Version 0.1.99 - Trakya Üniversitesi

≈
İÇ SULAR ZOOBENTOZU
Version 0.1.99
Ders Notları
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ
Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü
 Trakya Üniversitesi Fen Fakültesi
Biyoloji Bölümü 22030
Edirne Türkiye
[email protected]
Kod adı: Dede Korkut
DERLEME
İçindekiler
İçsular zoobentozu Tarihi........................................................... 4
Temel kavramlar............................................................................... 7
Temel Molekül Su.................................................................... 12
Yüzey gerilimi ................................................................................ 16
Kılcal hareket ................................................................................ 16
Su , yüksek erime ısısına sahiptir ................................................. 17
Elektriksel iletkenlik ....................................................................... 19
Suyun halleri ................................................................................. 20
Canlıdaki Suyun yeri ve önemi ...................................................... 20
Suyun vücuttaki görevleri .............................................................. 22
Göl ve Akarsular...................................................................... 23
Göllerin Morfolojik Yapısı .............................................................. 23
Bentozun boyuta göre sınıflandırması....................................... 27
Makrofauna ................................................................................... 29
Mikroorganizmalar ........................................................................ 30
Bentoz kavramı....................................................................... 32
Göllerdeki Zonasyon ..................................................................... 34
Bentik Zon ..................................................................................... 35
Limnetik Zon ................................................................................. 37
Göl Zemini Zonasyonu .................................................................. 37
Bentik Organizma Toplama Araç ve Yöntemleri ........................... 38
Sahilden Toplama ......................................................................... 39
Kayalık Sahilde Toplama .............................................................. 39
Kumluk ve Çamurlu Sahillere Toplama ......................................... 39
Büyük göllerde bentik toplama ...................................................... 40
Ekman Kepçesi ............................................................................. 41
Peterson kepçesi .......................................................................... 42
Ponar Kepçesi ............................................................................... 43
Örneklerin kayıt edilmesi ............................................................... 44
Littoral zonun özellikleri; ................................................................ 44
i
Bentik organizmalar ................................................................ 46
Mikrofauna ............................................................................. 47
Fitoplankton .................................................................................. 48
Zooplankton .................................................................................. 49
Protozoa................................................................................. 52
Rotifer: ................................................................................... 53
Kopepodlar: ............................................................................ 54
Coelenterata(tatlı su polip): .................................................... 56
Nemathelmintes: .................................................................... 57
Bryozoa(mercan):................................................................... 57
Annelida:................................................................................ 59
Oligochaeta ve Hirudinea morfolojisi , ekolojisi ve dağılımları....... 59
Sülükler (Hirudinea) ...................................................................... 60
Sülüklerin Anatomisi...................................................................... 62
Sülüklerin Hareketleri .................................................................... 62
Sülüklerde Dolaşım ve Solunum ................................................... 63
Sindirim Sistemi ve Beslenme....................................................... 63
Sinir Sistemi .................................................................................. 64
Duyu Organları .............................................................................. 64
Sülüklerde Üreme ......................................................................... 65
Sülüklerin Ekolojisi ve Dağılımı ..................................................... 66
Bazı Önemli Sülük Türleri ............................................................. 66
Acanthobdellida ............................................................................ 66
Rhynchobdellida ........................................................................... 66
Gnathobdellida .............................................................................. 66
Sülüklerin Üretim ve Yetiştirme Teknikleri ..................................... 66
Laboratuvar Koşullarında Üretim ve Yetiştiricilik .............................................67
Büyük akvaryum ve tanklarda üretim ve yetiştiricilik ..................... 67
Küçük Kaplarda Üretim ................................................................. 67
Superphylum Arthropoda ........................................................ 69
Mysidacea ..................................................................................... 70
Isopoda .................................................................................. 71
Amphipoda ............................................................................. 72
Decapoda............................................................................... 73
Ordo Plecoptera (Taş sinekleri): ................................................... 76
Ordo Ephemeroptera...................................................................... 77
Ordo Coleoptera (Kın kanatlılar): .................................................. 78
Ordo Odanata (Kız böcekleri , Yusufçuklar) .................................. 78
2
Ordo Hemiptera (tahta kuruları , yarım kanatlılar) ......................... 80
Ordo Trichoptera ( Evcikli Böcekler ) ............................................ 83
Ordo Coleoptera ( Kın Kanatlılar ) ................................................. 83
Gastropoda ................................................................................... 87
Bivalvia.......................................................................................... 88
Bentik ekosistemler ................................................................ 89
Bentik organizma Çeşitliliği .................................................... 90
Taban büyük omurgasızları ........................................................... 94
Biyoçeşitlilik Değişiklikleri Etkileyen Faktörler: .............................. 96
Bazı biyolojik indeks ve matriks .................................................... 96
Q matriks....................................................................................... 97
İndeksler ....................................................................................... 97
Abundas ........................................................................................ 98
Dominas ........................................................................................ 99
Pestisidlerin Sınıflandırılması ............................................... 100
Pestisidlerin Çevreye Yayılmaları ......................................... 102
Biomagnifikasyon ................................................................. 102
Bentik Besin zinciri ................................................................ 104
Besin Zinciri Yıkımı ..................................................................... 105
Kaynaklar ............................................................................. 112
3
Bu bölüm için
Power point
sunumu adresi:
Bölüm
1
İçsular zoobentozu Tarihi
Limnoloji tarihi ve temel limnolojik temel kavramlar hakkında bilgi verilmiştir.
M.Ö 384-322 yılları arası Aristo’ nun “Historia Animalum” adlı eserinde doğada sadece deniz suyu
olmadığı birbirinden farklı iç suların bulunduğu kaydedilmiştir. Bunları gölde yaşayan ,nehirde yaşayan
, bataklıkta yaşayanlar diye ayırmışlardır A.W.Leeuwenhoek (1632-1723) sudaki mikroorganizmaları ilk
defa inceleyen araştırmacıdır.Daha sonra Otto Friedrich Müller (1786) ilk defa mikroskobik canlıların
sınıflandırmasını yapmıştır. Hensen ( 1887) ilk defa sudaki küçük hayvan , bitki ve suda askıda kalan
artıklar için plankton terimini kullanmıştırLimnolojinin tarihçesinin başlangıcı Francois Alphonsa
Forel’in (1841-1912) bu konu ile ilgili yayınladığı ilk kitabında yer alır. Bu kitapta Cenova’da Leman
gölünün dip faunası hakkında 30 yıldan daha fazla yaptığı araştırma sonuçlarını yayınlamıştır.Forel’in
araştırmaları 3 cilt halinde “ Le Leman monographie Limnologique” adı ile 1892-1904 yılları arasında
yayınlandı. Göller ile yapılan araştırmaların yanında 1875 lerde S.A Forbes’in nehirlerde kuş , balık ve
böcekler üzerinde yapılan araştırmaları da bulunmaktadır. 1894-1899 da C.A Kofoid nehirlerin
hidrografi ve planktonu üzerinde çalışmıştır. Bu eserin ilk iki cildi Leman gölünün jeolojisini , kimyasal
ve fiziksel özelliklerini kapsar.1904 de yayınlanan 3.cildi ise gölün biyolojik özelliklerini tanımlar.Limne
yunanca göl ,havuz ,bataklık anlamına gelir. Forel limnolojinin kurucusu olarak kabul edilir.
Birinci dünya harbinden önce tüm limnolojistler daima tek gölün fiziksel , kimyasal özellikleri ve
biyolojik görünüşlerinin tanımları ile ilgileniyorlardı. 20.yüzyılın ilk on yılı süresince sözü geçen
avrupalı limnolojistler’den Wesenberg-Lund vardı. Bu araştırıcılar tek değil birden fazla sucul sistem
analizlerini karşılaştırmaya ihtiyaç olduğunu gördüler. 1940-1980 yılları arası Limnoloji ve ekolojiye
hakim olan başka bir araştırıcı G.Evelyn Hutchinson (1903-1991) dır.Bu araştırıcı göl metabolizması
,biyojeokimya ,paleolimnoloji ,göl sınıflandırması ve fitoplankton çeşitliliği konularını içeren
çalışmalarını üç cilt halinde ( 1957-1976) yılları arasında Limnoloji kitabı olarak çıkardı. Birinci cilt
jeolojik ve fizikokimyasal limnolojiyi kapsar.İkinci cilt ise limnobiyoloji , ekoloji , topoloji ve göl
gelişmesinde oluşan tabakalaşma problemlerini kapsar.
1950 yıllarına kadar Hutchinson gölün tüm özellikleri ile ilgilendi. Daha sonra yaptığı araştırmalarda
göllerin fiziksel ,kimyasal ve biyolojik özelliklerini istatistik yöntem ve matematiksel modelleme ile
açıklamaya çalışmıştır Akarsuların ekolojisi ile ilgili H.B.N.Hynes (1970) Forel’in göller üzerine çıkan
metinlerden 70 yıl sonra ortaya çıktı.I.ve II. Dünya harbi arası limnoloji hızlı bir şekilde
gelişti.Limnolojistler göllere giren ve çıkan materyalleri hesapladı ,primer verimlilik ölçüldü. Amerikalı
E.A Birge Forel’in fizikokimyasal ağırlıklı limnoloji kavramını biyolojik konulara daha çok yer veren
bir bilim dalı halinde geliştirmiştir. Birge gölde yüzen mikroskobik hayvan ve bitkileri inceleyerek
gölün fiziksel ve kimyasal özellikleriyle plankton arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmıştır.Birge’nin
4
çalışmaları 70 yıl sürmüştür.Bu araştırıcının buluşları halen limnoloji biliminin temelini
oluşturmaktadır.
Göllerinin Bentik Makroomurgasızlarının
Tarihi
Göllerdeki bentos konusundaki en eski kayıt 1844 yıllardan başlamaktadır. Büyük gölle dökülen sular
konusunda Jackson 1844, Agassiz 1850; Michigan gölü konusunda ise Stimpson 1871 ve Hoy 1872;
Büyük Göllün derin suları konusunda Smith 1871, 1871b, Verrill 1871, çalışmalar yapmışlardır. İlk
çalışmlar balık populasyonu besin kaynağı olan canlılar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Nicholson 1873
Toronto yakınlarındaki Ontaria gölünde daha akademik çalışmalar yapmıştır. Bunla beraber bu
bölgedeki çalışmalar balıkçılık üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Tiçari balıkçılık faaliyetlerinde 1940’lar ve 1950’ler meydana gelen dramatik azalış, insan faaliyetleri
sonucunda göllerde meydana gelen değişmelerin tespit edilmesi için 1950’ler de ve 1960’larda bir çok
çalışmanın yapılmasına ve dolasiyla bentos konusunda geniş bir kaynağın oluşmasına neden olmuştur.
Bununla beraber bu konudaki çalışmaların değeri konusunda bazı şüpheler olabilir. Çalışmalardaki
bazı materyallerin tanımlanamaması yada verilmemesi problemleri vardır. Bu çalışmada Büyük
Göllerin Bentosları ve taksonomisi kısaca özetlenmiştir. Beş göldeki bentik faunanın alt üniteleri
dağılım ve abundasları verilmiştir. Bentik bileşenler ve üretimi bakımından büyük göller sistemi
Palaertik göller olarak sınıflandırılır.
Bentik Bileşenlerin Taksonomisi
Sistematik çalışmalar sonucunda göllerdeki habitatları iki ana kısma ayırabilir Profundal zon geniş
fakat oksijen ihtiyacının fazla olması nedeniyle bu tek düze ortama uyum yapmık yapmış
abundansı düşük bir habitat ; dar ancak ekolojik olarak önemlive yüksek tür çeşitliği ve yüksek
fiziksel kondisyonu canlıları barındıran sığ sular ve boşalım alanların oluşturduğu habitat.
Profondal bentosun makroskopik bileşenleri üçü Oligochaeta, Chironomidae ve Spheriidae
taxaları olan dört ana taxada incelebilir. Brinkhurst et al. 1968, tarafından özetlendiği gibi
ampipod crusteceanlar temiz bentik çevrede baskındır ve taksonomisi ve yayılılmlar
konusunda çalışmalar vardır. Pontoporeia affinis çoğunlukla baskın bir türdür ve Profundal
amphipod metre karede 14.000 kadar bulabilir (Henson 1966,1971). Oligochaetalardan
lumbriculidlerde Stylodrilus heringianus yüksek göllerde aşadakilerine oranla çok daha
fazladır. Tubificidae Büyük, göl, Michigan, ve Huron göllerin önemli bir yere sayiptir.
Tubifistlerin taksonomisi 1960’lara kadar yeterli seviyede değildi ve araştırmacılar
genelikle familya yada cins düzeyinde tanımlamalar yaparlardı fakat Brinkhurst ve
arkadaşlarının yaptığı çalışmalar sonunda göl biyolojisi konusunda yeterli anahtarlar ortaya
çıkarıldı. Bununla birlikte taksonomi konusunda halen bazı problemler vardır. Örneğin
Limnodrillus cinsi için şekli ve gelişen penlerin boyutu sınıflandırmada kullanılmaktadır
ancak
L. hoffmeisteri (yüksek düzeyde toleransı vardır ve kirlilik durumunda sayıları
çok fazla olabilir) L.claparedeimus (büyük ihtimale aynı tolerans düzeyinde ) entity
referansı olarak verilen L. spiralis (?) (Hiltunen 1969a) yada L.hoffmeisteri “varyantı“
Herrington (1962) ve Burch (1972) küçük bir midye grubu olan Sphaeriidae (Fingernail
yada pea clams) sistematiği çalışmış halen bu canlılar üzerindeki çalışmalar sistematik
önemi ve çeşitliliği nedeniyle sürmektedir.
5
Bütün göllerde gözlenen Chironomidae (İnsecta, Diptera) grubu da zor bir gruptur.
Hamilton ve arkadaşların (1969) çalışmalar sonunda
isimlendirme (nomenclature)
konusunda çok daha stabil bir duruma gelinmiş; Mason (1968) şekilli anahtarı ve Saether
(1969, 1973) bir
Limnoloji su içinde yaşayan canlıları inceleyen bilim dalı hidrobiyolojinin alt dalıdır.
Hidrobiyoloji kendi içinde alt dallara ayrılır.
- Limnobiyoloji ,
-Su biyokimyası ve mikrobiyolojisi
-Endüstriyel ve içme sularının biyolojisi ,
-Balık biyolojisi
Hidrobiyoloji bilim dalının diğer bilim dalları ile ilişkileri var. Bunlar Oseanografi , balık
endüstrisi , su ekonomisi , çevre koruması , limnoloji ve ekolojidir. Dünyanın okyanus , göl , nehir ve
yer altı sularını kapsayan kısmına hidrosfer denir. Hidrosferi inceleyen bilim dalına hidroloji
denir.Hidroloji kendi içinde de ilgi alanlarına göre farklı isimler alır. Hidrografi , suyun fiziksel ve
kimyasal yapısını inceleyen bilim dalıdır. Hidrojeografi , havzanın topoğrafya ve jeolojisini inceleyen
bilim dalıdır. Yeryüzündeki suyun %97.5’ nı Okyanus ve deniz suyu oluşturur , %2.5 ‘nı Tatlı sular
oluşturur , % 0.4’nıda yüzey ve atmosferik su oluştururHidrobiyoloji ise su içindeki canlıları inceleyen
bilim dalıdır. Limnoloji’nin tarihçesinin baslangıcı Francois Alphonsa Forel’in bu konu ile ilgili
yayınladıgı ilk kitabında yer alır.(Leman gölü)Limne yunanca göl ,havuz ,bataklık anlamına gelir. Forel
limnolojinin kurucusu olarak kabul edilir.Amerikalı E.A Birge Forel’in fizikokimyasal agırlıklı limnoloji
kavramını biyolojik konulara daha çok yer veren bir bilim dalı haline getirmistir.Birge’nin çalısmaları.
70’yıl sürmüstür.Bu arastırıcının bulusları halen limnoloji biliminin temelini olusturmaktadır.
Limnoloji: su içinde yasayan canlıları inceleyen bilim dalı hidrobiyolojinin alt dalıdır.
6
Temel kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Abiotik faktör: Belli ortamdaki canlı varlıkların yaşamını etkileyen fiziksel vekimyasal
faktörlerdir.
Acısu: Tuzluluğu (salinitesi) ‰ 34’den az olan sulara denir.
Adlitteral zon: Supralittoral zonun üzerinde yer alan ve denizin etkisiyle ancak belli karasal
formların gelişebildiği kıyı bölgesidir.
Aerobiont: Serbest oksijenden yararlanarak hayatını sürdüren organizmalardır.
Afital sistem: Bentik bölgede ışıksız olan ve klorofilli deniz bitkilerini içermeyen zonlardan
oluşmuş bölgelerdir.
Akuakültür: Ekonomik öneme sahip sucul formların yapay yöntemlerle üretilmesidir.
Alg: Deniz ve tatlısularda yaşayan Thallophyta grubuna ait klorofilli bitkisel organizmalardır.
Allopatrik tür: Yayılış sınırları birbirinden uzak türlerdir.
Anadrom: Üreme periyodunda denizden tatlı suya geçen balıklardır. Bunlara “potamotok” adı
da verilir.
Anaerobiont: Yaşaması için gerekli oksijeni ortamda bulunan organik maddeleri parçalayarak
elde eden organizmalardır.
Arka sahil: Kıyısal bölgede iç sahil hattı ile , kıyı çizgisi arasında kalan bölgedir.
Assosiasyon: Belli koşullar karşısında aynı gereksinimlere sahip olan çeşitli türlere ait
bireylerin oluşturdukları devamlı topluluktur.
Atol: İçerisinde alçak adacıklar bulunabilen bir lagünü çevreleyen halka şeklindeki
mercan resifleridir.
Autekoloji: Tek bir türe ait birey ve bireylerin ortamlarıyla olan ilişkilerini inceleyen ekoloji
dalıdır.
Autotrof: İnorganik maddelerden , organik maddeleri üretebilen klorofilli organizmalardır.
Azoik zon: Hayvansal organizmaların yaşamasına uygun olmayan bölgelerdir.
Barofil: Çok yüksek basınç altında yaşayabilen organizmalardır.
Bentik bölge: Denizel ekosistemde , sahilden başlayarak en derin çukurlara kadar olan ,
tüm dipleri içeren bölgedir.
Bentoloji: Bentosu inceleyen bilim dalıdır.
Bentos: Ergin dönemde , yaşamlarını bentik bölgede sürdüren canlıların oluşturduğu
topluluğa denir.
Besin zinciri: Beslenme seviyesine bağlı olarak organik madde bitkisel organizma ve
hayvansal organizma arasındaki ilişkidir.
Besleyici element: Organizmaların yaşamının devamlılığında önemli rolü olan azot ,
fosfor , silis gibi elementlerdir.
Bilateral simetri: Vücudun tam ortasından geçen bir düzlemin , vücudu iki eş yarıya (sağ
ve sol) ayırdığı simetri tipi.
Binomial nomenklatür: (Nomenclatura binaris=Binomial sistem); Bilimsel olarak ,
hayvanların isimlendirilmesinde ilki cins (genus) adı , ikincisi ise tür (species) adı olmak
üzere en az iki isim kullanılır. Bunlardan cins adı büyük , tür adı ise küçük harfle yazılır.
Bu sisteme , İkili isimlendirme denir.
Biomass: Birim alan veya hacimdeki canlı organik madde miktarıdır.
Biosönoz: Bir biotopta karşılıklı olmayan eğilimlerle bir araya gelmiş ve çeşitli faktörlerin
etkisiyle özel bir yapı oluşturmuş organizmaların ortaya koyduğu topluluktur.
Biota: Bir bölgenin fauna ve florasıdır.
Biotik faktör: Besin , beslenme ve organizmalar arasındaki ilişki sonucu ortaya çıkan ,
canlı yaşamını etkileyen faktörlerdir.
Biotop: Yaşam şartlarında belli özellikler gösteren coğrafik bir saha veya değişken
hacimli bir ortamdır.
Biyocoğrafya: Canlıların geçmişte veya günümüzde yeryüzündeki dağılımını inceleyen
bilim dalıdır.
Biyolüminesans: Bazı canlıların biyolojik aktiviteler sonucu ışık verme özelliğidir.
7
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Biyosfer: Yeryuvarının canlıları içeren bölümüdür.
Boğaz: Okyanuslarla denizler , veya denizlerle denizler arasındaki ilişkiyi sağlayan su
yollarıdır.
Boring: Sucul ortamda doğal olmayan yüzeylerin organizmalar tarafından yaşam alanı
olarak kullanılmak amacıyla delinmesi olayıdır. Bu olayı oluşturan organizmalara da
“Borring organizmalar” adı verilir.
Demekoloji: Populasyon ekolojisi de denir. Çeşitli türlere ait bireylerin bolluk
değişimlerini ve bu değişimlerin nedenlerini araştırır.
Demersal: Dipte veya dibe yakın olarak yaşayan balıklardır.
Detritivor: Detritusla beslenen formlardır.
Detritus: Deniz dibindeki organik parçacıklardır.
Deuterostom: Embriyodaki blastoporun , gelişerek anüsü oluşturduğu; ağzın ise ,
blastoporun bulunduğu kısmın tam aksinde açılan yeni bir delikten geliştiği canlılara
verilen tanımlamadır.
Dış sahil: Düşük gel-git seviyesinden başlayarak denize doğru uzanan dalga
kıvrımlarının oluştuğu bölgedir.
Dimorfizm: Aynı türün farklı iki formdan oluşmuş şeklidir.
Diploblastik: Embriyonal gelişim sırasında 2 hücre tabakası olan hayvanlara verilen
tanımlamadır.
Divergens: Dip sularının çeşitli nedenlere bağlı olarak yüzeye çıkması olayıdır.
Ecdysozoa: Eskiden protostomia grubu altında tanımlanan canlıların 18S RNAr analizleri
sonucu ayrılmış olan alt gruplarından biridir. En belirgin ortak özellikleri hepsinin
kütiküler bir dış iskelete sahip olmaları ve büyüme sırasında kabuk değiştirmeleridir
(=ecdysis).
Edafik: Canlıların dağılımında önemli etkiye sahip olan substratumla ilgili dış faktörlerdir.
Ekoloji: Organizmaların kendi aralarında ve ortamla olan karşılıklı ilişkilerini araştıran
bilim dalıdır.
Ekosistem: Organizmaların kendi aralarındaki karşılıklı ilişkileri ve ortam faktörlerinin
etkisi sonucu oluşan ekolojik ortam ekolojiye ait bir kompleks oluşturur.
Buna ekosistem denir ve biri organik olan biosönoz; diğeri inorganik olan biyotop olmak
üzere iki ana elemandan oluşmuştur.
Endemik: Belli bir bölgede yaşamasıyla bu bölgeyi karakterize eden türdür.
Endofauna: Substratumun içine gömülü olarak yaşayan hayvansal organizmalardır.
Endolit: Kayayı oyarak bir oyuk içinde yaşayan organizmalardır.
Epibiosis: Diğer bir organizma üzerine tespit edilmiş fakat ondan besin almadan yaşayan
organizmalardır.
Epifauna: Substratumun üst yüzeyinde yaşayan hayvansal organizmalardır.
Epilit: Kayaların yarık , çatlak veya üzerlerinde yaşayan organizmalardır.
Epinöston: Su filmi üzerinde yaşayan nöstonik organizmalardır.
Epipelajik zon: Pelajik bölgenin 40-60 metre arasında değişen en üst tabakasıdır.
Epizoon: Hayvanlar üzerine tespit edilmiş fakat ondan besin almadan
yaşayanorganizmalardır.
Eşik: Boğazlarda su altındaki en yüksek bölgedir.
Etholoji: Hayvanların davranışlarını inceleyen ve tanımlayan bir bilim koludur.
Eufotik zon: Güneş ışığının fotosentez için yeterli olduğu , denizlerin yüzeysel
tabakasıdır.
Euhalin: Tuzluluk derecesi ‰ 30 - ‰ 40 arasında değişen ortamlardır.
Euriaerobiosis: Değişik oksijen konsantrasyonlarında yaşamını sürdürebilen , oksijen
konsantrasyonuna karşı hoşgörü sınırı geniş olan organizmalardır.
Euribat: Geniş basınç değişimlerinde yaşayabilen formlardır.
Eurifag: Çok çeşitli besinlerle beslenebilen formlardır.
Euriterm: Çok geniş sıcaklık değişimlerinde yaşama yeteneğinde olan sıcaklık
değişimlerine hoşgörüsü yüksek olan formlardır.
Euryök: Çok çeşitli ve değişken özellikteki ortamlara yerleşme yeteneğinde olan ,
8
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
hoşgörü sınırları geniş olan formlardır.
Fanerogam: Spermatofita grubuna dahil çiçekli bitkilerdir. Denizlerde Posidonia , Zostera
gibi birkaç türle temsil edilirler.
Fasiyes: Bölgesel bazı ekolojik faktörlerin etkisiyle , bir biosönozda bir veya birkaç türün
baskın olarak oluşturdukları populasyonlardır. Son dönemlerde “kommunite” ile eş
anlamlı olarak kullanılmaktadır.
Filogeni: Organizmalar zaman içinde değişirken oluşan soylarının tarihi anlamına gelir.
Genlerin bir sonraki nesle aktarılması yoluyla türlerin önceki formlardan oluştuğunu ve
filogenik ağacın dalları boyunca genlerin aktarılması yoluyla tüm organizmaların
birbirlerine bağlı olduğunu öne sürer.
Fital sistem: Bentik bölgede klorofilli bitkilerin bulunduğu zonlardan oluşan bölgedir.
Fitobentos: Bentik bölgede yaşayan bitkisel organizmaların oluşturduğu topluluktur.
Fitoplankton: Pelajik bölgede bitkisel planktonik formların oluşturduğu topluluk.
Fotofil: Şiddetli ışığa gereksinim gösteren organizmalardır.
Fouling: Denizel ortamlarda doğal olmayan substratumun yüzeyinde organizmalar
gelişmesi olayıdır. Bu olayı oluşturan organizmalar da “Fouling organizmalar” adını
almaktadır.
Geçiş tabakası: Denizlerin yüzey tabakası ile derin su tabakası arasında yer alan ve
temperatürün ani değişiklik gösterdiği tabakadır. “Termoklin” adını da alır.
Gigantizm: Aynı türe ait bireylerin , sıcaklık azalışına paralel olarak boylarının artışıdır.
Habitat: Çoğu zaman biotop’un sinonimi olarak kullanılır ve organizmanın üzerinde
yaşadığı yer olarak tanımlanır.
Hadal zon: Bentik bölgenin 6000 - 7000 metre derinlikten sonra gelen bölümüdür.
Halofil: Deniz kıyılarındaki tuzlu ortamlarda yaşayabilen canlı türleridir.
Herbivor: Bitkisel besinle beslenen organizmalardır.
Heterotrof: İnorganik maddelerden kendi besini sentez edemeyen bu nedenle yarı
autotrof veya çürüyen organik maddeler üzerinden beslenme zorunluluğu olan
hayvanlardır.
Hidrolojik dolaşım: Doğadaki suyun atmosfer , karalar ve okyanus arasındaki çeşitli
formlarda dolaşımıdır.
Holoplankton: Yaşamının tüm evrelerini planktonik geçiren olarak sürdüren hayvansal
organizmalardır.
İç sahil: Gel-git olayında yüksek ve alçak su seviyesi arasında kalan bölümdür.
İnfralittoral: Sahilde , littoral bölgenin devamlı su altında kalan kısmından 30 – 40
metreye kadar inen bölümüdür.
Karnivor: Et yiyen hayvanlardır.
Karsinoloji: Zoolojinin Crustacea subphylumunu inceleyen dalıdır.
Katadrom: Üreme periyodunda tatlı sudan denize geçen balıklardır. Bunlara“Talassotok”
adı da verilir.
Koloni: Aynı türün birden fazla bireyinin toplu halde yaşamasıdır.
Kommensalizm: İki türün birbirlerine zarar vermeden karşılıklı fayda sağlayarak
yaşantılarını sürdürme şeklidir.
Kommunite: İlk kez Petersen tarafından kullanılan bu terim biosönozun sinonimi olarak
kabul edilir.
Koroloji: Canlıların topografik ve coğrafik dağılışlarını inceleyen biyocoğrafyanın bir
dalıdır.
Kozmopolit: Her yerde bulunabilen türlerdir. Bunlara aynı zamanda “ubikuist” türler adı
da verilir.
Larva: Bir hayvanın yaşam süresinde ana babaya benzemeyen en genç evresidir.
Limikol: Çamur substratumda yaşayan bentik formlardır.
Littoral sistem: Sahilden 150-200 metre derinliğe kadar devam eden , ışıklı Bentik
bölgedir.
Lophotrochozoa: Eskiden protostomia grubu altında tanımlanan canlıların 18S RNAr
analizleri sonucu ayrılmış olan alt gruplarından biridir. 2 temel hayvan grubunu kapsar:
Trochozoa (trocophora larvası görülen hayvanlar) ve Lophophorata (ağzı çevreleyen silli
9
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
tentaküller=lofofor taşıyan hayvanlar).
Malakoloji: Zoolojinin Mollusca filumunu inceleyen dalıdır.
Mediolittoral: Bentik bölgenin supralittoral ve infralittoral arasında kalan ve suya batıp
çıkan kısmıdır.
Meroplankton: Yaşam evrelerinin bir bölümünü bentonik veya nektonik olarak geçiren
diğer dönemlerinde planktonik olan genç veya ergin bireylerin tümüdür.
Metazoa: Hücre çeperi bulunmayan heterotrofik ökaryotik çok hücreli canlıları yani
hayvanları kapsayan gruptur.
Molismoloji: Doğanın kirlenmesini araştıran bilim dalıdır.
Monotipik tür: Türler , alttürlere ayrılmıyorsa buna monotipik tür adı verilmektedir.
Nanizm: Aynı türe ait bireylerin sıcaklığın artışına paralel olarak boylarının küçülmesidir.
Nekton: Pelajik bölgede aktif olarak yer değiştiren organizmalardır.
Neritik bölge: Kıta sahanlığı üzerinde yer alan su kitlesi.
Nöston: Su yüzeyinde yaşantılarını sürdüren organizmalardır.
Oligofotik: Pelajik bölgenin öfotik ve afotik tabakaları arasında yer alan az ışıklı su
tabakası olup ışık fotosentez için yetersizdir.
Parapatrik tür: Yayılış sınırları temaslı olan türlerdir.
Pelagos: Pelajik bölgede yaşayan bitkisel ve hayvansal organizmaların tümüdür.
Pelajik bölge: Bentik bölgeyi örten su kitlesidir.
Planktoloji: Planktonu inceleyen bilim koludur.
Plankton: Pelajik bölgede pasif olarak yer değiştirerek yaşantısını sürdüren
organizmalardır.
Polihalin: Tuzluluk derecesi ‰ 18 ile ‰ 30 arasında değişen sulardır.
Polimorfizm: Aynı türün farklı birçok formdan oluşmuş şeklidir.
Politipik tür: Türler alttürlere ayrılıyorsa buna politipik tür denmektedir.
Pollusyon: Bir ortamın kirlenmesi olayıdır.
Populasyon: Belirli bir bölgede bulunan bir türe ait bireylerin oluşturduğu topluluktur.
Primer prodüktivite: Bir bölgedeki klorofilli autotrof organizmaların sağladığı verimdir.
Protostom: Embriyodaki blastoporun gelişerek önce ağzı oluşturduğu; anüsün ise
arkenteronun ağzın aksi yönünde genişlemesi ile ikinci sırada oluştuğu canlılar için
kullanılan tanımlamadır.
Radial simetri: Vücuttan diklemesine (yere paralel olarak) geçen tüm düzlemlerin ,
vücudu eşit iki parçaya ayırdığı simetri tipi , ışınsal simetri.
Red-tide: Bazı planktonik formların hızla gelişmesi sonucu ortamda yoğunluklarının
artması nedeniyle deniz suyunun kırmızımtırak bir renk alması olayıdır.
Salinite: 1 kg deniz suyunun içerdiği katı maddelerin gram olarak ifadesidir.
Sedenter: Substratum üzerinde sürünerek kısa mesafede yer değiştiren organizmalardır.
Sesil: Substratuma tespit edilmiş halde yaşantısını sürdüren organizmalardır.
Seston: Deniz suyunda asılı halde bulunan canlı ve cansız tüm parçacıklardır.
Siafil: Şiddetli ışığa gereksinim duymayan ve ancak gölgede yetişen alg türleridir.
Simbiyoz: “Ortak yaşama” anlamına gelen simbiyoz , birden fazla canlı türünün , belirli
koşullar altında bir arada yaşaması olarak tanımlanır.
Simpatrik tür: Yayılış alanları karışmış türlerdir.
Sinekoloji: Çeşitli türlerden oluşan bir grubun bireyleri ve ortamları ile ilişkilerini inceleyen
ekoloji dalıdır.
Sirkalittoral zon: Bentik bölgenin , deniz fanerogamlarının (çiçekli bitkilerinin) bittiği
yerden başlayıp , (30-40 m) , ışığa en az toleranslı alg türlerinin ortadan kalktığı derinliğe
kadar (150-200 m) devam eden zonudur.
Sistem: Bazı genel anlamda ekolojik özellikler gösteren belirli zonlar topluluğudur.
Soliter: Bireysel olarak yaşayan organizmalardır.
Stenoaerobios: Belli oksijen konsantrasyonlarında yaşayabilen formlardır.
Stenobat: Belli basınç altında yaşayabilen formlardır.
Stenofag: Belli besinleri kullanabilen formlardır.
10
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Stenohalin: Belli tuzluluk derecelerinde yaşayabilen formlardır.
Stenoterm: Belli sıcaklık derecelerinde yaşayabilen formlardır:
Stenök: Belirli özellikteki ortamlara yerleşme yeteneği olan; hoşgörü sınırı düşük olan
organizmalardır.
Substratum: Bentik formların üzerinde yaşantılarını sürdürdükleri zemindir. Katı veya
yumuşak yapıda olabilir.
Supralittoral zon: Bentik bölgede su dışında kalan fakat denizin etkisinde olan bölümdür.
Süspansivor: Suda asılı halde bulunan parçacıklarla beslenen formlardır.
Triploblastik: Embriyonal gelişim sırasında 3 hücre tabakası olan hayvanlara verilen
tanımlamadır.
Tripton: Deniz suyunda asılı halde bulunan inorganik parçacıklardır.
Tür: Yapısal ve işlevsel özellikleri yönünden birbirine benzeyen , aynı çevresel koşullara
benzer tepki gösteren , doğal koşullarda serbest olarak birbirleriyle çiftleşip verimli
yavrular oluşturabilen , bireyler topluluğudur. Bu tanıma “belli bir bölgeyi işgal eden”
sözcüğü de eklenirse “ekolojik tür” tanımı ortaya çıkmaktadır.
Upwelling: Bir çeşit divergenstir. Özellikle sahil kesimlerinde rüzgarın etkisiyle , nutrient
bakımından zengin dip sularının yüzeye çıkmasıdır.
Vagrant bentos: Yer değiştirme yeteneğinde olan formların oluşturduğu bentik
topluluktur.
Zoobentos: Deniz dibinde yaşayan hayvanların oluşturduğu topluluktur.
Zooplankton: Pelajik bölgede bulunan hayvansal plankterlerdir.
11
Bölüm
Bu bölüm için
Power point
sunumu adresi:
2
Temel Molekül Su
Temel biyolojik molekül olarak su hakkında bilgi
verilmiştir.
Su canlıdaki evrensel çözücüdür. Dipolar yapısı sayesinde birçok madde
suda kolay çözülür. Yüklü gruplara (özellikle dipol) sahip her molekül
uygun oranda suda çözünür. Su molekülleri ile hidrojen bağları kurarak
suda çözünen moleküllere suyu seven , hidrofilik moleküller denir.
Örneğin , sakkaritler , nükleik asitler ve proteinlerin büyük bir bir kısmı
bu gruba girer. İyon içermeyen , apolar moleküller suda çözünmezler.
Bunlara suyu sevmeyen , hidrofobik moleküller denir. Sadece karbon ve
hidrojen atomlarından oluşan hidrokarbonlar bu grup moleküllerdir. Bir
hidrofobik bileşik örneğin benzen , suyla çalkalandığı zaman su ve
benzen molekülleri birbirinden çabucak ayrılır. Su moleküleri hidrojen
bağlarıyla , benzen moleküleri de hidrofobik ilişkilerle kendi
aralarında bağlanırlar. Her iki bileşik kendi yerinde bulunur , birbiriyle
karışmaz. Polar olmayan bir molekül su ile hidrojen bağları oluşturmaz.
Yüklü olmayan moleküllerdeki bir hidrojen atomunun yerine yüklü bir
grubun , örneğin , fosfat , amino ve hidroksil gruplarının geçirilmesi
durumunda , molekül su ile hidrojen bağı oluşturur yani suda çözünür
hale gelir. Bu gruplar dışında peptit ve ester bağları su ile ilişkiye giren
önemli kimyasal gruplardır. İki uçtaki pozitif ve negatif yükler , katı
moleküllerin özel bölgelerine bağlanabilir. Böylece suyun yüklü iyonlar
veya yüklü inorganik moleküller için , kristal durumda olsalar bile ,
güçlü bir çözücü olduğu anlaşılır. Bir katının sudaki çözünürlüğü , su
molekülleri arasındaki kırılan hidrojen bağları yerine katı-su
arasındaki kurulan bağların sayısının artmasıyla artar. Hidrofobik
12
gruplar proteinlerde , nükleik asitlerde ve diğer hücresel moleküllerde
bulunur. Hidrofobik bağlar , örneğin zar içi proteinlerin fosfolipit
yapraklarına bağlanmasında rol oynar.
Şekil 1
Suyun içinde iyon halde çözünen maddeler(NaCI)
Su , kohezyon kuvvetine sahip renksiz , kokusuz ve tatsız sıvı bir
bileşiktir. Kimyada formülü (H2O) 2 Hidrojen ve 1 Oksijen atomundan
meydana gelmiştir. H+ iyonu içeren bir madde ile (ör. asit) ve OH- iyonu
içeren maddenin (ör: baz) tepkimesi ile oluşur. Yanıcı olmadığı gibi
söndürücü özelliği vardır. Bu özelliği yangınlarda ateşi söndürmeye
yarar. Su , kendi molekülleri arasında çekim kuvveti sayesinde
dağılmadan kalabilir. Moleküllerin dipol olması nedeniyle su , birçok
maddeye yapışabilir , suyun ıslatma özelliği buradan gelir.
13
Şekil 2
Suyun dipol özeliği
Su aynı zamanda adezyon (farklı iki maddenin molekülleri arasındaki
çekim kuvveti) kuvveti yüksek bir maddedir. Hidrojen bağı nedeniyle su
molekülleri birbirlerini de çekerler yani su molekülleri arasında kohezyon
gücüde çok yüksektir. Suyun kohezyon ve adezyon yetenekleri , suyun
belirli kılcal yapılar içinde kopmadan yükselmesine ve taşınmasına
yardımcı olur.
Kohezyon: (Latince cohaerere) bir arada bulunma anlamındadır.
Molekül çekim kuvveti demektir. Aynı cins moleküllerin arasındaki
çekim kuvvetine denir. Kohezyon sıvı ve katı (gazlarda ihmal
edilebilecek kadar küçüktür) maddelerde görülür. Bu maddelerin
moleküllerindeki pozitif ve negatif yükler arasında oluşur. Bağların
14
ömrü saniyenin trilyonda biri kadardır; ancak komşu moleküller arasında
sürekli yeni bağ kurulur ve bu da bileşiği bir arada tutar. Bu olgu
sonucunda sıvılardaki yüzey gerilimi adı verilen olgu meydana gelir. Bu
kuvvet suyun veya yoğun bir sıvının moleküllerini bir arada tutan
kuvvettir. Bir musluktan su damlarken önce küçük bir damla oluştuğunu ,
sonra damlanın büyüyüp aşağı doğru uzadığını ve nihayet musluktan
kopup bağımsız halde , fakat yine de bir bütün olarak yere doğru
düştüğünü gözlemişizdir.
Şekil 3
kohezyon ve adezyona göre suyun hareketi
Adhezyon (Yapışma) Kuvveti ise farklı iki madde arasında var olan ve
bu iki maddenin birbirine yapışmasını sağlayan çekim kuvvetidir.
Günlük hayatta adhezyonun örneklerini sıkça görmekteyiz. Yağmur
damlalarının cama yapışması , denizden çıkan bir insanın vücudunun
ıslak kalması , durgun bir su üzerinde hareket eden yaprağın suyu
sürüklemesi ve benzeri durumlar adhezyona örnektir. Adhezyon , bir
sıvının (örneğin suyun veya yoğun bir sıvının) cama yapışması
durumunda etkin olan kuvvettir. Çay içerken bardağı kaldırdığınızda
küçük çay tabağının da birlikte kalktığına çok kere şahit olmuşuzdur. İşte
iki cam tabakayı birbirlerine yapıştıran , suyun özelliği olan Adezyon
kuvvetidir. Bir sıvının molekülleri ile içinde bulunduğu kabın yüzeyi
arasındaki kuvvetler adhezyon kuvvetlerdir. Tüm bilinen yapıştırıcı
maddeler bu kuvvetlerin işleyişi prensibine dayanılarak üretilir.
15
Yüzey gerilimi
Su , molekülleri arasındaki güçlü kohezyon kuvveti nedeniyle oluşan
yüksek yüzey gerilimine sahiptir. Bu görülebilir bir etkidir , örneğin ,
küçük miktardaki su çözünmez bir yüzey üzerine (örn: polietilen)
konduğunda , su , diğer madde ile beraber düşene dek kalacaktır. Bu
kuvvetin kaynağı temel olarak su moleküllerini bir arada tutan moleküller
arası çekici kuvvetlerdir(Hidrojen bağlarıdır). Suyun içinde olan
moleküller her yönden komşu moleküllerle kuşatıldıkları için , üzerlerine
etkiyen toplam kuvvet sıfırdır. Buna karşın , yüzeydeki moleküllerin
sadece bir tarafı diğer su molekülleriyle çevrili olduğu için , bunlar
içeriye doğru net bir kuvvetle çekilirler. Bu durum yüzeyde bir gerilme
oluşturup yüzeyin minimum olmasını sağlar. Hacimleri eşit birçok
geometrik şekil içinde yüzey alanı en az olan küredir. Su damlalarının
küresel bir şekil alması da yüzey geriliminin en az yüzey oluşturacak
şekilde molekülleri hareket ettirmesidir.
o
o
Hava-sıvı=>Adezyon: moleküllerin cinsi farklı
Sıvı-sıvı =>Kohezyon: moleküllerin cinsi aynı
Kılcal hareket
Kılcal hareket , suyun çok dar (kılcal) bir boru/kanalda yerçekimi
kuvvetine karşı hareketini ifade eder. Bu hareket oluşur , çünkü su
boru/kanalın yüzeyine yapışır ve daha sonra boru/kanala yapışan su ,
kohezyon kuvveti sayesinde üzerinden daha fazla suyun geçmesini
sağlar. İşlem , yerçekimi adezyon kuvvetini yenecek kadar su
boru/kanaldan yukarı geçinceye dek tekrarlanır. Bu olayı doğada da
görmek mümkündür. Örneğin ağaçların kılcal damarlarında su en yüksek
dallara kadar yerçekimine karşı hareket edebilmektedir.
16
Şekil 4
su ve civanın sahip olduğu adezyon ve kohezyon küvetlerinin
karşılaştırılması
Su , yüksek erime ısısına sahiptir
Erime
ısısının
yüksek
olması
suyun donmasını geciktirir; böylece biyolojik sistemler düşük sıcaklıklara
dayanıklı olabilen özelliklerini kazanırlar.
1 gram buzu eritmek için 0 °C'de 80 kalori gerekir.
Suyun Isınma (özgül) ısısı yüksektir.
1 gr suyun sıcaklığını 1 °C
arttırmak için 1 kalori'lik enerji gereklidir. Bu özgül ısı , amonyak
dışındaki tüm maddelerinkinden yüksektir. Böylece su sıcaklıklarda fazla
artış olmadan daha fazla enerji depolayabilir ve böylece canlı sistemde
sıcaklık ve metabolik olaylar daha kararlı olabilmektedir.
Suyun gizli buharlaşma ısısı yüksektir.
100 °C'de 1 g suyu 1 g su
buharı haline dönüştürmek için 539 kaloriye ihtiyaç vardır. Gizli
buharlaşma ısısının yüksekliği canlı sisteminin izotermal olmasında en
önemli katkıya sahiptir. Suyun gizli buharlaşma ısısı , H bağlarından
dolayı yüksektir.
17
Donma noktasıyla en yoğun olduğu nokta farklıdır
.
Suyun basit fakat çevre açısından son derece önemli bir özelliği de suyun
sıvı hali üzerinde batmadan yüzebilen , suyun katı hali olan buzdur. Bu
katı faz , (sadece düşük sıcaklıklarda oluşabilen) hidrojen bağları
arasındaki geometriden dolayı , sıvı haldeki su kadar yoğun değildir.
Hemen hemen tüm diğer maddeler için , katı form sıvı formdan daha
yoğundur. Standart atmosferik basınçtaki saf su , en yoğun halini 3.98
°C'de alır ve aşağı hareket eder , daha fazla soğuması halinde yoğunluğu
azalır ve yukarı doğru yükselir.
Şekil 5
Suyun sıcaklığa bağlı yoğunluk farkı
Bu dönüşüm , derindeki suyun , derinde olmayan sudan daha sıcak
kalmasına sebep olur , bu yüzden suyun büyük miktardaki alt bölümü 4
°C civarında sabit kalırken , buz öncelikle yüzeyde oluşmaya başlar ve
daha sonra aşağı yayılır. Bu etkiden dolayı , göllerin yüzeyi buz ile
kaplanır. Hemen hemen tüm diğer kimyasal maddelerin katı halleri , sıvı
haline göre yoğun olduğundan dipten yukarı donmaya başlarlar.
Suyun hacmi , bilinen tüm sıvıların aksine , belirli bir sıcaklığa (+4 °C'ye)
düşene kadar azalır , daha sonra tekrar artmaya başlar. Donduğunda ise
hacmi sıvı hale göre daha fazladır. Bu nedenle suyun katı hali , sıvı
halinden daha hafiftir. Bu yüzden buz , suyun dibine batmayıp su
üstünde yüzer. Suyun bu özelliği yaşamın kış aylarında ya da her zaman
18
soğuk olan bölgelerde sudaki yaşamın devam etmesine olanak tanır.
Deniz , nehir ve göllerin üst kısmı donar , buz üst kısımda kaldığı için su
içindeki canlılar yaşamlarını sürdürmeye devam edebilirler.
Üçlü Noktası (saf haldeki sıvı su , buz ve su buharının dengede
bulunduğu sıcaklık ve basınç kombinasyonu)
Suyun üçlü noktası (saf haldeki sıvı su , buz ve su buharının dengede
bulunduğu sıcaklık ve basınç kombinasyonu) , kelvin sıcaklık ölçü
biriminin tanımlanması için kullanılır. Sonuç olarak , suyun üçlü nokta
sıcaklığı , 273.16 Kelvin (0.01 °C) ve basıncı 611.73 Pascal'dır (0.0060373
ATM).
Şekil 6
suyun farklı basınç ve sıcaklıkta durumu
Elektriksel iletkenlik
Genellikle yanlış bir kanı olarak , suyun çok güçlü bir elektrik iletken
olduğu düşünülür ve elektrik akımının öldürücü etkilerini iletme riski bu
popüler inanış ile açıklanır. Su içindeki tüm elektriksel özelliği sağlayan
etkenler , suyun içinde çözülmüş olan karbondioksit ve mineral tuzların
iyonlarıdır. Su , iki su molekülünün bir hidroksit anyonu ve bir
hidronyum katyonu halini alması ile kendini iyonize eder , fakat bu
19
elektrik akımının yaptığı iş veya zararlı etkilerini taşımak için yeterli
değildir. ("Saf" su içinde , hassas ölçüm cihazları , 0.055 µS gibi çok zayıf
bir elektriksel iletkenlik değeri saptayabilirler.) Saf su , oksijen ve
hidrojen gazları içinde de çözülmüş iyonlar olmadan elektroliz olabilir;
bu çok yavaş bir süreçtir ve bu şekilde çok küçük bir akım iletilir.
(Elektroliz , elektrik akımı yardımıyla , bir sıvı içinde çözünmüş kimyasal
bileşiklerin ayrıştırılması işlemine denir.)
Suyun halleri
Su yerkürede değişik hallerde bulunur: su buharı , (bulutlar) , su
(denizler , göller) , buz (kar , dolu , buzullar) gibi. Su sürekli olarak su
döngüsü olarak bilinen döngü içinde değişik fiziksel hallere dönüşür. Su ,
kendi içinde farklı maddelerin koku ve tadlarını barındırabilir. Bu
nedenle , insan ve hayvanların , suyun içilebilirliğini anlamak için
duyuları gelişmiştir. Kaynak suyu veya mineral su diye bilinen tat ,
aslında suyun içinde çözülmüş olan minerallerin tadıdır. Saf su (H2O) ,
tatsızdır. Bu yüzden , kaynak veya mineral suyunun saflığı diye bilinen
şey , suyun içinde zararlı (toksik) maddeler , kir , toz veya mikrobik
organizmalar olmadığını belirtir.
Canlıdaki Suyun yeri ve önemi
•
•
•
•
Tüm biyokimyasal Reaksiyonlar Sulu Ortamda Gerçekleşir
İyi bir çözücüdür
Hidrolazlar gibi enzimler için substrat
Isı düzenleyicidir
Yetişkin bir insan vücut ağırlığının %60-70'i (2/3'si) sudur. Bu oran yaşa ,
cinsiyete , kiloya bağlı olarak farklılık gösterir. Örneğin yeni doğan
bebeklerin vücudundaki su oranı %75'dir. Yaşamın ilk 5 gününde %70'e
inen su oranı , sonradan yavaş yavaş azalarak bir yaşın sonunda
yetişkindeki su oranına yaklaşır. Erkeklerdeki su oranı kadınlara ,
şişmanlar zayıflara oranla daha fazladır. Yaş ilerledikçe de vücut
suyunda azalma görülür. Su besinler ve içeceklerle de sindirim yoluyla
vücuda alınır. Vücuda alınan su sindirim sisteminde emildikten sonra
kana geçer. Kan dolaşımı ile vücuda dağılır ve kılcal damarlardan çıkarak
20
doku sıvısını oluşturur. Hücre içinde bazı kimyasal reaksiyonlara
katıldıktan sonra tekrar hücre dışına çıkar ve tekrar doku sıvısına
dönüşür. Dokulardan kan dolaşımına katılır. Kan dolaşımı aracılığı ile
böbreklere gelerek önemli bir kısmı idrar olarak vücut dışına atılır. Diğer
bir kısmı ise deri , solunum ve sindirim sistemi vasıtasıyla kullanılıp
vücuttan atılır.
Yetişkin bir insanın günlük su ihtiyacı 2500-2600 ml kadardır. Suyun
vücuda alımı ve atılımı bir denge içinde oluşur. Vücutta normal sıvı
hacminin korunması için günlük sıvı alımının günlük sıvı kaybına eşit
olması gerekir. Bu denge bozulduğunda hastalıklar ortaya çıkar. Yemek
yemeden aylarca yaşanabilir , ancak susuz sadece birkaç hafta
dayanılabilir. İnsan vücudunda su dengesini düzenleyen (regüle eden)
merkezler ve sistemler mevcuttur.
Vücuda su alımı (Hidrasyon) : Vücuda besinlerle (1000 ml) ve içeceklerle
(1200 ml) ağız yoluyla su alımına ekzojen su kazanımı denir. Bir de
vücudumuzda hücre metabolizması esnasında meydana gelen kimyasal
reaksiyonlar sonucu oksidasyon ürünü olarak 300 ml kadar su açığa çıkar.
Vücutta bu şekilde su açığa çıkmasına endojen su kazanımı denir.
Vücuttan su kaybı Dehidrasyon : Vücuda alınan su , idrarla böbreklerden
(1500 ml kadarı) , solunum havasıyla akakciğerden (500 ml kadarı) ,
terleme yolu ile deriden (500 ml kadarı) ve gaita ile bağırsaklardan (100 ml
kadarı) vücut dışına atılır.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
%1: Susuzluk hissi , ısı düzeninin bozulması , performans azalması ,
%3: Vücut ısı düzenin iyice bozulması , aşırı susuzluk hissi ,
%4: Fiziksel performansın %20-30 düşmesi ,
%5: Baş ağrısı , yorgunluk ,
%6: Halsizlik , titreme ,
%7: Fiziksel aktivite sürerse bayılma ,
%10: Bilinç kaybı ,
%11: Vücut dirençsizliği , olası ölüm ,
%12: %97 oranında ölüm ,
%15: %100 ölüm.
21
Suyun vücuttaki görevleri
1. Hücrelerin ihtiyacı olan maddeleri hücreye taşımak ,
2. Hücrelerin fonksiyonlarını yerine getirebilmesi için gerekli olan katı
maddelerin çözünmesini sağlamak ,
3. Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucu oluşan atık maddeleri
boşaltım organlarına (böbrek , akciğer , deri , sindirim kanalı)
taşıyarak vücut dışına atılımını sağlamak ,
4. Vücut ısısını dengede tutmak ,
5. Kanın hacmini dengelemek ,
6. Besinlerin sindirimine yardımcı olmak ,
7. Beyin , omurilik gibi bazı organları dış etkenlerden korumak ,
suyun görevleridir.
8. Suyun ısı kapasitesinin yüksek oluşu vücut ısısının ayarlanmasını
sağlar.
9. Buharlaşma entalpisinin yüksek oluşu nedeniyle vücuttaki fazla ısı
terleme ve buharlaşma ile dışarı atılır.Vücut ısısı dengelenir.
Buharlaşma ısısı yüksek olduğu için su kaybı az olur. Vücuttaki suyun
%20 sinin kaybı hayati tehlikeye neden olur.
10. Suyun sıvı halinin yoğunluğu katı halinin yoğunluğundan fazladır.
Bu sayede su üstten donmaya başlar. Bu da suda yaşayan canlılar için
hayati önem sağlar..Bu maddede açıklamam gereken bi konu var; su
üstten donduğu için su dışındaki düşük ısıdan su daha çok
etkilenmez.. Yani su yüzeyindeki buz tabakası , suyu yorgan gibi
örttüğünden dışarıda su -15 derecelerdeyken bile su o kadar soğumaz.
11. Su donarken dışarı ısı vererek izolasyon görevi yapar.
12. Su , vücuttaki boşluklara pasif difüzyonla geçer ve basınçla dengeyi
sağlar.
Vücuda alınan besinlerin bir kısmının çözülmesini sağlayarak sindirimi
kolaylaştırır. Ayrıca suda bazı vitaminler çözünür , bunlar da
metabolizmanın düzenlenmesinde yardımcıdır.
13. Vücutta iyonize olarak asit- baz dengesinin korunmasında rol
oynar.Besin maddelerinin ve oksijenin hücrelere taşınmasını ve
biyokimyasal reaksiyon ürünlerinin dışarı atılması için taşıyıcı olarak
görev yapar
22
Bu bölüm için
Power point
sunumu adresi:
Bölüm
3
Göl ve Akarsular
Lotik ve lentik ekoloji ve kommuinite yapısı
hakkında
Belli bir havzayı kapsayan , deniz ile baglantısı olmayan durgun su kütlesine göl
denir.-Durgun sulara lentik sistemler adı da verilir.-Belirli bir yönde akan su kütlesine
akarsu veya lotik
sistemler denir.
Göller Tipleri
1. Tektonik Göller:
2. Volkanik Göller
3. Alüvyon Set Gölleri ve Lagünler:
4. Buzul Göller
5. Çöküntü Göller
Tektonik Göller:Yeryüzü hareketleri esnasında olusan çukurluklarda suların
birikmesiyle olusur. (Dar Derin Uzun) Beysehir , manyas kus cenneti , Egirdir ,
Sapanca.
Volkanik Göller:Sönmüs yanardag kreterlerinin lavlarla kaplanması sonucu suların
birikmesiyle olusur. Örnegin van gölü nemrut kreter gölü.
Alüvyon Set Gölleri ve Lagünler:Böle göller nehir ve denizlerin biriktirdiği
alüvyonlar ile olusur. Bafa , Eymir , Tortum , Abant , K.çekmece.
Buzul Göller: Jeolojik devirlerde buzulların hareketleri sonucu vadinin kazınarak
derinlesmesiyle olusur. Dogu Karadeniz , Hakkari Dagları
Çöküntü Göller: Kalkerli bölgelerde nehir yatagı veya vadilerde çöküntü sonucu
olusur.
Yapay Göller: Sulama içme suyu saglama elektrik enerjisi üretme amaçlar ile baraj
gölleri olusturulur.
Göllerin Morfolojik Yapısı
Göller denize akma egilimindedir. Gölleri akısının olup olmadıgına göre ikiye
ayırabiliriz. Açık göl ve kapalı göl.
Açık Göl: Gölün akarsu veya dip sızıntısı ile su kaybetmesi.
23
Kapalı Göl: Ancak buharlasma ile su kaybı.
Şekil 7 gölde ısı tapakalaşması
Bir gölün morfolojisi havzası ile bağlantılıdır. Havza fonkisyonu :
a) Boyutu: havza boyutunda artış ile taşmayan su hacmi oranı
artar.
b) Şekli: Uzun ve dar su havzaları , kare su havzalarının , daha
düşük akış-oranlarına neden olur.
c) Arazi-eğim: Eğim ve arazi kullanımı bir gölün morfolojisi
üzerinde büyük etkileri vardır. Eğim ne kadar büyük olursa
suyunun akış hızı o kadar artar..
d) Drenaj deseni: bir alanın Drenaj deseni
seyrine bağlıdır.
akarsu ve kolları
e) Toprak ve jeoloji: havzanın toprak ve jeoloji da toprağa sızan su
miktarını belirler.
f) Bitkisel örtü :Havzanın vejetasyonu sızma oranlarını , erozyon ,
sediment üretimi ve evapotranspirasyon oranı tipi ve kalitesi
belirler. Yoğun bitki örtüsü erozyonu azaltır.
g) Yağış: Tutar ve yağış doğası ve oranını bir gölün morfolojisi
belirleyen önemli bir faktördür. Yıl boyunca eşit dağıtılmış
yağış ani keskin mevsimsel olmasına göre göl üzerinde farklı
bir etkisi vardır.
24
Akarsuların yapısı
Yaşama boyunca bir akarsular üç döneme ayrılır bunlarda gençlik
dönemi, olgunluk ve yaşlılık dönemidir
Gençlik Dönemi: Akarsuyun kaynağında başlar
Olgunluk Dönemi: Bu dönemin özelliği olan ılımlı bir eğime karşın,
akarsuyun su hacmi artmıştır.
Yaşlılık Dönemi: Bir akarsu vadisinin yaşlılık dönemi, akarsu yataya
yakın, eğimli bir ova üzerinde aktığı zaman meydana gelir.
Bu şekilde erozyon azalır, ancak gelişmenin bu döneminde akarsular,
önceden aşındırma sonucu meydana gelen bol miktarda tortuyu da
beraberlerinde taşırlar.
Yaşlılık döneminde akarsuların hacmi arttığından, sık sık yataklarından
taşarlar. Akarsuların taşıp sular altında bıraktıkları ovalara sel ovaları adı
verilir.
Şekil 8
Her taşma sonunda toprağın üzeri verimli bir örtüyle kaplanır, bu nedenle
sel ovaları dünyanın en iyi çiftlik alanlarıdır. Bazı akarsular, biriktirilmiş
tortulardan oluşan deltalar’da son bulur. Deniz akıntıları genellikle bu
tortuları uzaklara sürükler. Bu tortuların bir kısmı deniz yatağında
yerleşerek balçığı oluşturur. Yenileşen Akarsular Herhangi bir engelle
olmasaydı akarsular, üzerinde aktıkları yeryüzü şekillerini düz ovalara
dönüştürünceye dek aşındırırlardı. Bazan jeolojik hareketler sonunda,
nehirlerin üzerinde aktıkları kara parçaları yükselir yada deniz seviyesi
alçalır. Bu olaylar akarsuların eğimi artırır. Jeologlar, bu tür akarsulara
yenilenen akarsular adını verirler.
25
Şekil 9
26
Bentozun boyuta göre sınıflandırması
Nehir ekosistemlerinde bentik makro omurgasızları madde ve enerji
akışının düzenleyenmesi besin ağlarının oluşturulması önemli ekolojik
görevleri vardır. Sucul ekosistemlerde enerji ve besin akışı arasındaki bu
bağlantıda bentik organizmalar kilit rol oynar. Örneğin , omurgasız
miktarı ve çeşitliğinde az bir miktarda artış besin maddelerinin birkaç yıl
boyunca bir nehir , biyokütle bolluğu ve artışlar sonuçlanır. Sırayla bu
makroinvertebrat toplum yapısı ve önemsiz değişiklik ile balık yerli türler
için artan gıda kaynaklarının sonuçlandı trofik yollar. bentik bölgeler ölü
akışı etkilenir çünkü ek olarak , organik madde , çalışmalar üzerinde
yapılmıştır dere ve nehir suyu akışları ve bentik bölge üzerinde ortaya
çıkan etkileri arasındaki ilişki. Düşük akış olayları bentik gelen besin
taşınmasında sınırlama göstermek yüzeylerde gıda ağları ve alt tabaka
içine besin kaynaklarının yok olmasına neden bentik makroinvertebrat
biyokütle , bir düşüşe neden olmuştur.
Şekil 10 sudaki canlı larıın ekolojik grupları
27
Bentik sistem sucul ekosistemlerde enerji düzenler Çünkü , çalışmalar iyi
ekosistemi anlamak için bentik bölgenin mekanizmaları yapılmıştır.
Bentik Diatomlar , Avrupa Birliği'nin tarafından kullanılan Su Çerçeve
Direktifi İngiltere'de göllerin ekolojik durumunu tespit ekolojik kalite
oranları kurmak için araştırma başlayarak bentik toplulukları üzerinde
yapılıyor onlar olarak kullanılabilir. Sucul ekosistemler Sağlıklığı
konusunda öenmli bir göstergedir. Kentleşmiş kıyı bölgelerinde bentik
toplulukları bakir bölgelerde bentik toplulukları için işlevsel olarak
eşdeğer değildir.
Ekolojistler arasındaki ilişkiyi anlamak için çalışıyorsunuz heterojenite ve
bakımını biyolojik çeşitlilik sucul ekosistemlerde. Bentik alg kısa vadeli
değişiklikler ve akarsularda heterojen koşullara toplum yanıtları
incelemek için doğal olarak iyi bir konu olarak kullanılmıştır. Bentik
içeren potansiyel mekanizmaları anlamak perifiton ve dere içinde
heterojenite etkileri akışı ekosistemlerinin yapısı ve fonksiyonu daha iyi
anlaşılmasını sağlayabilir.
Bentik brüt birincil üretim biyoçeşitlilik
noktaları sürdürülmesinde önemli olabilir kıyıdaş bölgeleri içinde Büyük
göl ekosistemleri. Ancak , belirli ekosistemler içinde bentik habitatlar
göreceli katkıları kötü araştırdı ve daha fazla araştırma gereklidir. Benthos
organizmalar içinde özelikle omurgasız canlılar baskındır. Bu
organizmalar balıklar için önemli bir besin kaynağıdır ve bunun yanında
remineralizasyon ile organic maddelerin ekosisteme tekrar dönmesinde
önemli rol oynar. Bentik faunanın büyük kısm çamur içini gömülen
organzimalardan oluşur bu organizmalara , "Infauna" denir.
28
Şekil 11 Bentos
(Tardent itibaren) tipik infaunal organizmaları gösteren tabanının
Profili. a) Kıskaç (Balaniden) , b) Mavi midye ( Mytilus edulis ) , c) halkalı
solcan Lanice conchilega , d) halkalı Lagis koreni e) Salyangoz Littorina
littorea f) rasor cisim ( Ensis americanus ) , g) , çift kabuklu Cardium h )
çift kabuklu Scrobicularia plana i) çift kabuklu Mya arenaria , k)
Polychaet Arenicola Marina , I) halkalı Hediste diversicolor , m) , çift
kabuklu Macoma balthica
• infauna üç farklı boyutta sınıfa ayrılır:
•
Makro ve Meiofauna ve Mikroorganizmalar
Makrofauna
Makrofauna büyük organizmalradan (> 0 ,5 mm) polychaeta (Polychaeta)
, kabuklular (Bivalvia) , salyangoz (Gastropoda) , amphipods
(Amphipoda) ve derisidikenlileri(Echinodermata). Içerir. Son derece
küçük organizmalar (> 63 <500 mm) meiofauna aittir. Bu fauna kumlu
zeminii tercih eder.
29
Mikroorganizmalar
Mikroorganzimalar protistler ve bakteriler vardır. epi veya megafauna (>
1 cm) deniz tabanının yüzeyine yaşayan organizmalar gibi denizyıldızlı ,
yüzme yengeçler ve anthozoan'da gibi büyük ve hareketlidir. İnfauna
örneklemesi göl tabanına araştırmalarında farklı kepçe ve bagerlerle
yapılır (Van Veen Kepçe , Kutu corer) ile gerçekleştirilir. Standart kepçe
nicel veriler sağlamaktadır. Epifauna taraklardan veya 2 m ışın trol ile
örneklenir. Bu dişliler geminin arkasında çekilir. Filenin morina sonu örgü
boyutu yakaladı fauna boyutunu belirler. Birçok bentik organizmalar
etrafında tarama görülen olanlar değil , gömülen canlılardır Çoğu bentik
organizmalar omurgasız iki gruba bölünebilir.
İki gruba: epifauna (hayvanlar üstünde veya ilişkili yaşayan sedimanlar ,
kayaların , taşların , kabukları , kazıkları , veya altbitki örtüsü. , gelgit ya
da sığ Gelgit genellikle hayvanlar kumlu ya da çamurlu içinde konut
bölgeleri) ve infauna (hayvanlar lagün Kat yüzey tabakaları). Epifauna bir
tarafından örneklenen yüzeyinin bilinen bölgede bakarak , ve infauna
tarafından örneklenen sediment çekirdeklerinden hayvan dışarı tarama.
(Daha küçük bentik hayvanlar-tek-hücreli hayvanlar ve küçük
omurgasızlar-vardır. Genellikle örneklenmiş değil , ama çoğu da vardır!)
ve diğer grup epifauna (hayvanlar üstünde veya ilişkili , yaşayan
sedimanlar , kayalarin , taşlarin , kabuklari , kaziklari , veya alt bitki
örtüsü. , gelgit ya da siğ gelgit genellikle hayvanlar kumlu ya da çamurlu
icinde konut bölgeleriinde) infauna (hayvanlar lagün kat yüzey
tabakalari). epifauna bir tarafindan örneklenen yüzeyinin bilinen bölgede
bakarak , infauna tarafindan örneklenen tortu hayvan dişari tarama
çekirdeklerinden. (daha küçük bentik hayvanlar-tek-hücreli hayvanlar
küçük omurgasizlar
•
Megafauna (-flora)
• Makrofauna
• Meiofauna
• Interstitial organizmalar
• Mikrofauna
30
>10 mm
10 – 0.1mm
<0.1mm
Şekil 12 Bentik organizma boyutları
Bentik ekoloji Ana konular şunlardır:
•
•
•
•
•
•
•
Farklı zamansal ve mekansal ölçeklerde epifaunal biyoçeşitlilik
belirlenmesi
Dip ve epifauna araştırılması.
Bentiğin yapısı ve bentik toplulukların foksiyonal çeşitlilik ,
çevresel faktörler ve gıda kullanılabilirliği rolü
Farklı bentik boyutu sınıflar arasındaki ilişkiler
Bentik besin ağları
Bentik tür dağılım modellemesi
Bentik topluluklar üzerindeki antropojenik etkiler
31
Bu bölüm için
Power point
sunumu adresi:
Bölüm
4
Bentoz kavramı
Bentik ve bentoz hakkında bilgi verilmiştir.
Bentoz kısaca , "alt" anlamına gelir. Bentos yunanca kaynaklıdır. Bentos
özelikle denizlerden biyokütlenin büyük bir kısmını oluşturur. Biyokitle ,
belirli bir zamanda , belirli bir anda , birim alandaki bütün canlı
malzemenin ağırlığıdır. Benthos içinde , üzerinde yaşayan organizmalar ,
dip kısımda bentik bölge olarak bilinen yerde veya yakınında yaşarlar.
Bnetikte en önemli fiziksel parametrelerden biri derinliktir Derin su
basıncına adapte olan birçok organizma üst su sütunu kısımlarında
yaşayamaz. Basınç farkı su derinliği her 10 metre için yaklaşık olarak 1
atm artar. Işık diğer önemli bir parametre olarak bentik bölgede özelikle
denizlerde çok sınırlıdır yada yoktur bu nedenle bentik organzimalar
enerjileri üstündeki su sütunlarında ölen organizimalarınmalardan
sağlarlar. Bu ölü ve çürüyen madde bentik bölgeye sürdürmektedir ve bu
yola bentik gıda besin bulur. Bu yolla bentik kısımda yaşayan
organizmalar temizleyici veya detritivores olarak çalışır.
32
Şekil 13
Göllerde ve denizlerde taban ya da dip tabakalar
Dünyadaki tatlı sular da dikey ve yatay tabakalaşma gösterirler ancak
daha küçük , daha sığ ve tuzsuz olmaları nedeni ile okyanuslardan
ekolojik anlamda oldukça farklıdırlar. Göllerde çevre üzerinde en önemli
olan faktör sıcaklıktır. Düşen sıcaklık ile daha yoğunlaşan okyanusların
aksine tatlı sular en yoğun hallerine 4°C’da ulaşırlar. Dünyanın ılıman
bölgelerinde bulunan göller ilkbahar ve yaz dönemlerinde ısındığında
sıcak olan su yukarıda kalırken daha serin ve yoğun olan su aşağıda kalır.
Bu iki hat arasında sınırlı miktarda dönüşüm olur. Sıcaklığın değişimi ile
birlikte bu iki tabaka da karışır. Tropikal göller yılda tek bir döngü
geçirdiğinden görece daha kararlıdır. Bu tip göller eğer yeterince derin ise
dip bölümleri anaerobiktir. Nehir ve dereler gibi tatlı su kaynaklarının
denizlere karışması birdenbire olmaz. Her iki ekolojik ortamın birleştiği
alanlar tuzluluğun normal denizden az olduğu sular ile karakterize
edilebilecek olan estuarinlerdir. Estuarinler deltalar , kıyı şeritleri ile
parmak biçimli deniz girintileri ile tanınırlar. Bu bölgeler genellikle
gelgitlerden çok etkilenirler. Açık okyanuslarda yaşayan canlıların çoğu
stenohalindir ve tuzluluğun azaldığı yerlerde yaşayamaz. Bu nedenle
33
düşük ve değişken tuzluluğa sahip estuarin alanlarda genellikle euryhalin
deniz canlıları ile tuzluluğa dirençli bazı tatlı su organizmaları
bulunabilir. Bu faunada ayrıca sadece estuarinlerde bulunan ve başka
hiçbir yerde yaşayamayan bazı türler de mevcuttur. Ilıman bölgelerde ve
tropiklerde de çok özel yapıda farklı estuarinler bulunur. Bunların
bazılarında açık kökler (pneumatoforlar) vardır ve bu alanlarda çok farklı
bir omurgasız faunası gelişmiştir.
Göllerdeki Zonasyon
Bir göl onu oluşturan göl aynası ve dip kısmından meydana gelir. Benzer
olarak nehir ve daha küçük akarsularda su kitlesi ve dip kısımda
materyalden meydana gelir. Göller ekolojik özellikleri bakımından Bentik
ve Limnetik (Pelajik) olmak üzere iki kısma ayrılırlar. Bentik bölge kıyı
çizgisinden gölün en derin bölgesine kadar tüm dipleri içerir. Limnetik
bölge ise göl çukurunu dolduran ve bentik bölgeyi örten su kütlesinden
oluşmuştur.
Şekil 14
34
Bentik Zon
Göl ve nehirlerde farklı yapıda olsada bentik zon tüm Tatlısu
sistemlerinde bulunur. Bu zonda yaşayan canlılar farklı yapıların üzerinde
tutunarak sabit kalırlar.
Bentik bölge derinlik ve içerdiği bitki türlerine göre 4 bölüme ayrılır.
o Supralittoral zon: Gölün su dışında kalan sahil kısmı ,
o Littoral zon: 10 m. derinliğe kadar olan bitkili dip kısım
o Sublittoral zon: 10 m. den itibaren bitkilerin ortadan kalktığı
bölgeye kadar olan dip kısım.
o Derin zon: Bitkisiz derin kısımlar.
Şekil 15
Bentik bölge akarsu veya tatlı su sisteminin sediment yüzeyi, hemen
üstündeki su ve bazı alt yüzey katmanları içerir.
35
Şekil 16
Bentos:Göllerin kıyı çizgisinden itibaren en derin yerine kadar olan tüm
göl tabanında yaşayan organizmalar Burada bulunan
canlılar bulunma yerleri göre
1-Rhizomenon bitkiler üzerinde yapışanlar
2-Biotekton(taşların yüzeyini örten organizmalar;
Cladophara)
3-Perifiton(sucul bitkiler üzerinde yaşayan epilitik algler ve
mollusklar)
4-Psammon(kumlu zeminde yaşayan organizmalar)
5-Tallus(meyil bölgesi , mavi-yeşil alg bulunur)
6-Profundal(derin bölge)
36
Şekil 17 Göldeki zonlar
Epilitik: Taşlar üzerine yapışanlar.
Epifitik: Sucul bitkiler üzerine yapışanlar.
Epizoik: Hayvanlar üzerinede.
Epipelik: Sediment üzerinde.
Epipsammik: Kumun içine veya üzerine .
Limnetik Zon
Su aynası(su kütlesinde) meydana gelir. Gölün su kütkesi kısmıdır. Dikey
yöndeki sıcaklık farklılaşmalarına göre 3 tabakaya ayrılır. Bu bölgede
yaşayan organizmalar ekolojik özelliklerine göre farlı gruba ayrılırlar;
Plankton: Pasif olarak yer değiştiren organizmalara verilen addır.
Göllerde yaşayan formlara algler , protozoonlar , rotiferler ve
krustaseler (Cladocera , Copepoda , Ostracoda) verilebilir.
Nekton: Aktif olarak yer değiştirebilen organizmalardır. Özellikle çeşitli
balık türleri ile temsil edilmişlerdir.
Nöston: Yaşamlarını gölün zemin kısmında sürdüren organizmalardır.
Bu faunanın çoğunluğunu çeşitli böcek grupları (Veliidae ,
Gerridae , Gyrinidae) oluşturur.
Plöston: göl yüzeyinden rüzgar etkisiyle yer değiştirebilen organizmalar.
Göl Zemini Zonasyonu
Epilittoral; su seviyesi üzerinde olup su serpintilerinden etkilenmez.
37
Supralittoral; su seviyesi üzerinde olup su serpintilerinden etkilenir.
Eulittoral; mevsimsel su değişimlerinden etkilenir
, dalgaların
etkisindedir.Üst infralittoral; su üstü köklü bitkiler bulunur. Orta
infralittoral; yüzen yapraklı köklü bitkiler bulunur. Alt infralittoral; su altı
köklü bitkiler bulunur. Littoriprofundal; geçiş zonu , fotosentetik formlar
eğer mevcut ise genellikle dağılmıştır. Profundal; bitkisiz , ince çıplak
çamur
Abissal zon; 600 mt üzerindeki derinlikler içinLittoral zon; suyun kara ile
birleştiği kısımdan köklü su bitkilerinin kaybolduğu
derinliğe kadar olan bölge.Littoral zonda bitkiler iyi gelişir
fazla miktarda ışık var.
Bentik canlılar çevresel faktörlerin etkisiyle derinliğe bağlı olarak bazı
yerleşme düzenleri gösteriler. Buna göre bentik canlıların dipteki
dağılışları aşağıdaki bölgeler içinde incelenir:
 Littoral bölge: Sahil çizgisinden 200 metre derinliğe kadar devam eden
bentikbölgeye littoral zon (bölge) adı verilir. Bu bölgede yoğun olarak
bitkisel canlılara rastlanır. Çünkü ışığın sudaki yoğunluğu bu bölgede
bitki gelişimine elverişlidir. Littoral zon kendi içinde şu kısımlarda
incelenir;
• Supralittoral zon: Genellikle su dışında kalan bölgedir.
• Mediolittoral zon: Periyodik olarak suya girip çıkan bölgedir.
• İnfralittoral zon: Sahil çizgisinden 40 metre derinliğe kadar olan
bölgedir.
• Sirkolittoral zon: 40–200 metre derinlikler arasında kalan dip
bölgesidir.
Derin deniz bölgesi: Bu bölgede bitkisel canlılar yoktur. Bu bölgede kendi
içinde şu bölgelere ayrılır:
• Batial zon: 200–3000 metre derinliklerdeki dip bölgesi.
• Abissal zon: 3000–7000 metre arası derinliklerdeki dip bölgesi.
• Hadal zon: 7000 metreden daha derinlerdeki dip bölgesi.
Bentik Organizma Toplama Araç ve Yöntemleri
Daha önceden de belirttiğimiz gibi , bentik bölge sahilden en derin
bölgelere kadar uzanan dibi içerir. Canlıların yaşadığı zeminlerin yapısı
çok değişken olduğu için toplama yöntemi de buna göre değişir. Bentik
canlıların toplanması iki bölümde incelenir.
38
Sahilden Toplama
Sahilde toplama yapacak araştırmacı bölgeye gelmeden önce neler
yapacağını ve hangi canlıları nerelerde bulacağını bilmelidir. Sahildeki
toplamalar zemin yapısına göre iki kısımda ele alınır;
Kayalık Sahilde Toplama
Bu tip yüzeylerde az sayıda gereçle yapılabilir. Bunun için şu malzemelere
ihtiyaç vardır. Plastik küvet , plastik torba , plastik tüp , bıçak , büyüteç ,
kalın kaplı ve sudan etkilenmeyen bir defter , pens , kalem ve etiket.
Araştırma sahasından mümkün olduğu kadar fazla örnek toplamak için
sahanın iyice gözden geçirilmesi gerekir. İlk olarak supralittoral bölgede
bulunan taş , kaya , ve bitki artıkları kaldırılarak altlarına gizlenmiş olan
canlılar toplanır. Sonra da mediolittorale inilerek buradaki kayaların alt ve
üst taraflarındaki canlılar toplanır. Ardından da infralittoral bölgenin
ulaşılabilen yerlerinden örnekleme yapılır. Bu bölgede bolca bulunan ve
deniz hayvanlarına sığınak oluşturan üzeri yosunlarla örtülü kayalar
sahile çıkarılır ve üzerinde bulunan canlılar dikkatlice toplanır.
Kumluk ve Çamurlu Sahillere Toplama
Bu tip zeminlerde canlılar genelde kum veya çamur içine saklanmışlardır.
Bu zeminlerde çalışırken yukarıda belirtilen araçların yanı sıra kürek ,
kepçe , boru ve elek bulundurulmalıdır. Bu tip zeminlerde önce
supralittoral sonra mediolittoral ve en sonrada infralittoral bölgelerden
örnekler alınmalıdır. Örnekler kum ya da çamur içinde gizlenmiş
olabileceği için boru ya da kürek yardımıyla zeminin altına inilmeli ve
oradan alınan örnekler sahile çıkarılarak yıkanmalı ve elenmelidir. Bu
çalışmalar yapılırken toplanan canlıların zedelenmemsi çok önemlidir.
Şekil 18
39
Büyük göllerde bentik toplama
Geniş , büyük göllerde bentik canlıları toplarken bim trol , drej ve kepçeler
(Grap) kullanılır. Bentik bölgeden örnek almada en çok kullanılan alet
Petersen graptır. Bu alet esas olarak bir çift metal çeneden oluşmuştur.
Dibe iniş esnasında bu çeneler açıktır. Dibe değer değmez yalı
mekanizması sayesinde kalır ve 1 dm2 içindeki tüm dip malzemesiyle
canlıları alır. Bunun ardından güverteye alınan örnekte bulunan canlılar
özenle ayrılır ve 1 m2 ye düşen bireyler ayrılır , sınıflandırılır ve bunlarla
ilgili tablolar oluşturulur.
Şekil 19
Bentik hayvanlar arasındaki karmasık iliskiler konusundaki çalısmalar ,
büyük ölçüde göller ve akarsulardaki türlerin , çevresel degiskenlerle
iliskili olarak tanımına
ve dagılımına odaklanmıstır. Her ne kadar bu gibi incelemeler
toplulukların ilk degerlendirmeleri için gerekli olsa da , düzenleyici
çevresel degiskenlerin fizyolojik kökenli deneysel incelemeleri ,
planktonik topluluklar arasındaki çalışmalarda kullanıldıgı kadar bentik
topluluklar arasında kullanılmamıstır. Göllerde , bentik faunanın
populasyon , verimlilik ve beslenme iliskileri az anlasılabilmistir;
akarsularda biraz daha iyi bilinmektedir. Göl ve akarsulardaki çesitli
faunanın dagılımı , beslenme , gelisme ve üremeleri için farklı
gereksinimlerinin olması sonucu , son derece heterojendir. Bu
gereksinimler büyük ölçüde , oksijen içerigindeki degisimler ve besin için
gereken canlı ya da ölü organik madde girdisi gibi , yasam ortamlarındaki
degisimlerden ve mevsimsel su artıslarından etkilenir. Bentik
organizmalar ya bu degisikliklerin üstesinden gelebilecek uyumsal
mekanizmalara sahiptirler ve uygun kosulları beklemek için duragan
evreye girererler , ya da ölürler. Bentik canlıların dagılımları , gelisimleri ,
40
verimlilikleri ve üreme potansiyelleri çevresel parametre degisikliklerine
karsı uyum yeteneklerine baglıdır. Bentik hayvan topluluklarının etkin
olarak incelenmesinde bazı temel sorunlar vardır. Bunlardan birincisi ,
sayılarının belirlenmesine yönelik örnek alma zorlugudur. Yasama
ortamlarındaki heterojen yapı , organizmalar ve dipteki yasam
ortamlarına baglı islemlere göre çok tekrarlamalı örneklemeler gerektiren ,
parçalı , rastlantısal olmayan bir dagılıma neden olur. Organizmaları
yasadıkları ortamla beraber toplayan bentik kepçeleri ve tarakları ile
yapılan örneklemelerde , organizmaların ayrılması gerekmektedir. Uzman
olmayanlar için birçok hayvan grubunun taksonomisi karmasıktır; bazı
gruplar halen tam olarak tanımlanamamıstır. Özellikle böcekler arasında ,
belli grupların popülasyonlarının üyelerinin iç ve dıs göçleri , çok daha
etkin örnekleme yöntemleri gerektirmektedir. Bütün bu sorunlara ragmen
, bazı populasyonların dikkatli ve ayrıntılı incelenmesi bentik hayvan
toplulukları içerisindeki çevresel ve biotik iliskileri anlamamıza olanak
tanır. Bentik hayvanlar son derece çesitlidir ve protozoalardan büyük
makroomurgasızlar ve omurgalılara kadar neredeyse tüm subelerle temsil
edilirler.
Bu gerçek , heterojen habitat , beslenme , gelisme , üreme , ölüm ve
davranış özellikleri ile birlesince bu hayvanların bütünsel ve fonksiyonel
bir yaklasımla ele alınmalarını son derece zorlastırmaktadır. Bir su
sisteminde dipten örnek alma gereksinimleri çok farklıdır. Tüm amaçlara
hitap edebilecek nitelikte bir örnekleyici bulunmamaktadır. Çalısmanın
amacına , zeminin yapısına , çalısma programına göre örnekleyiciler
seçilmelidir.
Bentik örnekler için çalısmanın amacı göz önüne alınarak örnek
alınmalıdır. Zeminin özelligi yani hangi tip materyalden olustugu göz
önüne alınmalıdır. Ayrıca zeminin uniformluk derecesi de göz önüne
alınarak örnekleme yapılmalıdır. Yapılacak analizin türüne göre örnek
alınmalıdır. Bentik omurgasızların örneklenmesi amacıya gelistirilmis bir
çok alet yapılmıstır. Bunların isleyis biçimleri(kurulma mekanizmaları ve
kapanma düzenekleri) ve kullanıldıgı yerler değişiklik gösterebilmektedir.
Bunlardan;
Ekman Kepçesi
Yumusak zeminli ortamlarda kullanılır , sert zeminlerde işlevsel degildir.
Diger kepçelere göre daha hafif olup yanlara açılan ve üst kısımdaki
kancaya kapakaların takılarak yay sistemi ile kurulur. Zemine oturduktan
sonda üst kısımdan gönderilen bir messanger yardımı ile kaklar
kancalardan kurtularak kapanır. Akarsuyun her bölgesine ulaşmanın
mümkün olmadığı daha derin sularda istasyon yakınında köprü vb.
yapıların olması durumunda köprünün üzerinden ekman kepçesi
41
kullanılarak örnekler toplanır. Ekman kepçesinin kapanması sırasında
araya sıkışan taşlardan dolayı tam kapanamaması ve bir kısım örneğin
kaybının olması durumunda toplanan o örnekler geri bırakılır ve
örnekleme başka noktada tekrarlanır.
Şekil 20 Ekman kepçesi
Peterson kepçesi
Kumlu , çakıllı , balçıklı ve sert zeminlerin tümünden örnekleme almak
için kullanılır. 3stenilen büyüklükte ve agırlıkta yapılabilir , fakat
genellikle bos agırlıgı 16 kg.’dır. Daha sert zeminlerden örnekleme
yapılacaksa aletin ağırlığı arttırılabilinir. Bu alette messanger sistemi
yoktur. Bunun yerine , aletin üst kısmında birbirlerine çapraz olarak
düzenlenmis çubuk ve bu çubuklardan birinin uçuna monte edilmis üst
çubuk ve üst çubugu diger çapraz çubuga baglayan zincir mevcuttur.
Çapraz çubuklardan zincir baglı olanının ucuna hareketli olan enine
çubuk monte edilmistir. Üst çubugun alt ucunda yatay çubugun ucunun
geçici olarak takılacagı bir çentik vardır. Yatay çubuk bu çentige takıldıgı
zaman kepçe ipiyle askıya alınarak açık konuma gelir ve bu konumda
vertical olarak zeminebırakılır. Alet hızla zemine çarpınca enine çubuk
takıldıgı çentikten kurtulur ve alet kapanarak zemini tarar. Daha sonra
alet yukarıya çekilerek örnek kayıga alınır.
42
Şekil 21
Peterson kepçesi
Ponar Kepçesi
Bu kepçe hemen hemen her türlü zeminden örnek almak için
gelistirilmistir. Derin göllerden örnekleme yapmak için kullanılır.
Peterson kepçesine benzerlik gösterse de boyutları, agırlıkları ve üst
kısımlarının tamamen kaplı olmayıp elek sistemi ile düzenlenmesi ile
tipiktir. Alınan bu dip materyalinin analizi için bir çok mekanik, kimyasal
ve biyolojik yöntemlere uygun standart eleklere gereksinim duyulur. Bu
amaçlar için kullanılan elekler dairesel olup , pirinçten yapılmıslardır.
Genellikle birbirlerinin üzerlerine gelecek sekilde iç içe monte edilebilen
bir düzenekleri vardır. Bu sistem çogunlukla 5’li elek sistemi ve en altta da
genis bir kap içermektedir. En üstte en büyük por çapına sahip elek konur
asagıya dogru gittikçe elek por çaplarında da bir azalma söz konusudur
ve en altta da en düsük por çapındaki elek yer alır. Dipten alınan örnek en
üstteki elek üzerine bosaltılır ve su ile seyreltilerek ve karıstırma islemi
yaparak çamurun dagılması ve içerisindeki organizmaların kademeli elek
sistemi içerisinde kendi boyutlarına uygun elek düzeneginde tutulması
saglanır. Eleklerde kalan materyal pensler yardımı ile alınarak taksonomik
gruplarına göre cam tüpler içerisine alınarak % 80’lik alkol içerisinde
muhafaza edilirler. Dip kısımdaki kapta toplanan su bir kaç kez daha
süzülerek islem tamamlanır. Bu gruba ait türlerin teşhisleri yapıldıktan
sonra , her taksona ait organizma sayısı belirlenir ve 1 m2’deki organizma
sayısı (n) belirlenmeye çalısılır. Bu islem için , kullanılan kepçenin agız
açıklıgının alanı (a=cm2) , sayılan hayvan sayısı (O) , bir istasyondan
alınarak sayımı yapılan hayvan sayısı (S) gibi parametreler kullanılarak
asagıda formule göre hesaplanır.
43
Şekil 22 Polar kepçesi
Örneklerin kayıt edilmesi
Toplanan örnekler ağ açıklığı ile aynı açıklığa sahip (0 ,5-0 ,75 mm) elek
kullanılarak kaba materyalden ayrılır. Bu şekilde hem laboratuvara
taşınacak örnek hacmi azaltılır , hem de büyük taşların taşıma esnasında
örneklere zarar vermesi önlenir. Örnekler arazide %70'lik etil alkole
alınarak , ışık geçirmeyen polietilen saklama kaplarında muhafaza edilir.
Laboratuvara götürülen örneklerden her istasyona ait her bir familya ayrı
kaplarda , içinde istasyon ismi-koordinatları , arazi tarihi ve familyanın
ismi olacak şekilde etiketlenir.
Littoral zonun özellikleri;
Işık , sıcaklık , dip yapısı , dalga littoral zonu + veya – şekilde etkiler.
Yüksek bitkilerin limnolojik önemi; madensel tuzlar bu bitkiler aracılığıyla
besin zincirne sokulmuş olurlar. Nitrat ve diğer madensel tuzlar bitkilerin
gövdeleri ile emilir , bu nedenle çoğunun gelişmiş kökü yoktur. Sucul
bitkiler birçok omurgasız için sığınak görevini görürler. Birçok omurgalı
türüde sucul bitkileri beslenme , yumurtalar ve genç bireyleri saklama
amaçlı kullanır. Sudaki marl ( çöken CaC03 ne MgCO3 ) oluşumuna katkı
sağlar. Sudaki çözünmüş oksijen konsantrasyonunun artmasını sağlarlar.
Zoobentoz:- Protozoa (tekhücreliler)- Porifera(süngerler) -Coelenterata
hydralar) – Platyhelminthes (yassı kurtlar)-Nemathelminthes(yuvarlak
kurtlar)-Bryozoa(yosun hayvancıkları) Annelida(segmentli kurtlar)Mollusca(yumşakcalar)-Arthropoda(eklem bacaklılar)
Protozoonlar:Çoğu
substratuma
bağlanır
ve
özellikle
aktif
dekompozisyonların olduğu habitatlarda bol bulunurlar.Organik olarak
44
kirlenmiş derelere ve atık su arıtma tesislerinde siliat protozoonlardan
önemli ölçüde yararlanılır.Çünkü bunlar çözünmüş ve partikül organik
maddelerin anametabolik organizmaları olarak görev yaparlar. Bazıları
aerobik bazıları anaerobiktir. Klorofil ağ taşıyanlar oksijensiz durumlara
dayanabilir ancak bu ışık olduğu sürece mümkündür. Paramecium ,
euglena biyolojik ayrıştırma görevi yaparlar.
45
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Bölüm
Bu bölüm için
Power point
sunumu adresi:
5
Bentik organizmalar
Bentik organizma grupları hakkında bilgi verilmiştir.
Bentik bölge , deniz ekosistemlerinde sahilden başlar , en derin çukurlara kadar olan
tüm deniz dibini içeren bölgedir
Şekil 23 Başlıca bentik organizmalar
Bentoz en basit tanımı ile; omurgası olmayan , ½ mm’den büyük hayvan
gruplarıdır. Kısaca “Bentos” olarak adlandırılırlar. Göller yaşayan bentik hayvanlar
hem taksonomik ve ekolojik bir çok farklı topluluğu oluşturmaktadır. Bu formlar göl
46
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
zemininde yaşayan organizmaları kapsar. Aynı zamanda göllerin zemininde yaşayan bitki
ve hayvan türlerini ihtiva eder.
Mikrofauna
Mikrofauna 0.2 mm'den az olan bentik organizmalar olarak adlandırılır. Plankton
terimi , hareketsiz anlamına gelen 18.Yüzyıl sonu ve 19.yüzyıl başlarında yapılan
araştırmalar göl ve ırmakların fiziksel özellikleri ile ilgili olmuştur. Daha sonra
yapılan biyolojik makaleler 1869 yılında Forel’in yayınladığı Leman gölü dip faunası
adlı kitabın yayınlandığı zaman da başlamıştır. 1888 de Avrupa ve kuzey
Amerika’da yapılan limnolojik araştırmalarda farklı göl ve nehirlerin ilk sistematik
karşılaştırması yapılmış ve fitoplankton , zooplanktonların populasyon dinamiği
ölçülmüştür.Aynı zamanlarda tropikal Afrika göl ve nehirlerinde ilk limnolojik
ölçümler yapılmıştır.
Hem denizlerde hem de tatlı sularda serbest yüzen ya da suyun hareketi ile yer
değiştiren mikroskobik canlılar bulunur. Bunlara genel olarak plankton adı verilir
Plakton kelimesi yunanca “planktos” kelimesinden kaynaklanmış olup , ilk kez
oseonoloji biliminde Victor Hensen tarafından kullanılmıştır. 1887 yılında Hensen
planktonu suda yüzen her şey olarak tanımlamış , su içindeki canlı organizmalarla
birlikte suda yüzen veya askıda olan cansız maddeleri de plankton kavramı içine
almıştır. Günümüzde ise planktonun tanımı; su içinde yaşayan özel hareket
organelleri olmayan veya olsa bile bu organelleri yer değiştirmede aktif olarak
kullanamayan , ancak su hareketleri ile pasif olarak yer değiştirebilen
organizmalar topluluğu olarak yapılmaktadır. Plankton çoğul bir ifadedir. Tekil
olarak planktonik organizmaya plankter ya da planktont adı verilir. Planktonlar
biyolojik özelliklerine göre fitoplankton ve zooplankton olmak üzere ikiye ayrılır.
Planktonlar bitki (fitoplankton) ya da hayvan (zooplankton) formunda olabilirler.
Fitoplanktonlar diatomlar , dinoflagellatlar , siyanobakteriler ve alglerden meydana
gelirler. Denizel zooplanktonlar iki biçimde olabilir: Bunlar ya bütün ömürleri
47
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
boyunca planktondurlar (holoplankton) ya da daha sonra gelişecek olan larval
formlardır ve bir süre sonra büyüyerek planktonluktan çıkarlar (meroplankton). Tatlı
su planktonları sayıca daha azdırlar. Özellikle denizel planktonlar sucul besin ağının
en önemli ve ilk ögelerinden birisidir. Tahmin edilebileceği gibi bu canlılar ışık ,
fosfatlar ve nitratlar gibi nütrient sorunu olmayan euphotic bölgede daha
yoğundurlar. Gulfstream ve Sargossa Denizi gibi düşük prodüktiviteye sahip sular
berrak ve mavi renkliyken planktonlar bakımından zengin sular yeşil ya da gridir.
Zira planktonun az olduğu sularda ışık nispeten daha derinlere ulaşabilir ve mavi
dalga boyu su molekülleri tarafından yansıtılır ancak planktonlar ve organik
döküntüler sarı dalga boyunu yansıtmaktadırlar. Bu yansıma su moleküllerinin mavi
yansıması ile birleşince ortaya yeşil ve gri renkler çıkar.
Şekil 24
Fitoplankton
Fitoplankton , hücrelerinde klorofil bulunan , basit yapıya sahip tek veya çok hücreli
olabilen , çoğunluğu mikroskobik büyüklüklerde , boyutları birkaç mikron ile birkaç
yüz mikron arasında değişen bitkisel organizmalardır. Ototrof (kendi beslek) olan bu
canlılar , ışıkta fotosentez yolu ile karbondioksit ve inorganik maddelerden yüksek
enerj , potansiyeline sahip organik bileşikleri yaparlar. Adeta protein üreten
fabrikalardır (bioreaktör). Bu fonksiyonları nedeniyle fitoplanktonik canlılar iç
sularda (göl , akarsu , lagün ve barajlarda) ve denizlerdeki hayvanların
beslenmesinde çok önemli olup , sucul ortamda tüm üretimin temelidirler. Işığa
bağımlı canlılar olan fitoplanktonik organizmalar , akuatik ortamda su tabakasının
ışık alan üst kesimlerinde dağılım gösterirler. Fitoplanktonik organizmalar sularda
primer su bitkileri olarak tanımlanan alglerin önemli bir bölümünü oluştururlar.
48
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 25 Tatlısularda bulunan fitoplanktonlar
Zooplankton
Zooplanktonik organizmalar , plankton grubunda alglerden (fitoplankton) sonra
gelen klorofil ihtiva etmeyen , hayvansal orijinli organizmalardır. Balıkların başlıca
besin kaynağıdırlar. Üç alt gruba ayrılır , bunlar; Rotifera , Cladocera (Crustacea) ,
Copepoda (Crustacea). Rotifera ismini ağza yakın sillerin belirgin tekerlek şeklinde
dönmesi ve ritmik olarak çırpmasından almıştır. En küçük çok hücreli hayvanlardır.
Tatlı sularında yaşayan zooplanktonlar son derece çeşitlidir ve neredeyse tüm
filumlarının temsilcileri vardır. Zooplankton hareketin sınırlı yetkilerle donatılmış
suda asılı hayvan bulunmaktadır. Fitoplankton gibi çoğunlukla su daha yoğun
olduğu ve sürekli düşük derinliklerine yerçekimi tarafından batarlar. Hareketin
sınırlı yetkilere sahip askıya zooplankton ve bağımsız türbülans-ikincisinin yüzme
yeteneğine
sahip
hayvanlar
arasında
ayrım
genellikle
diffüzNektonolarak adlandırılır. Protozoa , rotifer ve Crustacea iki alt sınıfları , kopepodlar ve
kopepodları: Tatlısu zooplankton dört büyük hayvanların gruplar hakim olur.
Şekil 26 Daphia
Cladocera takımı Crustacea alt şubesi ve Branchiopoda sınıfına aittir. 0.3-3 mm
büyüklüklerinde oldukça küçük mikroskobik canlılardır. Büyük çoğunluğu
tatlısularda yayılış gösterir (Şekil 2.2).
49
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Daphnia’ nın (Cladocera) A. Genel yapısı ,B. Efipium (Barnes 1974) 1. ikinci
anten , 2. bileşik göz , 3. kas , 4. nauplius gözü , 5. birinci anten , 6. ağız , 7.
mandibul , 8. birinci toraks bacağı , 9. süzücü setalar , 10. karapaks , 11.
postabdominal tırnak , 12. anüs , 13. postabdomen , 14. kalp , 15. ovaryum , 16.
embriyo , 17. kuluçka kesesi , 18. abdominal çıkıntılar , 19. kaudal spin
Şekil 27
50
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 28 Cladocera
51
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Copepoda Crustacea’nin tatlısu , acısu ve deniz ortamlarında oldukça yaygın ve
ekolojik olarak önemli olan bir sınıfını oluşturmaktadır. Boyları 2 mm’den küçük
olup denizlerde 10000’den fazla türü vardır(Şekil 35).
Şekil 29
A. Cyclopoida , B. Calanoida (Copepoda)’nın genel yapısı (Barnes 1974)
1. birinci anten , 2. göz , 3. ikinci anten , 4. mandibul , 5. birinci maksil , 6. ikinci
maksil , 7. maksilliped , 8. sefalotoraks , 9. toraks , 10. toraks bacakları , 11. genital
segment , 12. yumurta kesesi , 13. anal segment , 14. furka , 15. furkal setalar
Protozoa
Proyozoa sınıfındaki canlılarda sınırlı bir hareket var , ama rotifer , cladoceran ve
kopepod microcrustaceans ve bazı olgunlaşmamış böcek larvaları genellikle durgun
su içinde yoğun hareket gözlenir. Birçok pelagial (5-300 mikrometre) yaşam döngüsü
genellikle yaz aylarında sadece bir kısmı , planktonik onun içinde , meroplanktonic
olan protozoa olarak tanımlanıır. Bu formlar genellikle kış dönemi boyunca encysted
, çökellerindeki ömrünün geri kalanını geçirmek. Böylece pek çok hücreliler (en
hücreleri <2 mikromekter) parçacıklar ölçekli bakteriler üzerine yem ve genellikle
büyük zooplankton tarafından kullanılan değil bakteri ve enkazının bir boyut sınıfı
kullanmaktadır.
52
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 30 plaktonlar
Rotifer:
En rotifer (150 mikrometre -1mm) sapsız ve kıyı bölgesi ile ilişkili olmasına rağmen ,
bazıları tamamen planktonik vardır; bu türlerin zooplankton önemli bileşenleri
oluşturabilir. En rotifer nonpredatory , ve omnivorously bakteri , küçük yosun ve
detritik partikül organik madde beslenirler. En çok yenen gıda parçacıkları (<12
mikrometre çapı) küçüktür. Bu rotiferlerin (genellikle tekerlek hayvanlar Rotifera)
mikroskobik ve mikroskobik pseudocoelomate hayvan filum. İlk 1696 ve 1703 yılında
Anton van Leeuwenhoek tarafından tarif edilmiş diğer formları Rev John Harris
tarafından tarif edildi. En rotiferlerin yaklaşık 0.1-0.5 mm uzunluğunda (her ne kadar
büyüklüğü değişebilir 50 mikron için 2 milimetre) , ve ortak tatlı su ortamları
boyunca dünya ile bir kaç tuzlu su türleri; örneğin , bu cins Synchaeta. Bazı
rotiferlerin serbest yüzme ve gerçekten planktonik , diğerleri bir yüzey inchworming
birlikte hareket , ve bazı , bir yüzeye bağlı tüpler veya jelatinimsi holdfasts içinde
yaşayan sapsız. Yaklaşık 25 tür koloni (örneğin , Sinantherina semibullata) , ya da
sapsız veya planktonik. Rotiferlerin tatlısu zooplankton önemli bir parçası , önemli
bir foodsource olması ve birçok türün de toprak organik maddenin ayrışma için
katkıda. Rotiferlerin çok sayıda kozmopolit türleri vardır , ama aynı zamanda bazı
endemik türlerin Cephalodella vittata , Baykal Gölü bulunur. Son barkod kanıt ,
ancak , bazı 'kozmopolit' tür , sırasıyla kopepodlar plicatilis gibi , B. calyciflorus ,
Lecane bulla , diğerleri arasında , aslında tür kompleksleri vardır.
53
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 31 Rotier
Bir rotiferin genel yapısı (Koste1978) a. dorsal , b. ventral , c. lateral; 1.
protoenefridyum kanalı , 2. alev hücresi , 3. dorsal tükrük bezi , 4. mastaks , 5.
özafagus , 6. mide , 7. barsak , 8. anüs , 9. kapiller boru , 10. protonefridium bezi , 11.
sidik kesesi , 12. mide bezi , 13. ovaryum , 14. yumurta , 15. vitellarium , 16. ovidukt ,
17. mastaks ganglionu , 18. ventral tükrük bezi , 19. dorsal duyu organı , 20. ağız , 21.
trofi , 22. kaudal duyu organı , 23. parmak , 24-26. ayak segmentleri , 27. epidermis
çıkıntısı
Kopepodlar:
Kopedlar cladoceran zooplankton küçük (0.2 ile 3.0 mm) ve ayrı bir kafası var ,
vücudun bir çift kabuklu kaplumbağa kabuğu ile örtülüdür. Hareket (Lokomosyon)
esas olarak , büyük ikinci anten ile gerçekleştirilir.
54
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 32
Planktonik kopepodları (2-4 mm) iki ana grup , calanoids ve cyclopoids oluşur. Bu
iki grup , vücut yapısı , anten uzunluğu ve bacaklar temelinde ayrılır.
55
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Porifera
Denizlerde yaşayan süngerlere oranla daha önemsizdirler. Bentik verimliliğe etkileri
az , Baykal gölü istisnadır. Her ne kadar Baykal Gölü’nde bulunan süngerlerin
boyları yarım metreye kadar ulaşsada tatlı sularda oldukça kısıtlı bir dağılıma sahip
ve bentos açısından önemsiz bir gruptur. Zoochlorella denen hayvanla simbiyoz
yaşarlar. Büyüme bir substrat üzerinde süngerlenmeyle başlar ve zamanla yeni
hücreler ve boşluklar ilave olur. Ilıman bölgelerde sonbahar aylarında olduğu gibi
istenmeyen ortam şartları altında doku kısmen veya tamamen yok olabilir.Bu
durumda gemmül adı verilen genellikle 1 mm den küçük çapı olan oldukça
dayanıklı yapılar oluşur (gemmül= süngerin kist yapısı) Sudaki silis değeri 0 ,5 mg/l
altında ise bu sularda sünger gelişimi mümkün değil ve genelde berrak ve verimsiz
sularda dağılım gösterir.
Coelenterata(tatlı su polip):
Hydra sp. , craspedacusta sp. , chlorohdyra sp. tatlı su polipi olarak bilinen bu
organizmaların Türkiye içsularında birkaç türü bulunmaktadır. Hdyralar uzun bir
tüp şeklindeki vücutlarıyla substratuma yapışır ve baş kısmındaki yakıcı
tentakülleriyle küçük omurgasızları yakalayarak beslenirler. Plathelminthes (Planaria
sp. , Dugesia sp. ):
Şekil 33 Hyra
Tatlı sularda sadece Tubellaria sınıfından olan türler yaşamaktadır. Bazı türler
indikatör türlerdir. Genellikle hermofrodit canlılardır. Aşırı üreme gösterdiklerinde
bentozda önemli hale gelebilirler. Bu hayvanlarda uzaya bilen bir farinks (yutak) var.
Zooplankton ile beslenirler. Ağız ve anüs tek yerde açılır ve vücudun ortasındadır.
56
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Bu hayvanlarda rejenerasyon özelliği gelişmiştir. Diğer üreme şekli aseksüel.
Üreme aseksüel olarak bölünme yada tomurcuklanma ilke olduğu gibi seksüel
olarak kış boyunca organ gelişimi ve kış sonu ile ilkbahar başlarında sulara yumurta
kapsüllerinin bırakılmasıyla gerçekleşir. Hemen hemen hepsi hermofrodit. Negatif
fototoksi (ışıktan kaçma) gösterir. Bazı Triclodida türleri bolluğu littoral zondaki
mevcut besin miktarı ve suyun gerek verimliliği ile direk bağlantılı. Mineral
bakımdan fakir olan göller ve derelerdeki populasyonlar için rekabet azdır.
Nemathelmintes:
Genellikle parazitik bir yaşamları vardır. Bitkilerce zengin littoral bölgede dağılım
gösterirler. En yoğun bulundukları zaman ilkbahar ayları ve yaz başı. Yuvarlak
kurtlar bentik faunayı oluşturan önemli bir gruptur. Göl verimliliğine katkıları azdır.
Beslenmesi; detritivor , herbivor , karnivor , parazit. Beslenme şekline göre ağız
ekstremiteleri vardır. Dünyada en bol bulunan hayvanlardır. Vücutlarında boyuna
kaslar bulunur ve yılanımsı hareket yapar. Sucul nematodların populasyonlarının
gelişiminde epiftik alglerin büyük önemi vardır. Hayat süresi 2-40 gündür.Bazı türler
hermofrodit bazıları ayrı eşeyli. Dişiler yüzlerce yumurta üretebilir ve bu
yumurtaların bioması yumurtlayan dişiden fazla olabilir.
Bryozoa(mercan):
Koloniyal bryozoonların tatlı sulardaki nicel önemleri oldukça düşük. Kolonileri
arasında küçük omurgasızların barınması nedeni ile önemlidir. Su sıcaklığı 9 C nin
altına düştüğünde gelişme durur. Erişkin kolonilerin büyük kısmı üremeden sonra
parçalanır. Trichoptera salyangozların predatörleridir. Mikroskobik zooidler sili
tentaküllü taçlar taşırlar ve bunlarla su akımı oluştururlar. Mikrokrustase
büyüklüğündeki partikülleri direk olarak lofofor ve ağızlarına doğru alırlar.(lofofor=
ağız çevresindeki tentaküllerden oluşmuş at nalı şeklindeki organ) Yaz periyodunda
hermofrodik seksuel üreme gerçekleşmesine rağmen asexuel üremede kolonilerin dış
kenarlarında hızlı büyümeyi sağlar. Koloniler küçük göletlerde ve 1 m den sığ
sularda
yaşarlar.
Gelişmeleri
balık
predasyonu
etkisi
altındadır.
Plumatella sp. 4-53 gün yaşar.
57
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 34 Bir tatlıısu mercanı
58
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Bölüm
Bu bölüm için
Power point
sunumu adresi:
6
Annelida
Annelida hakkında bilgi verilmiştir.
İçsularda oligochaeta ve hirudinea sınıflarına ait türler bulunmaktadır. Oligochata
grubuna ait olanlar serbest yaşayan organizmalar olup hirudinea üyelerinin bazı
türleri ektoplazmiktir. oligochatea türleri göl verimliliğinde çok önemli olup birçok
bentivor balığın temel besin maddelerindendir. Oligochatea türlerinin büyük
çoğunluğu çözünmüş oksijen ve çok düşük olan ortamlarda bile yaşamlarını devam
ettirebilmektedirler. tipik olarak segmentli , bilateral simetri , anterior ağızlı ve
posterior anüslü hermafrodit annelidlerdir...Boyları ,1mm den daha küçük ve 4 cm
den daha büyük olabilir. İlk segment ve birkaç terminal segment akışında her
segment 4 demet seta taşır.Bakteri ve diğer mikroorganizmalar tarafından kolanize
olmuş otoktan ve alloktan( dışarıdan gelmiş) orijinli sedimenti yerler.Oligoketlerde
üreme değişkendir. Az çok sürekli bi periyotta ürerler. Bu sebeple farklı yaş grupları
ayırt edilemez. Doğal populasyonlarda bazı türlerde erginliklere ulaşma 1 yıl kadar
sürerken diğer bazı türlerde 2-4 yıl sürer. Üreme kış sonu ile ilkbaharda sıcaklık 10
°C ‘nin üzerine çıkınca gerçekleşir. Oligochatea türleri sediment içinde ayrı yerleri
bulunur.
• Naidid Oligoketler sediment su birleşimindeki bölgede yoğun halde
bulunurlar. Nadir olarak sedimentin 2-4 cm derinliğinde yoğun
populasyona ulaşırlar.
• Tubificit Oligoketler: sedimentin 2-4 cm derinliğinde bol olarak
bulunrken nadiren 15 cm derinliğe kadar inerler.
Akvaryum balıklarının beslenmesinde canlı yem olarak veya kurutulmuş olarak
kullanımı oldukça yaygındır.
Oligochaeta ve Hirudinea morfolojisi , ekolojisi ve dağılımları
Sülükler eski çağlardan beri gerek insanları tedavi edici ve gerekse omurgalı ve
omurgasız canlılarda parazit olarak tanınmaktadır. Çok eski zamanlardan beri tıbbi
59
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
sülük , Hirudo medicinali kan basıncını düşürmek için insanlar tarafından
kullanılmaktadır. Sülüklerin Osmanlılar tarafından kullanıldığı ve bu konu ile ilgili
yazılı eserler hazırladıkları bilinmektedir. Osmanlılarla beraber Fıransızlar da
sülüklerden yararlanmışlardır. Tıbbi amaçla 1830 yılında Paris hastahanelerinde beş
milyon sülük kullanıldığı bildirilmiştir Günümüzde sülüklerin çeşitli türleri
üzerinde bilimsel çalışmalar yürütülmekte ve bunlardan modern tıbda kullanılan
ilaçlar elde edilmektedir. Ülkemizde de H. medicinalis’in ticareti yapılmakta ve
toplanarak yurt dışına ihraç edilmektedir. Şu anda dünyada en önemli sülük ihrac
eden ülkelerden birisi Türkiyedir. Ancak modern tıpta aşırı kullanımı nedeniyle
neslinin tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıya kalan H. medicinalis CITES
Sözleşmesiyle koruma altına alınmıştır. Bu sözleşmeye imza koyan ülkeler H.
medicinalis’in toplanması ve ihracatı konusunda kotalar koyulmasına karar
vermişlerdir. Türkiye’nin , 1996 yılında 10 ton olan H. medicinalis ihraç kotası , 1997
yılında 7 tona düşürülmüştür. Yine ülkemiz tatlısularında H. medicinalis’in avlanma
yasağı , 15 Nisan-15 Haziran tarihleri arasındayken , bu yasak 1 Mart – 1 Temmuz
olarak değiştirilip. 2 aydan 4 aya çıkarılmıştır. Bu konunun hazırlanmasında ,
neslinin tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıya kalan , hem ekonomik öneme sahip bir
su ürünü , hem de bir parazit olarak sülüklerin genel biyolojik ve morfolojik
özelliklerinin tanıtılması ile üretim ve yetiştiricilik tekniklerinin açıklanması
amaçlanmıştır.
Sülükler (Hirudinea)
Genellikle extra parazit olan formları ihtiva eden bu grubun üyeleri karasal , tatlısu
ve nadiren de denizel ortamlarda değişim gösterir. Parazit türler , kan veya vücut
sıvısıyla beslendikten sonra belirli bir süreliğine dinlenme periyoduna girerler. Bu
süre bazı durumlarda 200 gün kadar olabilir. Üreme genellikle ilkbahar ve yaz
sonlarında olur. Ve sıcaklıkla populasyon yoğunluğu ve yaşla bağlantılı olarak
değişimler gösterebilir. Sülükler genellikle hermafrodit hayvanlardır. Birçok sülük 1
yaşında ürer ve üremeden sonra ölür.
60
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 35
Hirudo medicinalis , parmak , kulak , burun ve benzeri uzuh kopmaları ve
yaralanmalarının tedavisinde kullanılmaktadır. mikrocerrahi oprerasyonundan
sonra ameliyat bölgesinde kangren oluşumunu engellemek ve küçük damarlarda
kan akışını sağlayabilmek amacıyla operasyondan sonra sülük uygulamaları
yapılmakta
ve
başarılı
sonuçlar
elde
edilmektedir.
(kanın pıhtılaşmasını engelleyen madde hirudin ilacıdır.)
Şekil 36
Sülüklerin de içinde yer aldığı Annelida anacı Polychaeta. Olygochaeta ve Hirudinea
olmak üzere üç sınıfa ayrılır Hirudinea içinde ise Rhynchobdellida ,
Pharyngobdellida , Gnathobdellida ve Acanthobdellida dizileri bulunur. Hirudinea
sınıfı , genellikle sülük olarak bilinen deniz , tatlı su ve karasal solucanlar olmak
61
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
üzere 500 den fazla türü kapsamaktadır. En küçük sülük 1 cm uzunluğunda olmakla
beraber çoğu türler 2 ,5 cm büyüklüğündedir. Insan ve hayvan sağlığını ilgilendiren
sülükler (Hirudo medicinalis) 20 cm'ye kadar ulaşabilirler. Amazon'da yaşayan
Haementeria ghilianii ise 30 cm büyüklükte olabilmektedir. Renkleri ilginç olup
genellikle siyah , kahverengi , zeytin yeşili ve kırmızıdır. Üzerlerinde kuşak ve
benekler bulunabilir .
Sülüklerin Anatomisi
Sülüklerin anatomisi dikkat çekecek derecede tek örnektir. Vücut tipik olarak dorsoventral yassılaşmıştır. Segmentler anterior ve posteriorde çekmen biçimine
dönüşmüştür. Anterior çekmen genellikle posterior çekmenden daha küçüktür ve
ağzın etrafı çekmenle çevrilidir. Posterior çekmen , sekiz segmentin eriyerek
birleşmesiyle oluşmuş , disk şeklinde ve ventrale dönüktür. Vücutları daima sabit
sayıda 34 segmentten oluşur. Ikinci derecedeki eksternal halkalar , asıl segmentler
tarafından gizlenmiştir. Seta yoktur. Sülüklerin 9 , 10 , ve 11. segmentlerine klitellum
yerleşmiş olup bu kısma klitellar bölge adı verilmektedir. Klitellar bölge bir erkek bir
de dişi üreme deliği taşır. Vücudun orta kısmı 15 segmentten oluşur. Gövdenin en
büyük bölümüdür (12-26 segmentler arası).
Sülüklerin Hareketleri
Sülükler sürünme , yüzme ve dalgalanma hareketi olmak üzeri üç tip hareket
yaparlar. Sürünmede posterior çekmen zemine sıkıca tutunur , anterior çekmen
serbest bırakılarak uzanabileceği azami uzaklığa kadar uzanır ve zemine kuvvetlice
yapışır. Sonra posterior segment serbest bırakılarak , anterior çekmenin yakınına
kadar çekilir ve yapıştırılır. Sülük bu işlemi tekrarlayarak yerini değiştirmiş olur.
Yüzme hareketi dorso-ventral ondülasyon ile yapılmaktadır. Bu tip yüzme boyuna
kasların gelişmesiyle sağlanır. Sülükler dalgalanma hareketini ise posterior
çekmenini sabit bir yere tutturup , anterior çekmenini serbest bırakarak , vücudlarını
su içinde öne- geriye ve sağa-sola titreterek yaparlar.
Şekil 37
62
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Sülüklerde Dolaşım ve Solunum
Sülüklerdeki sölomik boşluklar bazı türlerde yardımcı dolaşım sistemi görevi yapar.
Düzenli dolaşım sistemi gelişmiş sülüklerde sölomik boşluk ve sıvı , gerçek kan
damarlı sistem formuna dönüşmüştür. Bütün sülüklerde sölomik boşluğun düzenli
kanal sistemi içinde , kan bir yerden başka bir yere taşınır. Kan lateral longitudinal
kanalların kontraksiyonu ile iletilir.
Sülüklerde solungaçlar sadece Piscicolidae ailesine ait bazı türlerinde bulunmuştur.
Diğer sülüklerde vücut yüzeyi gaz alış verişini sağlayacak tarzda donanmıştır.
Piscicolidae'nın solungaçları lateral yaprak benzeri veya vücut duvarından dallanmış
doğal oluşumlardır. Solungaçlar damarlı ve sölomik sıvıyla doludur. Titreyerek
sallandıkları zaman solunum sağlanır. Sülükler aynı zamanda posterior çekmenini
bir yere tutturup vücudunu dalgalandırarak da solunum yaparlar. Gnathobdellida
ve Pharyngobdellida'ya ait sülüklerin sölomik sıvılarında hemoglabin bulunur ve
oksijenin taşınmasında görev alır. ).
Sindirim Sistemi ve Beslenme
Sülüklerin ağız ön uçta , ya bir çekmenin dibinde veya kaşık şeklinde bir üst dudağın
altındadır. Ağzı kaslı bir farinks takip eder. Farinksin ağız boşluğu adı verilen ön
kısmı çeşitli gruplarda farklı yapıdadır. Bazılarında kenarı düz veya dişli olan bir
veya daha fazla keratinli çene vardır (Şekil 1). Bazılarında ise dışarı uzatılabilen bir
hortum bulunur. Yutağın etrafında bir hücreli tükrük bezleri vardır. Bunlara ait
kanallar dişlerin aralarına , veya hortumun ucuna açılır. Kan emen sülüklerde tükrük
bezleri besin olarak alınan kanın pıhtılaşmasını önleyen hirudin salgısı ihtiva eder.
Çeneli sülüklerde farinksten sonra sindirim borusunun en büyük kısmı olan mide
(orta barsak) gelir. Hortumlu sülüklerde ise farinks ile mide arasında ince uzun bir
yemek borusu bulunur ve hortum geri çekildiği zaman bu kısım bir kıvrım yapar.
Mide ince cidarlı geniş bir tüp halindedir. Midenin yanlarından ekseriya çift halde
bir çok keseler çıkar. Bunların sayısı türe göre değişir. Örneğin Hirudo medisinalis
'de 11 çift , Haemopis sanguisuga 'da yalnız bir çift ve Herpobdella 'da hiç bulunmaz.
Şekil 38
Sindirim borusunun bu kısmı kursak görevi görerek dışardan alınan besinin depo
edilmesine yarar. Sindirim mide ile kilus barsağında yapılır. Kilus barsağının
yanlarında da kese şeklinde çıkıntılar olabilir. Son barsak kısadır. Anüs sülüğün
dorsalinde posterior çekmenin önünde yerleşmiştir.
Bütün sülükler kan emici
63
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
değildir. Bazı türler omurgasızları , Annelida'ya ait diğer sınıfların bireylerini ,
salyongozları ve böcek larvalarını yerler. Kan emenler balık , kurbağa , kaplumbağa ,
salyangoz ve kabuklu su canlıları ile omurgalı hayvanlarda ektoparazit olarak yaşar.
Omurgalıların hemen her grubu konakçı olmasına karşın , balıklar en çok saldırıya
uğrayan gruptur (Sağlam , 1998a; Sawyer , 1986). Tropikal bölgelerin yağışlı
kısımlarında , daha doğrusu çok nemli yerlerde , karada yaşayan Haemodipsidae
ailesinin üyeleri kuş ve memelilerin ağız ve burnuna yapışırlar. Bunlar bitkilerin
üzerine çıkarlar , alttan geçen hayvanların üzerlerine kendilerini bırakırlar. Bazıları ,
örneğin balıklarda parazit olan Piscicolidae ailesine ait üyeler , devamlı olarak
konakçı üzerinde kalmalarına karşılık , bazıları belirli periyotlarda kan emerler.
Örneğin Hirudo medicinalis vücut ağırlığının ortalama 5.83 (3-10) katı kan emer ve
bir yıla kadar beslenmeksizin yaşamını sürdürebilir.
Sinir Sistemi
Sülüklerin sinir sistemi (Şekil 2) vücut yapılarına özelleşmiş ileticilerdir. Sinir
düğümlerinin hücre gövdeleri farklı folüküller içinde gruplaşmıştır. Her ganglion
altı folükül meydana getirir. Beşinci ve altıncı segmentlerde geniş bir gangliyonik
sinir , farinks ve hortumun çevresini kuşatmıştır. Bu halka beyini ifade eder.
Faringeal halka ve diğer Annelid'lerin subfaringeal ganglionları ile ilk üçüncü veya
dördüncü segmentin ganglionları posterior olarak ilerler. Iki ventral sinir şeridi varsa
da segmental ganglia'nın her çifti eriyerek birleşmiştir. Bu merkezi sinir sisteminden
başka perifer ve sempatik sinir sistemleri de bulunur.
Duyu Organları
Sülüklerde özelleşmiş duyu organları gözler ve segmental sıralanmış duyumsal
papillerdir. Sülüklerin hepsi gözlüdür. Gözler (Şekil 3 , 4) , etrafı bir pigment kadehi
tarafından çevrilmiş fotoreseptör hücrelerinin topluluğundan oluşur. Bunlar
genellikle ön tarafın dorsal yüzeyinde yerleşmiştir ve türlere uygun olarak sayıları 210 arasında değişir. Piscicolidae 'nin arka çekmenları üzerinde de gözler bulunur.
Göz kadehlerinin eksenleri ayrı ayrı istikametlerde olacak tarzda yer aldıklarından ,
değişik yönlerden gelen ışıkları görmeleri mümkündür. Bu özellikten dolayı sülükler
aydınlık ve karanlık ayrımından başka , ışığın istikametini de ayırt edebilirler.
Sülüklerin hemen hepsi fotonegatiftir , fakat acıktıkları zaman fotopozitife
dönüşürler.
Duyumsal papillerin sıralanışı çeşitli gruplarda farklı farklı olup , her segmentin bir
halkasında yerleşmiş küçük disk oluşumlarıdır. Bunların her biri terminal bir kıl
taşıdığından kütikül üzerinde çıkıntı oluştururlar. Duyu hücreleri sülüklerin av ve
konakçılarını bulmasını sağlar ve karanlıkta hareket etmeye yardımcı olur. Bu duyu
reseptörleri sayesinde kan emen sülükler , konakçılarda bulunan balık pulu , doku
özü , yağ bezlerinin salgısı ve diğer maddelerin salgılanması ile saldırıya geçerler.
Vücut salgıları tarafından cezbedilen sülükler canlıya doğru hareket ederek ona
yapışır ve beslenirler. Gözlerin ve duyumsal papillerin sayısı ve sıralanışı
taksonomide önem taşımaktadır..
64
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Sülüklerde Üreme
Sülükler eşeysiz üreyemezler. Regenerasyon kabiliyetleri de çok azdır. Bir sülük
ortasından ikiye bölündüğü zaman ön parça bir anüs meydana getirebilir , fakat arka
parçada yeni bir baş oluşmaz. Sülüklerin hepsi hermafrodit olup , üreme sistemi
içinde bir dişi bir de erkek gonopor taşırlar. Erkek ve dişi organlar vücudun
ventralinden median olarak arka arkaya dışarı açılırlar. Erkek genital por daima dişi
porun ön tarafında bulunur. Erkek gonadlar yuvarlak kesecikler şeklindedir.
Bunların sayısı en az 4 çift , en çok 17 çift olur. Testisler , vücudun orta kısmındaki
segmentlerde birer çift olmak üzere , yanlarda sıralanırlar. Testis sıralarının dış
taraflarında birer sperma kanalı uzanır. Her testis ayrı ayrı kanalcıklarla kendi
taraflarına ait olan sperma kanalına açılırlar. Her iki büyük sperma kanalı öne doğru
uzanır ve sperma keseleri olarak kabul edilen birer genişleme yaptıktan sonra ortak
bir atriyumda sonuçlanırlar. Hirudinidae ' nin sperma kanallarının müşterek olan uç
kısmı bir penis ihtiva eder (Şekil 5). Atriyum çok kısa , kompleks ve duvarları lümen
içine açılan salgı hücreleriyle kuşatılmıştır. Proksimal salgı bezi prostat olarak
isimlendirilir. Spermatoforları gelişmemiştir. Spermatogenesis sülüklerde ilk olarak
testislerin lumeninde yapılır. Rhynchobdellida ve Pharyngobdellida''da kopulasyon
organı bulunmaz. Yumurtalıklar daima bir çift olarak sınırlanmıştır ve testisin
anterior çifti ile erkek atriyumu arasında yerleşir. Yumurtalık germinal dokunun bir
topluluğu olup , bazen içinde bir kaç kokon (yumurta kesesi) bulundurabilir.(Barnes
, 1974; Davies 1991; Kaestner , 1967; Sawyer 1986). Kısa oviduct anterior olarak
uzanır ve karşı organıyla bir vaginada birleşir. Dişi gonopor 11. segmentin ventral
yüzeyinden açılır. Yumurtalar , olgunlaşmamış gamet şeklinde (oocyste)
yumurtalıklara bırakılır ve olgunlaşmasını kokon sıvısı içinde tamamlar. Sülüklerin
bir kısmında döllenme , spermaların penis aracılığıyla diğer ferdin vaginasına
nakledilmesi şeklinde olur (Gnathobdellida). Diğerlerinde sperma kanallarının uç
kısımında , kitinli bir kopulasyon cihazı (spermatofor) meydana getirilerek bunlar
diğer eşin derisinden bir yere (ekseriya sırtlarına) saplanırlar (Rhynchobdellida ,
Pharyngobdellida). Spermatoforlar deriye eritici bir tesir yaparlar. Kısa bir süre sonra
spermalar sölom boşluğuna geçerek oradan da ovaryumlara giderler. Genellikle
penis aracılığıyla olan döllenme bir taraflı , spermatoforlarla yapılan döllenme ise
karşılıklıdır. Döllenmeden bir süre sonra yumurtalar , klitellum bezleri tarafından
salgılanan besleyici albumin ile dolu bir kesenin içine bırakılır (Şekil 8). Bu zaman
içinde klitellum açıkça belirginleşir. Yumurta kesesi dişi gonoporundan çıktıktan
sonra verimli yumurtaları taşır (Şekil 6). Piscicolidae 'de bir kokon sadece bir
yumurta taşır , fakat diğer sülüklerde çeşitli sayılardadır. Nephelopsis obscura bir
üreme döneminde 1-4 kokon bırakır ve her bir kokondada 1-8 yumurta bulunur
(Sağlam ve Sarıeyyüpoğlu , 1998). Hirudo medicinalis ise bir dönemde 1-8 kokon
üretir ve her kokon 33 embriyo içerebilir (Savyer , 1986). Keseler ekseriya suda
objelerin üzerine , bazı parazit formlarda da konakçının vücuduna bırakılır. Bundan
başka Hirudo medisinalis'de olduğu gibi kokonları bırakmak üzere , sudan ayrılarak
nemli toprağa gömülenler de vardır. Hirudinidler arasında yavru bakımı olan
formlara da rastlanır. Bunlar ya yumurtaları beraberinde taşır veya yumurtaların
bıraktığı yerin üzerine gerilerek onları korurlar. Sülükler metamorfoz olmaksızın
olgunlaşırlar.
65
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Çoğu sülükler bir yıl yaşarlar. Baharda yumurtadan çıkan sülükler takip eden yılda
olgunlaşırlar. Hayat devri beslenme alışkanlıkları ile yaşam ortamına bağlıdır.
Hirudo medisinalis diğer türlere göre daha uzun yaşar.
Sülüklerin Ekolojisi ve Dağılımı
Bazı sülükler denizlerde olduğu halde , çoğu akuatik türler tatlı sularda yaşarlar.
Yüzeysel bitki bulunan havuz , göl ve hafif akan çayların kenarını tercih ederler.
Asidik sular sülük faunasının zayıflamasına sebep olur. Çoğunlukla organik
kirleticilerin bulunduğu bölgelerden hoşlanırlar. Taşların altı çevrildiğinde şaşırtıcı
sayıda bireysel olarak görülürler. Çoğu türler kuraklık periyodunda havuz veya
çayların dibinde çamur içine açılmış yuvalarda bulunurlar. Dehidrasyon sonucu
vücut uzunluklarının % 90 'nından fazlası zarar görse bile yaşayabilirler. Sülüklerin
yüzen formları üreme periyodunda kümeler halinde suyun kaynağına doğru
yüzerler. Hirudinidae ve Erpobdellidae türü sülükler hem suda hem de karada
yaşayabilirler. Sülükler dünyanın her tarafına yayılmışlarsa da , daha çok kuzey
ılıman göl ve havuz sularında bulunurlar. Kuzey Amerika sülük faunasının çoğu
Avrupa ile benzerdir (.
Bazı Önemli Sülük Türleri
Acanthobdellida
Ilkel bir sülüktür. Kuzey Avrupa türlerini içerirler. Gonoporları bir halka ile
ayrılmıştır. Anterior segment dört segmentin birleşmesiyle oluşmuştur. Soğuk su
balıklarında geçici parazittirler.
Rhynchobdellida
Hortumlu sülüklerdir. Sindirim borularının ön ucu bir hortum şeklindedir. Döllenme
spermatoforlarıyla olur. Tam anlamıyla akuatik sülüklerdir. Karada yaşayanları
bulunmaz. Geçici , nadiren de devamlı ektoparazitlerdir. Bu dizide Glassiphonia
complanata , Piscicola geometra , Protoclepsis tesselata ve Theromyzon sp türleri
yer almaktadır.
Gnathobdellida
Bir farinks ve üç çift çeneye sahip akuatik ve karasal sülüklerdir. Her segment beş
halkalıdır. Ön çekmenları kaşık şeklindedir. Damarları bulunmaz. Lakün sistemleri
dolaşım görevi de görür. Kanları kırmızı renklidir. Erkek genital organları geniş bir
atriyum ile bir penis , dişi genital organları da bir vagina içerir. Kilus barsağında
daima barsak bezleri bulunur. Omurgalı canlılardan kan emerler veya etçil geçinirler.
Bu dizide Hirudo medicinalis , Haemopis sanguisuga , Limnatis nilotica ve
Macrobdella decora türü sülükler bulunmaktadır.
Sülüklerin Üretim ve Yetiştirme Teknikleri
Sülük yetiştiriciliği sülüklerin çeşitli yöntemler kullanılarak kanla beslenmesi
prensibine dayanır. Tıbta kullanılması ve ekonomik önemi olması nedeniyle Hirudo
66
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
medicinalis'in üretimi ve yetiştiriciliği üzerinde durulacaktır. Hirudo medicinalis'in
yetiştiriciliği iki şekilde yapılabilir.
Laboratuvar Koşullarında Üretim ve Yetiştiricilik
Büyük akvaryum ve tanklarda üretim ve yetiştiricilik
Sülüğün gelişim süresi çevre ve su sıcaklığına bağlıdır. Sülük yavruları 24-28°C
sıcaklıkda 28 günde ve 18-20°C sıcaklıkta ise 35-45 günde yumurtadan çıkarlar.
Yumurtadan ilk çıkan sülük yavruları yaklaşık 24 (16-39) mg ağırlığında ve 1.7 cm
boyunda olurlar. Yumurtadan yeni çıkan yavru sülüklerin büyüklüğü ve ağırlığı
kokon içindeki albumin içeriğine ve yumurta sayısına da bağlıdır. Şayet bir kokonda
3 adet yumurta varsa bu kokondan çıkan yavru sülükler ortalama 60 mg ağırlığında
ve 3.5 cm uzunluğunda olurlar. Ancak bir kokon 33 yumurta içeriyorsa bu kokondan
yaklaşık 20-40 mg ağırlığında ve 0.7-2.0 cm uzunluğunda yavrular çıkar.
Yumurtadan çıkan yavru sülükler uzun bir süre beslenmeksizin hayatta kalabilirler.
Bu yavrular 22-25°C'de aç kaldıkları zaman 93 gün sonra ölmeye başlarlar. Kitleler
halinde ölüm ise 120 gün sonra ortaya çıkar. Aç kalan yavru sülüklerin tamamının
ölümü ise 125 gün sonra olar. Sülüklerin olgunlaşmasını besinin miktarı ve
beslemede kullanılan konakçının türü etkiler. Yumurtadan ilk çıkan yavru sülüklerin
derhal beslenmeleri gerekiyorsada , bu sülüklerin ilk yemlerinin 23°C'de 10-20 gün
içinde verilmesi normaldir. Ikinci besleme 1-1.5 ay sonra üçüncü besleme ise 1.5-2 ay
sonra ve bundan sonra devam edecek olan beslemeler ise 2-3 aylık aralarla yapılması
gerekir. Laboratuvar koşullarında en iyi besleme yöntemi yavru sülüklere ilk iki
beslemede kurbağa kanı , sonraki beslemelerde ise memeli hayvanların kanının
verilmesidir. Bu yöntemle sülüklerin minimum 4 besleme sonunda , takribi 8-10 ay
sonra 3.0-6.5 gr ağırlığa ulaştıkları görülür. Sadece kurbağa kanı ile toplam 7-9 kez
beslenen sülükler ancak 17-20 ayda 0.5-2.0 gr ağırlığa ulaşabilirler. Sıcak kanlı
memeli hayvanların kanları sülüklerin gelişmesinde çok büyük öneme sahiptir.
Laboratuvar koşullarında 6 kez optimal bir beslemeyle sülüklerin 12-18 ayda 8-15 gr
ağırlığa çıkarılması mümkündür.
Küçük Kaplarda Üretim
Tatlısularımızda bulunan Hirudo medisinalis küçük akvaryum , çanak ve
kavanozlarda üretilebilir. Hindistan tıbbi sülüğü de (Hirudinaria) yaygın olarak bu
yolla kültür edilir. Sülüklerin kokonlarını rahatça bırakabilmesi için bu kabların içine
kil toprak konulur. Sülükler kokonlarını bu kilin içine bırakır. Yumurtalardan çıkan
yavru sülükler bu kap içinden alınarak , temiz su bulunan başka bir kaba aktarılır ve
beslenmeye başlanır.
Toprak havuzlarda sülüklerin yetiştiriciliği doğadaki yaşam ortamının yapay olarak
oluşturulması prensibine dayanmaktadır. Havuzlar sülüklerin doğal ortamına uygun
tarzda sazlık , bataklık ve organik maddece zengin bir şekilde hazırlanır. Doğadan
toplanan sülükler bu havuzlara yerleştirilir. Sülüklerin kan emerek beslenmeleri için
havuza canlı kurbağa veya balık bırakılır. Yine mezbahanelerden sağlanan sağlıklı
kanla da bu sülükler beslenebilir. Toprak havuzlarda üretim ve yetiştiricilik
ekonomik olmamakla beraber yılda ancak bir veya iki ürün alınabilir. Yine sülüklerin
67
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
üremesi çok uzun bir sürede olur. Oysa laboratuvarlarda su sıcaklığı her mevsim
sabit düzeyde tutulabileceğinden sürekli yavru almak ve bunları kısa sürede
büyütebilmek mümkündür. Bu gün dünyada sadece laboratuvar üretim teknikleri
uygulanmaktadır. Yeryüzünde yaşayan çok sayıda sülük türü vardır. Bunların bir
kısmı omurgalılarda , diğer bir kısmı da omurgasız canlılarda paraziter etki
göstermektedir. Sülükler sulara bağımlı olmakla beraber , karasal ve yarı karasal
formları da bulunmaktadır. Sularda saldırdıkları canlıların başında balıklar
gelmektedir. Sülükleren paraziter etkileri yanında tıbbi önemleri de bulunmaktadır.
Eski dönemlerde olduğu gibi , günümüzde de tam kontrollü laboratuvarlarda steril
şartlar altında üretilen sülükler modern tıbda kullanılmaktadır. Modern tıbta sülük
(H. medicinalis) ya olduğu gibi canlı olarak veya bunlardan elde edilen ilaçlardan
yararlanılarak kullanılmaktadır. Sülüklerin üretilmesi çok zor olduğundan ve kültür
şartlarında istenilen düzeyde bol miktarda üretilememeleri nedeniyle doğadan
toplanmaları tercih edilmektedir. Doğadan ticari amaçla sülüklerin aşırı toplanmaları
ise bunların neslini tehlikeye düşürmüştür. Uluslararası CITES sözleşmesiyle de
sülükler neslinin devamı için koruma altına alınmıştır ve bu amaçla sülük ihracatı
yapan ülkelere kota uygulaması getirilmiştir. Ancak bazı sülük tüccarları sülük
üretimi ve yetiştiriciliği yapıyoruz diyerek doğadan topladıkları sülükleri doğal
sülük üreme alanlarına stoklayıp , bu kotayı delmenin yollarını aramaktadırlar.
CITES sözleşmesiyle sadece tıbbi sülük , Hirudo medicinalis 'in nesli koruma altına
alındığından bazı firmalar yurt dışına solucan ihraç ediyoruz diyerek de kotayı
delebilirler. Bu olumsuzlukları önleyebilmek , bu ürünün neslini koruyabilmek ve
yurdumuza devamlı bir gelir kaynağı oluşturabilmek için hem sülüğe dayalı ilaç
sanayisinin ülkemizde kurulmasını sağlamalı , hemde yapılan ihracatlarda ve sülük
yetiştiriciliğinde bilimsel anlamda sıkı bir denetim ve kontrol mekanizması
oluşturulmalıdır.
68
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Bölüm
Bu bölüm için
Power point
sunumu adresi:
7
Superphylum Arthropoda
Arthropoda bazı lotik ve lentik grupları hakkında bilgi
verilmiştir.
Arthropodlar , homonom segmentli olan annelidlerin aksine Heteronom
segmentlidirler. Yani embriyo dönemlerinde muhtelif vücut bölgelerindeki
segmentler değişik şekilde gelişerek bir takõm bölgeler meydana getirmiştir. Bu
bölgeler baş , toraks ve abdomen olmak üzere üç kısımdırr. Arthropodlardaki simetri
, annelidlerde olduğu gibi , bilateraldir. Hareket değişik sayõdaki segmentlerden
yapılmış bacaklarla sağlanır. Kasları enine çizgilidir. Kontraksiyon süratli
olduğundan , hareket de çabuk olur. Deri , kutikula ve Ca tuzlarının birikimi ile
olağanüstü sertleşmiş iskelet hayvanın büyümesine engel olmaz (her larva ergin hale
gelinceye kadar belirli sayıda deri değiştirir. Bu sayı türe , sıcaklığa ve besine göre
değişik olup 5-7 kadardır. Arthropodlarda her segmentte bir çift ekstremite yer alır.
Ancak birçok grupta segmentler kaynaşmış olup dolayısıyla ekstremite sayısı
segment sayısını belirler. Başta: Antenler , ağız ekstremiteleri ve gözler bulunur.
Toraksta yer alan ekstremiteler hareketi sağlar ve çeşitli gruplarda yürüme , çoğalma
, duygu organı , koşma gibi çok değişik görevleri görür. Sindirim borusu vücut
boşluğunda serbest olarak uzanır. Dolaşım sistemleri açıktır. Kan kısmen damarlarda
kısmen de vücut boşluklarında dolaşır. Boşaltım organları koksal bezler , maksil
bezleri , anten bezleri veya böceklerde olduğu gibi malpiki boruları şeklindedir.
Solunum suda yaşayanlarda solungaç veya boru ve kitap şeklindeki trakelerle
yapılır. Sinir sistemi beyin , yutak konnektifi ve karın ganglionlarından ve bir dış
iskelet meydana getirmiştir. Dış iskelet harekete engel olmamak için segmentler
arasında kesintili olup yerini ince deri kıvrımlarına bırakır. Kaslara destek ödevini
görür , zaman zaman atılır ve alttaki deriden yeniden meydana getirilir ki buna deri
değiştirme denir. Böylelikle dış meydana gelmiştir. İp merdiven şeklindeki duyu
organları iyi gelişmiştir. Antenler , basit ve bileşik gözler işitme organları ve denge
organları bulunur. Ayrı eşeylidirler. Döllenme genellikle içte olur. Bazılarında
partenogenez de görülür. Genel organizasyon ile Arthropodalar muhtemelen
Annelidaya benzeyen vücudu segmentli kurt (larva) gibi bir atadan köken
almışlardır. Bu köken canlıda , çok basit yapılı olan baş muhtemelen duyu kıllarını
69
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
taşımaktaydı. Ağız ventral tarafta yerleşmiştir. Prostomiumun gelişmesindeki ilk
basamak bir çift ventral üye yeni bacakların her vücut segmentinde meydana gelmesi
ve hareketin buna ilavesidir. İkinci aşama da buna paralel biçimde başta duyu
organları olan göz ve antenlerin gelişimidir.
Göl ve akarsu benthozunun en önemli kısmını oluştururlar. Tür sayısı olarak çok
fazladır. Ostrocada dan arthropodaya , dipturadan odonataya kadar çok çeşitli ve
fazla türle temsil edilir. littoral ve profundal’ a kadar hemen her yerde bulunurlar.
Hayatlarının tamamını evde geçiren türlerin yanında hayatlarının bir kısmını su
dışında yarı sucul türleride kapsar. Genellikle çok küçük (1mm den küçük)boylu
bivalv crustacealardır , ve neredeyse bütün sucul habitatlarda yaşarlar. Kabukların
yüzeysel olarak coonchastrachlar’a benzer ve rahatsız edilmedikleri zaman açıktırlar.
Ostracadlar klodoserler gibi omnivordurlar ve bakterii , algdetritus ve diğer
milroorganizmalar üzerindefiltrasyon la beslenir. Birçok tür partenogenetik üreme
göstermesine karşın bazı türlerde syngamik üretim gözlenir. partenogenetik türlere
erkeklerde rastlanmıştır. Yumurta gelişimi sıcaklıkla olup günlerden aylara kadar
değişim gösterir. Yavrular nauplius olarak adlandırılır , ve ergin olana kadar 9
değişim gösterirler.
Mysidacea
Boyları 3 cm e kadar ulaşabilien kerevit yada karidesleri andıran hayvanlardır.
Vücutlarındaki uzantı yada extremiteler uzamış olmalarına rağmen çok sayıda seta
taşır , ve genel olarak aktif yüzme için büyük ölçüde değişikliğe uğramışlardır.
Üreme sadece sonbaharın soğuk periyodu ,kış ve ilkbaharın başlarında meydana
gelir.
Şekil 39 tatlısu karidesi
Her bir kuluçkalamada yaklaşık 40 yumurta bulunur ve bu yumurtalar dişinin
ventralindeki bir kesede(marsupium: kuluçka kesesi) da tutulurlar(keseli karides
bundan denmiştir. Solungaçların olmayışı yüzünden mysidaeler carapasları yoluyla
solunum yaparlar. Fazla oksijene ihtiyaç duyması ve soğuksever canlılar
olmalarından sadece oligotrofik göllerde dağılım gösterirler.n önemli iki cins olan
myso ve neomysis ; diurnal (günde iki göç) yaparlara.
70
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 40
Omurgasızlar içinde vücutlarına göre en hızlı vertikal göç yapan canlılardan biri
olarak tanımlanırlar.
Isopoda ( Eşayaklalılar )
Genelde karasal ve denizel formlar olmalarının yanında bazen de göllerin ve
derelerin bentozlarında görülür. Genelde boyları 2 cm’den küçük olup vücutları
dorsa-ventralden yassılaşmıştır. Carapax hiçbir zaman tam olarak gelişmemiştir. Baş
toraksın birinci segmenti ile kaynaşmıtır. Toraks 7 veya 6 segmentlidir. Abdomen
çok kısa ve segmentleri birbirine kaynaşmıştır. Bir dişi birkaç yüz yumurta yapabilir
ve yumurtalar ile genç bireyler dişi kuluçka keselerinde 1 ay boyunca kalırlar. Üreme
sıcak mevsimlerde ,ilkbahar ve yaz başlangıcında meydana gelir.
Asullus bireyleri yumuşak ve verimsiz sularda kesinlikle bulunmamaktadır
Şekil 41 Isopod
71
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Amphipoda
Amfipotlar ya da tırnaksılarAmphipoda) , Malacostraca sınıfından , karapaksı
olmayan ve genellikle yandan basık bedenli , göğüs ayaklarında lameller veya
solunum torbaları bulunan , kalbi vücudun ön kısmında yer alan , çoğu suda
(özellikle de tuzlu su) yaşayan ve iyi yüzen , bazıları kıyılarda yaşayan , etçil kabuklu
takımıdır. Genellikle denizel formalr olup tatlısulara adapte olmuş birkaç önemli
cinsi içinde bulunduran bir gruptur. Palaearktikte tatlısulara adapte olmuş en önemli
2 cins Gammarus ve Echinogammus cinsleridir. Ponteporeia dışındaki tüm cinsler
bentozda yer almıştır. Dış görünüş olarak çok değişik şekilli olanları vardır. Çoğunda
vücut yandan basıktır. 5- 20 mm büyüklüktedir. Baş toraks’ın 1 ve 2. segmenti ile
kaynaşmıştır. Ayrı eşeylidirler. Gelişmelerinde metamorfoz yoktur. Gammarus pulex
- Boyu 12 -17 mm. Ülkemizde de tespit edilmiştir.
Şekil 42 Amphipod
72
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Decapoda
Geneli denizel olan bir grup olup, dünya genelinde çok büyük bir tür sayısıyla temsil
edilirler. Bu gruba dahil olan türler içinde en ekonomik olan istakoz ,karides ve
kerevittir. İçsularımızda yaşayan en önemli cins Astacus ‘tur. Kerevitler omnivor
hayvanlar olmalarına rağmen öncelikle algler ve daha büyük sucul bitkilerle
beslenirl , nadiren leş yerler. Erkekler dişilerden daha hızlı gelişim gösterirler.
Dişiler yumurtalarını pleopodlarına yapıştırarak açılana kadar korurlar. Kanibalizm
genellikle sık görülür. Her 2 cinste 2 yaşından sonra cinsel olgunluğa erişir.
Şekil 43 Kerevit
Dünyadaki iç sulardan , balıklardan sonra elde edilen en önemli hayvansal su ürünü
tatlısu istakozu ya da kerevit olarak bilinen Astacus leptodactylus Eschscholtz ,
1823’dur. Kuru ağırlığının %76'lık kısmı protein olan bu canlı önemli bir protein
kaynağı olmasının yanında , E ve K vitaminleri açısından zengin bir kaynaktır. Son
derece lezzetli ve pahalı olmasıyla lüks olarak tanımlanabilecek bir su ürünüdür.
tatlısu istakozları genelde genç bireyler yılda 2-3 kez , yaslı bireyler ise yılda 1 kez
kabuk değistirmektedirler. Genel olarak ilk yılda 8 kez , ikinci yılda 5 kez kadar
kabuk değistirebildikleri , daha ileri yıllarda ise bu sayının 2 veya 1’e indiği , kabuk
değistirme süresinin de 8-10 gün arasında olduğu bildirilmistir.
Tatlısu
istakozlarında yeni kabuk olusumunda mineral madde deposu olarak mide
taslarının kullanır , kabuk değistirmenin Haziran baslarından Eylül ayı ortalarına
gerçeklestir. Kerevitlerde büyümenin deri değistirme frekansı göl sıcaklığı ile Ca ++
73
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
iyonlarına bağlıdır. Doğal sartlarda 12-15 yıl kadar yasayan kerevitler 5-6 yıl içinde
90-110 mm boya geldiklerinde pazarlanabilir boya ulasmaktadırlar.
74
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Bölüm
Bu bölüm için
Power point
sunumu adresi:
8
İnsecta
Sucul böcekler hakkında bilgi verilmiştir.
Böcekler kutup ve dağ havuzları kaplıcalar , çöpe atılan teneke kutular , geçici
göletler , baharda oluşan geçici dereler , sulak alanlar , nehirler , göller , gibi bir çok
farklı habitatlarda gözlenebilir. Göllerin bentik hayvanların tatlı suda yaşayan
hayvanların hemen hemen her büyük grubun temsilcilerini içeren , son derece farklı
topluluğunu oluşturmaktadır. Böcek türleri Tatlısu ekosistemlerinde Hem larva ve
pupa hemde yetişkin sahfalarında raslanabilir. Sucul böcek türlerinin toplam sayısı
40.000 olarak tahmin edilmektedir. Bu türlerden tüm yaşam aşamaları su içinde
geçiren 9000 tür (örneğin , Hemiptera , Coleoptera) Diptera olarak yetişkin suda
bulunan 30.000 tür vardır. Dördüncü grub ise , su ile hava arasında yetişkin karasal
fakat genellikle hygrophil larva kadar değişen bir bir grub olan Hydraenidae ve
Dryopidae (yaklaşık Coleoptera 100 tür) böcek türleri vardır.
Dünyada ki en bol ve en fazla çeşide sahip hayvan grubu olan böcekler tür sayısı
bakımından büyük farkla öndedir ve bunların büyük çoğunluğu karasaldır. Küçük
bir kısmı sucul olup tatlısularda yaşarlar. Arthropodların kitinimsi dış iskeleti vardır
ve büyüyebilmek için deri değiştirirler. Hemiptera, Odonata, Plecoptera ve
Ephemeroptera gibi böcek grupları yarım metamorfoz geçiren böceklerdir. Bu
rupların yawru bireylerine nimf denir ve ergin olana kadar birkaç nimf evresi
geçirirler. (Larvalarda eklemli ekstremite bulunma , nimflerde eklemli ekstremite
bulunur. Pupa larvadan sonra ki aşamaya denir. )
75
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 44 Odanat türleri
Böceklerin bir kısmı tamamen karasal yaşama, bir kısmı ise sucul yaşama adapte olmuşlardır. Karasal
böceklerin birçoğu ise özellikle yumurtalarını suya bırakırlar ve böcek ergin oluncaya kadar hayatını
suda devam ettirir. Suda gelişen yumurtadan ya ergine biraz benzeyen yavrular çıkar (nimf) yada
yavrular ergine hiç benzemez (larva). Yapısında olabilir. Nimf içeren böcekler hemimetabol olarak
adlandırılırlar ve yarı-başkalaşım geçirdikten sonra ergine benzeyeceklerdir. Larvası olan böceklere ise
holometabol denir , bu böcekler ergine benzeyebilmek için bir pupa safhası geçirmek zorundadırlar.
Böcekler , toraksta 3 çift ekstremite içeriyor olmalarıyla karakterize edilirler. Nimf ve larva ayırımı
yaparken de bunu göz önünde bulundurmak yararlı olabilir. Nimfler , erginin bir minyatürü olarak
düşünüldüklerinde , toraksta 3 çift ekstremite taşımaları tipiktir. Larvalar ise (Akuatik Coleoptera ve
Trichoptera larvaları hariç) torasik ekstremite taşımazlar. Pupalar ise tamamen ekstremitesiz olup
mumyalanmış gibi görünürler. Sularda yaşayan canlıların %70’ini omurgasızlar, bunların da % 65-70’ini
böcekler oluşturmaktadır. Farklı familyalara ait birçok tür, bazı su parametreleri açısından çok hassas
olup bulundukları su kirlendiğinde veya kimyasal içeriği değiştiğinde hemen kendileri için uygun başka
sulara göç ederler. Böylece bazı türler sadece temiz sularda bulunurlar. Aynı özellik, sürekli kirli suları
tercih eden böcekler için de geçerlidir.
Sucul böceklerin ekolojik önemi:
•
Besin dönüşümünde; yaprak çürümesi , odun parçalanması , mantar yayılımı , leş çürümesidip
kıısımda yıkım tamamlanması gibi ,
•
Balık , kerevit ve kurbağa gibi canlılar için besin oluşturması ile ,
•
Büyük hayvanlara hastalık taşıması , daha küçükler üzerinden de parazit veya predatör
yaşaması ile hayvansal komünitenin yapısının belirlenmesi.
Ordo Plecoptera (Taş sinekleri):
Yaşam sürelerinin yaklaşık %90’ını yumurta ve nimf halinde suda geçirirler. Arka uçta 2 adet serkus ve
ekstremitelerde 2 adet tırnak bulunur. Plecoptera takımı (Taş sinekleri) hemimetabol sucul
böceklerdendir. Bu özelliğinden dolayı en yakın akrabaları Odonata ve Ephemeroptera takımlarının
76
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
üyeleridir. Çok özelleşmiş gövde yapıları ile diğer böceklerden farklılık gösterir. Bu nedenle bilinen
böcek gruplarından biri ile ilgisini kurabilmek olanaksızdır. Plecoptera latince “plektos”
(kıvrılmış)+”pteron” (kanat) kelimelerinden türemiştir ve dinlenme durumunda iken kanatların
kıvrılarak duran geniş anal bölgelerini ifade etmek üzere “kıvrılmış kanat” anlamına gelen bir isimdir.
Göllerde yaşama uyum sağlamış Plecoptera türleri genellikle, soğuk göllerin taşlık ve kayalık kıyı
bölgelerinde bulunur. Bu göllerde littoral bölgelerde dalgaların, taşların ve bitkilerin bulunması nedeni
ile yaşam koşulları, akarsuların koşullarına benzer. Bu da Plecoptera türlerine göllerde uygun yaşama
ortamları sağlar.
Şekil 45
Ordo Ephemeroptera (Birgün sinekleri , Mayıs sinekleri): Ömürlerinin %99’unu nimf halinde
suda geçirdikleri , yalnız birkaç saat (en fazla bir gün) ergin halde yaşadıkları için bu ad verilmiştir.
Ekstremitelerinde 3 adet tırnak var.Ömürlerinin %99'unu larva veya nimf halinde suda geçirirler.
Yaşam süreleri en fazla bir gündür. Erginlerde ağız parçaları ve sindirim sistemi körelmiştir, besin
almazlar. Kanatları üçgen şeklindedir ve ön kanatlar belirgin şekilde arka kanatlardan büyüktür. Arka
kanatlar bazen körelmiş de olabilir.Abdomen 10 segmentlidir. Son segmentin uzaması vecercus'larla
birleşmesi sonucunda, vücut gerisinde 3 adet iplik görünümünde uzantı oluşmuştur. Bunların görevi
uçmayı dengelenmeye ve çiftleşmeye yardımcı olmaktır. Çiftleşme uçma esnasında gerçekleşir.
Döllenmeden hemen sonra önce erkekler, sonra da dişiler (yumurta bıraktıktan sonra) ölürler. Erkekte
ön bacaklar çok uzamıştır, dişiyi yakalamada görevlidir. "Larvula" adını alan ilk larva evresi 1-3 yıl
sürebilir. Pupa yoktur. Solunum, solungaçlarla ve trake ağı ile donatılmış sonbağırsakla yapılır. Tehlike
anında üyelerini veya solungaçlarını atabilirler. Bu olaya "autotomi" adı verilir. Atılan üyeler, daha sonra
yenilenebilir.
77
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 46
Ordo Coleoptera (Kın kanatlılar):
Bazı Familyaların larvaları suda yaşar. Suda yaşayanlar su bitkileri , yosunlar ve
bitkisel detritusla beslenirler. Larvalar ise salyangozları solucanları ve böcek
larvalarını hatta kendi türlerini yerler. Larvalarında toraksta 3 çift ekstremite vardır.
Baş tarafta erginleri gibi kanca benzeri yapılar mevcut. 1. kanat kitinleşmiş , 2. kanat
şeffaftır.genelde suyun üzerinde yüzer bazıları ise yüzey filminin içine girip çıkabilir
Ordo Odanata (Kız böcekleri , Yusufçuklar)
Diptera; Trichoptera ,Megaloptera ,Neuroptera gibi gruplar tam metamorfoz
geçirirler. Bu gruplara ait türlerin yavrularına larva denir. Bu grupların hemen
hemen tümü yavruevrekerinde sucul olup ,ergin safhada uçucudur. Yalnızca
Coleoptera ,Hemiptera ergin bireyleri suda yaşamaya dewam ederler. İki alt takım
halinde incelenir. Oldukça iri yapılı , zarif , güzel renkli olan predatör böceklerdir.
Uçuşları hızlıdır (bazıları saatte 60 mil yapar) , bazılarında göç görülür. Larvaları
sularda yaşar ve karın kısmında yaprak şeklinde solungaç uzantıları bulunur.
Erginlerin başı iri , gözleri belirgindir.
Şekil 47
78
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Çiğneyici ağız parçaları olup antenleri ise çok kısadır. İki çift olan kanatları uzun ve
çok damarlıdır. Thorax iyi gelişmiştir. Abdomen uzun ve 11 segmentlidir. Ve stilet
taşımaz. Eşey organları dişilerde abdomen sonunda erkekde ise 2. abdomen
halkasının ventralindedir. Bu nedenle kopulasyon diğer böceklerden çok farklıdır.
Bu ordonun 5000'den fazla türü bilinmektedir. Böcek yiyerek beslenirler. Biyolojik
mücadele açısından faydalıdırlar. Bazen karışık parazittir. Sivrisinek ergin ve
larvalarını yiyerek populasyonunun artmasına engel olurlar.
Şekil 48 Ağız maskesi
Odonata ( Yusufçuklar) iki gruba ayrılır:
1)Zygoptera
2)Anisoptera Havada asılı kalabilirler
gelişmiştir.
79
,kafaları oynayabilir
,gözleri
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 49 Odanat ergin ve larvaları
Subordo: Zygoptera: Nimflerinde abdomen ince uzun , uçta 3 adet yaprak şeklinde solungaç var.
Subordo: Anizoptera : Nimfleri tıknaz yapılıdırlar. Abdomenleri yassı olup genellikle kıl diken ve
dişçiklerle donatılmıştır. Abdomende solungaç yoktur , anal solunum yaparlar
Şekil 50
Ordo Hemiptera (tahta kuruları , yarım kanatlılar)
Erkeğin abdomeninde clasping denilen organı vardır. Dişileri boyunlarından
yakalarlar ve çiftleşme süresinde birlikte uçarlar. Ephemeroptera (Mayıs – Birgün
Sinekleri ) Hemen hemen tamanen sucul bitilerdir. Beslenmenin olmadığu sırada
yetişkinlerin ömrğ 1-3 gündür. Çiftleşmeden sonra yumurtalar su içine yada su
altında ki nesnelerin üstüne bırakalır. Plecoptera ( Taş Sinekleri )Karasal böcekler
olup nimf evresinde tam anlamıyla suculdurlar. Oksijen konsantrasyonun ço olduğu
temiz dağ dereleri ve kaynak sularında bulunur. Nimfler 1-3 yıl içinde 10-30 arasında
deri değiştirirler.
80
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 51
Genellikle karasal olup birkaç yarı sucul formun yanında daha az sayıda sucul form
ihtiva eder. Kışı ergin safhada geçiren Hemipterleirn çoğu bu süre zarfında nemli
sedimentler veya vejetasyon arasında bulunmaktadır. Yumurtalar yarı sucul substrat
veya sucul makrofit arasına bırakılmaktadır. Glişimleri 1-4 hafta arasında
tamamlanır.
Şekil 52
Nimfler ergin safhaya kadar 5 kez deri değiştirirler. 1-2 ay arasında ergin safhaya
geçerler. Ömürleri 1 yıldır. Sucul formlarında solunum havadan yapılır. Bazı türler
de suyun üzerinde hareket edebilir. Diptera (Gerçek Sinekler ,Çift Kanatlılar )81
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Chironoms sp.-Chaoborus sp.Kanlarında ki hemoglobin bulunması sebebi ile
çözünmüş oksijen miktarı çok düşük olan yerlerde yaşayabilirler.
Şekil 53 Chiromons sp
Tam olarak morfogenez geçiren sucul böceklerdir. Akarsuların ve göllerin en önemli
bentik fauna elemanlarından birini oluştururlar. Erginler sucul değildirler ancak
erginleşene kadar olan bölümlerini suda geçirirler. Türlere göre değişmekle birlikte
larval evre birkaç haftadan 1 veya 2 yıla kadar değişebilir. Çoğu tür yılda 1 veya 2
jenerasyon meydana gelir. Larval safhada deri solunumu veya kan solungaçları ile
solunum gerçekleşir. Bazı Chironomid larvalarının kanlarında düşük oksijen
konsantrasyonlarında yaşayabilmelerine olarak sağlayan hemoglobin bulunur.
Şekil 54 Yaşam döngüsü
Familya: Ceratopogonidae İlk göğüs segmentinde bir çift küt Chironomidlere benzer
fakat vücut uzun ve kıvrılmamış. “C” harfi gibi değil. Baş küçük ve sivri , baş
kapsülü de çok küçüktür.
Familya Chironomidae (Titrek sinekler , Sürü sivrisinekleri): Yumurtadan çıkan
larvalar tipik olarak “C” harfine benzer şekillidir.
Vücut küçük ince yapılı emme
hortumu yok. Sivrisinek görüntülü. Erkeklerde antenler demet şeklinde tüylü.
Genellikle havada büyük sürüler halinde uçarlar. Sokucu tipte değildirler. Aquatik
82
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
larvaları durgun akan sularda bulunur. Az bir kısım çürüyen materyalde nemli
yaprak altında bulunurlar.
Chironomus spp. ; Su kenarlarında bulunur. Larvalar , kanlarında hemoglobin
olduğundan kırmızı renklidir. Balıklar için iyi bir besin olurlar.
Familya Chaoboridae (Fantom midyeleri): Şeffaf olduklarından bu isim verilmiştir.
baş keskin bir kenarla başlar bu kenarın ön kısmında yakalama organına dönüşmüş
anten bulunur. Gündüzleri su dibindeki çamura gömülüp geceleri serbest su
ortamına çıkarlar. Soluk borusu yoktur , arka tarafta uzun kıllardan meydana gelmiş
bir yüzme yelpazesi vardır. Baş uzamış ve baş kapsülü mevcuttur.
Ordo Trichoptera ( Evcikli Böcekler )
Yumurtadan çıkan genç larvaların hepsi iyi yüzer. Larvalar çoğunlukla
abdomenlerinde iplik şeklinde trake solungaçlarına sahiptirler. Ömürleri genelde 1
yıldır. Erginler sıcak periyodlarda bulunur. Yumurtalar Mayıs – Ekim arasında sualtı
substratumuna bırakılır ve 3 haftada gelişimleri tamamlanır. Larvalar genellikle
substratumu oluşturan çeşitli partiküllerden kendilerine uygun olan birer evcik
yaparlar. Solunumda evciğin içine giren su kullanılır.
Şekil 55
Ordo Coleoptera ( Kın Kanatlılar )
Genelde 1 yıl yaşarlar ve bu süre içinde 3 kez larval deri değiştirirler. Yumurtalar
makrofitlerin yada sedimentin üzerine veya içine bırakılır. Yavru bireyler 1-3 hafta
içinde yumurtadan çıkar. Larval gelişim yaklaşık 1 ay sürer ve oldukça hızlıdır.
Genellikle ergin safhada kışı geçirirler. Hemen hemen tümü atmosferik oksijenden
yararlanır ve bu amaçla ya vücutlarının alt tarafında yada posteriör uçlarında bir
83
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
hava deposu taşırlar. Bazı larvalar sudan oksijen alabilmek için solungaçlara
sahiptirler. Genellikle omnivor olmalarına karşın bazı türler belirgin şekilde
karnivordur.
Şekil 56 colepteranın yaşam döngüsü
Familya Corixidae (kürek ayaklı tahta kuruları): En iyi yüzücü tahtakurularıdır.
Dinlenme sırasında uzun yapılı tırnaklarını bitkilere geçirerek tutunan bu böceklerin
Şekil 57
84
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
özgül ağırlığı sudan haifif olduğundan tırnaklarını bırakır bırakmaz su yüzüne
çıkarlar. Solunum için su yüzeyine çıkmak zorundadırlar
Familya Nepidae (Su akrepleri): Durgun ve yavaş akan suları diplerinde yaşarlar. 8.
abdomen segmentinin bir kısmından meydana gelmiş iki parçalı ince soluk borusu
bu familyaya özgüdür. Sığ sularda yaşayanlar bu boruyu şnorkel gibi kullanırlar.
Derin sularda yaşayanlar ise bitkilere tutunarak su yüzeyine gelir baş aşağı durarak
soluk borusunu kısa bir süre için su üzerine uzatırlar.
Şekil 58
85
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Bölüm
Bu bölüm için
Power point
sunumu adresi:
9
Mollusca
Tatlısu moluscaları hakkında bilgi verilmiştir.
Yumuşakçalar, hayvanlar Aleminde tür zenginliği bakımından Arthropodlardan
sonra gelen ikinci büyük filumdur. Yaşayan 90.000 kadar türü bilinmektedir.
Ekonomik açıdan önemli birçok türü içermektedir ve oldukça geniş bir dağılım
göstermektedir. Tipik bir mollusk vücudu ön tarafta baş , ventralde ayak ve dorsalde
iç organlar kitlesinden oluşmaktadır. Nudibranch’lar , Pulmonatlar , ve ahtapotların
dahil olduğu Cephalopodlar hariç CaCO3’dan oluşmuş bir kabuk taşırlar. Kabuk ,
vücudu örten manto tarafından salgılanır ve hayvanla birlikte büyüdüğü için
büyüme sırasında kabuk değiştirme söz konusu değildir. Kabuk çoğu türde “dış
kabuk” şeklinde olduğu halde “iç kabuk” taşıyan bazı formlar da vardır. Kabuk tek
parçadan oluştuğu durumlarda , hayvanın vücudu kısmen veya tamamen kabuk
içine çekilecek biçimde silindirik veya koni şeklindedir. Kabuk iki parçalı ise vücudu
iki yandan sarar. Sekiz parçadan oluşması halinde de vücudu dorsal taraftan
örtmektedir.
Gastropoda sınıfı , tür sayısı bakımından Mollusca’nın en kalabalık gurubudur.
Kabuk tek parçalıdır. Rapana gibi ekonomik önemi olan türler bu sınıfa dahildir.
Scaphopoda sınıfı ise tamamen denizel bir grup olup bilateral simetrilidir. Konik
yapıda kalker şeklinde tüpsü bir kabuğa sahip organizmalardır. Bivalvia sınıfı ,
bilateral simetrili , lateral olarak yassılaşmış türleri içermektedir. Kabuk iki parçalı
olup vücudu iki yandan sarar. Midye , istiridye... gibi ekonomik değeri olan pek çok
tür bu sınıfa dahildir. Cephalopoda sınıfı ise , yumuşakçalar içerisinde en yüksek
organizasyonlu sınıftır. Bilateral simetrili hayvanlar olup içsel kabuk taşımaktadırlar.
86
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 59
Gastropoda
1) Prosobranche Vücut boşluklarında solungaç vardır sudan solunum yaparlar.
Gonadları arka plandadır. Yürüyen merdiven şeklinde beslenme şekilleri vardır.
Radula denilen dişlere sahiptirler bunlar ağızlarında araya arkaya sarmal
şekildedirler. Epilitik ve epifitik alglerle beslenirler.
Şekil 60 Molusca türleri
2)Pumonat Gastropod Ortamda ki nem miktarı korundukça hayatta kalabilirler. Ca
miktarı yüksek yerlerde yaşayabilirler.
87
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 61 Kabuk yapıısının sinistral ve dektral olması
Bivalvia
Çift kapaklı , segmentsiz ,sesil canlılardır. Larvalarına glochidium denir. Kapak
açıldığında glochidium dişleri vardır. Bivalvia cinsleri ; Dreissena (zebra midyesi ) ,
Unio , Anadonta ,Sphaerium , Pisidium
Şekil 62 Midyenin iç yapısı
Şekil 63 Zebra midyeleri
88
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Bentik ekosistemler
Bentos’un (özellikle balıklar açısından) besin zincirindeki yeri çok önemlidir. Birçok
omurgasız , besin zincirinin en altında yer alan alg vebakteri gibi canlılar ile
beslenirler. Bazı gruplar sudaki bitki ve odun parçlarını , döküntüleri parçalayarak
beslenirler.
Bentik ekoloji ve deniz tabanında yaşayan organizmalar , onları ve çevredeki çevre
üzerindeki etkileri arasındaki etkileşimlerin çalışma kapsar. benthos (organizmaların
yanı sıra yaşam oluşturan kayalar , resifleri , ve sedimanlar) deniz ve nehir ağzı
ortamlarının son derece değerli bir bileşendir. Bentik sistemleri besin geri dönüşüm
ve defin ve organik madde depolama önemlidir. Böyle olmayan yerli türlerin
getirilmesi gibi insan etkileri , kıyı habitatlarının ve biyokimyasal döngüler önemli
değişikliklerin değişiklik birçok kıyı sistemlerini tehdit. Havza gelen drenaj besin ve
organik madde içeriği karasal , akışı her değiştirilmiş ve sulak-kıyıdaş bileşenlerin
yanı sıra , bizatihi göl veya rezervuar: tüm drenaj havzası oluşur. Verimlilik toprak
ve su , ve göl açık deniz kısmının en düşük arasındaki sulak arayüzü bölgedeki en
yüksek kara parçaları , genellikle orta için düşüktür.
Biyolojik topluluklar tarafından desteklenen ve bir topluluk içinde üretilen organik
madde fotosentetik üretime dayanmaktadır. Bentik omurgasızlar farklı birçok
fonksiyonu vardır. Bu fonkisyonlar hem karasal hemde sucul ekosistemler için
önemlidir. Tatlı sularda bulunan , bentik omurgasızlar çeşitlidir. Bu oragnizmaların
bol bulabilir ama genellikle düzensiz dağıtılmışdır ve nispeten zor özellikle örnek
derin dipte yaşadıklarından sedimant içinde örneklenmeleri zordur. Bu türlerinin
zenginliği ve tatlı su ekosisteminde oynadıklarıı rol önemi genelllikle bentik
omurgasızlar gözden kaçmasına yol açar. Değişiklikler ekosistemlerde meydana
gelen beklenmedik değişmeler bentik tür zarar görmesi tüm ekosistemi etkiler.
Kuraklık nedeniyle bentik türleri kompozisyonu değişebilir. Yeni bentik türler
ortama girebilir yada ortamda uzaklaşabilir. Örneğin , bazı bentik omurgasız türler
(örneğin , Tubifex) Parazit-verici olarak hizmet vektör olarak işlev görebilir. Bu
omurgasızlar artış ise dere çamurlarında bol miktarda bulunarak alabalık
popülasyonlarının üzerinde hastalık yayılabilir.
Ayrıca besin madde artıışı ile burada Toksik Alg nedeni oluşumu (blum) , yoğun bir
deoksijenasyon , yoğunluk-tabakalı sular ve yüksek konsantrasyonlarda amonyak
veya hidrojen sülfür birikimine yol açabilir.
Göllerin alt çamurlar ve akımları ilk bakışta düzenli görünebilir. Bununla birlikte ,
fiziksel , kimyasal ve biyolojik süreçler önemli oluşturmak Yatay ve dikey heterojen
katmanlarından içinde değişir. Farklı bir fiziksel şablon sağlamak nişler.Bu tortul
süreçler dahil yön değişikliklerini ve oranları akışları , sediment ayırıcı biriktirme
tane boyutları ve ölü organizmalar , Büyüme ve kökleri ölümü , burrowing ve
89
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
sediment elden , bentik tüketiciler tarafından ve fekal üretim. Microhabitats da
oluşturulur. Kimyasal gradyentlerin ve konsantrasyonlarda Mikrobölgelendirme
çözünmüş oksijen , hidrojen sülfit , amonyak , fosfor ve diğer. Kritik kimyasallar
Vurgulamaktadır öyle ki "biyolojik karmaşıklığını" habitatlar ve biyolojik ilişkiler
önemli bir yönüdür biyoçeşitlilik. Biyokarıştırma ve biyotik etkileşimler geniş
oluşturmak tatlısu sedimentlerinde biyolojik karmaşıklığını
Bu biocomplexities gerekir. daha temiz içme eğer anlaşılmalıdır su ve rekreasyon
kullanımları Taze sular muhafaza edilmelidir. Bilim-tabanlı politikalar
ecosystemperspective gerektirir Birden rolleri çok çeşitli bentik türleri. Önceki
çalışmalar genellikle ele alınmıştır. Tarafından üretilen "mal" ile bu miktar bentik
türleri , balık tüketilen av öğeler. Bunlar mallar açıkça önemli bileşenleridir Gıda
ağları , ama nasıl onların arasında işlevsel ilişkiler cevap tür kompozisyonunda
değişiklikler Ayrıca önemli. Bu makalede , biz nasıl bazı türlerin örnekleri
vurgulamak bir orantısız büyük var Gıda-Web dinamikleri üzerindeki etkisi ve nasıl
türün temel sağlamak ekosistem hizmetleri. Bu ekosistem fonksiyonlar tortu dahil
karıştırma , besin döngüsü ve enerji Gıda ağları akışı.
Bentik organizma Çeşitliliği
Tatlısu bentik türler gelişti milions boyunca birçok filumlara gelen yıl ve zengin bir
fauna temsil eder. İçinde A Treatise dördüncü ve son hacmiLimnoloji , G. Evelyn
üzerinde (1993) Hutchinson tekrar gözden Soru o ilk poz 40 yıl önce-"Neden bu
kadar çok çeşit var hayvanlar "-? ama bağlamında zoobentos. (1993) Hutchinson
sonucuna Bu "Diptera bugüne kadar olan Böceklerin en farklı amacıyla tatlı su; en
çok aslında herhangi önemli taksonun çeşitlendirilmiş tatlı su organizmaları. "O
tahmini Bu 20.000'den fazla Dipteran türler
Dünya çapında tatlı su cins , Yaklaşık dört kez sayı Coleoptera. Diğerleri tahmin çok
sayıda vardır. protozoa bentik türler , kabuklu hayvan , ve diğer grupların (Palmer
ve ark. 1997). Ayrıca , sistematik uzmanlarını tahmin sadece bir küçük bir yüzdesi bu
Belirli takson (örneğin , tatlı su nematodlar) tarif edilmiştir. Çeşitli formlar sürekli
keşfedilen , especialy derin Sularda bulunan , içinde hangi bölgesel endemik
izolasyonu yansıtacak ve evrimsel adaptasyon Belirli koşullar Birçok tür halen
tanımlanmamış , taxonomicaly hem de ekolojik olarak. çeşitli koruma bentik
topluluklar gerektirir wil daha iyi anlaşılması uzun dönem fonksiyonel ilişkiler Bir
ekosistemdeki bu türler arasında bağlam. Bireysel Önemi Ekosistem süreçlerinde
türler Bu karasal çalışmalardan bellidir. türlerin bu türlerin sayısı başına mutlaka
ilgili değil Ekosistem üretim oranları (örneğin Chapin ve diğ. 1997 , Tilman ve ark.
1997). Bunun yerine , her türdür değişken altında çalışması için uyarlanmış farklı tür
durumlar , Farklı nispi öneminin olmak Özellikle ekolojik süreçler. Dağılımları ve
bolluk değişiklikler neden olabilir biri türler orantısız ve beklenmedik onlar gibi
90
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
diğer türler tarafından yanıtlar fonksiyonel olarak telafi girişimi ilişkili türler
değişikliklerin (Frost ve ark. , 1995 , Naeem 1998). Son zamanlarda , Palmer ve ark.
(1997) , önerilensöz konusu bentik türleri belirlemek için especialy önemlidir nasıl
organik madde işlenir Tatlı su ekosistemlerinde. Onlar çeşitliliği ve ekolojik tarif
Tatlısu bentik rolleri türleri ve en önemli süreçler Bu tür tatlı su etkilemeye
ekosistemler. Bu makalede , biz özetlemek Birkaç yeni çalışmalar nasıl özel zoobentik
türler göstermek ekosistem süreçlerini değiştirmek. Biz Bu zoobentik türler
vurgulamak especialy kabuklular , etkisi hem tatlı su gıda ile enerji akışı ağları ve
besin döngüsü (Şekil 2).Bu göstermektedir bazı durumlarda , bu tek bir türün varlığı
veya yokluğu dramaticaly ekolojik değiştirebilir Bu tür otlatma oranları gibi süreçler
ve ayrışma.
Bentik topluluklarda bile yakından ilişkili türler elde edebilir farklı onların besin
kaynakları. Sonuç olarak , türler tahmin edilmektedir yollarla ya da oranlarındaki
farklılık hangi Onlar ayrı bir ekosistem gerçekleştirmek Hizmet (örneğin , birincil
üreticilerin hareket herbivores , predatör , ya da detritivores). Biz vurgulamak
rağmen Sadece bir kaç örnek , sayısız vardır Besin Web bağı oluşturarak ki burada
bir tür etkileşime olumlu ya da negatif diğerleri sahip olan veya içerisinde Tek bir
türün eklenmesi ya da zarar Gıda-Web dinamikleri değiştirir. Merkezli hakkında
güncel bilgilere Bentik arasında nişler ayrılması tür , farklı olduğu sonucuna çökelti
Yaşama macroinvertebrates türleri değiştirilebilir olması muhtemel Birçok
bileşenlerin Karmaşık ekosistem süreçleri. Çeşitlilik ve türler ekosistemlerde fazlalık
Niş teorisinin bağlantı besinsel için dinamikleri "perçin hipotezi" yol açtı (Ehrlich ve
Ehrlich 1981) , her hangi türler öne sürülen temel gerçekleştirmek için bir potansiyele
sahip sebat rolü toplum ve ekosistem ve Bazı türler olarak kalabilir ki Belirli bir tek
temsilcilerigrubu (Ehrlich ve Walker 1998).Açık olmasına rağmen o bazı Her tür
seviye benzersiz , örtüşme kaynak türler arasında kullanımı değil
sıradışı , especialy freshwaterfood içinde ağ-yapılar. Onlarca yıldır , ekolojistler var.
Bentik İndikatör Türler
Değişen ortam koşullarına planktonik formların uyum ve dayanıklılıkları da
değişkenlik göstermekle birlikte genel olarak toleransları zayıftır. Ayrıca ortam
koşullarıyla organizmalar arasında kantitatif ilişki vardır. Tüm organizmalar gibi
zooplankton ve fitoplanktonlar da sadece fizyolojilerine uygun ortamlarda yaşarlar
ve gelişirler. Bu şekilde dağılımları ve yoğunlukları belirli ortamlarla sınırlanan , su
kütleleri ile bunlardaki değişiklikleri işaret eden organizmalara “indikatör tür”
diyebiliriz. İndikatör türlerin dağılımlarını sınırlayan faktörler arasında sıcaklık ,
tuzluluk , pH , elektriksel iletkenlik , beslenme gibi fiziksel ve kimyasal faktörler yer
alır. Kirlenmenin etkisinde kalan akarsu , göl ve denizlerde yaşayan mikro ve makro
organizmaların kalitatif ve kantitatif özellikleriyle dağılışlarında önemli değişimler
olur. Zira bu bölgede kirlenmenin başlamasıyla bazı türler derhal bölgeden uzaklaşır
ve ölürler (Regresif türler). Bazı türler bu bölgeye gelip yerleşebilir (Trunsgresif
91
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
türler). Diğer bazı türler ise kirlenmeden etkilenmeyerek yaşamlarını sürdürürler
(Duyarsız türler).
İndikatör türler ortam koşulları uygun olsa bile koşullardan birinin eksikliğine karşı
duyarlılık gösterirler ve bu faktör böyle türlerin gelişmelerinde sınırlayıcı rol oynar.
Bir türün bir bölgedeki mevcudiyeti ve bolluğu belirli ekolojik koşullara bağlı olup ,
belirli ortamların göstergesi olabilir. Kantitatif bakımdan bir veya birden fazla
faktörün etkisiyle bir tür hızla çoğalır ve sayıları patlamaya dönüşebilir. Bu
araştırmada teşhis edilen bazı zooplankton ve fitoplankton türleri ötrofik göller için
indikatör türlerdir. Suların Biyolojik izlenmesinde kullanılmak üzere kabul edilmiş
tüm tatlı su organizmaları arasından bentik omurgasızları (özellikle sucul böcekler ,
akarlar , yumuşakçalar , kabuklular ve kurtlar) en sık tavsiye edilen gruptur. Su
Çerçeve Direktifi (SÇD) Direktifi 2000/60/EC , nehirler , göller , yeraltı ve geçiş
(nehir ağzı) ve kıyı suları kapsayan mevzuat bir bütün olarak 2000 yılında kabul
edilmiştir.
Su Çerçeve Direktifi izleme için herhangi bir özel yöntemlerin
kullanılması zorunlu olmadığından , 2006 yılında bir biyomonitoring kullanım
kılavuzu hazırlandı; bu araç Su Çerçeve Direktifi altında su kalitesinin izlenmesi için
uygun bir yöntem seçimi kolaylaştırmak için bir kılavuz olmayı hedeflemektedir.
Belirli bir izleme aracın veya yönteminin seçiminde iki önemli kriter vardır: maliyetetkililik (costeffectiveness) ve amaç - uygunluk (fit-for-purpose).
(I)
ekolojinin teorik kavramlarından türetilmeli
(II)
akılcı olmalı
(III) Potansiyel ekolojik işlevleri değerlendirebilmeli
(IV) potansiyel genel insan etkisini ayırabilmeli (yani , antropojenik bozukluğu
tanımlayabilmeli)
(V)
Potansiyel antropojenik etkiyi türlerine ayırabilmeli (İnsan etkisinin farklı
dağılım ve gruplarını ayırt edebilmeli)
(VI) Örnekleme ve tasnifi maliyetleri düşük (arazi çalışmaları) ve deneyler
standart olmalı (laboratuar yaklaşımlar) (VII) Örnekleme protokolü basit
olmalı
(VII) Sistematik teşhis maliyetli düşük olmalı (teşhis için hiçbir uzmanlık
gerekli olmamalı)
(VIII) Büyük ölçekli uygulanabilirliği
(IX) Olmalı (eko veya biyocoğrafik bölgeler arası
(X)
Genel olarak insan etkisi değişikliklerin güvenilir bir göstergesi olmalı
(XI) Farklı insan etkisi değişimlerinin güvenilir göstergesi olmalı
(XII) İnsan etkisini Lineer ölçekte belirleyebilmeli
Günümüzde , tatlı suların biyolojik çeşitliliği karasal ortamlarınkinden çok daha hızlı
olarak azalmaktadır. Tatlı su ekosistemleri içinde de akarsular en çok tehlike altında
olanlardır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi” , Avrupa Birliği ülkeleri tarafından
2000 yılındakabul edilmiştir. Sucul ekosistemlerdeki bozulmayı önlemek için 2015’e
kadar , tüm yüzey sularının ekolojik ve kimyasal olarak iyi kalite düzeyine
getirilmesini vekalitelerini korumayı amaçlamaktadır. Ayrıca , su kaynaklarının
92
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
düzenlenerek sürekli kullanımını sağlamayı ve ihtiyacı karşılayacak kadar suyun ,
her an kullanılabilir durumda olmasını düzenlemek ise son hedeftir. Bunun için ilk
önemli temel adım olarak , izleme programları ile kapsamlı bir şekilde yüzey
sularının durumları belirlenmeye çalışılmaktadır. Daha sonraki izleme
programlarında kullanılmak üzere , var olan izleme yöntemleri gözden geçirilmiş ve
yeni düzenlemeler yapılmıştır. Halen , yeni yöntemler üzerinde çalışılmaktadır.
Uzun
“referans habitatlar” ile karşılaştırılması gerekmektedir. Referans habitatlar herhangi
bir nedenle tahribata uğramamış veya çok az değişime uğramış ortamlardır. Referans
habitatların ve tahribata uğramış sucul ekosistemlerin özellikleri şöyledir:
Yüksek kalite (High quality): Fiziko-kimyasal değişkenlerde ve hidromorfolojik kalite
unsurlarında insan kaynaklı etki yoktur veya çok az dır. Bu tipteki sular ,
ortamıntamamen bozulmamış durumda olduğu anlamına gelir. Çevrelerinde
yerleşim yeri bulunmaması , atık suların karışmaması , alabalık çiftliği , ekili alan gibi
mekanların olmaması önemlidir. Bu tipteki sular için biyolojik kalite yansıtır ve
kirlilik yada bozulma olmadığını yada çok alt seviyede olduğunu gösterir. Bu
koşullar , yüksek kaliteli ortam ve bu ortamda bulunan canlılara özeldir.
Orta Kalite(Moderate quality): Bozulmamış durumdaki yüksek kalitedeki su tiplerinden
orta düzeyde farklılık gösteren ve orta kaliteye uygun biyolojik kalite değerlerine
sahip su tipleridir. İnsan aktivitelerinden kaynaklanan bozulma ve kirlilik işaretlerini
orta düzeyde yansıtan özelliklere
İyi kalite (Good quality):İyi kalitedeki su tipleri için biyolojik kalite değerleri , insan
aktiviteleri nedeniyle meydana gelen bozulmalardan ötürü daha düşük seviyededir.
Fakat , yine de bozulmamış durumdaki yüksek kalitedeki su tiplerinden çok az
düzeyde farklılık gösterirler. Yüksek ve iyi kalitedeki ortamlarakıyasla bozulmalar
ve kirlilik gözle görülür düzeydedir.
Orta kalitenin altında kalan su kalitesi tipleri zayıf ve kötü olarak sınıflandırılır. Bu
tipteki sular biyolojik kalitedeğerleri bakımından oldukça kötü durumdaki suları
ifade eder. Bu tipteki sularda bulunan canlı toplulukları bozulmamış veya çok az
düzeyde bozulmuş yüksek , iyi ve orta kalitedeki sularda bulunan canlı Sağlıklı bir
ekosistemin tanımında fiziksel-kimyasal , morfolojik ve biyolojik koşulların tümünün
Topluluklarından önemli ölçüde farklılık gösterirler. Su kalitesi izleme
programlarında , sadece fiziksel-kimyasal değişkenleri kullanmak yeterli değildir.
Çünkü , içinde belli canlıları barındıramayan bir sucul ortam , insanlar için de
kullanılabilir bir kaynak olamaz. Canlı toplulukları , bir ekosistemin “hafızası”
olarak da değerlendirilir. Çünkü , fiziksel ve kimyasal değişkenler ölçüm yapılan
andaki durumu belirtirken geçmiş dönemdeki su kalitesi hakkında bilgi sağlamaz.
Bu nedenle de canlıların su kalitesi çalışmalarında kullanımı , “Su Çerçeve
Direktifi”nin ekolojik izleme sisteminde fiziksel , kimyasal değişkenlerden daha önde
gelir. Su Çerçeve Direktifinde de belirtildiği gibi biyolojik izlemede kullanılması
gereken canlılar , başta taban büyük omurgasızları olmak üzere fitobentos ,
fitoplankton , makrofit ve balıklardır. Taban büyük omurgasızlarını oluşturan
canlılar şunlardır. Insecta (Böcekler)Insecta , Crustacea (Kabuklular)Crustacea , Diğer
gruplar Gruplar. Diğer canlıların o ortamda yaşamasına uygun olduğunu belirtmek
93
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
gerekir. Bir ekosistemin koşullarını belirlemek için çeşitli canlıların biyolojik veriler
olarak kullanıldığı çalışmalar biyolojik izleme çalışmalarıdır. Biyolojik izleme , hassas
ekosistemlerin tahribatını çok daha net bir şekilde gösterdiği için fiziksel , kimyasal
ve biyolojik yönden ortaya çıkan sorunları belirlemede birleştirici bir yöntemdir. Bu
yöntemde , çalışılan bölgenin faunası ve biyoindikatör (biyolojik gösterge) olarak
kullanılabilecek taksonlar belirlenmelidir. Biyoindikatörler , çevresel değişikliğe karşı
yaşam fonksiyonlarını değiştirerek veya toksinleri vücutlarında biriktirerek cevap
veren canlılardır. Biyoindikatörler , ekosistemin fiziksel ve kimyasal değişkenlerinde
oluşan değişimlere karşı oldukça hassaslardır. Bu canlıların varlığı ve komünite
yapıları habitatın kalitesini yansıtır.
Biyomarkör; Toksik maddlerin molekülerde , hücrede ve dokuda verdiği hasarı
belirleyen biyokimyasal ölçümlerdir. Örneğin , metal zehirlenmesi varsa MT
(metallotiyonin) enziminde bir artış gözlenir. Oksidaz , asetilkolinesteraz , selülaz /
carbohydrase , genotoksisite , iyon düzenlenmesi , stres proteinleri ya da oksidatif
stres enzimleri gibi biyomakörler özellikle omurgasızlarda sıklıkla kullanılmaya
başlanmıştır. Bunun yararı ise toksik etki daha yüksek organizasyonlu canlıları
etkilemeden erken uyarı sistemi gibi bizi uyarmasıdır. Tek bir biyomakör insan
etkisini göstermeye yetmeyebilir , ancak 12 kiterden 6 tanesini karşılayabilir.
Özellikle düşük canlı sayısı ve ucuz maliyet en önemli avantajlarındandır. Bioassay
ve toksik testler; bir organizmanın , bir toksik maddeye karşı etkisini büyüme ,
beslenme oranı , pupa devresi , davranış , morfoloji , ya da üreme gibi çeşitli
dönemlerde değerlendirmektir. (toksik seviye tespiti , invitro deneyler ve
biyoakumülasyon). Bu testlerde her türlü insan ve dış çevre (oksijen ve ısı gibi)
etkisini ucuz ve standart bir şekilde ölçülüp değerlendirilebilir. 12 kriterden 10
tanesini karşılaması bakımından önemlidir.
Taban büyük omurgasızları
Biyolojik izleme programlarında kullanılan en elverişli ve yaygın canlılardır. Bu
canlılar , biyolojik çeşitlilik ve su kalitesi çalışmalarında habitatları izlemek için
gerekli verileri en kullanışlı olarak sağlayan canlılardır. Tür kompozisyonu , sayıları ,
hayat döngüleri , hareket şekilleri , ağız yapıları ve beslenme şekilleri gibi özellikleri ,
biyolojik yöntemlerde kullanılmaktadır. Taban büyük omurgasızları ile yapılacak
izleme çalışması üç yıl sürmelidir. Taban büyük omurgasızları ile hazırlanmış birçok
indeks olup çok yaygın olarak kullanılmaktadır. 1980’lerden beri birçok ülkede
akarsuların durum ve potansiyellerini biyolojik yöntemlerle değerlendirmeye
yönelik yapılan çalışmaları yeniden ele alan araştırmaların sayısında artış vardır.
Avrupa’da , özellikle taban büyük omurgasızlarının kullanımına yönelik revizyon
çalışmalarına ilişkin birçok bilimsel araştırma yürütülmektedir. Ülkemizde de bu
çalışmalar , araştırmacılar tarafından uzun zamandır yürütülmesine rağmen ilgili
kurumlar konuya son zamanlarda önem vermektedir. Türkiye’de , bu konuda
yapılan çalışmalar ve taban büyük omurgasızlarının kullanılmasını sağlayacak bilgi
birikimine katkılar son zamanlarda hızla artmaktadır. Ülkemizde de bu çalışmalar ,
araştırmacılar tarafından uzun zamandır yürütülmesine rağmen ilgili kurumlar
konuya son zamanlarda önem vermektedir. Türkiye’de , bu konuda yapılan
çalışmalar ve taban büyük omurgasızlarının kullanılmasını sağlayacak bilgi
birikimine katkılar son zamanlarda hızla artmaktadır. Ortama karışan çeşitli kirlilik
94
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
kaynaklarına karşı , değişik düzeylerde duyarlılık göstererek çabuk tepki verirler
,Geniş bir dağılım gösterirler ,Besin zincirinde önemli bir yer teşkil ederler
,Toplanmaları ve sayımları diğer canlı gruplarına göre daha kolaydır , Sucul
ekosistemlerde hayat döngülerinin uzun olması nedeni ile yılın her döneminde
bulunurlar. Komünite yapıları , su kalitesine bağlı olarak değişir. Hareket yetenekleri
oldukça kısıtlıdır. Bu nedenle , bulundukları ortamın koşullarını temsil etmede
oldukça başarılıdırlar. Tür düzeyinde teşhisleri çok daha doğru sonuç vermekle
beraber zordur. Tür teşhisleri , mutlaka her canlı grubunun uzmanları tarafından
yapılmalıdır. Cins ve bazen de familya düzeyindeki teşhisler de fauna bilgilerinin
eksik olduğu bölgelerde çalışmalarda kullanılabilmektedir. Bu seviyelerde teşhisler
de doğru sonuç vermektedir. Ülkemizde de bu çalışmalar , araştırmacılar tarafından
uzun zamandır yürütülmesine rağmen ilgili kurumlar konuya son zamanlarda önem
vermektedir. Türkiye’de , bu konuda yapılan çalışmalar ve taban büyük
omurgasızlarının kullanılmasını sağlayacak bilgi birikiminekatkılar son zamanlarda
hızla artmaktadır. Ortama karışan çeşitli kirlilik kaynaklarına karşı , değişik
düzeylerde duyarlılık göstererek çabuk tepki verirler , akarsularda çok kullanışlı
bulunmamaktadır. Geniş bir dağılım gösterirler ,Besin zincirinde önemli bir yer
teşkil ederler , Toplanmaları ve sayımları diğer canlı gruplarına göre daha kolaydır ,
Sucul ekosistemlerde hayat döngülerinin uzun olması nedeni ile yılın her döneminde
bulunurlar. Komünite yapıları , su kalitesine bağlı olarak değişir. Hareket yetenekleri
oldukça kısıtlıdır. Bu nedenle , bulundukları ortamın koşullarını temsil etmede
oldukça başarılıdırlar.Tür düzeyinde teşhisleri çok daha doğru sonuç vermekle
beraber çalışması üç yıl sürmelidir zordur. Tür teşhisleri , mutlaka her canlı
grubunun uzmanları tarafından yapılmalıdır. Cins ve bazen de familya düzeyindeki
teşhisler de fauna bilgilerinin eksik olduğu bölgelerde çalışmalarda
kullanılabilmektedir. Bu seviyelerde teşhisler de doğru sonuç vermektedir.
Fitobentos : Taban büyük omurgasızlarından sonra en yaygın olarak kullanılan
canlılardır.Dipteki taşlara , bitkilere tutunmuşlardır (perifiton).Fitobentos ile
yapılacak izleme Biyolojik izlemede kullanılan ve geliştirilmekte olan indeksler
(Biyolojik Diatom İndeksi , Trofik Diatome İndeksi vd.) vardır. OMNIDIA programı
,fitobentos indekslerini toplu olarak hesaplamada kullanılan programdır. Bu
indeksler bazı ülkelerde kullanılmaktadır.
Fitoplankton
Bazı ülkeler fitoplanktonları (seston olanlar suda serbest yüzenler) taban büyük
omurgasızları ve fitobentos ile birlikte izleme çalışmalarında kullanmaktadırlar.
Fakat , türleri saptayarak sonuca gitmeye çalışmak çok zaman istediği için
Fitoplankton ile yapılacak izleme çalışması altı ay sürmelidir. Macroinvertebrates
birçok türü belli habitatların türlü ve su kalitesinin teşhis vardır. Onlar gösterge
organizmalar olarak bilinen , sadece çevresel koşulların belirli bir kümesi altında
sayısal baskın hale organizmalar olduğunu. Bentik organizmaların en yaygın
kullanımı , su kalitesinin , göller , özellikle besin durumu , kalsiyum sertlik ,
alkalinite , pH ve iletkenlik göstergeleri gibidir. Sular akan hayata adaptasyonları
sergileyen Akış organizmalar akışı ortamlarında göstergeleridir. Bu canlılar dere
ortamlarda aşınma yüzeyler vardır ki ipuçları sergilerler. Buna karşılık , çökelme
95
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
yüzeylerde (akışları örneğin havuzları , göller sedimanlar) yaşayan organizmalar var
lentik ortamlarda karakteristik özellikleri. Bazı canlıların geçici havuzlarda sınırlı ve
her tür kuraklık dönemi hayatta bir veya daha fazla uyarlamalar var "dedi.
Biyoçeşitlilik Değişiklikleri Etkileyen Faktörler:
Böyle bir genetik çeşitlilik gibi birçok biyotik faktörler , biyolojik çeşitliliğin
etkileyebilir. Kısa vadede , örneğin Farklı gen havuzları rastgele ortamında kısa
vadeli değişiklikleri ile seçilen gibi 1-10 yıl , biyoçeşitlilik dalgalanma. Ancak , uzun
vadede , örneğin yüzyıllar yıl , biyoçeşitlilik nedeniyle böyle bir yaşam aşırı sömürü
kaybı , habitat parçalanması , kirlilik ve egzotik türler olarak doğrudan ve dolaylı
faktörler , hem de düşmüştür. Biyoçeşitlilik üzerindeki doğal faktörlerin etkileri ilk
antropojenik faktörler biçimine katkı sağlayacağı gerekir.
Türler kararlı ve kararsız ortamlarda yaşamak amacıyla üç yaşam öyküsü
stratejilerden birini benimsemek düşünülmektedir: (i) r-seçimi; (ii) K-seçimi; veya
(iii) bahis-hedging.
(Thorpe ve Covich , 1991; Williams ve Feltmate 1992)
En önemli tatlı su takson en başarılı karasal filum ve bir Arthropoda olduğunu.
Göllerin tüm farklı ve önemli bileşenleri ve akarsular - Uniramia (su böcekler) ,
Chelicerata (su akarları ve sucul örümcekler) ve Crustacea (. Kerevit , karides peri ,
kopepodları , vb) üyeleri , hem tatlı ile üç subphyla. Eklembacaklılar en kalıcı ve
geçici su sistemlerinin bentik ve pelajik habitatları her heterotrofik niş işgal. Bu
metamerik coelomates (su akarları hariç) bir kitin dış iskelet ve bacaklar , ağız ve
anten olarak değiştirilmiş sert , eklemli uzantıları ile karakterizedir.
Bazı biyolojik indeks ve matriks
İndeks ve matriksler özellikle bentik hayvanların değerlendirilmesi ve kirliliğn
ortaya konulmasın sıklıkla kullanılır. Bu yolla:
•
Terimlerin sayısal ifadeler haline getirilmesini sağlar.
•
Verilerin sınırlı (limitli) rakamlara dönüştür.
•
Çalışmaların güvenilirliğinin artmasını sağlar.
•
Çalışmaların daha kolay anlaşılmasını sağlar.
•
Çalışmaları standart hale getirir.
•
Kirlilik kaynaklarının , sıcaklık , besleyici madde , girişlerinin belirlemesinde
kullanılabilir.
96
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Q matriks
Tür listesine karşı lokalite , derinlik , istasyon matrisleridir. (Tür X İstasyon) şeklinde
ifade edilir.Q matrislerden Abundans , Dominans , Frekans ,Tür Zenginliği , Tür
Çeşitliği , Düzenlilik İndekslerin hesaplanır.
İst X Tür
İstasyon-1 İstasyon-2 İstasyon-3
Tür-1
Tür-2
Tür-3
22
0
191
0
651
175
882
22
11
R matriks
Satır ve kolonda aynı tip verilerin bulunduğu matrislerdir. Lokalite X Lokalite ,Tür
X Tür , İstasyon X İstasyon şeklinde ifade ediliri Q matrislerden korelasyon
matrisleridir , benzerlik katsayıları Jaccar indeksi , Brey-Curtis indeksi hesaplanır.
İst X İst
İstasyon--1
İstasyon-2
İstasyon-3
İstasyon-1 İstasyon-2 İstasyon-3
100
56
22
56
100
75
22
75
100
İndeksler
İndeksler matematiksel formüllerle elde edilen sayısal sonuçlardır. Bir indeks değeri
belirli değerler ile sınırlandırılıyor ise , indeks limitlidir. Limitli (sınırlı) olan
indekslerin yorumlanması daha kolay ve güvenilirdir
•
Dominansi 0-100 arasında limitli
•
Shannon indeksi 0-5 arasında limitli
•
Plielou indeksi 0-1 arasında limitli
•
Simpson indeksi 0-1 arasında limitli
•
Margalef indeksi limitsiz
97
İ Ç
S U L A R
•
Z O O B E N T O Z U
Matrisler
Matrisler
R-Matris
R-Matris
Tür x Tür
Tür x Tür
İstasyon x İstasyon
İstasyon x İstasyon
Lokalite xLokalite
Lokalite xLokalite
Q-Matris
Q-Matris
Tür x İstasyon
Tür x İstasyon
Brey-Curtis indeksi
Brey-Curtis indeksi
Jaccar indeksi
Jaccar indeksi
Abundans
Abundans
Dominas
Dominas
Frekans
Frekans
Tür Çeşitliliği
Tür Çeşitliliği
Shannon
Weaver İndeksi
Shannon
Weaver İndeksi
Simpson
indeksi
Simpson indeksi
Tür Zenginliği
Tür Zenginliği
Ramman
Margalef indeksi
Ramman Margalef indeksi
Düzenlilik
Düzenlilik
Pielou
İndeksi
Pielou İndeksi
Abundas
Aaort = ΣAa /n
Aaort= Ortama abundans
Aa = A türünün abundans
n = bulunan istasyon sayısı
Bir türün ,belirli bir alandaki yada hacimdeki birey adedi yada biomansını ifade eder. Yoğunluğun
ölçülmesinde kullanılır. Sayımla Ağırlıkla Ortalama abundans hesaplanabilir. Abundans boy
gruplarının veya boy frekansları değişik olan populasyonların karşılaştırılmasında kullanılabilir.
Abundans kesikli veridir , bu yüzden güvenilir değildir.
5
Çok Bol
4
Bol
3
Az çok bol
2
Az
1
Çok az
Abundans hesaplanmasında kullanılan scala
98
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Dominas
Da = Na/İstasyon sayısı
Bir türün diğer tüm türlere göre baskın olmasıdır. Türün birey sayısı kullanılır. Dominans yüzdelik
olarak ifade edilen bir değerdir. Sürekli verilerdir. Bireylerin birbirlerine göre bolluğunun ifade eder.
Tür1
Tür2
Tür3
Tür4
Tür5
Tür6
Tür7
Tür8
Tür9
Tür10
Tür11
Tür12
Tür13
Tür14
Tür15
Tür16
Tür17
Tür18
Tür19
Tür20
S1
3
S2
S3
6
3
2
8
1
10
6
10
3
S4
5
1
4
S5
5
4
3
3
S6
6
1
S7
2
1
4
4
1
9
1
1
1
6
1
9
2
1
1
4
3
8
7
3
1
7
1
1
2
1
1
1
1
1
1
3
Su Kalitesi
Modern anlamda su kalitesi terimi insan tarafından kullanılan suyu etkileyen tüm
faktörleri vurgular. Biz suyu; içme suyu , eğlence ve spor amaçlı kullanılan su
(Rekreasyon) , endüstride kullanılan (Soğutma suyu , Yıkama suyu , Sulama suyu) ,
kirlenmiş su (İnsan aktivitelerinde direk olarak kullanılmaması gerekir) , aynı şekilde
lağım suları ve su sistemlerine dönmeden önce saflaştırılması gerekli olan
endüstriyel atık sular olarak ayırabiliriz. Biyolojik olarak da Sabrobite , Toksisite ,
Radyoaktivite , Fiziksel Faktörler , Ötrofikasyon , Tuzluluk , Bilim ve Teknolojinin
ilerlemesi ile gelişen diğer faktörler gibi noktalarda değerlendirebiliriz.
Su kalitesinin biyolojik analizinde ilk önce ele alınan sabrobitedir. Sabrobite ,
çamurlu olan dip kısımda ve litoral vejetasyon arasında , farklı komunitelerden
99
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
meydana gelen sucul mikroorganizmalar tarafından parçalanmış , kokuşmuş organik
materyali ihtiva eder.
Doğal sularda aşırı derecede besin zenginleşmesi yani ötrofikasyon sonucu çok fazla
miktarda alg ve makrofit büyümesi su kalitesinde önemli bir bozulmaya sebep olur.
Genelde göllerin orijinalde oligotrofik olduğu ve yıllar geçtikçe ötrofik hale geldikleri
düşünülür. Ötrofikasyona sebep olan başlıca besin maddeleri azot ve fosfordur. Bu
maddelerin gölde artışı tür kompozisyonu ve dominant biotayı değiştirir.
Ötrofikasyon bazen sabrobitenin sinonimi olarak kabul edilir.
Bunun dışında örneğin oksijen kimyasal parametrelerin en önemlisidir. Bu önem
hem sudaki metabolik olayların bir düzenleyicisi olmasından hem de suyun
kondisyonunun bir göstergesi olmasından kaynaklanır. Tek başına etkin bir
parametre değildir , sıcaklık ile birlikte değerlendirilir. pH da diğer parametrelerle
sürekli ilişkilidir. pH ile oksijen arasında zıt bir ilişki vardır. Bir gölün pH değeri
ölçülerek o gölün serbest karbondioksit miktarı , alkalin ya da asidik olduğu
saptanabilir. pH etkilerini vurgularken Pennak (1953) alkali sularda mevcut tür
sayısının az , fakat türleri oluşturan birey sayısının fazla olduğunu bununla birlikte
asidik sularda tür çeşidinin fazla birey sayısının az olduğunu belirtmiştir.
atüsü ilk kez tespit edilmiştir.
Pestisidlerin Sınıflandırılması
Pestisidler inorganik , doğal organik ve sentetik olmak üzere üç grupta
toplanabildiği gibi biyolojik organizmaya göre insektisidler (böcek öldürücüler) ,
algisidler (alg öldürücüler) , fungisidler (mantar öldürücüler) ve herbisidler (ot
öldürücüler) şeklinde ya da kullanım tarzlarına göre atraktan (çekiciler) , fumigam
(duman oluşturanlar) ve repellan (iticiler) olarak da sınıflandırılabilirler. Doğal
organik pestisidlere örnek olarak rotenon , pretrum ve nikotin; inorganik pestisidlere
ise arsenikli , cıvalı , boratlı ve florürlü bileşikler verilebilir. Sentetik organik
pestisidler kimyasal özelliklerine göre klorlu pestisidler , organofosforlu pestisidler
ve karbonatlı pestisidler şeklinde sınıflandırılabilir. Klorlu pestisidler değişik
amaçlarla geniş kullanım alanı kurmuştur. En önemli örneklerinden biri olan DDT ,
çok miktarda kullanılmış , daha sonra çevreye de olumsuz etkileri nedeniyle birçok
ülke tarafından yasaklanmıştır. DDT , sıtma ve tifo gibi pek çok hastalığın
önlemesinin yanı sıra gıda üretimine olan büyük katkısı nedeniyle çok fazla üretilmiş
ve kullanılmıştır.
Bu persitent (kalıcı) bileşik çevirim yoluyla her tarafa taşınmıştır. Havada ve yağmur
suyunda küçük derişimlerde , kuş ve balıkların yağ dokusunda ise daha büyük
derişimlerde belirlenmiştir. DDT’nin ve genelde organoklorlu pestisidlerin en önemli
olumsuz etkileri , aşırı kullanımları ve çevrede dolaşımı sonucu insan ve hayvan
bünyelerine alınarak yağ dokusunda birikebilmeleridir. Suda pek fazla çözünmeyen
bu grup , yağ dokusunda birikmekte ve yağın metabolize edilmesi sonucu kana
geçerek zararlı etkiler oluşturabilmektedir. Klorlu pestisidlerin diğer önemli olanları
lindan , endrin ve dieldrin olup hepsi de böcek öldürücü olarak etkindirler. 2. Dünya
100
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Savaşı’ndan sonra büyük önem kazanan organofosforlu pestisidlerin en önemlisi
paration olup diğer organofosforlu pestisidlerde olduğu gibi yapısında S , N ve P’yi
bulundurmaktadır. Paration , meyve sineği gibi bazı zararlılara karşı çok etkin
olmasına karşılık insanlara olan toksik etkisi nedeniyle çok dikkatli kullanılması
gerekir. Diğer organofosforlu pestisidler malation , klorotion , dikapton ve
metasistokstur.
Pestisidlerin Su Organizmalarına Etkisi
Organoklorlu ve fosforlu pestisidler ile organik asitlerden bazılarının Salmo
gairneri üzerindeki lethal doz değerleri farklılık göstermektedir. Organoklorlu
pestisidler organikfosforlulara ve organik asitlere göre daha yüksek bir toksik etkiye
sahiptir. Bu pestisidler , besin zincirinin ilk halkalarını meydana getiren
fitoplanktonlar ve zooplanktonlarda önemli etkileri vardır. Bu pestisidlerin suda
uzun süre parçalanmadan kaldıkları dikkate alındığında suyun primer
prodüktivitesinin hemen hemen yok olacağı sonucuna varılabilir. Bunlarla beslenen
zooplanktonlar ve balıklar ise primer prodüktivitenin azalması sonucu yok olma
tehlikesiyle karşı karşıya kalacaklardır.
Pestisidlerin zooplankton yumurtaları , larvaları ve erginleri üzerine de önemli
etkileri vardır. Bu konuda yapılan çalışmalar , suda bulunan pestisid miktarı artışıyla
da yumurta gelişimi ve larvaların yaşama şanslarının azaldığı belirlenmiştir.
Organoklorlu pestidilerin sudaki değişik miktarları birçok su organizması üzerinde
negatif etkisi olduğu saptanmıştır. Pestisidler içerisinde bulunan Hg , önemli bir
çevre kirleticisidir. Hayvanlarda birikime uğradıklarından besin zincirinde yüksek
derişimlere ulaşabilmektedir. Balık ve midyelerde yüksek derişimlerdeki Hg , bu
hayvanların yenilmesiyle insan ölümlerine neden olmuştur.
Denizlerde , günümüze kadar kullanılmış DDT’nin taşınımı nedeniyle belli bir
derişimde bulunduğu bilinmekte ve fitoplanktonlar üzerinde etkisi sonucu
atmosferin oksijen dengesini olumsuz yönde etkilediği belirlenmiştir. DDT ,
planktonlarda fotosentezi de engellemektedir. DDT’nin çevresel etkileri saptanarak
yasaklanması , bu açıdan yararlı olmuştur. Organoklorlu insektisidlerin kullanımı ,
ölümcül dozların altında , tiroit ve Ca metabolizmasını etkilemektedir. Kanserojen
etkisi de belirlenmiş bu bileşiklerin kullanımı , yumurta kabuğunun anormal
gelişmesine neden olduğu deneysel olarak kanıtlanmıştır. Organoklorlu pestisidlerin
belli bir düzeye ulaşması sonucu yaban hayvanlarının ölümlerine de neden olduğu
saptanmıştır.
101
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Organoklorlu insektisidlerin en belirgin özellikleri de bir canlıdan diğerine
geçişidir. Karada büyük miktarlara ulaşmayan bu geçiş , suda çok daha önemli
olmaktadır. Örneğin; toprakta bir kurt ya da solucan pestisidi olması , kuşa ve
atmacaya geçiş nadiren ölümcül derişime ulaşmasına karşın balıkta 1000-10000 katlık
bir geçiş olabilmektedir.
Pestisidlerin Çevreye Yayılmaları
Pestisidler , kullanıldıkları alanlarda ve üretildikleri tesislerde çeşitli taşınım
yollarıyla atmosfere , göl ve deniz gibi yüzeysel sulara ve yer altı sularına taşınarak
geniş bir çevrede pestisid kirliliğine neden olurlar.
Başlıca pestisid kirlenme kaynakları şunlardır:
•
•
•
•
•
Tarımsal uygulamalar
İnsektisid olarak evsel kullanımları
Pestisid üretim tesislerinden sızıntılar
Çeşitli endüstriyel kuruluşların atık suları
Boş pestisid ambalajlarının su ortamlarına atılması
Pestisidler tarımsal alanlara uygulandıktan sonra bu alanlardan atmosfere kar ve
yağmur sularının meydana getirdiği erozyonla ve direnaj sularıyla ekosistemin
çeşitli kısımlarına dağılırlar. Bitki koruma ilaçlarının sirkülasyonu çok yönlü ve
karmaşık bir yapıya sahiptir. Bitkiler üzerinde kalan pestisid kalıntıları besin yoluyla
insan ve hayvanlara geçmekte ve ani zehirlenmeler , hatta genetik yapıyı etkileyerek
kansere neden olabilecek düzeyde tehlikeler yaratabilir. Pestisidlerin insanlara direkt
etkisi insan vücuduna ilacın solunum , deri veya ağız yoluyla doğrudan girmesi
sonucu olmakta (akut zehirlenme) , sekonder toksik etkisi ise pestisid kalıntıları
içeren bitkisel veya hayvansal besin maddelerinin yenilmesiyle (kronik zehirlenme)
meydana gelen zehirlenmedir.
Biomagnifikasyon
Çeşitli kirleticilerin besin olarak kullanılan organizmalar ile bir türden ötekine
geçmesi ve bu türlerin beslenme düzeylerine ve alışkanlıklarına bağlı olarak artan
konsantrasyon göstermeleridir. Sürekli pestisid kullanımı sonucu bu tarım ilaçlarına
karşı çok dayanıklılık meydana geldiği , bunun sonucunda da etkisizlik nedeniyle
daha fazla pestisid kullanılmaktadır. Bu da su , hava ve toprak olarak çevrede ve
yenilen besinlerde kalıntı sorununa neden olmaktadır. Kullanılan ilaçların %92-95’i
besin yoluyla , %3’ü sudan ve %5’i havadan insanlara ulaşmaktadır. DDT gibi
bileşiklerin toprak ve sudaki organizmalara parçalanmaları oldukça yavaştır. Toprak
102
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
ve sudaki organizmalar da biyoakümülasyona uğrarlar. Biyoakümülasyon oranları
karadaki canlılara göre sudaki canlılarda daha fazladır.
103
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Bentik Besin zinciri
Besin zinciri , canlılar topluluğundaki organizmaların beslenme alışkanlıklarını
yansıtan kavramdır. Bitkilerin ve öbür kendi beslek organizmaların besine
dönüştürdükleri enerjinin organizmadan organizmaya geçişini dile getiren besin
zinciri , en yalın biçimiyle bir bitki , bir otçul hayvan ve bir etçil hayvandan oluşan
bir dizi olarak düşünülebilir. Zincirin her öğesi bir halkayı simgeler ve üretken
bitkiler ya da tüketici hayvanlar sınıflarına ayrılır. Bitkilerle beslenen otçullar birincil
tüketici , bunları yiyerek beslenen etçillerse ikincil tüketici diye adlandırılır. Tüm
canlılar yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. Günlük
yaşamda yapılan her şey için insanlar enerji kullanır. Her canlı gereksinimi olan
enerjiyi besinlerden sağlarlar. Bu nedenle bütün canlılar beslenmek zorundadır.
Göl ekosisteminin nasıl çalıştığını anlayabilmek için , öncelikle su toplama
havzasının doğal yapısı , jeoloji , meteroloji , hidrolojisi , toprak yapısı ve havzadaki
insan etkinliği gibi özelliklerin bilinmesi gerekiyor. Bu etmenlerin tümü göle ulaşan
su miktarını , suyun kalitesini ve biyolojik besin zinciri ilişkilerini belirler. Gölün
derin veya sığ olmasıysa göldeki biyolojik besin ağı ilişkisiyle yakından ilgili. Bu
yüzden , gölleri incelerken derin ve sığ ayrımının yapılması kaçınılmaz oluyor.
Gölün derinliği genelde 3 m’den fazlaysa ve yaz aylarında , ısınan havanın
oluşturduğu ısı tabakalaşmasıyla göl suyu , sıcak üst tabaka ve soğuk alt tabaka diye
ikiye ayrılıyorsa bu göl derin göl diye tanımlanıyor. Yaşanan bu ısı tabakalaşması
gölün bulunduğu boylam ve rakımla farklılaşıyor. Sığ göllerin derinlikleri ise 3 m
kadar oluyor ve derinlik fazla olmadığından derin göllerin tersine ısı tabakalaş- ması
oluşmuyor. Derin Göllerde Besin Ağı: Besin ağınının ilk halkasını bitkisel-plankton
(tek hücreli bitki) oluşturur. Yoğun bulunan bu planktonlar , azot ve fosforlu
inorganik besin tuzlarını kullanarak fotosentez yapan birinci üreticiler. Derin
göllerde , morfolojileri gereği , sualtı bitkilerinin büyüyebilecekleri "sığ kıyılar" çok
az oldu- ğundan , birinci üretici olan sualtı bitkilerin rolü fazla önemli değil. Bitkiselplanktonu yiyen , farklı büyüklüklerdeki hayvansal-plankton (su piresi gibi) ise
ikinci halkayı oluşturuyor. Su ve göl dip çamurunda yaşayıp , bitkisel ve hayvansal
plankton yiyen omurgasızlar (salyongoz , sinek ve böcek larvaları vb.) ise üçüncü
halkayı oluşturuyor. Sonraki halkadaysa hayvansalplankton , omurgasız ve yüksek
bitki yiyen otçul balıklar (sazan , kadife v.b) var. Besin zincirinin en üstünü de küçük balıklarla beslenen yırtıcı balıklar (sudak , tatlısu levreği , alabalık vb.)
oluşturuyor. Burada doğrudan suda ya- şamayan fakat beslenmeleri suya bağ- lı ,
küçük balık yiyen , su kuşlarını (karabatak , bahri , vb.) da unutmamak gerekir.
İnsan etkinliğiyle doğal besin ağı bozulmamış derin göllerde bitkiselplanktonlar
(birinci üreticiler) baskın durumda. Ancak , hayvansal planktonlarca
denetlendiklerinden , bunların biyokütleleri az ve gölün su ışık geçirgenliği yüksek
olduğundan su genellikl berrak olur.
104
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 64 DDT birikim modeli
Besin Zinciri Yıkımı
Canlılar , var olabimek için 20 elemente gereksinim duyar. Su kalitesini ve göl içi
canlı yaşamıysa fosforlu bileşikler (P) ve azot (N) gibi önemli elementlerin göl
suyundaki yoğunlukları belirliyor. Doğal koşullarda bu bileşiklerin (özellikle fosfor)
yoğunlukları az olduğundan göl ekosisteminin verimliliğini sınırlayan en önemli
anahtar besin tuzları oluyor. Su toplama havzası doğal ormanla kaplıysa sınırlayıcı
bu tuzlar ağaçlarca kullanılacağından , N ve P karasal ekosistemde kalmaya
mahkum. Çünkü doğal yapıları bozulmamış ekosistemler , bu besin tuzlarını ,
bulundukları ekosistemde tutma yöntemini evrimle geliştirmiş bulunuyorlar. İnsan
etkinliğinden etkilenmemiş doğal bir göl ekosisteminde toplam fosfor miktarı 1 ile 20
mikrogram/litre arasında değişirken , toplam azot miktarıysa bunun 10 ila 20 katı.
Su toplama havzasında tarım , hayvancılık , sanayileşme ve kentleşme gibi insan
etkinlikleri arttıkça göllere ulaşan N ve P de artıyor. Yoğun tarım yapılan alanlarda
kullanılan sentetik gübrelerde bolca bulunan ve suda çözünürlülüğü yüksek N ,
toprakta tutulamadığı için yüzey su akışlarıyla göllere ulaşır. Sanayi , hayvancılık ,
evsel atık su , gıda ve deterjan , su sistemlerine aşırı P ulaşmasının başlıca nedeni.
Yukarıda belirtilen insan etkinlikleri sonucu yüzey sularına (nehir , göl ve deniz kıyı
kuşakları) canlı yaşamın kullanabileceğinden çok daha fazla N ve P ulaşıyor. Bu aşırı
beslenme , birincil üretici , bitkisel-plankton biyokütlesinin aşırı artmasına , suyu
bezelye çorbası gibi yeşil yaparak , besin zinciri yıkımına neden olur.
105
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 65
Derin ve Sığ Göllerde Besin Zinciri Yıkımı: Derin göllerde besin zinciri yıkımı ,
bitkisel-plankton biyokütlesinin az durumdan orta veya yüksek duruma geçmesi ve
göl suyunun bezelye çorbası gibi yeşilleşmesiyle oluşur. Artan bitkisel-plankton
biyokütlesi su berraklığını azaltır ve göl taban suyunu oksijensizleştirerek koku ve
tat sorunları yaratır. Artan organik bitkiselplankton biyokütlesi göl dip suyuna
çökerken mikro o rganizmal parçalanma işleminde aşırı oksijen kullanımı sonucunda
göl oksijensizleşir. Bu ortamda alabalık ve somon gibi yüksek oksijen
gereksinimindeki balıklar ya- şayamaz. Derin bir gölde yaz aylarında oluşan ısı
tabakalaşması , suüstü ve sualtı bitkilerinin yayılımı. Gölde suüstü ve sualtı
bitkilerinin yayılımı.Besin zinciri yıkımı sığ göllerdeyse çok daha farklı
değişikliklerle sonuçlanır. Artan fosforlu inorganik besin tuzları yüklemesi , bitkiselplankton biyokütlesini arttırarak suda bulanıklık yaratır. Bulanıklık , yeterli güneş
ışığını göl dibine ulaştırmaz ve sualtı bitkilerinin büyümesini engeller. Artan bitkiselplankton biyokütlesinin mikroorganizmal parçalanma işleminde aşı- rı oksijen
kullanıldığından sudaki çö- zünmüş oksijen yoğunluğu azalır. Oksijen gereksinimi
yüksek , turna gibi etçil balık biyokütlesi , bu durumda azalır ve otçul balık
106
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
biyokütlesini denetleyemez. Sualtı bitkileri yok olduğu için omurgasızlar azalır. Bitki
ve omurgasızlardan beslenen su kuşları beslenemedikleri için yok olurlar. Böyle bir
göl , yalnızca küçük otçul balıkla beslenen dalıcı su kuşlarının yaşayabildiği , suyu
bezelye çorbası gibi yeşil ve ekolojik zenginliği yok olmuş duruma geçer. Görüldüğü
gibi sığ göllerde besin zinciri yıkımı , sualtı bitki ve tür çeşitliliği yüksek , berrak su
özelliğinin kaybolup bitkisel-planktonun baskın oldu- ğu bulanık su durumuna geçiş
anlamı- na geliyor. Göl içi fosfor miktarının çöktürülmesi: Göl suyunda biriken
fosfor miktarını azaltmak için suya alüminyum ve/veya demir tuzu atılarak fosforun
dibe çöktürülmesi işlemidir. Bu yöntem kısa sürede iyileşme verir fakat uzun vadede
hiç bir kalıcı çözüm üretmez. Havzadan göle fosfor girdisi sürdükçe işlemin sürekli
yinelenmesi gerekir. · Göl taban suyunun havalandırılması: Taban suyunun
oksijenlenmesiyle besin tuzu ve metan gibi gazların salınımını engellemek için
yapılabilir.
Şekil 66 Besin ağında boyut değişimi
Dip çamuru uzaklaştırılması (sediment removal , dredging): Tabandan besin tuzu
(özellikle fosfor) salınımını denetlemek için özellikle sığ göllerde uygulanmış bir
yöntem. Fakat son yıllarda yapılan çalışmalar , dip çamuru çıkarılan göllerde besin
tuzu salınımının sürdüğünü ve bu yöntemin her hangi bir iyileşme sağlamadığını
gösterm i ş bulunuyor. Yüzey dip çamuru uzaklaş- tırıldıktan sonra fosfor salınımı
daha alt tabakalardan sürer. Bu işlem ekolojik koruma amacına doğrudan ters düşüyor. Çünkü çamur uzaklaştırılmasıyla sualtı bitki tohumları ve bir çok canlı
yumurtası (omurgasız , bitkisel ve hayvansal-plankton gibi) da uzaklaştırılacak.
Ayrıca bu ok pahalı bir uygulama. · Riplox yöntemi: Göl tabanına nitrat eklenip
107
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
oksijenleştirilerek , tabandaki demir , ferrik (Fe+3) iyonuna yükseltgenir. Bu da
tabandan fosfor salını- mını engeller çünkü ferrik demir iyonu , fosforla bağ yaparak
fosforu dip çamurunda tutar. Göle kalsiyum ve demir tuzları ekleyerek ortamdan
azot uzaklaştırılması (denitrifikasyon) da sağlanabilir. Ancak bu da yüksek uzmanlık
gerektiren ve oldukça pahalı bir yöntem. Havzadan göle fosfor ve azot girdiği sürece
kalıcı çözüm üretilmesi dü- şünülemez. Göl içi yöntemlerin bir bölümü yukarıda da
anlatıldığı gibi , kısa vadede sorunlara çözüm getiriyormuş gibi gö- rünmekle birlikte
kalıcı yaklaşımlar de- ğil. Göllere havzadan besin tuzu yüklemesi sürdükçe , bu
çözüm önerileri ancak sorunun belirtileri ile uğraşmaktan öteye gitmez.
Yaşam için iki faktör gerekir; de şunlar bütün sahneler , suda geçildikleri. Besin temel
olarak iki yapıya dayanır : ışık + besin Beslenme düzeyi seviyesi ilk birincil üreticiler
(fitoplankton) besilenme düzeyi seviyesi ikinci birincil tüketiciler (otçul zooplankton)
beslenme düzeyi düzey üçüncü ikincil tüketiciler (etçil zooplankton veya planktivor
balık) üçüncül tüketiciler (piscivorous balık) dördüncü besin düzeyi seviyesi
Şekil 67 100g üst düzeyde tüketici için gereken biyomas
108
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 68 Temel besin apı yaklaşımı
A. Besin zinciri bir web nedeniyle dönüştü:
1. omnivory - çeşitli besin düzeyi düzeyleri beslenen bir kerede bir. bu daha fazla
olduğunu bulmak ve daha yaygın
b. mixotrophy - birincil üretici ve hem heterotroph
c. Ya da bazen flagellated yosun tüketir cyclopoid kopepodlar gibi bir avcı , bir
otobur olarak görür).
d. Omnivory su sistemlerinde daha yaygın olduğu düşünülmektedir
109
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Şekil 69 Besin ağı
2. prensipleri - bir organizma beslenen çalıların besin düzeyi değişebilir
3. diyet zamansal değişimler gösterebilir
110
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
Yerel olmayan balıkların tanıtılması ve bir opossum karides , M. diluviana tarafından değiştirilmiş trofik
seviyeleri ( piscivores , planktivorların ve otobur ) üç vurgulayan Flathead Gölü Gıda web. C ( ve Mysis
girmesinden sonra bugünkü toplum ; , yerel olmayan balık tanıtımları ( 1981 , 1983 B) yarım asırdan fazla
sonra , Baskın balık ve zooplankton türleri yerli topluluk ( 1915-1916 A) gösterilmiştir ; 1996-2005).
Gösterildiği gibi balık büyüklüğü kabaca bol yaklaşık olarak iki katı türleri belirten " 2 × " ile , her dönemde
bolluk temsil etmesine rağmen Organizmalar , ölçek çizilmiş değildir. wct , WestSlope kıyasıya alabalık ; bt ,
Boğa alabalık ; MWF , dağ whitefish ; np , kuzey pikeminnow ; pc , peamouth kefal ; ler , longnose ve genis
saflar ; lt , göl alabalığı ; LWF , göl alabalık ; kok , Kokanee ; yp , sarı levrek ; m , mysis ; rotiferler , r ;
111
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
cladocerans , d ; co , kopepodları. Tablo S1 Ayrıntılı bilgi için ayrıca bkz. Diane Whited tarafından Joe
Tomelleri tarafından Balık çizimler ve zooplankton çizimler.
B. Mikrobiyal döngü
Yetersiz ilgi , genellikle bitkiler ve yüzeydeki bakteri önemi Lindeman tarafından
kabul edildi buna rağmen , () ödenir
Su sistemlerinde karbon en sürme şeklinde - partikül döküntü , , ya da mikrobiyal
döngü “mikrobiyal döngü” çözünmüş organik madde ile başlar
Kaynaklar
C. D. SHANNON and W. WEAVER , The mathematical theory of communication.
Univ. Illinois Press , Urbana , 1963.
C. FERRARIS and J. WILHM , Hydrobiologia 54:169-176 (1977).
C. W. PROPHET and S. WAITE , Trans. Kansas Acad. Sci. 77:42-47 (1975).
Campbell , A.C. 1982. Mediterranean Sea. Hamlyn Publ. ISBN 0 600 364178.
Costello , M.J.; Bouchet , P.; Boxshall , G.; Arvantidis , C.; Appeltans , W. (2008).
European Register of Marine Species. http://www.marbef.org/data/erms.php.
Çağlar , M. 1973. Omurgasız Hayvanlar. İstanbul Üniversitesi Yayınları Sayı 1803.
Fen Fakültesi Sayı: 115.
Demir , M. 1952 , 1954. Boğaz ve Adalar Sahillerinin Omurgasız Dip Hayvanları.
İstanbul Üniversitesi. Fen Fakültesi. Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü. Yayınları.
Sayı: 3
112
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
E. M. LEONARD , Limnological features and successional changes of Lake Carl
Blackwell , Oklahoma , Ph.D. Dissertation , Okla. State Univ. , Stillwater , 1950.
Ergen , Z. 1988. Sucul Omurgasızlar Ders Notları. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi.
Biyoloji Bölümü. Hidrobiyoloji Anabilim Dalı. İzmir.
Field , R. 1983. Fauna und Flora Der Adria. Verlag Paul. Parey. Hamburg und Berlin.
G. L. VINYARD and W. J. O'BRIEN , J. Fish. Res. Bd. Can. 33:3845-3849 (1976).
G. McCABE and W. J. O'BRIEN , Am. Midl. Natur. In press.
Geldiay , R. , Geldiay , S. 1982. Genel Zooloji. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar
Serisi. No: 67.
Geldiay , R. , Kocataş , A. 1988. Deniz Biyolojisine Giriş. Ege Üniversitesi Fen
Fakültesi Kitaplar Serisi. No: 31.
J. D. RANSOM , Community structure of benthic macroinvertebrates and related
physicochemical conditions in Keystone Reservoir , Oklahoma. Ph.D. Dissertation ,
Okla. State Univ. , Stillwater (1968).
J. F. HANEY and D. S. HALL , Limnol. Oceanogr. 18:331-333 (1973).
J. H. PARRISH and J. WILHM , Southwest. Natur. 23:135-144 (1978).
J. H. STEVENSON , Physico-chemical aspects of clay turbidity with special reference
to clarification and productivity of impoundedwaters , Ph.D. Dissertation , Okla.
State Univ. , Stillwater , 1950.
J. L. CONFER , G. L. HOWICK , M. H. CORZETTE , S. L. KRAMER , S.
FITZGIBBON , and R. LANDESBERG , Oikos 31:27-37 (1978).
J. L. NORTON , The distribution , character , and abundance of sediments in a 300
acre impoundment in Payne County , Oklahoma , M. S.Thesis , Okla. State Univ. ,
Stillwater , 1968.
K. A. KOCKSIEK , J. L. WILHM , and R. MORRISON , Ecology 52:1119-1125 (1971).
Katağan , T. , Kocataş , A. , Bilecik , N. , Yılmaz , H. 1991. Süngerler ve Süngercilik.
T.C. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü
Müdürlüğü. Bodrum. Seri A. Yayın No: 5
Kozloff , E.N. 1987. Marine Invertebrates of the Pacific Northwest. University of
Washington Press. ISBN 0-295-96530-4.
113
İ Ç
S U L A R
Z O O B E N T O Z U
L. A. BOWLES , Influence of spatial heterogeneity on estimates of concentration and
species diversity of pelagic net zooplankton , M. S. Thesis , Okla. State Univ. ,
Stillwater , 1973.
M. B. GARNDER , Trans. Am. Fish. Soc. 110:446-450 (1981).
Maddison , D. R. and K.-S. Schulz (eds.) 2007. The Tree of Life Web Project. Internet
address: http://tolweb.org
McCaferty W.P. and A.V. Provosha (1981). Aquatic Entomology: The Fishermen’s
and Ecologists’ Illustrate guide to Insects and their Relatives, Jones and Bartlett
Publishers,
Pennak R.W. (1953). Fresh-Water Invertebrates of the United States. The Roland
Press
Company,
Macan T.T. (1959). A Quide to Freshwater Invertebrate Animals, Longman,
N. L. MCCLINTOCK and J. WILHM , Hydrobiologia 54:233-239 (1977).
Newell , G.E. , Newell , R.C. 1977. Marine Plankton. The Anchor Press. Ltd. London.
ISBN 0 09 1318718.
Özenli N. 2007. Genel Biyoloji , Botanik , Zooloji Terimleri Sözlüğü. Universal Dil
Hizmetleri ve Yayınları A.Ş. , İstanbul. 637 pp.
Öztan , N. 1986. Omurgasız Hayvanlar Ontegenezi. İstanbul Üniversitesi Yayınları
Sayı 3387. Fen Fakültesi Sayı: 196.
R. E. CRAVEN , Benthic macroinvertebrates and physicochemical conditions of
Boomer Lake , Payne County , Oklahoma , M. S. Thesis , Okla. State Univ. , Stillwater
, 1968.
R. J. MILLER and H. W. ROBINSON , The fishes of Oklahoma. Okla. State Univ.
Press , Stillwater , 1973.
Shu D.G. , Conway Morris S. , Han J. , Li Y. , Zhang XL. , Hua H. , Zhang ZF , Liu JN.
, Guo JF. , Yao Y. , Yasui K. , 2006. Lower Cambrian Vendobionts from China and
Early Diploblast Evolution. Science , Vol. 312. no. 5774 , pp. 731 – 734.
114