan bu yana yeni
deniz yollannrn bulunugu ile birlikte o gtine de[in varhklart bilinmeyen
toplumlarla kargrlaqmasr daha tarihin ilk giinlerinden beri insanh[rn
kargrsrnda bulunan Dopu-Batr sorununa yeni bir anlam ve yeni bir boyut
kazandrrmtgfir. Yeni Qa['da bu geligmeler strastnda baglangrgta . bu
kargrlaqrlan toplumlar arastnda tist dtizey bir uygarhk gizgisine ulagmtq
topiumlar da bulunmaktaydr. Ancak bu toplumlar Batr ile ilk
toplu bir krrrma ufrayacaktrr.
kargrlagmalartnda
Batr'nrn bu yeni iilkelere agrhgr da krsa ddnemde bigim defiigtirmi;tir.
Bu bigim de[igiklifiinin en agrk belirtisi bu agrirgta <inderlifin ispanya ve
Portekiz'den Hollanda ve ozellikle ingiltere'ye gegigidir- Bu yeni ddnemde
nedenle
kargrlagrlan toplumlar arasl iligkiler drgrnda kalmrg
geligmelerin drgrna diiqmtig toplumlar olmu9tur' Bu toplumlar cintinde Batt
lendi iisttinl0g0ne btiytik gtiven.duymaya, kendi yayrhgrnr uygarhk tagrmak
ve bu
olarak g6rmeye baglamrgtrr. itt< ddnem geligmeler gabuk unutulmug
gdriinmekte ya da tarihte, gegmigte kalmrq bir olay sayrlmaktadrr. Aynt
geligmenin ikinci dcinemi baqlangrgtan Onemli izler tagtmrg olsa bile bafitmstz
r olay olarak deferlendirilmektedir.
Batr'nrn sriz konusu tilkelerdeki varltftntn uygarhk taqrmak ve Batt'ntn
yerytizune yayrlmasrnr uygarh$rn yayrlmasryla eganlamlt sayrlmaslna izin
u.tln bir bagka geligme daha yaganmtqttr. Batr kendi yaytlmastnt
desteklemek, sistemlegtirmek ve bu arada belli sorunlartna gdziim
bi
bulabilmek amacryla (ntifus fazlasr ve ntifus ihracr) dtinya tizerinde belli
kOprii baglarr tutmaya yonelmigtir. Kuzey Amerika ya da Avustralya'da Batt
'
28
Prof. Dr. Bavkan Sezer. lsianbul Universitesi' Sosyoloji Bol0m0
dofu
ue
batr
eylx nu$uNcp
ngncisi
ISSN l30l-4153 Sayr:2 199812
Felsefe Sanat ve Killtiir Derne[i
adrna sahibi
Genel Yayrn vonJtlo.ni : Tasktn Takry
Cenel Koordinator: Mehmet Ali Erdent
Sorumlu Yazr lgleri Mtidi.irii: SavaS Kdse
i9 iligkiler Sorumlusu Arma{an Alpsuyu
Drg iligkiler Sorumlusu: Banu Zabct
Ankara Temsilcisi: Sunay Aksoy
a
Sanat Yonetmeni
AySegiil Akmct
o
dogu batt,
lgindekiler
5 o Ta$rru TAKI$ Muhabbet-i Kadim
DOGU VE BATI
'7 . HAlil iUalCrc Tiirkiye ve Avrupa: Diin Bugiin
29 . BnvreN SEZER Dolu-Batr Ayrnmr
37 o EfynN MAHQUPYAN Dogu ve Batr: Bir Zihniyet cerilimi
47 o Meuuer ALi KILIQBAY Fakir Akrabalarrn Talihi
55 .
63 .
yrlda ddrt sayr olrnak i.izere Kasrm, $ubat, Mayrs ve A$ustos
aylannda yayrnlanrr.
doE, batt ve y^zann ismi kaynak gdsterilmeden alrntl yapilamaz.
dogu batt'da yayrnlanan yazrlann b0ttin sorumlulu[u yazanna aittir.
imla ve noktalamalardayazann metni esas alrnmrqtrr.
Yazrlarrn srralanrgl dosl,a sisterni ve konu akrgrna g6redir.
Dergiye gdnderi len y aalar n yay rn lan rp yayrn lanmamas r dergi kuru lun un
karanna ba[lrdrr.
Gdnderilen yanlar iade edilmez.
Nit-Upen GOLE
Batr-Drqr Modernlik Uzerine
Bir ilk Deserr
FIesaN BULENT KAHRAMAN &
FUnf KEYMAN
Kemalizm, Oryantalizrn Ve Modernite
77 . MUsfap'A ARMAGAN Hayali Do[u'dan Hayati Batr'ya
85 c At-pv ALATLI "Do[u-Batr" igi Bog Bir Tasnif
89 o YaSiN CEYLAN Yirminci Yiizyrlrn Son QeyreEinde Miisltimanlarrn
Hrristiyan Diinyasr Kargrsrndaki Tavrrlarr
BATILILA$MA
Abonelik: Yrllrk Abone i.icreti 3.000.000 TL'yi
ig Bankasr Yenigehir gubesi 3527291No'lu Hesaba
yatrrmanrz ve dekontu agagrdaki adrese gondermeniz yeterlidir.
Ltitfen hangi sayrdan itibaren abone olmak istedi[inizi belirtiniz.
Felsefe Sanat ve Kiiltlir Derne$i
Sakarya Cad. No: 17156 Krnlay / ANKARA
Baskr:Cantekin Matbaacr lrk
Altrnbag Mah. Atakent Sok. No:41 06060 iskitler/Ankara
Tel: 0 (312)384 34 35(3 Hat)
2.Sayr: $ubat 1998
ANKARA
I. Baskr: 3000 Adet
Fiyatr: 750.000 TL
Arka kapak resmi Caspor Duvitl Friedriclt'den allnmrgtrr.
99 o Hit-vti YAVIJZ Batrlrlagma de[il, Oryantalistlegme
103 o Muvraz'ERTURKONE Batrlrtaqtrramadrklarrmrz
DOGU BAT] VESANAT
109
o AuvEr
KAMiL GOREN Do[u'da Ve Batr'da insanr Betimleme
nin Krsa
145
. Tuncur CANSEVER
Bir
OykiisU
DoSu ve Batr Kiilriirel iligt<iler Tarihine
Bir
Baktq