TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MUHAMMED BAKlR YEZDI
Medine'deki ilk fıkıh alimlerinden biridir.
Sünni hadis kaynaklarında az sayıda rivayetlerine yer verilen Bakır'dan gelen hadisler daha çok sQfi çevrelerce rağbet görmüştür.
Şii
rivayetlerinde Muhammed el-Bakır,
hukuki öğretilerin başlatıcısı ve
daha sonra oğlu Ca'fer'le birlikte imamiyye Ş'iası ' nın kurucusu olarak gösterilir. Küleynl'nin nakline göre (el- Uşu l, ll , 20) Şii­
ler helal ve haramın neden ibaret olduğu­
nu, hac ibadetinin nasıl ifa edileceğini Bakır' dan öğ renmişlerdir; ileride ortaya çı­
kacak İsnaaşeriyye Ş'iası'nın temel düşün­
celeri de onun görüşleri çerçevesinde formülleştirilmiştir. İmametin Hz. Peygamber'den Ali'ye. ondan diğer imarnlara nasla intikali, her imarnın kendisinden sonraki imamı tayin etmesi, bütün imam l arın
Fatıma neslinden geleceğ i , imam l arı n
özel bir ilme ve mutlak otoriteye sahip
Şil-dinlve
bulundukları, imarnın düşmanlarıyla
manevi ilginin kesilip takıyyeye müsaade edilmesi, müt 'a nikahının meşruiyeti.
abdestte mestler üzerine meshetmenin
yasaklanması gibi hususlar Muhammed
ei -Bakır'a dayandırılmaktadır. Onun öğ ­
retileri doğrultusunda gelişen imam'i teIakkinin ictihada değil, nakle önem verdiği anlaşılmaktadı r. Muhammed el-Bakır, çeşitli kelam meselelerinde müstakil
düşüncelere sahip olan ve bu konularda
kendisiyle tartışan öğrencilerinden Zürare b. A'yen'e müminle kafir arasında orta
bir yer bulunmadığını belirtmiştir (Kül eyni, II, 402-403). Diğer bir öğrencisi olup
muhalifler iyle tartışırken imarnın ortaya
koyduğu deliller yerine kendi delillerini
kullanan Muhammed b. Tayyar' ın bu tavrı
kabul görmemiştir (Berkl, I. 2 ı 3). Birçok
öğrencisi onun ifadelerini rivayet koleksiyonları tarzında kaydetmiş, bu da İma­
ml fıkhının temellerini teşkil etmiştir.
Muhammed el -Bakır zamanında bilgi
ve otoritelerini kendisinden aldıkl a rını iddia eden bazı müfrit Şiiler ortaya çıkmış ­
tır. Bunlardan biri KOfeli Ebu Mansur eiİcll'dir. İcl'i, kendisinin Bakır'ın peygamberi ve ölümünden sonra vasisi olduğunu
ilan etmiştir. Yine 70.000 gizli rivayete
mazhar oldukları ileri sürülen Mugire b.
Said ei-İcl'i, Cabir b. Yezld ei-Cu'five Hamza b. Umare ei-Berberl de onun yaşadığı
dönemde Küfe aşırılarının başında yer almış ve Muhammed el-Bakır bu kişilerle
bir ilgisinin bulunmadığın ı açıklamak zorunda kalmıştır.
Kardeşi Zeyd ile samimi ilişki içinde
bulunduğu bilinen Muhammed el - Bakır
onu Emevller'e ka rşı gerçekleşti rmek is-
tediği, hazırlıkları iyi yap ı lmamış bir isyan hareketinin fayda vermeyeceğ i yolunda ikaz etmiştir. Bu arada öğrencile­
rinden bir kı smının ve özellikle Ebü'I-Carüd'un Zeydiyye'ye intikal ettiği ve hocasının bazı düşüncelerini ilk Zeydl toplumu içinde yaydığı bilinmektedir. Bu sebeple daha sonraki Zeydl müelliflerince
imam kabul edilmemesine rağmen büyük
bir ilmi otorite olarak benimsenmiştir.
Sünni kaynakları, Muhammed el-Bakır' ı
Medine'deki Sünni ilim çevresinde muhafazakar. güvenilir bir ravi olarak görür.
Rivayete göre Muhammed el - Bakır, Ehl-i
beyt içinde günahı şirk kabul eden, rec'ata inanan ve Ebu Bekir ile ömer'e dil uzatan kimselerin bulunmadığını , kendisinin
bu iki sahablye karşı sevgi duyduğunu ve
onların hidayet imamı olduklarını beyan
etmiş . bunun yanında Hz. Hüseyin'in intikamını alma bahanesiyle ortaya çıkan
Muhtar es-Sekafi'yi yalancı diye nitelendirmiştir (İbn Sa'd, V, 32 I; Zehebl, V, 402)
Buna karş ılı k Muhammed ei-Bakır' ı masum imam olarak kabul eden Şla onun
bilgilerinin tamamen ilahi kaynağa dayandığını , kardeşi Zeyd b. Ali'nin Erneviler'le mücadelesi esnasında öleceği ve
Ebu Ca'fer ei-MansQr'un Abbasl halifesi
o l acağı gibi geleceğe yönelik hadiseleri
haber verdiğini ileri sürmüş, Bakır'ın hayvanların dilinden anladığını ve körleri iyileştirme gibi mu'cizeleri bulunduğunu iddia etmiştir.
Muhammed
ei-Bakır' ın
dini konulardateliflerinde yer
almışsa da ona nisbet edilen en önemli
eser Tetsiru Ebi'l-Carud adıyla bilinir.
Kendisinin bu öğrencisine yazdırdığı, ondan da Ebu Bas'ir'in rivayet ettiği eserin
muhtevası (İbnü'n-Nedlm, s. 36), kısmen
Ali b. İbrahim b. Haşim ei-Kumml'nin tefsirine dereedilmiş olarak muhafaza edil-
ki
beyanları öğ rencilerinin
mişti r.
Bİ BLİYOGRAFYA :
Tacü'l-'arüs, "bl}r" md.; el-Müsned, 1, 77-80,
90,101 , 103; İbn Sa'd, et-Taba~at, ll, 20;V, 320 324; Belazüri, Ensab, lll, 116; Berki, el-MeJ:ıa­
sin (nşr. Celaleddin el-Hüseyn1). Tahran 1370, 1,
213; Ya'kubi. Tari/]. , ll, 305, 320-321; Sa'd b. Abdullah ei-Kummi, el-Ma~alat ve'l-{ı ra~ (nşr. M.
Cevad MeşkOr). Tahran 1963, s. 33, 37, 44, 46,
71, 75, 77; Nevbahti. Fıra~u'ş-Şi'a,s. 25, 30,
34, 38, 50, 52, 54; Taberi, Tari/]. (Ebü'l-Fa zl). V,
346-351, 389-390; Eş' ari. Ma~alat (Ritter). s.
9, 14, 18, 23, 24 , 26; Kü leyni. el-Uşül mine'IKafi (nşr. Ali Ekber el-Gaffari). Beyrut 1401, 1,
469-472; ll, 20, 402-403; VIII, 52-57, 120-122;
İbn Babeveyh. 'ilelü 'ş-şera'i', Necef 1385, ı,
233; İbnü'n-Nedim , ei-Fihrist(Teceddüd) , s. 36;
Hakim. el-Müstedrek (Ata). ll, 22, 428, 558; lll,
144, 163, 173,516, 568; IV, 22, 345; Şeyh Mü-
fid, el-irşad, Beyrut 1399/1979, s. 261-270;
Bağdadi. el-Far~ (Abdülhamid). s. 59-60; Şehris­
tani, ei-Milel (Kilani). ı, 165-166; Tabersi, İ'la­
mü'l-vera' bi-a'lami 'l-hüda' [n ş r. Ali Ekber elGaffari). Beyrut 1399/1979, s . 259-265; Muvaffak b. Ahmed ei-Mekki. Mena~ıbü Ebi f:lani{e,
Beyrut 1401/1981, ı, 38; İbn Şehraşüb, Mena~ıbü ali Ebi Talib, Necef 1356/1976, lll, 313 342; Zehebi, A'lamü 'n-nübela', IV, 401-402;
Bezzazi, Mena~ıbü Ebi f:lani{e, Beyrut 1401/
1981, ll, 37-38, 79; Meclisi. Bif:ıarü 'l-envar, Beyrut 1403/1983, XLVI, 212-367; A'yanü'ş-Şi'a, 1,
651-659; M. Beyyümi Mehran , el-imame ve Ehl ü'l-beyt, Beyrut 1995, s . 17 -71; E. Kohlberg,
"Mut:ıammadb . 'AliZayn ai-'Abidin",EF(ing.).
VII , 397-400; W. Madelung, "ai-Baqer, Abü )a'far MoJ:ıammad", Elr., lll, 725-726 ; Hasan Tarimi , "ei - Bal}ır, MuJ:ıammed b. 'All" , Danişna­
me-i Cihan-ı islam, Tahran 1375/1996, 1, 624633 .
!il
M USTAFA
Öz
MUHAMMED BAKIR YEZDi
( ~.:ı_t- j ~ ~ )
(ö . 1047/1637'den sonra)
L
Matematikçi -astronom.
_j
H ayatı hakkında kaynaklarda hemen
hemen hiç bilgi bulunmayan Muhammed
Bakı r b. Zeynelabidln Yezdl, Şah ı. Abbas
ve Şah Safi dönemlerinde İ ran'da yetişmiş
klasik İ slam matematiğinin son büyük
temsilcilerinden biridir. Bazı kaynaklarda Bahaeddin ei-Amil'i'nin (ö. 1031/1622)
öğrencisi. bazıla rı nda ise hocası olarak
gösterilen Yezdl (A'yanü 'ş-Şfa, IX, 181).
'Uyunü'l-J:ıisab adlı eserinde Giyaseddin
Cemşld ei-Kaşl'n i n Mitta]J.u'l-J:ıisab'ına
zengin katkılarda bulunan matematikçi sıfatıyla dikkat çeker. Ne zaman vefat
ettiği bilinmemekle beraber 'Uyunü '1J:ıisab'ı 1047'de ( 1637) tamamladığı ve
1069-1075 (1659-1664) yılları arasında
telif edilen Rebiü '1-müneccimin'de kendisinden rahmetle söz edildiğine göre
(Ebü'I-Kasım Kurbani, s. 436, 438), bu t arihler arasınd a lti bir yılda ölmüş olmalıdır.
Yezdl'nin matematiği, tevarüs ettiği
Semerkant matematik-astronomi okulunun birikimi üzerine kurulmuştur. Onun
özellikle hesab-ı Hindi temelinde algoritmik hesabı, Osmanlı coğ rafyasındaki çağ­
daşı Ali Efendi'ye (İbn Hamza) benzer biçimde en son sınırlarına ulaştırdığ ı görülür. Bu çerçevede Cemşld ei-Kaşl'nin ondalı k kesirler konusunda yaptıklarını Takıyyüddin er- Rasid 'ın seviyesinde olmasa
da dikkate alm ı ştır. Yezdl'nin en önemli
başarı sı sayılar t eorisindedir. Dost sayıla r
konusunda Sabit b . Kurre'den başlayıp
Kemaleddin ei-Farisl ve İ bnü'I-Benna üzerinden o güne ulaşmış çalışmala rı sürdü-
507
MUHAMMED BAKlR YEZDI
ren Yezdl, daha sonra Descartes'a nisbet
edilen 9363584-9437056 dost sayı çiftini
de ilk defa hesaplayan matematikçidir.
Ali Rıza Ca'ferl Nalni'ye göre antik sayılar
teorisinde bulunmayan yeni bir sayı türü
de keşfetmiştir. "Eşit ağırlıklı sayılar" denilen bu sayılar şu biçimde dile getirilebilir: a ve b gibi iki doğal sayının bölenleri
toplamı birbirine eşitse, yani 6 (a) =6 (b)
ise a ve b eşit ağırlıklı sayılardır. Yezdl
bunlara 39 ve 55'i örnek verir (bölenler
toplamı 17). Yezdl"nin tarunu Muhammed Bakır b. Muhammed Hüseyin ise
bunlara 12 ve 26 çiftini ekler (bölenleri
toplamı 16). Yezdl, Ahmed b. Halil'in baş­
lattığı kombinasyon hesabı ile dayandığı
temel kavramlar üzerinde de durur ve bu
konuları tekrar ele alarak kombinasyon
hesabında Cemşld ei-Kaşl ve Takıyyüddin
er-Rasıd gibi geç dönem matematikçilerinin çalışmalarını tamamlar. Onun matematikte girdiği diğer önemli bir konu da
sayılar teorisini ve cebiri ilgilendiren belirsiz denklemlerin hem tam hem rasyonel analizidir. Kerecl okulunun analitik anlayışı çerçevesinde yürüttüğü araştırma­
larında örnek olarak v 2 =X~ + ... +x7ı denkleminin tam sayı çözümünü araştırmış
ve tamamen sayısal (aritmetik) bir çözüm
teklif edip bunuh için de x1'in çift ve teklik durumlarını mod 4 ve mod 8'e eşit­
lenecek biçimde hesaplamıştır. Ayrıca
üçüncü dereceden denklemler konusunda yine Kerecl .okulunun analitik anlayışı
içerisinde üçüncü dereceden bazı özel
tür denklemlerin köklerini nümerik olarak tesbit etmiş, bu arada a"-b"'in açılı­
mı üzerinde durmuştur. Yezdl'nin matematik çalışmalarında dikkati çeken önemli
noktalardan biri de Naslrüddln-i TQsl'nin
Grekler'in hendesl matematiğine ilişkin
tercüme metinlerine yaptığı tahrirler üzerine şerh ve haşiye yazmasıdır. Öte yandan diğer bazı eserlerinde de Cemşld eiKaşl ile Bahaeddin ei-Amill'nin temsil ettiği algoritmik matematiği geliştirmiştir.
Eserleri. Matematik. 1. 'Uyunü '1-l;iHesab-ı Hindl sahasındaki kitap pozitif tam ve rasyonel sayılar aritmetiğiyle
kök hesabı. hesab-ı sittlnl. mesaha, dört
orantılı sayı, çift yanlış hesabı ve cebirle
denklem çözümlerini ihtiva eden yedi bölümden oluşur ; dost sayılar konusunda
bir zeyil içeren nüshaları da bulunmaktadır. Çok sayıda yazma nüshası bulunan
eser, Hint - İran dünyası yanında az olmakla birlikte Osmanlılar tarafından da
kullanılmıştır liü Ktp.,AY, nr. 1023; TSMK.
Emanet Hazinesi, nr. 1993). Muhammed
Bakır b. Mlr Muhammed İsmail Hatuna-
sô.b.
508
bad! (ö ı 1271 ı 71 5) tarafından Farsça 'ya
tercüme edilen eseri Yezdl"nin tarunu
Muhammed Bakır b. Muhammed Hüseyin 11 06'da ( 1695) Kifô.yetü '1-lübô.b fi
şerl;i müşkilô.ti 'Uyılni'l-l;isô.b adıyla
şerhetmiş
ve bazı konularda yeni katkı­
larda bulunarak genişletmiştir (Tahran
Üniversitesi Ktp., nr. 465). Z. Şerl;u ljulô.şati 'l-l;isô.b. Bahaeddin ei-Amill'nin Risô.let-i Bahô.'iyye adıyla da bilinen ünlü
matematik kitabının şerhidir (b k. HULASATÜ"I-HİSAB). Eserin ders kitabı olması
sebebiyle Am mtarafından kısaca incelenen konular Yezdl'nin şerhinde ayrıntılı
biçimde ele alınmıştır (Meşhed Üniversitesi Ktp., nr. 8528). 3. Şerl;u'I-mcztöleti'l­
'ô.şire min tal;riri Uşılli Ö]jlidis. Naslrüddln-i TOsl"nin. sürekli niceliğe dayalı
irrasyonel sayıların araştırması olan Öklid'in Uşı11'üne yaptığı tahririn on uncu
makalesinin şerhidir (Tahran Sipahsalar
Medresesi Ktp., nr. 460/13; Tahran MillT
Ktp., nr. 864). 4. ljô.şiye 'alô. Tal;riri'l-küre ve'l-üstuvô.ne. Archimedes'in Kitô.bü 'I-Küre ve '1-üstuvô.ne adlı eserinin
Naslrüddln-i TOsl tarafından yapılan tahririne haşiyedir (Tahran Kitabhane -i Meclis -i ŞOra-yı Mil li, nr. 171/l ). s. ljavô.şi
'alô. tal;riri Kitô.bi'l-eşkô.Ii'l-küriyye liMenô.lô.vus. Menelaus'un küreler konusundaki eserinin şerhidir (St. Petersburg
Milli Ktp., nr. 144/9). 6. Şerl;u tal;riri Kitô.bi'l-Uker li-Tedusius. Thedosios'un
küreler hakkındaki hendesi eserinin şer­
hidir (Tahran, Mahmud Ferhad Mu'temid
Ktp ., nr. 117/17). 7. Fütıll;ô.t-ı Gaybiyye.
Ebü'I-Vefa el-BOzcani'nin Kitô.b fimô. yel;-
tô.cü ileyhi'ş-şô.ni' min a'mô.li'l-hendese adlı eserinin Farsça şerhidir (Kitabhane-i Merkezi-i Asitan-i Kuds -i Rezavi, nr.
5371 ).
Astronomi-Astroloji. 1. Şerl;u Mücb. Lebban'ın astroloji
konusundaki ünlü eserinin şerhidir (Taş­
kent Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. 2572/36).
Z. Tul;fetü'l-müneccimin . Astroloji konusunda genel bir eserdir (Taşkent Şarki­
yat Enstitüsü Ktp., nr. 461). 3. Matla'u '1envô.r ve matla'u'l-en?Ô.I. Astronomiye
dairdir (Meşhed Üniversitesi Ktp., nr. 319/
3). 4. Mizô.nü'ş-şafô.'il;. Usturlap hakkın­
dadır (Tahran Mahmud Ferhad Mu'temid
Ktp., nr. 117/l; eserlerin yazma nüshaları
ve diğer çalışmaları için ayrıca bk. Rosenfeld- ihsanoğlu, s. 355).
meli 'l-uşıl l . KOşyar
BİBLİYOGRAFYA :
M. Bakır ei-Yezdi, 'Uyiınü'l-f:ıisab, TSMK,
Emanet Hazinesi, nr. 1993, vr. 9', 20' ·', 49'·';
Storey. Persian Uterature, ll, 3; Brockelmann,
GAL Suppl., ll , 59 ı, ı 024; Safa. Edebiyyat, V1
1, s . 348-350; Sezgin, GAS, V, 115, 130, 143,
155, 163, 325; A'yanü 'ş-Şi'a,IX, 18ı; Aga Büzürg-i Tahrani. ez-Zerf'a i/ii teşanifl'ş-Şfa, Beyrut ı403/ı983, XV, 378-379; XXI, 151; Alireza
Dja'fari Naini, Geschichte der Zahlentheorie im
Orient im Mittelalter und zu Beginn der /'leuzeit unter besanderer Berücksichtigung persischer Mathematiker; Braunschweig 1982, s.
4-5ı,
57-72; a.mlf. , "A New Type ofNumbers
ina Seventeenth Century Manuscript: Al- Yazdi on Numbers of Equal Weight", MTUA, VII/
1-2, Halep 1983, s. 125-138; Ebü'I-Kasım Kurbani, Zindeginame-i Riyazidanan-ı Devre-i İs­
lami, Tahran 1365 h ş., s. 163, 436-441; Roshdi
Rashed, The Development of Arabic Mathematics : Between Arithmetic and Algebra (tre. A.
F W Armstrong), Dordrecht 1994, s. 131,282,
286; a.mlf., "Algebra", Encyclopedia of the
History of Arabic Science(ed. Roshdi Rashed),
London 1996, ll, 358; a .mlf .. "Combinatorial
Analysis, Numarical Analysis, Diophantine
Analysis and Number Theory", a.e., ll, 380,
391,401 , 402,407, 410; a.mlf .. "Nuşüş li-tarltıi 'l-a 'da di ·ı- müteJ:ıabbe ve J:ıisabü · t -tevafu~t",
MTUA, Vl/1-2 (1982), s . 5, 12-13, 55-59; B. A.
Rosenfeld- Ekmeleddin İhsanoğlu. Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Jslamic Ci viiizatian and Their Works (7'h- 19'h c.),
Istanbul 2003, s. 355 vd.; S. Bren\jes, "The First
Perfect Numbers and Three Types of Amicable
Numbers in a Manuscript on Elemantary Number Theory by Ibn Fellüs", Erdem, IV/ll, Ankara 1988, s . 4 77.
li] İHSAN FAZLIOGLU
ı
MUHAMMED BAYRAM
( F.r--1 ..ı..ö=o )
ı
Muhammed b. Mustafa b. Muhammed
es-salis b. Muhammed es-sani
b. Muhammed el-ewel b. Hüseyn
(1840- 1889)
L
Tunuslu tarihçi, gazeteci ve yazar.
_j
Muharrem 1256'da (Mart 1840) Tunus'ta doğdu. Kendisine Muhammed el-hamis denilmesinin sebebi aynı soydan gelen ve aynı adı taşıyan beşinci kişi olması­
dır (dördüncüsü amcası Muhammed'dir).
Osmanlı fethinin (ı 574) ardından Tunus'a
yerleşen, birçok ünlü şahsiyet yetiştiren
ve ülkenin Hüseynller'den sonra en şeref­
li sülalesi sayılan bir Türk ailesine mensuptur. ZeytOne Medresesi'nde öğrenim
gören Muhammed Bayram özellikle hadis, fıkıh, tarih ve coğrafya alanlarında
geniş bilgi edindi. On yedi yaşında iken
Muhammed Paşa zamanına ait ( 18551859) idari emir, karar ve tebliğleri içeren
bir "künnaş" derledi. 1861'de Unukıyye
Medresesi'nde ders vermeye başladı ve
aynı yılın sonunda ZeytQne'de ikinci kısım
müderrisi oldu . 1857-1864 yılları arasın­
da gerçekleştirilen reformları savunarak
yenilik taraftarı aydınlar içinde yer aldı
ve Tunus'un resmi gazetesi er-Rô.'id'de
hürriyeti öven yazılar yayımladı.