Leyla Eliyeva-XXI esrin turk dov.kimlik son:Leyla Eliyeva-XXI

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÕÀËà ÚÖÌÙÓÐÈÉÉßÒÈ -
93
ХХЫ ЯСРИН
ТЦРК ДЮВЛЯТЛЯРИНДЯ
КИМЛИК СЕЧИМИ
Редакторлар: Лейла Ялийева
Tашансу Turker
Милли вя Бейнялхалг Арашдырмалар Мяркязи (МБАМ)
Ганун Няшриййаты – 2011
Az 2
Китаб Демократийа Наминя Милли Фондун дястяйи иля
лайищя чярчивясиндя 2010-2011-жи иллярдя Милли вя Бейнялхалг
Арашдырмалар Мяркязи тяряфиндян кечирилмиш конфрансларын
ясасында чап едилмишдир.
Милли вя Бейнялхалг Арашдырмалар Мяркязи (МБАМ)
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
"The Turkic States' Identity Dilemmas
in the 21st Century"
Бакы, Ганун Няшриййаты, 2011, 292 сящ.
Елми редакторлар:
Лейла Ялийева, Ташансу Туркер
Тяржцмя:
Мещрибан Вязир
Дил редактору:
Вурьун Яййуб
Цз габыьынын дизайны:
Фяхриййя Мяммядова
Компйутер тяртибаты:
Рямзи Гулийев
Фотоларын мцяллифляри:
Илгар Щясянли, Лейла Ялийева
Китабда дярж олунан мягаляляр йалныз мцяллифлярин мювгейини
якс етдирир вя Милли вя Бейнялхалг Арашдырмалар Мяркязинин
мювгейи иля цст-цстя дцшмяйя биляр.
ISBN 978-9952-26-217-9
Az 2
© Qanun Няшриййаты, 2011
© МБАМ
ЭИ РИШ СЮ ЗЦ
у китаб 2010-2011-жи иллярдя Милли вя Бейнялхалг Арашдырмалар Мяркязинин (МБАМ) кечирдийи конфрансларда
Тцркийяли вя Азярбайжанлы тядгигатчыларын тягдиматларынын топлусундан ибарятдир. МБАМ-ын кечирдийи бу конфранслар
мцсялман Шяргиндя илк демократик республиканын - Азярбайжан Халг Жцмщуриййятинин 93 иллийиня щяср олунмушдур.
Б
Шяргдя щцгугун алилийи, инсан щцгуг вя азадлыглары ясасында
Авропа типли мцасир дювлятин йаранмасынын ящямиййяти вя ролу
бейнялхалг алямдя щяля дя юз лазыми гиймятини алмайыб. Азярбайжан вя Тцркийя цчцн дювлятин вя демократийанын инкишафы,
еляжя дя дцнйяви-либерал Авропа дювлятляри иля айаглашмаг бахымындан тарихи-милли дювлятляр мцяййян мягама кими бир модел, васитя вя йа бялядчи ролуну ойнайыб. Мящз бу нязяр-нюгтяси тцрк халгларынын диэяр мцасир вя азад дювлятлярин жярэясиня дахил олмасыны истяйян бир чох маарифчи, интеллектуал, сийасятчи вя дювлят адамларыны рущландырыб. ХЫХ ясрин сону, ХХ ясрин
яввяллярини ящатя едян бу эцжлц щярякат йалныз Тцркийя вя
Азярбайжанын дейил, бцтцн реэионун сийаси, игтисади, мядяни
вя сосиал инкишафында дярин из бурахыб.
Сойуг мцщарибя ерасы баша чатдыгдан сонра щям бейнялхалг
мцнасибятляр системи, щям дя дювлятлярин бу системдя ойнадыьы яняняви рол дяйишикликляря уьрады. Аврасийанын эеосийаси
хяритясини кюклц сурятдя дяйишяжяк йени дювлятляр мейдана
чыхды. 90-жы иллярин яввялиндян бу йана Азярбайжанын юз совет
кечмиши иля щесаблашдыьы вя ресурс лянятиндян йаха гуртармаьа чалышдыьы бир вахтда Тцркийя коммунизмя гаршы таразлашдырыжы ролуну итирмякля вя Авропа Бирлийиня цзвлцйцнцн думанлы
перспективляри иля цзляшмяли олду.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
3
Бунунла йанашы, щяр ики дювлятдя 2000-жи иллярин сонларына доьру баш верян сийаси дяйишикликляр бир чох мараглы - хцсусян дя
Азярбайжан вя Тцркийя халгларынын сийаси кимлийи, бу дювлятлярин сийаси инкишафынын онлары щара апармасы барясиндя суаллар
доьурмуш олду.
Азярбайжанда советляр даьылдыгдан сонра тарихи-демократик
парламентли республика моделиня гайытмаг явязиня, ондан
узаглашма, Тцркийядя ися дини кюкляря баьлы мцщафизякар партийанын сийаси сящнядя доминантлыьы вя конститусионал дяйишикликляр ики юлкянин инкишафы мясяляси ятрафында ижтимаи дебатлара
вя суаллара эятириб чыхарды. Щяр ики щалда ясас наращатчылыг Тцркийя вя Азярбайжанын яняняви милли дювлят моделляриндян ня
гядяр узаглашмасы вя онларын бялкя дя милли кимликляринин
трансформасийасы вя даща кющня моделляря гайытмасы мясяляляри иля баьлыдыр.
Бу сябябдян гаршыныздакы топлу сийаси, милли вя мцлки кимликляри мцзакирянин мяркязиня эятирир вя Азярбайжанла Тцркийянин
кечдийи трансформасийанын кяскин аспектляриня тохунур.
Бу топлуда дювлят вя демократийа гуружулуьу мясяляляриня
мцгайисяли йанашма сярэилянир. Щяр ики юлкядя - Тцркийя вя
Азярбайжандакы щазыркы вязиййят 100 ил юнжяки вязиййятля мцгайисядя тящлил едилир.
Дювлятин йаранмасындан бу йана милли вя сийаси кимликлярин тякамцлц Йахын Шяргдя мцасирляшмянин мцряккяб мясялялярини
вя мядяни кимлийин мцхтялиф аспектляринин узлашдырылмасы зярурятини нцмайиш етдирир. Азярбайжан вя Тцркийя тядгигатчыларынын
4
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
бу топлуда йер алмыш мягаляляри о дюврцн елитасынын Авропа вя
Америкада вцсят тапмыш прогрессив идейалары йерли сийаси дискурса эятирмяси, юз тарихляриндя азадлыг вя фярди щцгуглары кяшф
етмяси, юлкяляринин мцасирляшдирилмясинин щяйата кечирилмяси истяйинин ня гядяр эцжлц олдуьуну бир даща ашкара чыхарыр.
Диэяр тяряфдян ейни мясялялярин Тцркийя вя Азярбайжанда инкишафына паралел бахыш бужаьындан нязяр салыныр. Нязярдян кечирилян мясяляляря эендер бярабярлийи (Шяки, 18 ийун 2011),
милли вя мцлки кимлик (Лащыж, 25 ийун 2011), Авропайа интеграсийа контекстиндя мцнагишялярин щялли (Лянкяран, 28 май
2011), дин вя дювлят (Бакы, 22 йанвар 2011), Азярбайжан вя
Тцркийядя либерализмин инкишафы (Эянжя, 4 декабр 2010), кимлик
вя сийасят - мцасир милли дювлятлярин дилеммалары (Бакы, 1 апрел
2011), НАТО-йа интеграсийа (Бакы, 25 феврал 2011), Азярбайжан вя Тцркийядя сийаси плцрализм (Бакы, 29 апрел 2011) дахил
иди. Бу мясяляляр щям Азярбайжан, щям дя Тцркийя жямиййятляриндя ян чох мцзакиря олунан мювзулардандыр.
Бу топлудакы мягалялярдя ващид идеолоъи вя методолоъи хяття
раст эялинмир. Щяр бир мцяллифин юзцнямяхсус бахышлары вя эюрцшляри топлуда олдугжа мараглы плцрализмя йол ачыб. Бу, щям
дя китабын йаранмасы цчцн илкин зямин олан конфрансларын
мягсяди иди - щямин конфранслар Мцсялман Шяргиндя демократик дцнйяви республика гуружулуьунун юндя эедянляри олан
ики тцрк дювлятиндя кимлик гуружулуьунун ня гядяр мцряккяб
олдуьуну эюстярмяли иди.
Йахын Шярг цзря мцтяхяссисляр вя шяргшцнаслар Ислам вя демократийанын бирэя мювжудлуьунун мцмкцнсцзлцйц барядя
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
5
фикирляр йцрцтмякдя оларкян, мцсялман Шяргиндя илк демократик республиканын - Азярбайжан Халг Жцмщуриййятинин баниляринин вя онун апарыжы гцввяси олан Мцсават партийасынын рящбярляринин бу сащядя эюстярдикляри жящдляр диггятялайигдир. Мящз
онлар юз халгынын постколониал кимлийини онун мядяниййятинин
цч башлыжа аспекти иля синтез етмяйя жящдляр эюстярмиш вя бу
жящдляри "тцркляшмя, мцасирляшмя, исламлашма" формуласында
ифадя етмишляр. Бу формула 1918-жи илдя эянж республиканын
байраьында да юз яксини тапмышды. Чох тяяссцф ки, тарихи щадисяляр ХХ ясрин Азярбайжан демократларынын бу формулунун ня
дяряжядя уьурлу олдуьуну сынамаьа имкан вермяди, эянж
республика Гырмызы Орду тяряфиндян ишьал олунду. Бунунла беля, щямин дюврцн ирси бу эцн дя мцасир Азярбайжанын прогрессив сийаси гцввялярини вя инсанларыны рущландырмагда вя
йюнляндирмякдя давам едир.
Бу топлунун мцяллифляри щяр ики юлкянин танынмыш тядгигатчыларыдыр. Онлар бу топлуда юз юлкяляриндя мювжуд олан мцхтялиф дискурс вя идейалар арасындакы мцряккяб мцнасибятляри, еляжя дя
щямин дискурс вя идейаларын Тцркийя вя Азярбайжан тарихинин
мцхтялиф дюврляриндя нежя якс олунмасыны арашдырыр вя тящлил
едирляр. Бу тядгигатчыларын бир чоху щяр ики тцрк дювлятиндя илкин
моделлярдян сапмалара эюря наращатлыг кечирир - бу сапмалара мисал кими ъурналистлярин щябси, сийаси оппонентляря гаршы
мящкямя ишляри, либерал азадлыгларын мящдудлашдырылмасы эюстяриля биляр. Бахмайараг ки, бу ики тцрк жцмщуриййятинин инкишаф
йолу 1920-жи илдя Азярбайжанын советляшмяси иля айрылыб, бу
эцн дя щяр ики дювляти ХХ ясрин яввялиндя ясасы гойулмуш
мцасирляшмя ирси бирляшдирир.
6
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Бу топлуда ифадя олунан ряйляр ейни заманда Бакыда вя Азярбайжанын районларында мцхтялиф аудиторийалар гаршысында да
тягдим олунмушдур. Бу тягдиматлар жанлы вя дярин мцзакиряляря, Тцркийяли експертляр вя Азярбайжандакы йерли ижмалар арасында даща йахын диалога сябяб олмуш вя ики халг арасында
демократик дяйярляр вя азадлыг цзяриндя гурулмуш баьларын
даща да мющкямлянмясиня эятириб чыхармышдыр.
МБАМ лайищянин спонсору олан Демократийа Наминя Милли
Фондуна юз дярин миннятдарлыьыны билдирир. Реэионлардакы щава
шяраитиня вя инфраструктурун вязиййятиня мящял гоймайараг
вахт вя енеръилярини семинарлара щяср едян Тцркийяли, щямчинин
Азярбайжанлы профессор вя алимляря, бцтцн иштиракчылара бюйцк
миннятдарлыьымызы билдиририк. Йерли координаторлара вя алимляря,
еляжя дя мцвафиг сащялярдяки ГЩТ експертляриня дя тяшяккцр
едирик. Сонда тябии ки, тющвяляри иля лайищянин щяйата кечирилмясини мцмкцн едян лайищя координатору Илгар Щясянлинин вя
оператор Мящсяти Тащирзадянин зящмятляри мцгабилиндя онлара да дярин миннятдарлыьымызы билдиририк.
Лейла Ялийева,
Ташансу Туркер
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
7
INTRODUCTION
his book is a collection of selected presentations by
Turkish and Azerbaijani scholars made at conferences
organized by CNIS in 2010 and 2011 in honor of the
creation of the first democratic republic in the Muslim East in
1918-the Azerbaijan People’s (Democratic) Republic.
T
In much of the East, the significance and role of a Europeantype, modern nation-state--based on liberal freedoms, the rule
of law and universal human rights – has yet to fully become
clear. For modern Azerbaijan and Turkey, the concept of the
nation-state has served up to a certain point, as a guide or
model for democratic development and towards a more prosperous future together with secular liberal European states.
This common vision inspired many enlightenment advocates,
intellectuals, politicians and statesmen to shape and spread
ideas promoting the integration of Turkic nations into the
broader, modern world state system. This powerful movement
in the late 19th and early 20th century had significant influence on the political, economic, cultural and social development of Turkey and Azerbaijan, as well as beyond their borders.
In the post-Cold War era, both the system of international relations itself, and the role of states in this system changed. New
states emerged, entirely reshaping the map of Eurasia. Since
the early 1990s, Azerbaijan has been struggling with the
Soviet legacies and the “resource curse”, while Turkey faced
the realities of its decreased role as a counterbalance to communism, with still unclear prospects for EU membership.
8
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Most importantly, domestic developments in these two states
by the end of 2000s raised many questions. Do the Turkish
and Azerbaijani peoples share a common political identity
and, if so, where will the post-Cold War era take them?
The Post-Soviet departure from the historical model of parliamentary democracy in Azerbaijan, and significant constitutional changes made to mark the arrival of a leading religious
party in Turkey gave rise to public debates and questions on
the substance of these developments. The main issue is how
far Turkey and Azerbaijan may be departing from the original
models of modern nation-states, and whether this departure
means, in fact, a return to the pre-modern times in both
republics or change to the national identity.
This puts identity – political, national, civic – at the center of
this volume, which discusses the most acute issues of transition in current Azerbaijan and the equally significant transformation which is underway in Turkey.
A few critical issues of state and democracy-building are considered in comparative perspective. Current developments
are compared with the state of affairs 100 years ago in both
states. The evolution of national and political identity in these
contexts demonstrates the complexities of modernization in
the Muslim East, as well as the necessity of reconciling
diverse aspects of cultural identity. These articles show how
strong the desire was among elites for incorporating into
local political discourse the most progressive ideas found in
Europe and the US, rediscovering our own values of freedom
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
9
and individual rights in order to promote modernization in our
countries.
The presentations draw on a variety of events, such as those
on “ Gender Equality”, (Sheki 18 June 2011), “ National
and Civil identity” (25 June 2011, Lahij ), “ Conflict Resolution
in the context of European Integration” (Lankaran , 28 May
2011),” Religion and State”
(Baku, 22 January 2011),
“Development of Liberalism in Azerbaijan and Turkey”
(Gence, 4 December 2010), “Identity and Politics: Dilemmas
of modern Nation States” (Baku, April 1, 2011), “Integration
in NATO” ( Baku, 25 February, 2011), “Political Pluralism in
Azerbaijan and Turkey” (Baku, 29 April, 2011). The topics
represent those issues that are most debated in Azerbaijani
and Turkish society today.
The articles in this volume represent the diversity of views
among authors- there is no one common ideological or
methodological platform uniting them all. This corresponds to
another objective of the conferences and of this publication –
to showcase the range and complexity of identity politics in
these two Turkic states – historical frontrunners in the building of democratic secular political systems in the Muslim
world.
While scholars on the Middle East and “Orientalists” have
often commented on the seeming incompatibility of Islam and
democracy, the founders of the first democratic republic in the
east – Azerbaijan People’s Republic- and the “Musavat” party
made a historical attempt to synthesize and incorporate three
10
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
major aspects of their culture, as reflected in the slogan and
banner of the young republic in 1918 “ Modernization,
Turkization, Islam ”. History was not kind to the Azerbaijani
democrats of the early 20th century, as the young republic
was soon occupied by the Red Army. But its legacies continue to inspire and direct the most open minded and democratic political forces and people in modern Azerbaijan.
The authors - prominent experts on these subjects- analyse
these complex developments across time and space. Many
express deep concern at contemporary deviations from the
historical course, as laid by the founders of democratic
republics in two Turkic states, when confronted with the
imprisonment of journalists, court cases against political
opponents, and the tightening of control over liberal freedoms. Although the paths of the development of these two
republics diverged in 1920 when Azerbaijan became part of
the communist system, a shared legacy of modernization at
the turn of the 20th century continues to unite these two
states.
The view reflected in this volume were presented to audiences in Baku and regions of Azerbaijan. They made for lively interactions and led to much deeper understanding
between the representatives of Turkish academia and
Azerbaijani local communities. In sharing them with readers
here, we similarly hope to contribute to the expanding and
strengthening of ties between our two states, ties based on
our common values of democracy and freedom.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
11
The Center for National and International Studies would like
to express its profound gratitude to the sponsor of this project – the National Endowment for Democracy (NED).
Furthermore, this gratitude goes to all the participants from
Turkey – professors and scholars who, regardless of the
weather or the state of the infrastructure in the regions, committed their time and energy to these seminars. Our thanks
must also go to the local coordinators in the regions and
scholars of the Azerbaijani Academy of Sciences, along with
NGO experts in the respective areas. Finally, sincere thanks
go to the CNIS management and staff – the coordinator of
the project Ilgar Hasanli and the operator Mehseti
Tahirzadeh, whose valuable contributions made this project
possible.
Leila Alieva,
Tasansu Turker.
12
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
АЗЯРБАЙЖАНДА КИМЛИК
ВЯ СИЙАСЯТ
Яли Абасов
Эириш явязи: кимлик (идентификасийа)
методолоэийасынын шярщи
Кимлик – сосиал вя щуманитар елмлярдя еля бир гурулушдур ки,
онун васитяси иля бюйцк инсан групларыны вя халглары тясниф етмяк, зцмряляря бюлмяк вя ялагяляндирмяк мцмкцндцр. Ейни
заманда эерчяк щяйатда кимлик вя онун мцхтялиф чешидляри инсанлар цчцн чох бюйцк ящямиййят кясб едир. Кимлик инсанларын
етно-дини, сосиал, милли, сийаси вя диэяр хцсуси бюлэцлярини мцяййян едир. Фярд тяряфиндян едилян бу хцсуси сечим онун ижтимаи
мювгейини вя кимлийини (идентификасийасыны) ифадя едир.
Беляликля, Ижтимаи кимлик – бир шяхсин мцяййян бир група аид
олмасыны онун ятрафындакы инсанларын гябул етмясидир.
Сийаси кимлик – фярдин юзцнц мцяййян ижтимаи група аид етмяси, ейни групда олдуьу инсанларла мягсяд вя марагларынын
бир олмасы просесидир.
Сийаси кимлик, сийаси кимлийин мцяййян едилмяси вя гябул
едилмяси легитимлик вя леэитимляшдирилмяк щадисяси иля ялагялидир.
Чцнки сийаси кимлийин мцяййян едилмяси вя гябул едилмяси ганунилик тяляб едир. Фярдин беля бир ганунилик статусу олмадыгда
сийаси мцнасибятлярин диэяр субйектляри тяряфиндян мцяййян
мювгейи зябт етмиш кими гиймятляндирилир.
Етник кимлик – фярдин юзцнц щяр щансы бир етник група мянсуб саймасы просесидир.
Етник мянсубиййятин ифадяляри:
– фярдин мянсуб олдуьу халгы иля юзц арасында олан рущи
баьлантыларыны мцяййян етмяси;
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
13
– мянсуб олдуьу милли мядяниййятя щяссаслыг вя дуйьу иля
йанашмасыдыр.
Халгын вя йа фярдин инкишафынын дюнцш нюгтяляриндян бириндя
кимлик бющранынын башланмасы, йяни мювжуд дяйярлярин вя щяйат нормаларынын даьылыб эетмяси жямиййятдя сосиокцлтцр тялатцм йарадан ян мцщцм сарсынсылардан биридир. Хцсуси гейд
едилмялидир ки, Азярбайжан халгынын талейиндя беля сосиокцлтцр
сарсынтылар вя кимлик бющранлары йетяринжя чох йашанмышдыр. Дяйярлярин дяйишмяси щядсиз тез-тез баш вермиш, халг бир системя
уйьунлашмамыш йени дяйярляр системиндя йашамаьа мяжбур
едилмишдир. Азярбайжанлылар сонунжу кимлик бющраны вя сосиокцлтцр сарсынтыны ССРИ-нин даьылмасы вя постсовет мяканына
чеврилмякля йашадылар.
Жямиййятин узун иллярдян бяри адят етдийи ижтимаи вя игтисади
системин ифласа уьрамасы дюврцндя фярдин юз кимлийини мцяййян
етмяси, бир гайда олараг, етник-милли вя дини кимликля гарышыг салыныр. Беля бир гарышыглыг совет дюврцнцн сонларында баш верди.
Тябягяляшмя йаратмыш кимлик бющранларыны йалныз жямийятин
бюйцк чохлуьу цчцн юз щяйатилийини исбат етмиш йени дяйярляр
арадан галдыра вя йенидян бирляшмяйя, вящдятя эятиря биляр.
О юлкялярдя ки, дювлят там шякилдя отурушмайыб, милли-дювлятчилик кимлийнин формалашмасы просеси щяля баша чатмайыб,
йерлибазлыг, сосиал, мядяни вя с. зиддиййятляр мювжуддур, щямин юлкялярдя бир гайда олараг сийаси кимлик (кланлашма, йерлибазлыг) щяр щансы бир сосиал група вя йа реэиона аид олмагла
сечилир. Беля вязиййят долайысы иля исбат едир ки, бу кими дювлятлярдя ящалинин сийаси бирлийи – миллятляшмя проссеси щяля баша
чатмайыб.
14
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Икинжи мцстягиллийин башланьыжы:
кимлик ахтарышы
Азярбайжанлылар, диэяр ССРИ халгларынын бир чоху кими, советлярин даьылмасына вя мцстягиллийин ялдя едилмясиня щазыр дейилдиляр. Чцнки мцстягиллийя щазырлыг дюнями – сосиокцлтцр, сийаси вя игтисади щазырлыглара вахт олажаг узун мцбаризя дюврц йашанмады. Бялкя дя беля бир щазырлыг дюврц она эюря олмады ки,
80-жи иллярин сонуна, 90-жы илляря тясадцф едян "халгларын бюйцк
кючц" – иримигйаслы демографик просесляр баш верди. Щямин
дюврдя шящяр ящалисинин бир щиссяси Азярбайжаны бирдяфялик тярк
етди, кянд ящалисинин ири бир щиссяси ися кцтляви шякилдя шящярли олду вя шящярдя "щялледижи сюз сащиби"ня чеврилди. Гейд етмяк лазымдыр ки, мцстягиллийин сон 20 илиндя формалашмыш бязи мифляри
нязяря алмасаг милли дейил, етник характер дашыйан бу кими
суаллара щяля дя жаваб тапылмамышдыр. Даща доьрусу, Азярбайжаны инкишаф етдиряжяк, дцнйада вя постсовет мяканында
рягабятя дайаныглы едяжяк сосиокцлтцр модел щяля дя йарадылмамышдыр. Бу, о демякдир ки, Азярбайжан дцнйа ижтимаиййяти
гаршысына юзцнцн ганунауйьун, фактики мцстягиллийи вя мцстягил тярягги етмя бажарыьыны ясасландыран йетяринжя инандырыжы
дялилляр чыхармаьа чятинлик чякир. Яксиня олараг, Азярбайжан
яняняви "бюйцк гардаш" ахтарышыны давам етдирир. Бу ися халг
олараг да, халгын сийаси елит кясими олараг да юз кимлийини мцстягил шяклдя мцяййян етмя эцжцнцн зядялянмяси яламятидир.
Хатырламаг кифайятдир ки, А.Мцтяллибов узун мцддят юз сийасятини ачыг-ашкар Русийа йюнцмлц гурмушду вя Гарабаь мцнагишясинин щялли цчцн истиснасыз олараг бу юлкяйя цмид едирди.
Онун щакимиййятини явяз едян Халг Жябщяси ися гардаш ТцрХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
15
кийяйя олан щядсиз ряьбятини бяйан етди. Бу щимайя ещтийажы
эюрцнцр мцстягиллийин мющкямляндирилмяси цчцн нязярдя тутулурду. Бундан ялавя, щямин дюврдя Тцркийя мцяййян мянада
"Гярбя апаран бялядчи" кими дя хцсуси диггятя эятирилмишди. Щ.
Ялийев реъими мцяййян вурнухмадан сонра Гярбля стратеъи
ямякдашлыг курсуну сечди, И.Ялийев ися Гярбин артан тязйигляри
гаршысында Азярбайжанын харижи сийасятини йенидян Русийанын
нцфуз даирясиня дцшцрмяйя цстцнлцк верди.
Йухарыда гейд едилдийи кими сийаси кимлийин мцяййян едилмясиндя ясас фактор идаряедижи елитанын вя мцхалифятин лиэитимлийидир. Йалныз де-йуре дейил, щям дя де-факто лиэитимлик олурса,
бу, истяр харижи, истярся дя дахили гцввялярдя щеч бир мцбащися
доьурмур. Яэяр бу мцщцм лиэитимлик статусу йохдурса сийаси
кимлик зядяли олур, нятижядя, сийаси кимлик ганундан дейил, мифдян гидаланыр. Бу ися бирбаша демократийанын, щцгуг институтларынын деврилмяси, бцтцн мцмкцн олан рущи вя физики инщисарчылыьын йарадылмасыдыр. Беля шяраитдя щакимиййятин кяскин шякилдя
коррупсийалашмасы баш верир, ящалинин ясас зцмряляринин щакимиййятя биэанялийи артыр, ящалидя щюкумятин онларын сосиал
проблемлярини щялл етмяйяжяйиня яминлик йараныр. Бунунла йанашы зор васитяси иля ящалинин истянилян етиразынын гаршысынын алынмасы, дювляти мцдафия етмямяк ящвалынын эцжлянмяси, идаря
едянлярля идаряолунанлар арасында учурумун дяринляшмяси
башлайыр. Цмуми кимлик мащиййятинин вя цмуми мясулиййятин
чюкмясинин ян тящлцкяли мягамы дювлятин вятяндашла, вятяндашын дювлятля щеч бир "ишинин" олмамасыдыр. Азярбайжан ящалисинин нечя фаизинин юзцнц юз дювляти иля вящдятдя, бирликдя
эюрмясини айдынлашдырмаг цчцн бир тядгигат апарылмасы чох
мараглы ола билярди. Вятяндаш бу вящдяти нежя баша дцшцр, бу,
16
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
дювлятля бирликдир, йохса мювжуд щакимиййятля бирликдир? Нятижяляр, йягин ки, азярбайжанлыларын кимлийинин, вятяндашлыьынын вя
мясулиййятляринин изащы вя айдынлашмасы ола билярди.
Ялбяття, тядгигатлара ясасланмаса да мювжуд эерчяклийин
анализиня сюйкянян йетяринжя эцжлц фярзийя бизи фикир йцрцтмяйя
сювг едир ки, жямиййятин вя щакимиййятин формалашмыш индики сийаси йюнц тираъланмыш чохсайлы мифин йаранмасына хидмят едир.
Бу миф щакимиййятин харижи сийасяти сащясиндя дя уьурла кюк салыр вя "дцнйаны нежя тутарсан еля дя эедяр" дцшцнжясини мющкямляндирир. Беля вязиййятдя яэяр харижи дцнйа Азярбайжанын
тягдим етдийи мянзяряни гябул етмирся, демяк, бу, бизим тягдиматымыздакы нюгсан вя гянаятдыр. Бу нюгсаны арадан галдырсаг биз бцтцн дцнйайа щаглы олдуьумузу вя тутдуьумуз сийаси, игтисади вя сосиал-мядяни тярягги йолунун оръинал олдуьуну,
бизим сийаси системин вя идаряетмя цсулунун мягсядяуйьун
олдуьуну, ярази бцтювлцйцмцзя гясд етмиш мякрли гоншуларымыз олдуьуну сцбут едярик. Коррупсийа вя рцшвятин мювжудлуьуну ися совет идаряетмясинин галыьы, йахуд милли характер хцсусиййятляримизля, о жцмлядян Шярг вя мцсялман эерчякликляринин
тясири иля изащ етмякля исбат едярик ки, бизим халгымыз Гярб демократийасына щяля щазыр дейил. Демяк олар ки, Азярбайжанын
бцтцн харижи тяшяббцсляри юлкянин эяляжйи иля баьлы реал прогнозлары, онун сийаси структуруну вя дцнйадакы йерини тамамиля рядд
едян щямин бу кор далана дирянмиш истигамятдя эедир. Гейд
етмяк лазымдыр ки, Азярбайжан елитасынын сийаси кимлийиндя мядяни, психолоъи, етник юзялликлярин тюрямя елементляри сосиал вя сийаси елементлярдян даща чохдур. Лакин ейни заманда щазыркы
вахтда азярбайжанлылар дцнйа мядяниййятиндян юз мядяниййятляриня ян йахшы интеграсийалар етмякдя гейри ади истедад
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
17
эюстярмишляр, (Азярбайжан инжясянти, мусигиси, ряссамлыг сащясини хатырламаг кифайятдир) лакин дцнйанын сийаси тяжрцбясиня,
демяк олар ки, сийасятя бцтцнлцкдя чох ещтийатла йанашылыр.
Биз ССРИ-нин тяркибиндян ня шякилдя чыхдыг:
совет кимлийи
ССРИ-нин яксяриййят республикалары кими 80– 90-жы иллярдя
Азярбайжанда да юлкянин эяляжяк истигамяти иля баьлы моделлярин мцзакирясиндя жямиййятин демократик дяйярляря цстцнлцк
верян кясими иля милли-дини кимлийи ясас эютцрян кясими арасында
жидди вя кяскин мцзакиряляри олурду. "Совет адамы" адландырылан
кимлик Азярбайжанда чох дярин кюк салмышды. Яэяр хатырласаг ки,
мяшщур панисламизм вя пантуркизм тямсилчиляринин кюкц нежя
гяддаржасына кясилмиш, азярбайжанлыларын кимлийи щансы радикал
сосиокцлтцр вя сийаси тящрифляря уьрадылмышдыр, о заман щямин нятижя тяяжжцблц эюрцнмяз. Щямин дюврдя шящяр ящалиси, хцсусиля,
Бакы жамааты зяиф милли-дини кимлийи иля характеризя олунурду, милли
елитанын кцтляви шякилдя рус дилиня кечмяси, рус дилинин аз гала йеэаня рясми дил сайылмасы, шяхси вя мяишят щяйатында тядрижян рус
дилинин сечими баш алыб эедирди. Милли шцурун йенидян формалашмасы юз етник кимлийини даща мющкям горуйуб сахламыш Ермянистан гачгынларынын кцтляви шякилдя ахыны иля сцрятлянди.
Щямин дюврцн идейа вя сийасят гарышыглыьында "сивил юлкяляр"дяки гурулушларын – нязяри гайдалары бцтцн инжяликляриня гядяр мювжуд олан, лакин щеч вахт тяжрцбядя дягиг ямял едилмяйян – ижтимаи бирляшмялярин тязащцрляри мцшащидя олунмаьа башлады. Милли-дини кимлийин формалашмасынын тарихи, ардыжыл,
давамлы жяряйанындан мящрум олан, тарихи кимлик, юзцнцдярк
18
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
шцурунун юйрянилмяси зорла гадаьан олунан кечмиш ССРИ
халглары яняняви ислам тямайцлцндян йени дюнямя – йени бир
формасийадан о бириня сцрятли "ингилаби" кечид етдиляр. Бунунла
да щям сийаси, щям мяняви бахымдан инкишаф етмиш бцтюв бир
тябягя йенидян чыхдаш едилди. Лакин эюзлянилмяз азадлыг романтикасынын сярхошлуьундан айылмаг цчцн чох узун заман
лазым олмады вя жямиййят дярк етди ки, кечид дюврц щям узун,
щям драматик олажаг. Сийаси вя интеллектуал елитанын ясас ющдялийи ися онсуз да просесин яввялиндя баш вермиш фажиялярин
щяддиндян артыг олдуьуну нязяря алараг щадисялярин щеч олмаса бундан сонра фажияли шякил алмасына йол вермямяк иди.
Мцсялман мядяниййяти тямайцллц юлкяляринин дцнйа тяжрцбяси эюстярир ки, онларын инкишафындакы ясас зиддиййятляр Ислам вя
демократийанын тоггушдуьу хятт бойунжа ортайа чыхыр. Ону
да гейд едяк ки, бир тяряфдя барышмаз, дяйишмяз вя давамлы
Ислам, о бири тяряфдя ися щцгугларын гейдсиз-шяртсиз йериня йетирилмяси кими анланан демократийа дайаныр. Щятта бу эцн дя
Ислам вя демократийа идеолоэийа кими бир гайда олараг тоггушан, савашан вя щяр икиси жидди сосиал базайа малик олан кясимлярдир. Проблем ондан ибарятдир ки, щямин бу тяряфляр мяняви вя сосиокцлтцр системляр олараг диалога эяля биляжяклярми? Беля бир диалогун илкин янэяли олараг динин вя демократийанын тямял зиддиййятляри кими биринин эюйляря, диэяринин эцнащкар Йеря аид олмасыны эюстярмяк олар. Она эюря дя онларын
арасында компромис тапмаг мцмкцн дейил вя бялкя дя щеч
лазым дейил. Бу сябябдян индийя кими демократийа вя Ислам
арасындакы "диалоглар" тяряфлярин анлашма вя дилтапма сявиййясиндя баш вермяйиб. Анлашмаг цчцн яэяр бир тяряфин сийаси
мядяниййяти чатмайыбса диэяр тяряфин сийаси дюзцмлцйц чатХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
19
майыб вя йа яксиня олуб. Бир сюзля, гаршылыглы тясир вя гаршылыглы анлашмайа жящд тяжрцбяляри Исламын вя демократийанын узлашма нюгтялярини тапмаг, зиддиййятляри йумшалтмаг явязиня
бир гайда олараг негатив емосийалара булашыб, овгатлары тялх
едиб, мцсялман вя христиан сивилизасийасынын тарихи мцнасибятляринин мянфи йозумлу шярщляри, онларын "Ибращим оьуллары" олдуьуну рядд едян тяфсирляр вязиййяти бир аз даща мцряккябляшдирмиш, гаршыдурма мотивляриня бир аз даща ряваж вермишдир.
Дини институтларла, дцнйяви демократик институтларын вятяндаш
жямиййяти тяряфиндян бцтцн тяфсилаты иля структурлашмыш моделляринин мювжудлуг тяжрцбяси тякжя Гярби Авропа юлкяляриндя дейил, диэяр юлкялярдя дя мювжуддур. Лакин Ислам тямайцллц МДБ
юлкяляриндян щеч бириндя бу мясяля иля баьлы дцнйа тяжрцбясиня истинад едилмяси мцмкцн олмады. Постсовет мяканында Ислам вя демократийанын гаршылыглы мцнасибятляр принсипляри тяжрцбяляриндян, дейяк ки, Ялжязаир, Мисир, щятта Тцрк модели тяжрцбясиндян нцмуня эютцрмяк олмазды, чцнки ютян совет дюврцндя дювлят щядсиз дяряжядя дцнйявиляшмиш, ящали ися динсизляшдирилмишдир. Совет атеизми тяряфиндян динсизляшдирилмя еля
апарылмышды ки, Ислам ижтимаи диндян мяишят мювщуматына чеврилмишди. Совет щяйат тярзинин тясири алтында олан мцсялманларын
дин институтларындан узунмцддятли тяжрид едилмяси нятижясиндя
ССРИ-дя Ислам нормаларынын мютябярлийи бюйцк трансформасийайа уьрамыш вя шяклини ящямиййятли дяряжядя дяйишдирмишдир
ки, бунун щям мцсбят, щям дя мянфи жящятляри мювжуддур.
Бир сюзля кечмиш онбеш совет республикасындан алтысы милли
юзцнцдярк просесиндя, "Ислама гайыдыш"да, мцстягил дювлят
олараг дцнйа сийаси бирлийиня дахил олмаг просесляриндя аз-чох
дягигляшмиш мяййян дяйярляр вя конститусион принсиплярля инки20
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
шаф истигамяти мцстявисиндя щяр бири юз йолуну ахтармаьа мяжбур олду. Нящайят, бу эцн, мцяййян вахт ахарындан сонра,
ютян миниллийин фонунда вя 21-жи йцзилин кечмякешли башланьыжы,
драматик тоггушмалары, тязадлы сцъетляри контекстиндя кечилмиш
йолун нятижяляриня йекун вурмаг олар. Демяк олар ки, щяля бу
йолун башланьыжында постсовет юлкяляри сцрятля бир-бириндян
узаглашмаьа башладылар. Онларын сонрадан тутдуглары йол, дини
дяйярлярдя бирляшмя тяжрцбяляри, сосиокцлтцр вя сийаси щяйатларынын щяр бири юзлцйцндя уникал чизэиляр дашымагдадыр. Азярбайжанда ися бцтцн Ислам дцнйасында чох аз раст эялинян шиялик
щаким олдуьундан вя бу топлум Ислам халгларынын диэяр топлумларындан сявиййяжя даща дцнйяви олдуьундам даща бянзярсиз бир тяртибата маликдир. Азярбайжан дцнйяви демократийа
йолу тутуб дювлятин диндян айры вя щяр кясин шяхси мясяляси олдуьу Гярб йолу иля эедяжякми? Мцсялман юлкяляринин яксяриййятиндя мювжуд олан авторитар реъим йолу иля эедяжякми? Вя
йахуд дини щакимиййятин конститусийа иля тясбит едилдийи, щамыны
ящатя едян вя щяйатын бцтцн сфераларына мцдахиля едян Ислам
республикасы гурмуш ейни мязщябли гоншу Ирана йахынлашажаг? Цмумиййятля, мцсялман шия жямиййятиндя Гярб демократийа йолуну тутмаг кими бир дцнйа тяжрцбяси мцмкцндцрмц?
Мцсялман сосиокцлтцр тямяли демократик институтлары ня шякилдя
модификасийа едяжяк вя демократийа институтлары диня нежя
трансформасийа едяжяк? Бцтцн бу суаллар, щятта бязян бу
суаллар там айдын сяслянмяся беля, юз мювжудлуьунун вя
мцстягиллийинин башланьыжында олан Азярбайжан жямиййяти гаршысында дурурду. Бу суаллардан бязиляри инди дя галмагдадыр,
чцнки 20 иллик мцстягиллик бу суаллара бирмяналы жаваб вермяди.
Лакин бцтцн щалларда мцяййян айдынлашмалар баш верди, ютян
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
21
мцддят ярзиндя мащийяти даща дягиг дярк етмяк мцмкцн олду. Ейни заманда жямиййятин яксяриййятинин вя елитанын гябул
етдийи милли сисиокцлтцр инкишаф моделинин олмамасы шяраитиндя бу
суаллара жаваб вермяйин чятинлийи мейдана чыхды.
Азярбайжан мцхтялиф мядяниййятлярин, динлярин кясишдийи,
бюйцк дювлятлярин тясири алтында олан реэионун ян парлаг нцмуняляриндян бирини тямсил едир. Бу тясирляр халг шцурунда, интеллектуал кясимин тяфяккцрцндя, жямиййятин мядяниййятиндя вя
милли кимлик проблемляриндя, сон вахтлар ися юлкянин кечмиши
цзяриндяки сийаси рефлекслярдя юз мювжудлуьуну эюстярир.
Азярбайжанда кимлик формалашмасы йолунда
тарихи мярщяляляр
Шиялийя язаблы юлцмляр, изтираблар хасдыр вя бунда эизли
"теократик" импулс олдуьуну Иран Ислам ингилабы яйани шякилдя
эюстярди. Диэяр тяряфдян, шиялик тарихян Исламын тягиб олунан,
тякмилляшмиш хцсуси тяжрцбяси олан еля бир жяряйаныдыр ки, бурада мюмин шияйя тякжя дини мянсубиййятини эизлятмк дейил,
щям дя щяйатына тящлцкя оларса сюздя Исламдан имтина йолу
верилир. Бу "йол вермя" йягин ки, рус ишьалынын щяр шейи алт-цст
едян агрессийасы вя ардыйжа ССРИ-нин барышмаз совет атеизми сийасяти нятижясиндя Шималы Азярбайжанда жямиййятин шцур
щачаланмасы вя дини кимлик сечиминдя юз ролуну ойнамышдыр.
Ортачаь Азярбайжаны сийаси истигамяти бир гайда олараг Ислам олан "сцннц-шия цчбужаьы"нын (Гафгаз, Тцркийя, Иран)
мяркязиндя иди. Бу сябябдян Азярбайжанлыларда ясрлярля етник мцдафия механизми кейфиййятиндя халгын бирлийини горуйан
дини дюзмлцлцк яняняси йаранмыдыр.
22
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ХВЫЫ ясрин сону ХЫХ ясрин яввяли Азярбайжан тарихиндя
ханлыгларын мющкямлянмяси иля характеризя едилян, мцяййян
дяряжядя Тцркийя вя Ирандан асылы олмайан хцсуси дюнямдир.
Бу дюврдя тяшяккцл тапан милли щаким сцлаляляр чох вахт мцстягиллийя мейллярини шиялик вя сцннцлцк арасындакы гаршыдурманын дини пярдяси алтында эизлятмяйя мяжбур олурдулар.
Азярбайжанлыларын дини иртибатынын гырылмасы иля йанашы жямиййятин сийаси парчаланмасы да сюзсцз ки, руслар цчцн бу юлкянин ишьалыны асанлашдырмышды. Бунунла беля Рус империйасы реэионда
формалашмыш милли кимлийи сарсытмаг цчцн кяскин аддымлар атмыш,
елитайа гаршы репрессийа зярбяляри вя реформлар тятбиг етмишдир.
"Шималы Азярбайжан торпагларынын Рус империйасы тяркибиндя олмасынын щяля илк илляриндя ясасян Ирявандан, Нахчывандан, Гарабаьдан, Шураэелдян, Пампакдан, Лоридян гоншу юлкяляря
ясасян диндар вя кцбар елитадан олан 100 миня йахын мцсялман кючцрцлмцш вя йа кючмяйя мяжбур едилмишдир." (3,ж.23)
1872-жи илдя Гафгаз шия вя сцннц Дин Идарясинин институтлашдырылмасы мцсялман рущани зцмрясини дювлят гуллугчусуна чевирди, Русийанын Ы Пйотр дюврцнцн нцмунясиндя олдуьу кими
дини зцмря хцсуси имтийазлардан мярщум едиляряк ади дцнйяви салащиййятли гуллугчуйа олду.
Шцбщясиз ки, чаризм юз мягсядлярини эерчякляшдирмяк
цчцн сюзябахан, халг арасында йетяринжя нцфузу олмайан,
бирлийя сяслямяк ролуну йериня йетирмяйян, ишьала гаршы мцбаризядя фяал олмайан рущани зцмря йарада билди.
Дцз 150 ил яввял шимали Азярбайжанын милли кимлийи жцрбяжцр
дини-йерличи вя етник дяйярлярин мцряккяб шякилдя галагланмасы цзяриндя детерминизя едилирди. Бу бахымдан А.Балайевин
мцшащидяляри мараглыды: "щяля хых ясрин орталарында азярбайХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
23
жанлыларын юзцнцдярки "йарус системи" шяклиндя иди, ясас компанентляри: 1.Дини (ислам) макроареала аид олмаьын дярк едилмяси; 2.Тцркдилли халглар бирлийиня мянсублуг; 3.Конкрет бир
тцрк халгына – Азярбайжан тцркляриня аид олмаг; 4.Конкрет бир
бюлэяйя (Ширван, Нахчыван, Гарабаь) аид олмаг; 5.Йерли аидиййат, ялагя вя характеристика." (3,с.30). Щяр щалда совет щакимиййяти гуруланда вя онун илк онилликляриндя шимали Азярбайжанын бу мцряккяб етно-дини системи шяраитиндя мцсялман ижмасына мянсублуг ящалинин ясас милли-дини кимлик истигамяти
иди. Вя йарадылан бцтцн милли партийа вя тяшкилатлар юз програм
сянядляриндя тякжя нязяря алмаг дейил, щятта бу факты якс етдирмялийдиляр. Мясялян, Русийа мцсялманларынын бир жамеядя
бирляшмяси бу вязиййятин эерчяк эюрцнтцсц иди.
Чох тябиидир ки, Азярбайжан елитасы, бир колонийа елитасы олараг,
эюзлярини мцстягилликлярини итирмямиш мцсялман дювлятляриня дикмишдиляр. Ялбяття, шиялийин цстцнлцк тяшкил етмяси вя ютян ясрин икинжи йарысында бир аз даща эцжлянмяси нязяря алынарса жазибя нюгтяси Тцркийя дейил, Иран олмалыйды. Лакин ики ясас гцввя Тцркийяйя
мейли ясасландырырды. Биринжиси, дилбирлийинин ящямиййяти вя Авропа
типли миллятчилик идеолоэийасы цзяриндя гурулмуш Азярбайжан миллятчилик идеолоэийасы. Ыкинжиси, Тцркийя Ирандан хейли мцтярягги юлкя иди
вя щямин жямийятин иряли эетмиш фикри Азярбайжан интелеэенсийасынын либерал вя мцтярягги эюрцшляри иля даща уйьун иди.
Эет-эедя милли азадлыг щярякатынын жан атдыьы моделин даща
дягиг жизэиляри тяшяккцл тапмагда иди: диэяр тцрк дювлятляри иля, илк
нювбядя Тцркийя иля мющкям иттифагда олан мцстягил милли Азярбайжан дювляти; цмуми ясасларында Ислам мядяниййятинин хцсуси ролу вя ящалинин ясас дини олан, ясас дини тяшкилаты олан, ейни
заманда динин дювлятдян айры олдуьу демократик дювлят.
24
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Бу, мцсялман вя шия Азярбайжанына эятирилмиш гярбин демократик дцнйяви дювлят образыдыр. 1918-жи илдя мцсялман
Шяргиндя вя мцсялман халглары арасында илк дяфя динин дювлятдян айры олдуьу АДР-дя бу образ гисмян реаллашды. АДР-ин
байраьы Азярбайжанын бцтцн юнжцл мядяни вя сийаси елитасынын
програм иддиасы олан мяшщур цчрянэин ащянэи: тцрклцк, мцасирлик, ислам тяряннцмц олду.
АДР-ин чюкмяси ажы бир щягигятин цстцнц ачды: болшевик истиласынын нисбятян асан баша эялмяси онун нятижяси иди ки, елитанын
милли идракы иля яняняви милли шцур фяргли иди вя елита пассив халг кцтлялярини юз шцарлары алтында бир арайа эятириб ардыйжа апара билмяди.
Халг кцтляляринин шцуру чох чятинликля мцсялман миллятчилийи
дяркиндян Авропа миллятчилийи дяркиня кечид едирди, шия дин
зцмряси лойал Азярбайжан милли демократик дювлятинин авропасайаьы Гярб христиан килсяляри кими динин "вятяндашын шяхси иши"
олмасы сийасятиня, динин институтлашдырылмасына мцгавимят эюстярирдиляр. Бундан ялавя, Азярбайжанын клерикал даиряляри цчцн
АДР-ин бу сийасяти щятта йадлара табе олмагдан – бу йадлар
кафяр олсалар беля – даща дящшятли иди. Щалбуки бундан сонракы дюврдя милли кимлийини вя дини кимлийини мцяййян етмиш щяр бир
азярбайжанлыны мящв едян атеист дювлятя табе олмаг эялирди.
Мягсяд, Совет Азярбайжанында гыса мцддятли експериментля бир халгы тарихи йаддашы вежиня олмайан тамам башга
бир халга чеврмяк иди. Бу тяжрцбя мцяййян гядяр баш тутду:
Русийа империйасында татар адландырылан Шимали Азярбайжан
тцркляри ССРИ-дя азярбайжанлыйа чеврилдиляр. Бу експериментин
нятижяси о олду ки, заманлар арасы, инсанлар вя мядяниййятляр
арасы ялагя гырылды, тарихдя щяля дя мцхтялиф мифлярля долдурулан
"гара дялик" ямяля эялди.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
25
Гырмызылар вя аьлар арасында олан саваш Гафгаза сычрадыгдан сонра мцсялманларын ряьбятини газанмаг бу савашын
ясас мащиййятиня чеврилди. Тцркийя щямин дюврдя аз мцддятя
Совет Русийасынын мцттяфигиня чеврилдийи цчцн яслиндя болшевикляр Тцркийянин дястяйи иля гялябя газандылар.
70 иллик совет дюняминдя Гуран Азярбайжан дилиня тяржцмя едилмяди. Иранын йцксяк тящсилли дин хадимляриндян фяргли
олараг Азярбайжанда Ислам кямсавад моллаларын жайнаьына
верилди, чцнки чар дюврцндя Няжяфдя вя Шамда тящсил алмыш
Азярбайжан дин хадимляринин щамысы мящв едилмишди.
Азярбайжан сийаси елитасынын вя жямиййятинин милли кимлик
мцстявисиндя фяалиййяти "мцлайимляшмя" дюврц иля баьлыдыр. Бу
дюврдя Азярбайжан дилинин статусу проблеминин галдырылмасы иля
цзви сурятдя баьлы олан милли дирчялиш дюнями башлайыр. Щямин иллярдя конститусийайа эюря Эцржцстанда вя Ермянстанда милли
дилляр дювлят дили сайылыр, Азярбайжанда ися рус дили дювлят дили сайылырды. 1956-жы илин августунда Азярбайжан Али Советинин 3-жц
сессийасында бу мясяля Рясул Рза тяряфиндян галдырылыр, Али
Советин сядри олан Мирзя Ибращимов ися конститусийайа бу дяйишиклийи тяклиф едир, фяалиййятдя олан Азярбайжан ССР-ин Констутусийада щямин дяйишиклик едилир.
21 август 1956 жы илдя гябул едилян Ганунда дейилир: "маддя 151: Азярбайжан ССР-ин дювлят дили Азярбайжан дилидир.
Азярбайжан ССР яразисиндя йашайан милли азлыглара юз ана
диллярини азад шякилдя инкишаф етдирмяк вя истифадя етмяк щцгугу верилир." Ж. Щясянлинин гейд етдийи кими: "Ясасян, 1955-жи илдян кянд ящалисиня паспортларын верилмяси иля башлайан Н. Хрушовун либерал ислащатлары, дювлят дили щаггында гануна дяйишиклийин едилмяси вя Азярбайжанда ана дилинин тядриси иди. 50-жи ил26
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
лярдя чаризмин колониал сийасятиня уйьун олараг ХЫХ ясрин сону ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайжанда йерляшдирилмиш христиан-сектантларын Мяркязи Русийайа гайытмасы, Азярбайжанда
паспортларын верилмяси иля совет реъиминин либераллашмасы фонунда миллятчилик тязащцрляри эцжлянмяйя вя Азярбайжан кяндлиляринин Бакыйа вя диэяр сянайе шящярляриня ахыны башлады. Бу
просесин доьурдуьу вязиййятя эюря Бакы ССРИ-нин нцмуняви
интернасионал шящяри олмагдан чыхды вя милли республиканын
пайтахтына чеврилди. Бу, республиканын щяйатында вя азярбайжанлыларын талейиндя хцсуси ящямиййяти олан тарихи щадися
иди."(1, 271-272)
Миграсийа просесляринин башланмасы бцтцн Азярбайжанда
олдуьу кими Бакыда да мцщцм демографик дяйишикликляря эятириб чыхарды: "1959-жу илдя ящали арасында азярбайжанлыларын нцфузу 67,5%я чатды ки, бу 1939-жу илля мцгайисядя 9% чох иди,
уйьун олараг русларын сайы 16,6%дян 13,5%я дцшдц, ермяниляр яввялки кими 12% олараг галырды. Диэяр милли групларын да нцфуз сайы азалды" (2,с.130)
Щямин дюврдя милли кадр сийасяти щяйата кечирилмяйя башладл, бунун ардыйжа да мядяниййятин дирчялмяси мцшащидя
едилди: "...Азярбайжанын кюклц ящалиси эет-эедя гануни щцгугларыны эенишляндиряряк сийасятдя вя игтисади щяйатда юз вязифя
мювгеляриня гайытмаьа башладылар. Кадр сийасятинин бцтцн
аьырлыьы азярбайжанлыларын чийниня дцшдц. Бцтцн бунлар милли рущун эери гайытмасы цчцн мцнбит шяраит йарадыр, тарихи кечмиши
дяриндян юйрянмяйя, мядяниййятин там шякилдя милли мцстявийя кечмясиня тякан верирди.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
27
Постсовет Азярбайжаны
Гарабаь щадсяляринин яввялиндя бязи аналитикляр Азярбайжанда дини фанатизмин артмасы цчцн щяр жцр зямин олдуьуну
дцшцнцрдцляр. Яслиндя, Гарабаь проблеминин мящз дини зяминдя олдуьуну эюстярмяк цчцн хейли сяй эюстярилмишди. Лакин эюрцнцр жямиййятин фанат йюнц олмадыьындан, интелеэенсийанын менталитетиндя миллилик диндян юндя дурдуьундан бу
сяйляр баш тутмады. Милли щярякат бцтцн йюнц иля ХХ ясрин яввялляриндя мювжуд олмуш мцстягил АДР-нын дювлят сийасяти
идеалларына ясасланырды. Лакин бу идейаларын эениш кцтляляр арасында йайылмасы цчцн халгын сийаси шцурунун радикаллашмасы
лазым иди. Бу шцур дяйишиклийи ися мящз 1990-жы ил совет ордусунун юлкяйя дахил олараг динж вятяндашлари эцлляборан етмяси ганлы йанвар щадисялярини тюрятмясиндян сонра баш верди.
Азярбайжан сийасят тарихиндя, ейни заманда, Халг Жябщясинин цмуммилли щярякатында фяргли фикирлийин йаранмасы вя чохпартийалы системя кечилимясиндя 1990-жы илин йанвар щадисяляри
хцсуси мярщяля олду.
Халг Жящбяси цчцн дахили вя харижи сийасятдя тцркчцлцк
ясас тямайцл иди. Милли-демократик щярякатын лидерляри Исламын
Азярбайжан жямиййятиндяки йерини рясмян гябул едяряк Русийанын тясириндян тамамиля чыхма лайищясини щяйата кечирдиляр
ки, бунун да реаллашмасы йалныз Тцркийя васитяси иля ола билярди.
Беля вязиййятдя Иранла бцтцн ялагялярдян бойун гачырмаг лазым эялирди. Бу да олду. Ирана гаршы бу мцнасибятдя бялкя дя
бир гядяр габартма варды, чцнки нязяря алмаг лазым иди ки,
дцнйа азярбайжанлыларынын ян чох йашадыьы бир дювлятя гаршы
бу иддиалар бир аз артыг иди. "Азярбайжан дювлятчилийи или" елан
28
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
едилмиш 1993-жц ил АДР щакимиййятиндян дя аз мцддят щакимиййятдя галмыш милли-демократик гцввялярин сон или олду.
Ящалинин бюйцк щиссяси Халг Жябщясинин щакимиййятдян эетмясини пассив шякилдя гябул едирди. Беля ки, адят едилмиш сярт
идаряетмянин яксиня олараг анархийа щяддиндя верилмиш азадлыг
шяраитиндя зцмряляр юзлярини итирмишдиляр. Совет ирсинин вя яняняви патриархаллыьын гайытмасыны арзулайан Азярбайжан ящалисинин
бир чох зцмряляри цчцн азадлыьын дады эцжлц дисконфорта чевирмишди. Кечмиш совет мяканынын щяр йериндя олдуьу кими авторитаризмя гайыдыш "итирилмиш жяннятин" йенидян ялдя олунмасы сайылырды. Кечмиш ССРИ юлкяляриндя "совет ирси" йа щеч эетмирди, йа
да бир мцддят сонра йени мцстягиллик милли авторитаризм маскасы
иля эери дюнцб, "кющня севимли вахтлар" принсипи ясасында иерархик пирамидалар гурур, гейри мящдуд шяхси щакимиййят ялдя етмяйя чалышырдылар. Азярбайжанда да авторитаризмин тятбиг едилмясинин классик формасыны мцшащидя етмяк олурду. Ясасян реэионда стратеъи нцфуз ялдя етмяк цчцн Гярб вя Шярги бирляшдирян йени няглиййат, енеръи вя информасийа коммуникасийалары лайищяляри уьрунда арады-арасы кясилмяйян мцбаризяляря эюря бу
авторитаризмин бяргярар олмасы мцмкцн олду. Глобаллашманын
перспективиня эюря авторитаризмин бу кими "хырда-хуруш эцнащларина" атядян Гярб тез-тез эюз йумурду (инди дя йумур). Нятижядя ися Азярбайжан бир даща нормал тарихи просесдян сцни шякилдя гопулурду. Жямиййятин милли-дини кимлик ахтарышы тякжя рящбяр елитанын дейил, ейни заманда реэионда мцбаризя апаран харижи гцввялярин марагларына да зидд сайылырды.
Беля вязиййятдя щакимиййят уьрунда эедян мцбаризя просесиндя тарихдян силинмиш вя икинжи плана атылмыш "гейри рясми"
Ислам гцввяляри жазибя мяркязи ролуна чох уйьун эялирди. БуХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
29
на щяр тяряфдян шиширдилян, щеч жцр сивил диалог шяклиня салынмайан "ислам фундаментализми" проблеми дя зямин йарадырды.
Кцтляви аксийа вя щябслярля мцшащидя олунан 2003-жц ил
президент сечкиляриндян сонра Азярбайжанда зорла вя мящдуд
шякилдя ялдя едилмиш демократик газанжларын даима алт-цст олмасы башлады. 2005-жи ил парламент сечкиляри мцхалифяти системли
шякилдя мящв етмякля бу просеси бир гядяр дя сцрятляндирди. Илк
вахтлар Азярбайжанда щакимиййятин оппонентляри инсан щцгуг
вя азадлыгларынын мцдафияси иля мяшьул олан гейри щюкумят тяшкилатлары сайылырды, сонралар бу йерляря щакимиййятин нязяриндя
она гаршы дура биляжяк йеэаня мцтяшяккил эцж кими эюрцнян
гейри формал дини тяшкилатлар иддиа етмяйя башлады.
Илкин йекунлар
Азярбайжан жямиййяти юз инкишафынын сосиокцлтцр моделинин
изтираблы ахтарышы дюврцндядир. Бу ахтарышлар щям милли-демократик
интелектуаллар тяряфиндян апарылыр, щям дя Исламы "миллиляшдирмяйя" жящд едян, Исламда демократик дяйярляр цчцн ясаслар вя
дайаглар ахтаран, бязи мцсялман дин хадимляри тяряфиндян апарылыр. Бу ахтарышларда Азярбайжан тяк дейил: беля мцряккяб просесляр бцтцн мцсялман юлкяляриндя эетмишдир вя эетмякдядир.
Чох йахын вахтларда яряб дцнйасында ямяля эялмиш ойанышын
шцарлары ися диндян чох демократийа иля баьлы иди. Гейд етмяк
лазымдыр ки, Азярбайжанда эедян просесляр там йетишмяся дя
мащиййятиндя щямин просеслярля чуьлашыр вя бир-бириня тясир эюстярир. Азярбайжан идейа истигамятиндя вя мювжудлуг эцжцндя
хцсусу, уникал конфигурасийа нцмайиш етдирир вя инди дя кечян
ясрин яввялиндя олдуьу кими даща чох "гярбйюнлц" мцсялман
30
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
дювляти кими эюрцнцр. Бялкя дя мящз Азярбайжан мцсялман
дювлятляри цчцн вя бцтцн инсанлыг цчцн сон дяряжя зярури олан
Исламла демократийанын синтезини тапмагда мцщцм рол ойнайажаг. Бунунла ялагядар олажаг йени ситуасийа "поставторитар"
дювря дцшя биляр вя демяк олар ки, щямин ситуасийа артыг башламышдыр. Бу, "динж" дискусийа шяклиндя баш веряжякми, йохса
Азярбайжаны щяля исламчылар вя щакимиййят арасында ола биляжяк
силащлы мцнагишя эюзляйир? Артыг бу просесин щансы шякил алажаьы щям щакимиййятин характериндян, щям дя гаршыда эялян эяляжякдян асылыдыр. Бу, даща чох Жянуби Гафгаз бюлэясиня эятирилмяси сон дяряжя бюйцк ящямиййят кясб едян дцнйанын глобаллашмасынын агибятиндян асылыдыр. Лакин эюздян гачырмаг лазым дейил ки, бу минилликдя дцнйанын глобаллашмасы иля йанашы Ислам глобаллашмасы просеси дя эедир. Коммунист реъим даьылдыгдан сонра Исламын диржялмяси ня гядяр тябии олса беля бязи рус
вя Гярб аналитикляринин вя мцшащидячиллярин юнжядян дедикляри
кими Азярбайжан Иран йолу иля эетмяди. Азярбайжанын - бу мцсялман юлкясинин спесифик йолу щяля ютян ясрин яввялиндя мцяййян олунмуш "гярб" демократийасына ориентасийа йолудур. Щяля
о заман Азярбайжан жямиййяти, тябии ки, ясасян, онин зийалы тябягясинин щядяфи "Исламчы" "Иттищад" дейил, дцнйяви идеолоэийа
олан милли демократийа иди. Азярбайжан зийалылары юз юлкяляриня
Гярб демократийасынын конститусийа цсул-идаряси принсиплярини
эятирмяйя чалышырдылар. Тябии ки, совет дюврц дини дцшцнжяйя еля
бир зярбя вурмушдур ки, артыг щеч бир йени дини "дирчялиш" ону бярпа едя билмязди. Азярбайжанын инкишаф йолуну изляйян М.Я. Рясулзадя 1943-жц илдя гейд едирди ки, щятта совет реъими даьылса
беля, Ислам йалныз рущи яняня олараг дирчяля биляр, онун сийаси
потенсиалы принсипжя зядялянмишдир. Мцстягиллийинин икинжи мярщяХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
31
лясиндя Азярбайжан бюйцк юлчцдя биринжи мцстягиллик дюврцнцн
идейа эцжц вя варислик йолуну тякрар етди. Бунунла йанашы онун
аьрылы зиддиййятлярини вя проблемлярини дя бярпа етди. Бу, Азярбайжан жямиййятиндя милли-демократик вя либерал (авропамейилли) дяйяр кцлтцрцня ясасланан дцшцнжя сащиби олан тябягя иля
мцсялман шия кцлтцрцня сащиб вя ящалинин диндар тябягяси арасында олан бирлик проблемидир. АДР-ин зяиф жящяти ондан ибарят иди
ки, Азярбайжан жямиййяти цчцн ейни имманент елемент олан тяряфляри идейа байраьы алтында бирляшдиря билмяди. О дюврцн ясас
сийаси елитасы онлара йад галан, юз дини идейалары вя щисляри иля онлара бирляшмяйян дини кцтляляри бир арайа эятиря билмяди. Мцасир
Азярбайжан демократийасынын зяиф жящяти дя ейниля ясасян бу
зидиййятля баьлыдыр, лакин о ейни заманда щяля ки Гярбин сусгун
разылыьы иля щяйата кечирилян бцтцн истянилян тяшкилатланма эцжцнцн язилмяси кими сярт авторитар сийасятля детерминизя едилир.
Гярб жямиййятиндя дцшцнцрляр ки, миллятчилик вя дин демократийанын мащиййятиня зиддир. Миллят вя миллятчилик юз марагларыны
эцдян елита цчцн мянафе мясяляси вя кцтлялярля манипулйасийа
предмети щесаб едилир. Миллиляшмя, бир чох демократларын фикриня
эюря жямиййятин сярщядлярини гапайыр, лакин демократийа бу сярщядляри даьытмаьа жящд едир. Бу, мцяййян гядяр щягигятдир.
Авропа миллятляри артыг формалашмышлар, она эюря дя онлар
цчцн бу проблем мювжуд дейил. Бунунла йанашы демократийа
бош йердя ортайа чыха билмяз, яввялжя мцщит – миллят формалашмалыдыр ки, мящз щямин мцщитдя демократийа формалашсын. Миллятин формалашмасы проссесинин баша чатдырылмасы вя онун тяряггисинин сосиокцлтцр модели олмасы цчцн динин олмасы зяруридир, чцнки сырф атеист миллят йер цзцндя мювжуд дейил. Беляликля, мцасир сийаси тяжрцбя, ейни заманда Азярбайжан тяжрцбяси бу гянаяти
32
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
эцжляндирир ки, демократийа милли-дини субстратла щесаблашмалыдыр.
Азярбайжан жямиййяти вя елитасы юз тяряггисинин сосиокцлтцр
моделинин тякмилляшдирилмиш нювбяти сийаси кимлик трансформасийана жидди шякилдя йахынлашмышдыр. Азярбайжанын сцверен инкишафынын бцтцн ютян дювркц дярсляриня бахмайараг идаряетмя вя мцхалифят елитасындан олан бир сыра инсанлар эцман едирляр ки, инкишафын формалашмыш етник сосиокцлтцр йолуну давам
етдирмяк, бюйцк яксяриййяти милли бирлийя апаран тцрк кимлийинин
формалашмасы просесини инкишаф етдирмяк лазымдыр. Ыкинжи йол
ися Азярбайжан миллятинин формалашмасы цчцн инсанларын бирлийини етник яламятиня эюря дейил, Щ. Ялийевин тяклиф етдийи щяр бир
инсана верилмиш щцгуг бярабярлийи сийаси принсипляриня эюря
Азярбайжан вятяндашы статусу вермякля, азярбайжанчылыг сосиокцлтцр моделиня эетмяк лазымдыр. Мясяля ондадыр ки, тяклиф
едилян бу моделин реализяси цчцн ямяли бир иш эюрцлмяди. Мараглыдыр, Азярбайжан "дюрдцнжц, вя йа яряб демократийасы"
зярбяси алтында щансы йолу сечяжяк?
Ядябиййат:
1. Щясянли Ж. Хрушовун "мцлайимляшмя" сийасяти вя Азярбайжанда
милли мясяля (1954-1969-жу илляр). М., Флинта, 2009
2. Исмайылов Е. Азярбайжан: 1953-2956. "мцлайимляшмянин илк илляри.
Бакы, Адилоьлу, 2006
3. Балайев А. Азярбайжан милли щярякаты 1917-1918-жи иллярдя.
Б.,1998.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
33
АЗЯРБАЙЖАНДА МИЛЛИ КИМЛИК ВЯ СИЙАСЯТ
(ХЫХ ясрин сону - ХХ ясрин яввялляри)
Жямил Щясянли
ХЫХ ясрин икинжи йарысында нефт сянайесинин эцжлц инкишафы
Бакыны няинки Жянуби Гафгазын, еляжя дя Русийанын мяркязи
шящярляриндян бириня чевирмишди. Сянайенин эцжлц инкишафы бир
тяряфдян йаделлилярин, христиан ящалисинин Бакыйа ахыны иля нятижялянирдися, диэяр тяряфдян жядиддизмин эенишлянмяси бу шящяри
милли-сийаси гцввялярин, тцрклцк вя мцсялман идеолоэийасынын
сийаси фикир мяркязиня чевирирди. ХЫХ ясрин 70-жи илляриндя Бакыда нефт сянайесинин инкишафы бцтцн Русийа императорлуьу игтисадиййатынын ган дамарларыны щярякятя эятирмякля йанашы, шящярин ижтимаи, сийаси вя мядяни щяйатынын да щярарятини йцксялтмишди.
Бу фикир рягямлярин дили иля диггяти даща айдын жялб едир:
1872-жи илдя 26 мин тон, 1882-жи илдя 818 мин тон, 1892-жи илдя 4.658 мин тон, 1902-жи илдя 10.979 мин тон нефт. Йяни ясрин илк илляриндя Бакыда 671,7 млн. пуд нефт истещсал едилирди ки,
бу да дцнйа нефтинин йарыдан чоху демяк иди1 . Бу о дювр иди
ки, нефт истещсалында бюйцк эюстярижиляри олан АБШ-да Бакы щясядля анылырды. Вя эцндян-эцня шюлялянян нефт аловунун милли
талейимизя дцшян зийасы инкаредилмяздир. М.Наьыйев, Щ.З.Таьыйев, Ш.Ясядуллайев, М.Мухтаров вя диэяр нефт милйончуларынын мейдана чыхмасы милли щярякатын сосиал-игтисади базасынын
мющкямляндирилмясиндя ящямиййятли щадися олду. Тялатцмлц
йцзилликляр говшаьында Яли Мярдан бяй Топчибашов, Ящмяд
__________________________
1
Äèàãðàììà ¹2. Âûâîç íåôòÿíûõ ïðîäóêòîâ çà ãðàíèöó èç Ðîññèè
(Áàêó) è Àìåðèêè çà äåñÿòèëåòèå 1889-1898 // ÀÏÄ ÓÄÏ ÀÐ, ô. 276, îï.
8, ä. 18, ë. 1.
34
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
бяй Аьайев вя Яли бяй Щцсейнзадянин Бакыйа эялмяси Азярбайжанын сонракы талейиня жидди тясир эюстярди, ижтимаи мцзакирялярдя милли кимлик ахтарышы тцрк мяфкурясинин вя тцрк миллятинин
формалашмасына бюйцк тякан верди.
Азярбайжан бу цч нящянэин чийинляри цстцндя ислам щцммятчилийи иля видалашыб, тцрк миллятчилийиня тарихи кечид етди 2.
Бу кечидин мяшялини Аббасгулу аьа Бакыханов вя Мирзя Фятяли Ахундов йандырмышды. Ахундов фялсяфи ясярляриндя ня гядяр
иранчы идися, драм ясярляриндя бир о гядяр азярбайжанчы, йахуд
о дюврдя дейилдийи кими тцркчц иди. Ахундов юзцнцн драм ясярляри иля башдан-айаьа азярбайжанлы иди. Ахундовун милли паспорту онун тякрарсыз вя щяля, бу эцн дя ядяби мцщитдя рягабят габилиййятини сахлайан драм ясярляриндян кечирди. Йери эялмишкян,
эялян ил бу бюйцк йазычынын, драматургун вя мцтяфяккирин анадан олмасынын 200 иллийи тамам олур. Яслиндя, бу 200 иллик бизим
миллятляшмя тарихимиздир. Бу эцн йол айрыжында дайанан Азярбайжан цчцн Ахундов бир мейрадыр. Идейа ахтарышлары дюврцндя
биз йа сцбут едяжяйик Ахундовун миллятийик, йа да онун персонаъларынын миллятийик. Милли мяняви тярягги бахымындан сонракы талейимиз бу эцнкц сечимимиздян асылы олажагдыр.
А.Бакыханов вя М.Ф.Ахундовун симасында маарифчилик
мярщяляси миили идейа, милли кимлик ахтарышына Щясян бяй Зярдаби иля башлады. Зярдаби сюзцн там мянасында цммятдян миллятя кечидин баш идеологу иди. О, Азярбайжанын цсули-жядид мяктябляринин илк жарчысы, йени дюврцн илк мцяллими, илк театр гуружусу, илк тцрк гязетчиси вя нящайят цфцгдя эюрцнян йени Азяр__________________________
2
Даща ятрафлы мялумат цчцн бах: Äæ. Ãàñàíëû. Ðóññêàÿ ðåâîëþöèÿ è
Àçåðáàéäæàí: Òðóäíûé ïóòü ê íåçàâèñèìîñòè (1917-1920). Ìîñêâà,
2011, ñ. 310
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
35
байжанын илк гуружусу иди. Щ.Зярдаби мящз милли инкишаф щядяфлярини мцяййян етмишди. Щяля, 1876-жы илдя о йазырды: "Ей миллят
тяяссцбц чякян гардашлар, алями-мящшярдя вацммята! – дейян пейьямбяр олажаг. Амма инди биз еля биящямиййят олмушуг ки, харижиляр вамиллята – дейиб юз ишлярини мющкям едян
вахтда ваняфся дейиб – ня ки милляти ишляримизя рювняг вермирик, щятта зящмят чякиб елм тящсил едянляримизи инжидиб говмаг
иля миллятимизи кор едирик. Пяс вахт кечмямиш елм китаблары эятириб, мяктябханалар бина едиб, юз дилимиздя тящсили-цлума
мяшьул олун ки, мцсялманлыгда гаим оласыныз. Мых бярк вурулдугжан, ону чыхармаг чятин олур. Ей елм тящсил едян жаванларымыз! Доьрудур, бизим вятян гардашларымыз иля цнс тутмаг
чятиндир, сиз данышдыьынызы онлар баша дцшмяйиб, яфалынызы шяриятя намцвафиг щесаб едиб, сизя кафир дейиб инжидяжякляр. Доьрудур, гейри-миллятляр сизин камалынызы эюрцб сизя артыг рцтбя веряжякляр, амма инсаф дейил ки, беш эцн юмрцн ляззятиндян ютрц милляти, гардашларынызы атыб, онлары кор вя сярэярдан гойасыныз. Пяс ляззяти дцнйайа-тамащ етмяйиб юз гардашларынызы
ямяли-хейря вадяр един, гой шцяралар сизи щяжв етсин, моллалар
лянят охусун, явамцннас даша бассын, сиз миллят цчцн зящмят чякирсиниз вя бишякк эяляжякдя миллятин эюзц ачыланда сизи шящид щесаб едиб, сизя рящмят охуйажаг."3 Зярдаби щаглы
олараг дейирди ки, "бу жащил адамлар сюйя-сюйя щаггын щарада
олдуьуну дцшцняжякляр."
Щ.Зярдаби бюйцк щяйяжанла хябярдарлыг едирди ки, зяманя
дяйишиб. "Бизим иля зиндяэанлыг едян миллятляр елм тящсил едирляр. Она бинаян эяряк биз дя елм тящсил едяк ки, онлара зиндя__________________________
3
36
Якинчи, 1876, 11 ийун
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
эанлыг жянэиндя галиб олмасаг да, онларын бярабяриндя дайаныб дураг, йохса дювлят вя хошэцзяранлыг онларын ялиня эедяжякдир вя бизляр мцрур иля зиндяэанлыг жянэиндя мяьлуб олуб
тяляф олажайыг".4 Зярдаби бюйцк бир мцтяфяккир олараг щяр кясдян габаг анламышды ки, милли кимлийя эедян йол елмдян, мяктябдян кечмялидир. О йазырды: "Дцнйада иттифаг олмаса, щеч бир
жямиййят иши бина тутмаз. Бизим сабиг жямиййяти-хейриййя бина
тутмадыьындан, театр ойнанан отаг бош галдыьындан ашкар олду ки, мцсялман гардашларымызы бир йеря жям едиб, зяманяйя
мцфафиг мяктябханалар ачдырыб, кцчя вя базарларда галан
ушаглары охутмаг олмайажаг. Елмсиз дя бу зяманядя доланмаг мцмкцн дейил. Ялялхцсус, бизим йерлярдя ки, гоншуларымыз елм тящсил едиб эцнц-эцндян иряли эедир, бизим ялимиздя
олан мцлки малымыза сащиб олурлар вя бир аз вягтдян сонра биз
онлара рянжбярлик едиб, онларын малыны дашымагдан ютрц кирякешлик едяжяйик. Беля дя ня етмяли? Щяр кяси чаьырырам эялмяйир, эюстярирям эюрмяйир, дейирям ганмайыр."5 Бу йолда
бюйцк мцжадиляйя башлайан Щясян бяй милляти юз кимлийиня тапындырмаг цчцн ижтимайы бир чаьрыш органы кими "Якинчи"ни гойду ортайа, щядяфляри эюстярди вя щягигятляри гандырды. ХХ ясрин
бюйцк театр тянгидчиси Жяфяр Жяфяров йазырды ки, ХЫХ ясрин сонларында Азярбайжан жямиййяти о гядяр эери галмышды ки, бу жямиййятдя бядии ясяр цчцн мцсбят гящряман тапмаг чятин бир
мясяляйя чеврилмишди. "Бяхтсиз жаван", "Мцсибяти – Фяхряддин", "Юлцляр" бунун айдын тязащцрц иди. Беля бир жямиййятя Щясян бяй милли кимлийя эедян йолун милли дилдян кечдийини айдын
__________________________
4
5
Якинчи, 1975, 20 сентйабр
Щясян бяй Зярдаби, Фярщад Аьазадя. Якинчи. Бакы, 2008, с. 9
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
37
шякилдя гойду ортайа. О дейирди: "Истяйирсинизми тцрк милляти йашасын, габаьа эетсин, елми вя мярифяти олсун, мядяниййяти олсун-буна дил верин: тцркляр юз диллярини итирибляр, сизин сюзцнцзц
онлар анламырлар. Онларын дилини тапын, верин онлар йашасын, габаьа эетсин." 6 Щясян бяй милли тяряггинин йолуну азадлыгда эюрцрдц: ряиййятин падшащдан, арвадын кишидян, ушаьын атадан,
шаэирдин устадан азадлыьында. О гейд едирди ки, "биз юз хащишимиз иля бир-биримизя гул олмушуг: Ряиййят падшаща, юврят кишийя, ушаг атайа, нюкяр аьайа, шаэирд устайа вя гейри гул дейилми? Вя буна сябяб бизим ата-баба адятляридир. Ня гядяр бюйля олса биз тярягги етмяйяжяйик вя едя билмярик."7 "Якинчи" гязети бюйцк цряк аьрысы иля бцтцн мцсялман алямини мядяниййят
мцфтяхору щесаб едирди. Бу аьрынын нятижяси кими, Зярдабинин
тювсиййяси кими 1907-жи илдя Цзейир бяйин "Лейли-Мяжнун" операсы йаранды.
Миллятин юз кимлийиня говушмасында, юзцнцдяркиндя вя милли кимлийин сийаси мязмун кясб етмясиндя мцстясна хидмятляриня эюря Щясян бяй Зярдабинин дяфни Бакыда илк ижтимаи дяфн
мярасими олду. 1907-жи илин нойабр айында кечирилян дяфн мярасиминдя Ящмяд бяй Аьайев цзцнц Щясян бяйин няшиня тутараг дейирди: "Ей али рущ! Шимди сян эедирсян ата-бабаларымызын,
яждадымызын щцзуруна! Онлара биздян салам йетириб дя, бизим
бу шикайятимизи де: Ей яждад, ей бабалар! Бизя ня эцн гойдунуз?! Бизя ня нюв ирс гойдунуз, эетдиниз?! Станларымыз хярабя, вилайятляримиз вираня! Жцмля миллятляр арасында сернирэцн,
хар, зялил, мяьдур, мязлум, ящвалымыз позьун! Эцнц-эцндян
__________________________
6
Щясян бяй Зярдаби, Фярщад Аьазадя. Якинчи. Бакы, 2008, с.39
7
Щясян бяй Зярдаби, Фярщад Аьазадя. Якинчи. Бакы, 2008, с.41
38
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
тяняззцл едиб, эцнц-эцндян пуч вя зай олмагдайыз! Ялан
ишимиз, сянятимиз оьурлуг, гулдурлуг, бир-биримизин жанына,
малына, ирзи-намусуна гясд етмяк имиш! Ей каш ня биз олайдыг,
ня бюйля ирс". 8
Щясян бяй зяманянин тялябатыны дяриндян дуйдуьундан
сон дяряжя истедадлы вя халгын щалына йанан эянж зийалылары ислащатчы ислам мянявиййаты, тцрк дили вя габагжыл Гярб тяфяккцрц
ятрафында бирляшдирди. Яли Бяй, Ящмяд бяй вя Яли Мярдан бяй
бу эянжлярин ян истедадлылары иди. Мящз онлар Щясян бяйин милли
кимлик бахышларына сийаси мязмун вердиляр. ХЫХ ясрин сонунда
бу эянжлярин цчц дя, сийаси, игтисади вя мядяни мяркяз кими
формалашан Бакыйа кючдц. Яли Мярдан бяй Топчибашов ися,
1894-жц илдя Щясян бяйин гызы Пяри ханымла аиля гурмасы иля бцтцн сонракы щяйатыны Зярдабинин ишыглы идейалары иля баьлады.9 Яли
Мярдан бяй 1898-жи илин 24 ийунундан башлайараг "Каспи" гязетиня редакторлуг етмяйя башлады. Гязетин 133-жц сайында
онун "Редактордан" адлы ачыгламасы чыхды. Бу ачыглама вахтиля "Якинчи"нин илк сайында Щ.Зярдабинин йаздыьы баш мягаляйя
чох охшайырды. "Нефт чарлыьынын пайтахты" олан Бакыда, Гафгазда, Орта Асийада ящалинин йашайышы, адят вя яняняляри, щяйаты,
етигады иля баьлы мясяляляря тарихи эерчяклик зямининдя бахылажаьы "Каспи"нин йени редактору тяряфиндян вяд едилирди.10
"Каспи" гязетинин сащиби Щ.З.Таьыйев эетдикжя милли зийалылары гязетин ятрафына топлайырды. Русжа чыхмасына бахмайараг
миллятчилик мясяляси "Каспи"нин сящифяляриндя 1890-жы иллярдян
__________________________
8
Щясян бяй Зярдабинин дяфн мярасими.// Иршад, 1907, 2 декабр
9
Бюйцк дипломат вя эюркямли сийаси хадим. Бакы, 1998, с.10
10
Каспи, 1898, 24 ийун
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
39
башлайараг эюрцнмяйя башламышды. Бир вахтлар В.Кузмин,
В.Личкус-Хомутов, Щ.Соколинскинин рящбярлик етдийи "Каспи"
Я.М.Топчибашов, Я.Щцсейнзадя, Щ.Зярдабинин редакторлуьу
дюврцндя рус дилли, милли фикирли, милли дцшцнжяли мятбуат органына
чеврилди. ХХ йцзиллийин астанасында Бахчасарайда Исмайыл бяй
Гаспралынын "Тяржцман"ы, Бакыда Яли Мярдан бяйин "Каспи"си
милли кимлийин башлыжа мцзакиря мяркязляриня чеврилмишдиляр.
ХЫХ ясрин сону, ХХ ясрин астанасында "Каспи"нин мялумат
даиряси хейли эенишлянмишди. Онун сящифяляриндя Османлы Султанлыьында, Крымда вя Казанда эедян йениляшмя щярякатына
бюйцк ряьбят щисс едилирди. "Тяржцман" гязетинин Бакыда эениш
йайылмасы анадилли мятбуата бюйцк ещтийажы олдуьундан хябяр
верирди. Ейниля "Тяржцман" цмумтцрк гязети миссийасыны йериня йетиряряк, Азярбайжан тцркляринин милли талейи иля баьлы мясяляляря тохунур, Бакыдан тез-тез мялуматлар верирди. Щятта империйанын айры-айры йерляриндя йашайан Русийа тцркляри Бакыда
эедян йениляшмя ишляриня юз мцнасибятлярини "Тяржцман" васитяси иля билдирирдиляр. Бакыда гыз мяктябинин ачылмасы иля баьлы
Орта Асийадан Бахчасарайа эюндярилян мяктубда дейилирди:
"Орада, Бакыда, биздян узаг йердя инсанлар эюзял ишляр эюрцрляр. Тяяссцф ки, бизим гырьыз-газахлар узунмцддятли мцрэц
дюймякдян айылмырлар. Горхурам ки, Американын вящшиляри да
бизи юзляриндян эеридя гойажаглар." 11
Исмайыл бяйин "Тяржцман"ы Бакыда Щ.З.Таьыйев тяряфиндян
щимайя едилир, онун идейалары Азярбайжанда Щ.Зярдаби,
Я.М.Топчибашов, Я.Щцсейнзадя, Я.Аьаоьлу тяряфиндян мцдафия олунурду. Гязетин ортаг тцрк маариф вя мятбуат дили иля
__________________________
11
40
Тяржцман, 1901, № 44
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
баьлы йайдыьы фикирляр Шяргин мцдрик шяхсиййяти, ислам бирлийинин
сийаси-дини системини йарадан Жямаляддин Яфганинин беля диггятин чякмишди. "Тяржцман" гязетинин Русийа тцрклярини йениляшмяйя сяслямяси иля баьлы Н.И.Илмински Петербурга – К.П.Победоносевя эюндярдийи мяктубда беля шярщ едирди: "И.Гаспралынын ясас гайяси Русийа мцсялманлары арасында ислам иманыны сахламагла Авропа тящсилиня говушмаг, чохсайлы гарышыг
лящжялярдя данышан Русийа мцсялманларыны бирляшдирмяк, тцрк
сойундан эялян бцтцн мцсялманларын ортаг тцрк дилини йаратмагдыр".12 Илмински буну Алман бирлийи иля мцгайися едирди.
"Тяржцман"ын тцрклцк вя ислами бирлик мцжадиляси юз башланьыжыны "Якинчи"дян алмышды. Мящз, илк дяфя олараг Щ.Зярдаби юз
пулу иля Истанбулдан сатын алдыьы мятбяядя юзцнцн йаздыьы кими "юз тцркжямиздя", йяни тцрк дилиндя гязет бурахмагла,
1883-1916-жы иллярдя бурахылан "Тяржцман"а да, диэяр тцрк гязетляриня дя бюйцк юрняк олду. ХХ йцзиллийин илк илляриндя Азярбайжан йениляшмя щярякатынын юнцндя эедирди. Щажы Зейналабдин Таьыйевин эярэин сяйи вя мадди вясаити, Щясян бяйин
ханымы вя Яли Мярдан бяйин гайнанасы Щянифя ханымын мцдирлийи иля 1901-жи илдя Бакыда гыз мяктяби ачмаг мцмкцн олду.
"Каспи" гязети йазырды: "Мцсялман гызлар цчцн мяктябин ачылмасы, бизим дийарда, щятта империйада биринжидир".13
Яли Мярдан бяй Ящмяд Аьаоьлу иля бирликдя ХХ ясрин яввялляриндя Бакыда тцрк дилиндя гязет чыхармаг барядя дцшцнцрдц. Онларын тякиди иля Щ.З.Таьыйев 1902-жи илдя Бакыда тцрк__________________________
12
Надир Девлет. Русийа тцркляринин милли мцжадиле тарищи.(1905-1917).
Анкара, 1985, с.18
13
Бюйцк дипломат вя эюркямли сийаси хадим. Бакы, 1998, с.12
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
41
жя гязет бурахмаг хащиши иля рус щюкумятиня мцражият етмишди. Лакин рядд жавабы алмышды. 1903-жц илдя Тифлисдя тцркжя
"Шярги-Рус"ун чыхмасы бюйцк щадися олду. "Каспи" вя "Тяржцман" кими "Шярги-Рус" да милли идейаларын йайылмасында рус императорлуьунда йашайан тцрк айдынларынын башлыжа трибунасына
чеврилди. Йайылма вя тямсилчилик жоьрафийасына, сящифяляриндя
зикр олунан проблемляря, имзалары эюрцнян айдынлара эюря
"Шярги-Рус" 1905-жи ил тялатцмц астанасында Гафгазын тцрк
мятбуаты кими формалашырды. "Шярги-Рус"ун телеграмлары" адлы
бир нечя хцсуси "Хябярляр бурахылышы" Бакыда чыхмышды. Фягят
эцндялик гязет дейилди.
Жядидизм щярякатында, мядяни-ядяби просесдя вя мятбуат уьрунда мцжадиля апаран Азярбайжан милли буръуазийасы
вя айдынлары ингилаб яряфясиндя сийаси мцщитя нцфуз етмяйя
башламышдылар. Беля бир шяраитдя, 1905-жи ил ингилабы яряфясиндя
тцрк буръуазийасы вя айдынларынын Бакы шящяр думасында гласны йерляринин йарыйа гядярини эютцря билмяси милли кимлик идейасынын сийаси мязмун кясб етмясинин айдын ифадяси иди. Я.М.Топчибашов, Я.Аьаоьлу, Ф.Вязиров кими зийалыларын шящяр думасында тямсил олунмасы Бакынын игтисади, сосиал-мядяни вя сийаси щяйатына нцфуз етмяйин эцжлц васитяси иди. Щалбуки рус щюкумяти мцхтялиф васитялярля чалышырды ки, мцсялман шящярляриндя
йерли ящалидян олан гласныларын сайыны минимума ендирсин. Бу
ядалятсизлийя гаршы Яли Мярдан бяй бир щцгугшцнас кими узун
мцддят мцбаризя апармышды. Вя нятижядя мцсялманлара Думанын тяркибинин йарысындан чох олмамаг шяртиля шящяр юзцнц
идарясиндя эениш тямсил олунмаьа ижазя вердиляр. Ящалисинин
75 фаизи тцрк-мцсялманлардан ибарят олан Бакыда гласны йерляринин йарысыны эютцрмяк мцмкцн олмушду.
42
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Я.М.Топчибашовун бу просесдя бюйцк ролуну нязяря алараг, М.Я.Рясулзадя дейирди: "Онун щяйата атылдыьы чаьларда
Русийадакы тцрклярин вя билхасся азярбайжанлыларын милли йашайышларында йени бир дювр башлайырды: Ахундзадя Мирзя Фятяли,
Зярдаби Щясян бяй вя Гаспралы Исмайыл мирзялярин жанландырдыглары милли-кцлтцр щярякаты ирялиляйир вя бу щярякат сийаси щцгуг
давасы мярщялясиня эирирди".14
1905-жи ил щадисяляри Бакыда "милли гырьынлар" фонунда башлады. Бу щадисяляр эюзлянилмяз дейилди. 90-жы иллярдя Тцркийядяки
уьурсузлугдан сонра дашнакларын бир щиссяси Гафгаза, о
жцмлядян Бакыйа эялмишди. Гафгаздакы бцтцн ишлярдя Русийа
идарячилийи ермяниляри щимайя едирди. Цмумиликдя ермяниляр
бюлэядя рус ганунларынын шярщчиляриня чеврилмишдиляр вя бу
шярщляр асанлыгла истянилян гануну ермянилярин мянафейиня
йозмаьа имкан верирди. Бакыдакы ермяни жямиййятляринин эизли
шякилдя силащландыьы да диггятдян йайынмамышды. Бцтцн бунлары Я.М.Топчибашов, Я.Щцсейнзадя, Я.Аьаоьлу, Щ.Зярдаби,
Ф.Вязиров кими габагжыл адамлар щисс едирдиляр. 1905-жи илин илк
эцнляриндян Бакыда "ермяни-мцсялман давасы" щаггында шайияляр долашырды. Чох кечмяди ки, бу шайияляр щягигятя чеврилди.
Февралын 6-да Бакыда илк ермяни щцжуму башлады вя фасилясиз
беш эцн давам етди. Тоггушма заманы 400 няфяр йараланды,
130 мцсялман, 170 ермяни юлдцрцлдц. Ермяниляр там мяьлубиййятя уьрадылар вя Бакы тцрк зийалылары вя дин хадимляринин сяйи иля февралын 10-да мцнагишя дайандырылды. Илк ермяни-мцсялман тоггушмасынын дайандырылмасында Азярбайжан айдынлары__________________________
14
Куртулуш, 1934, №2, с.35
15
Санкт-Петербургские Ведомости, 1905, 21-22 апреля
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
43
нын мцстясна ролу олду.15 Ермянилярин феврал мяьлубиййяти иля
баьлы М.С.Ордубади йазырды: "...Ермянилярин яввялки тяшяббцс
вя тядарцкляриня бахдыгда беля, мяьлубиййятя инсан сон дяряжя тяяжжцб галыр. Зяннимжя, щямин бу мяьлубиййятя ермянилярин юзляри сябяб олмушлар. Беля ки, мцщарибядян габаг бир
сыра хырда-пара ишлярля мцсялманлары дуйуг салыб юзляринин ня
хяйалда олдуьуну лайигинжя исламлара билдирдиляр. Мцсялманлар
да ермянилярин бу фикрини баша дцшцб юзляринин мцщафизя гайьысына галыблар..."16 Бу мцщафизянин ян бюйцк йолу Гафгаз мцсялманларынын юз милли кимликляриня тапынмасындан кечирди. Ингилабын Гафгазда милли гырьынла мцшайият едилмяси онун "милли
азадлыг" гайясини арха плана кечиря билмяди. Мартын 15-дя
Щ.З.Таьыйевин евиндя Азярбайжан зийалыларынын топлантысы кечирилди. Гафгазда ислащатлар вя Азярбайжан тцркляринин ещтийажы
щаггында щюкумятя яризя верилмяси гярара алынды. Яризянин
мятни Я.М.Топчибашов тяряфиндян тяртиб едилмишди. Мцсялманлара гаршы тятбиг едилян айры-сечкилийин арадан галдырылмасы, тцрк
ящалисиня диэяр халгларла бярабяр щцгуг верилмяси, милли вя вятяндаш щагларынын, мядяни щцгугларын танынмасы яризянин
ясас мязмунуну тяшкил едирди. Йыьынжаг Я.М.Топчибашов,
Я.Аьаоьлу, Я.Щцсейнзадядян ибарят бир щейят йаратды ки, тцрк
зийалыларынын тяляблярини, Гафгаз мцсялманларынын ярзи-щалыны
щюкумятя чатдырсын. Апрелин 2-дя Гафгаз мцсялманларынын
тямсилчиляри А.Г.Булуэинля эюрцшдц, тялябляри тягдим етди вя
цмидверижи жаваблар алдылар. Ейни заманда Я.М.Топчибашов
Гафгаза йени жанишин тяйин едилмиш граф Воронтсовла эюрцшдц
вя апрел айынын 22-дя эцндялик тцрк гязети олан "Щяйат"ын няш__________________________
16
М.С.Ордубади. Ганлы илляр. Бакы, 1991, с.17
44
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
риня ижазя алды. Гязетин сащиби кими Я.М.Топчибашов онун
няшрини мясул редакторлар Я.Щцсейнзадя вя Я.Аьаоьлуна
тапшырды. "Щяйат" сюзцн там мянасында тцрк ижтимаи фикриня вя
милли азадлыг мцжадилясиня йени бир щяйат эятирди, милли юзцнцдярк просесинин дяринляшмясиндя мцстясна рол ойнады. 1905жи илин 7 ийунунда "Щяйат"ын илк сайы чыхды. "Щяйат"ын чыхмасы
мцнасибятиля Бакынын адлы-санлы адамларынын вя тцрк
айдынларынын тянтяняли йыьынжаьы кечирилди. Гафгаз, Крым, Казан,
Идил-Урал тцркляринин айдынлары гязетин сящифяляриндя тез-тез чыхыш
едирдиляр.17
Я.М.Топчибашов башда олмагла Азярбайжан айдынларынын
Петербург сяфяри цмумтцрк бирлийинин формалашмасында жидди
щадися олду. 8 апрел 1905-жи илдя пайтахтда Ряшид Ибращимин
евиндя топланан Я.М.Топчибашов, Я.Щцсейнзадя, Я.Аьаоьлу, Б.Ящмяд, А.Максуд бир арайа эяляряк Русийа мцсялманлары цчцн сийаси партийа йарадылмасыны зярури билдиляр. Аз сонра
И.Гаспралынын Петербурга эялиши бу фикря ямяли характер верди.
Фикир мцбадилясиндя разылыьа эялинди ки, партийа "Иттифаги-Мцслцмин", йахуд гысажа олараг "Иттифаг" адлансын. Партийанын йаранмасына гярар майын 20-дя Петербургда Закир Щязрятин гызы
Алийя ханымын никащ мяжлисиндя верилди. Рус императорлуьунда
йашайан тцрк айдынларынын иштиракы иля гярара алынды ки, 1905-жи
илин йайында гурултай Ниъни-Новгородда кечирилсин вя мцсялманларын партийа йаратмаг истяйи щюкумятя билдирилсин.
1905-жи илин августун 15-дя Русийа мцсялманларынын илк гурултайы "Густав Струве" эямисиндя Ока сулары цзяриндя юз ишиня
башлады. Русийа мцсялманларынын биринжи гурултайында илк сюз
__________________________
17
Бах: Бюйцк дипломат вя эюркямли сийаси хадим. Бакы, 1998, с.17
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
45
Я.М.Топчибашова верди. Яли Мярдан бяй Русийа мцсялманларынын сийаси, игтисади, мядяни, милли вя дини проблемляри ятрафында эениш мярузя иля чыхыш етди. О сюзцня беля башлады: "Ей мюминляр,
ей гардашлар, мян бу эцн о гядяр мямнун олдум ки, бу мямнуниййятими щеч бир дилля тяриф едя билмярям вя бу эцнц щеч бир
вахт хатиримдян чыхара билмярям. Бу эцнцн бундан сонра
цмумрусийа мцсялманлары цчцн щяр ил милли байрам эцнц олажаьы шцбщясиздир... Биз тцрк балалары яслимиз бир, няслимиз бир, динимиз
бирдир. Мяьрибдян Мяшриья гядяр бизим бабаларымызын мцлки иди.
Бабаларымыз о гядяр гящряман бир миллят олдуглары щалда, бу эцн
Гафгаз даьларында, Крым баьларында, Казан чюлляриндя, бабаларымызын мцлкц олан юз вятянимиздя, юз торпаьымызла юз ещтийажымызы данышмаьа ихтийарымыз галмады. Шцкцрляр олсун Худайа...
бу гядяр мякрляриня, зцлмляриня бахмайыб, сулар цзяриндя црякляримизи ачыб, бир-биримизи рубяру эюрцб гужаглашыб севишмяйя бу
эцн мцвяффяг олдуг. Инди артыг мян гятиййян яминям: бундан
сонра яэяр бизя сулар цзяриндя данышмаьа имкан вермязлярся,
эюйляря чыхарыг, улдузлар цзяриндя йер буларыг, йеня буэцнкц
байрамы ижра едярик".18 Гурултай Русийа тцркляринин бир арайа эяляряк тяшкилатланмасында щялледижи аддым олду. Гурултай артыг
тцрк милли кимлийиня доьру бюйцк бир тарихи просесин башландыьындан хябяр верирди. Русийада дяринляшян ингилаб вя милли азадлыг
мцжадиляси 17 октйабр манифестини доьурду. Манифест Русийада
партийаларын йаранмасынын вя бир сыра азадлыгларын алынмасынын
рясми етирафы иди. Манифест "Иттифаги-Мцслцмин"ин тяшкилатланмасына
цмидляри артырырды. 1906-жы илин йанвар айында Петербургда топланан тцрк айдынлары "Русийа Мцсялманлар Иттифагы"ны тясис етдиляр.
__________________________
18
Надир Девлет. Русийа тцркляринин милли мцжадиле тарищи.(1905-1917).
Анкара, 1985, с.92
46
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
1906-жы илин май айынын икинжи йарысында Бакы вя Йелизаветпол (Эянжя) губернийаларында биринжи Дювлят Думасына сечкиляри баша чатды. Биринжи Дювлят Думасында Я.М.Топчибашов, И.Зийатхан, Я.Мурадханов, Я.Щагвердийев, М.Ялийев Азярбайжандан вякил сечилдиляр. 21 ийун 1906-жы илдя Петербургда мцсялман яйалятляриндян сечилмиш вякиллярин илк ижласы кечирилди. 22
нцмайяндянин иштирак етдийи ижласда Я.М.Топчибашов биринжи
Дювлят Думасынын мцсялман фраксийасынын лидери сечилди.19
Биринжи Думанын юмрц гыса олса да, 1905-жи илдя Гафгазы
бцрцйян ганлы щадисялярин, рус щюкумятинин ермяниляри щимайя
етмясинин, мцсялманлара гаршы тюрядилян террорун, зоракылыьын
империйа сийасяти олдуьуну Азярбайжанын миллят вякилляри пайтахтда рус щюкумятинин дцз эюзцнцн ичиня дейя билдиляр. Эянжядян олан миллят вякили И.Зийатханов ийунун 12-дя Дума трибунасындан дедийи сюзляр Русийанын империйа сийасятини ифша етди.
О дейирди: "Артыг бизим цчцн щярякят етмяк вахты чатмыш вя
бундан сонра сусмамаьы гярара алмышыг. Загафгазийа бир яср
бундан яввял руслар тяряфиндян ишьал едилмишдир. Бу яср ярзиндя
биз мцсялманлар ясир кими щяйат сцрмцшцк, тягибляря мяруз
галмышыг, бизя щеч бир щагг вя щцгуг верилмямиш, кюля щалына
салынмышыг. Сюзцн ясл мянасында йцз ил ярзиндя биз щюкумятин
шиддятли щцжумларына вя бющтанларына мяруз галмышыг... Юлкямиз
истила едилян кими дярщал милли варлыьымыза тяжавцз едилди... Щюрмятли миллят вякилляри, щяр дягигя юлкямдян горхулу хябярляр алырам... Жянаблар, ики илдян бяри ган ичиндя цзян юлкямиздя жясядлярин цстцндян кечирик. Артыг сябримиз тцкяниб. Биз аналарын
__________________________
19
Бах: Бюйцк дипломат вя эюркямли сийаси хадим. Бакы, 1998, с.24
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
47
гужаьындан алыныб щавайа атылан сцдямяр ушагларын щавада
икян хянжяря кечирилдиклярини эюрмцшцк, биз щамиля гадынларын
гарнына сапланан хянжярлярин ачдыьы йаралардан ушаг ялляринин
байыра салландыьынын шащиди олмушуг. Гой... дялик-дешик едилян
жясядлярдян, аналарын, ушагларын фярйадындан, инилтисиндян щязз
аланлар рядд олсунлар!"20 Рус мцтлягиййяти она йахын олан Таврийа сарайындан о эцнляря кими беля иттищамедижи сюзляри ешитмямишди. Бу сюзлярдян аз сонра ийулун 9-да Таврийа сарайынын гапылары артыг баьлы иди. Ийул айынын 9-да "Халг нцмайяндяляриндян
халга" адлы манифести, йяни "Выборг бяйаннамяси"ни имзалайанлар арасында мцсялман фраксийасынын рящбярляри дя вар иди.21
Мцхтялиф мцддятя щябс жязасы иля йанашы мящкямя Выборг манифестини имзалайанлары бир даща Думайа сечилмяк щаггындан
мящрум етди. Я.М.Топчибашов вя И.Зийатхан бу ишдя юзлярини
тягсирли билмясяляр дя, цч айа йахын "Кресты" щябсханасында йатмалы олдулар.22 Русийа мцсялманларынын Дума фраксийасы вя империйада йашайан тцрклярин бир арайа эялмяк жящдляри Столыпинин
диггятиндян йайынмамышды. О, Русийа дини шурасынын йцксяк вязифяли цзвляриндян олан Лукйанова йазырды ки, христиан миллятинин
мцсялман дцнйасы иля гаршылашмасы дини олмагдан даща чох сийаси вя мядяни бир мцбаризядир. Ислам бирлийи щярякатынын сон заманлардакы уьурлары Русийада жидди мясяляйя чеврилмишдир.
Мцхтялиф "миллятлярдян" олан Русийа мцсялманларынын "ейни дилдя
данышан тцрк иргиня мянсуб" олмалары эюздян гачырылмамалыдыр.
__________________________
20
21
22
48
Щ. Байкара.Азярбайжан милли истиглал мцжадиляси тарихи. Бакы, 1992,
с.126-127
Каспи, 1906, 12 ийул
Бах: Бюйцк дипломат вя эюркямли сийаси хадим. Бакы, 1998, с.30
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Русийа мцсялманларынын цчцнжц гурултайы Я.М.Топчибашовун
йеткин бир лидер олдуьуну тясдиг етди.
Кечирилмясиня рясмян ижазя алынмыш гурултай 1906-жы илин
август айынын 16-да Ниъни-Новгородда ишя башлады. 800 няфяря йахын нцмайяндянин, танынмыш тцрк айдынларынын иштирак етдийи гурултайда Я.М.Топчибашов сядр сечилди. Цчцнжц гурултайын илк аддымларындан бири мяктяб вя мядряся комиссийасынын
йарадылмасы олду. А.Апанайын башчылыг етдийи комиссийа августун 18-19-да Русийа мцсялманларына гаршы йеридилян руслашдырма сийасятини тянгид едиб мяктяб вя мядрясяляр щаггында 33 маддядян ибарят сяняд гябул етди. Мцсялман вилайятляриндя жидди етираз доьурмуш Русийа Маариф Назирлийинин 31
март 1906-жы ил гярары гурултайда да жидди наразылыьа сябяб олду. Бу гярар христиан миссионерляринин тювсиййяси иля щазырланмышды вя мядрясялярдя рус ялифбасынын тятбигиня, рус дилинин
тядрисиня йол ачмалы иди. Рус дили иля баьлы комиссийанын щесабатында эюстярилирди: "Рус дилинин тядриси щяр миллятин юз истяйиндян вя юз ихтийарындан асылыдыр. Зор эцжцня бу иш щяйата кечириля билмяз". Комиссийа тювсийя едирди ки, Русийанын мцсялман
халгларынын дини, игтисади, ижтимаи мянафеляри нязяря алынараг
цмуми дярсликлярин щяр миллятин юз ана дилиндя олмасыны мцнасиб билинир. Мяктябляр щаггында гярарда бцтцн мяктяблярдя
дярслярин бир програм ясасында, тцрк дилиндя яряб ялифбасы иля
кечирилмяси, Русийа тцркляри цчцн ващид дярсликлярин щазырланмасы, Казан, Бакы, Бахчасарайда йерли мцсялманлардан
мцяллим вя мцяллимяляр щазырлайан семинарийаларын ачылмасы
мцсялманларын охудуьу рус мяктябляриндя ислан дини вя тцрк
__________________________
23
Каспи, 1906, 2 сентйабр
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
49
дили дярсляринин кечилмяси, 32-жи маддядя ися тцрк ядяби дилинин
тядрисиня диггятин артырылмасы гейд едилди. 23
Цчцнжц гурултайын мяркязи мясяляси Я. М. Топчибашовун
щазырладыьы "Русийа мцсялманлары иттифагы" партийасынын програмыны гябул етмяк иди. Програм Русийа тцркляринин милли вя дини
щагларыны, вятяндаш щцгугларыны тясбит етмякля йанашы, либерал
идейалары юзцндя якс етдирирди. Беляликля, М.Я.Рясулзадянин
дедийи кими, Биринжи рус ингилаби Гафгаз тцркляринин кимлик ойанышында мцстясна рол ойнады вя ислам инанжлы, тцрк ганлы, Авропа гафалы бир миллятин формалашмасына доьру бюйцк тарихи
просес башлады. Биринжи Дцнйа мцщарибяси яряфясиндя бу тарихи просесин аьырлыг йцкц М.Я.Рясулзадянин чийниня дцшдц.
Онун "Милли дирилик" силсиля мягаляляри ХЫХ ясрин сонларындан
башлайан ислам цммятчилийиндян тцрк миллятчилийиня тарихи кечидин нязяри йекунлары, милли кимлик вя юзцнц дярк просесинин
апарыжы истигамятя чеврилмясинин айдын тязащцрц иди. Бу просес 1918-жи илин май айында Азярбайжан Халг Жцмщуриййятинин йарадылмасы иля тамамланды. Бунунла да, Азярбайжан
тцркляри юз милли кимликляриня говушмаларынын эедишиндя, ичиндян чыхдыглары ислам жоьрафийасында илк дцнйяви жцмщуриййятин
гуружусу щаггыны газандылар.
50
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ИСЛАМАФОБИЙА, РЕПРЕССИЙА,
ЙОХСА ИСЛАЩАТ
Щикмят Щажызадя
Тезисляр:
1. Диндарларын щцгуглары мцдафия олунмалыдыр.
2. Лакин диндар чевряляр дя щяр кясин ганун гаршысында бярабыр олдуьу конститусийаны гябул етмялидир.
Бу эцн Азярбайжан жямиййятиндя диндар мцсялманларын
щцгугларынын позулмасыны писляйирляр, бу кими щцгуг позунтуларыны эюрцрляр вя йаранмыш вязиййятдян чыхыш йолу ахтарырлар.
Инди дцнйанын щяр йериндя исламофобийа мцшащидя едилмякдядир, бу просес бизим юлкямиздя дя эедир. Жямиййятимизи парчалайан бу тязащцрц дяф етмяк цчцн биз бцтцн мараглы тяряфлярля сямими, жясарятли, щям дя тяряфсиз дискуссийа
апармаьа щазырыг вя бунун баш тутмасына цмид едирик.
Бу мясяля ятрафында щансы фикирляр артыг ижтимаи шякилдя
сяслянмшдир:
– (Ифрат секулйаристляр) Щазырки ислам практикасы мящдудлашдырылмалыдыр, чцнки о АРТЫГ дцнйяви вя демократик щяйат
тярзиня тящлцкя йарадыр.
– (Ифрат либераллар) Дин мящдудлашдырыла билмяз, чцнки о инсан щагларынын ясас щиссяляриндян биридир.
– (Фундаменталистляр) Биз китабымызда нежя йазлыбса еляжя дя онун архасыйжа эедяжяйик. Сиз буну дискриминасийа
кими гябул едя билярсиниз, биз ися буну Аллащын буйруьу щесаб едирик.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
51
– (иррасионалистляр) Гурани-Кяримдя гадынлара гаршы щеч бир
айрысечкилик йохдур, бу кими фикирляр садяжя олараг дцзэцн тяфсир едилмямишдир. (Бу, диалог цчцн ян чятин мювзудур, чцнки
бу мягамдан сонра мцзакиряйя йер галмыр).
– (иддиасыз либераллар) дини щцгуглар горунмалыдыр, лакин дини
активистляр дя либерал конститусийаны гябул етмялидир ки, бурда кишиляр вя гадынлар, Аллаща инананлар вя инанмайанлар ганун
гаршысында бярабяр олмалыдыр.
– (ислам ислащатчылары) Гурани-Кяримдя дцзлцк, щямряйлик,
шяфгят вя бу кими диэяр важиб мцддяалар вар. Лакин диндар
фяаллар юз диггятлярини щижаб кими цчцнжц дяряжяли шейляря йюнялдирляр.
– (Азярбайжанын маарифчи миссионерляри) Авропайа интеграсийа просесиндя Азярбайжанын бцтцн ислам дцнйасы цчцн
ясас миссийасы Исламын мцасирлийя уйьунлашдырылмасы олмалыдыр.
Бу форманын тапылмасы Исламын гапалы вя екстремизм институту
олмасы ряйинин арадан галдырылмасына имкан йарадар.
Беляликля, биз дцнйанын щяр йериндя Ислам хофу олдуьуну
эюрцрцк вя бу исламофобийа бизим юлкямиздя дя мцшащидя
олунур. Биздяки Ислам хофунун сябяби бязи мцшащидячилярин
эюстярдийи кими йалныз бизим антидемокртик реъимля баьлы дейил,
щям дя юлкямиздя вя дцнйада йайылмагда олан орта ясрлярин
Ислам тяжрцбясинин горхусу иля ялагядардыр. Щяр эцн биз партлайышларын, орта яср едамларынын, тянгидляря гейри сямими йанашмаларын шащиди олуруг. Дини активистлярин баш вермяси
мцмкцн олан тящгир вя карикатуралара гаршы эцжлц, емосионал
реаксийасы олдугжа зийанлыдыр, чцнки бу гаршы тяряфдя дя якс
щиддят доьурур. (Халг арасында сюз йайылыб ки, Илгар Ибращи52
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
моьлу Алма газетини баьлады, ейби йох биз онун эюзцнц баьлайарыг). Бяс тянгидя мцнасибят? Няриман Щясянзадя вя
Аьалар Мяммядовла олдуьу кими, бир кялмя дейилян кими кимися арадан эютцрмякля щядяляйирляр. беля олмаз, данышыг тону дяйишмялидир.
Инсан щаглары вя дини щцгуглар щаггында
– Сизин диггятинизи инсан щаглары, даща дягиг десяк, Жереми Бентам нязяриййясинин формалашмасына йюнялтмяк истярдик. "Инсан юзлцйцндя щеч бир тябии щагга малик дейил, инсан
йалныз жямиййятин она вердийи гядяр щагга маликдир." Бу йанашма бизя йахшы мялум олан "Инсанын йарадылышындан эялян
вя мящдудлашдырылмасы мцмкцн олмайан щаглары вар" идейасына зиддир. Демократларын вя онларын ардыжыллары олан активистлярин црякляриндя мящз "айрылмаз тябии щаглар" щаггындаки идейа
бир гайда олараг йашаса вя сяслянся дя щяр щалда щцгуг вя
ганунверижиликдя Жереми Бентам галиб эялди. Беляки, онун
идейасы бцтцн ганун вя бейнялхалг мцгавилялярдя юз йерини
тапды. БМТ-нин Инсан Щцгугларынын Цмуми Бяйаннамясинин
29-жу маддяси мящз бурадан ортайа чыхмышдыр.
1. Щяр бир инсанын жямиййят гаршысында вязифяляри вардыр вя
онун шяхсиййятинин азад вя там инкишафы да бурадан
гайнагланыр.
2. Щяр бир инсан юзцнцн щагг вя азадлыгларынын щяйата кечирилмясиндя йалныз о мящдудиййятляря мяруз галмалыдыр
ки, бунлар ганун тяряфиндян мцстясна олараг диэярляринин щагларына щюрмятля йанашылмасына вя онларын щаглы
тялябляринин тямин едилмясиня янэял тюрятмясин.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
53
3. Бу щагларын вя азадлыгларын щяйата кечирилмяси щеч бир вяжщля БМТ-нин мягсяд вя принсипляриня зидд олмамалыдыр.
Дини щагглар ики йеря бюлцнцр:
1. Дини ибадят щцгугу ( бу щцгуг щеч вахт мящдудлашдырыла билмяз)
2. Юз динини тяблиь етмяк вя йа миссионерлик щаггы (бу щагг
жямиййят цчцн ачыг шякилдя тящлцкя тюрятдийи щалда
мящдудлашырыла биляр)
Мящз буна эюря: Авропа Мящкямяси Лейла Шащинин Тцркийяйя гаршы ачдыьы мящкямя ишиндя тцрк тялябясинин щижабла
эязмяк щаггыны тямин етмяди.
Авропа Мящкямяси гярарынын мятниндян:
115. Тяряфлярин дялиллярини юйряндикдян сонра Бюйцк Палата
Палатанын эялдийи нятижяляр иля разылашмамаьа сябяб эюрмяди.
(бах: &107-109 Палатанын Гярары).
"…Авропа Мящкямяси Тцркийя конститусийа системиндя гадын щцгугларынын мцдафиясиня верилян ящямиййяти диггятя чякди. Авропа Мящкямяси, Конвенсийанын да эцжляндирдийи , Авропа Шурасы цзвц олан щяр дювлятин йериня йетирмяйя боржлу олдуьу киши вя гадынларын бярабярлийи принсипини ясас кими эютцрдц.
(бах: диэяр мянбяляр арасында, Авропа Мящкямясинин "Ябдцлязиз, Кабалес, Балкандалинин Бирляшмиш Краллыьа гаршы" иши цзря
, (от 28 мая 1985 г., Сериес А, Н 77, п. 38, § 78; Постановление Европейского Суда по делу "Шулер-Цграгген против Швейцарии" (Сжщулер-Зэраээен в. Сwитзерланд) от 24
54
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
июня 1993 г., Сериес А, Н 263, пп. 21 – 22, § 67; Постановление Европейского Суда по делу "Бургхарц против Швейцарии" (Бурэщарз в. Сwитзерланд) от 22 февраля 1994 г.,
Сериес А, Н 280-Б, п. 29, § 27; Постановление Европейского Суда по делу "Ван Раалте против Нидерландов" (Ван
Раалте в. Нетщерландс) от 21 февраля 1997 г., Репортс 1997Ы, п. 186, § 39 ин фине; Постановление Европейского Суда по
делу "Петрович против Австрии" (Петровиж в. Аустриа) от 27
марта 1998 г., Репортс 1998-ЫЫ, п. 587, § 37).
Бунлар Тцркийянин Конститусийа Мящкямяси тяряфиндян
Конвенсийанын ясас принсипляри кими гябул едилмишдир.
…Бундан башга , Тцркийянин Конститусийа Мящкямяси кими Авропа мящкямяси дя щесаб едир ки, щижаб эяздирмяк мясялясиня бахылдыгда , мцтляг дини вязифя кими беля бир символу
эяздирмяйин буну эяздирмяк истямйянляря эюстяряжяйи тясири
нязяря алмаг лазымдыр.
Яввял гейд едилдийи кими (Авропа Мящкямясинин "Карадуманын Тцркийяйя гаршы иши цзря") юлкядя "Диэяр шяхслярин щагг
вя азадлыглары" вя "ижтимаи тящлцлясизлийин горунмасы" мцдафияси мяслясиня бахылдыгда йягин етмяк олар ки, гадын щаггларынын
вя дцнйяви щяйат тярзинин тяряфдары олан ящалинин яксяриййяти
ислама етигад едир. Бу йюндя азадлыгларын мящдудлашдырылмасы
мцвафиг олараг бу ики гануни мягсядя олан зярури сосиал жящдя бир жаваб кими бахылыр, цстялик Тцркийя мящкямяляринин гейд
етдикляри кими , бу дини символ Тцркийядя сон заманлар сийаси
ящямиййят кясб етмяйя башлайыб.
…Авропа Мящкямяси Тцркийядя юз дини символларыны жямиййятя сырымаьа жящд эюстярян екстремист сийаси щярякатларын фяалиййятлярини йаддан чыхармайыб. Авропа Мящкямяси арХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
55
тыг гейд етмишдир ки, Конвенсийанын мцддяаларына мцвафиг
олараг бир-бири иля дил тапан юлкяляр бу жцр сийаси щярякатларла
юзляринин сийаси тяжрцбяляриня ясасланмагла мцбаризя апара
биляр. (Авропа Мящкямсинин Сяадят Партийасы вя диэярляринин
Тцркийяйя гаршы галдырдыьы иддиаларла баьлы гярары йада салыныр).
Мцвафиг унуверситет гайдаларына да бу контекстдян бахылмалы вя демократик юлчляр вя плцразлизм шяртляри горунмалыдыр.
116. Тцркийя Конститусийа Мящкямясинин гейд етдийи кими,
университетлярдя дини символун эяздирилмясиня гадаьа гойулмасында , йухарыда эюстярилянляри нязяря алараг, демяк олар
ки, килсянин дювлятдян айры олмасы принсипи дурур. Бу контекстдя тяжрцбядя плурализм принсипляринин, диэяр шяхсляря щюрмятин, ялялхцсус да ганун гаршысында киши вя гадынларын бярабярлийинин тяблиь олунмасы дурур. Айдындыр ки, мцвафиг органлар
идарялярин дцнйяви характеринин сахланмасыны арзу едир вя щижабын эяздирилмясини бу принсипляря зидд щесаб едирляр.
Гейд: Мяшщур Лейла Шащин Тцркийяйя гаршы Мящкямя баш юртцйцня мцнасибятдя Тцркийя дювлятинин маневр азадлыьынын олдуьуну вя мцдахилянин Конститусийа Мящкямясинин тяжрцбясиндян
айдын сурятдя яризячийя бялли олдуьуну мцяййянляшдирир. Бундан
сонра Мящкямя сонунжу, цчцнжц шяртин, йяни Тцркийя дювлятинин
бу мцдахилясинин тцрк жямиййятиндя зярури олуб-олмамасынын йохланылмасына кечир. Мящкямя Тцркийя Конститусийа Мящкямясинин
тяжрцбясиня ясасланараг, Тцркийянин тарихи инкишаф йолуну вя жямиййятдя дцнйявилик принсипиня верилян ящямиййяти, плцрализм, башгаларынын щцгугларына щюрмят, хцсусиля дя киши вя гадынларын ганун гаршысында бярабярлийи кими дяйярлярин эениш тядрис олундуьу
вя тятбиг едилдийини нязяря алараг, университетин эейим нормаларынын тятбиг едилмясини гябул олунан елан едир (16 сяс лещиня, 1 сяс
56
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ялейщиня -8). Башга сюзля, бу гярара ясасян, щятта университетдя
беля баш юртцйцня гадаьанын гойулмасы Конвенсийайа уйьун ола
биляр.
Эюрцндцйц кими Авропа Мящямяси дя бурада Тркийянин
дцняви эяляжяйиндян ещтийат едянлярин тяряфиндя дурур. (Азярбайжанда да щямчинин)
Мящкямя щесаб едир ки, щижаб демократийа вя тяряггийя
айдын вя мювжуд тящлцкядир.
Бу ися Ислам хофу адланыр. Бяс бундан нежя хилас олмалы?
Ынсанларын исламчылардан горхмамасы цчцн мцсялманлар ислащатлар кечирмялидирляр. Онлар орта ясрлярин шярият нормаларындан имтина етмялидирляр. Йалныз бу щалда горху кечиб эедя биляр
вя инсанлар щазырда мювжуд олан реал тящлкянин щисс етмязляр.
Исламчылар бу эцн ашкар бир щягигяти гябул етмялидирляр:
"Бцтцн инсанлар (кишиляр вя гадынлар, Аллаща инананлар вя инанмайанлар вя с.) азад доьулурлар вя онлар юзляринин щцгугларына щям дя ляйагятляриня эюря ганун гаршысында бярабярдирляр.
Бяс Тцркийядя щижаб мясяляси ня гядяр реалдыр? Буну
мцяййянляшдирмяк цчцн мян щямин жямиййятдян эялян тялябяляря “Фаже боок” сосиал шябякяси васитясиля мцражият етдим.
Щикмят Щажызадя: Тцркийядя университетлярдя охуйан достлар, сиздян бир шей сорушум. Ынди Тцркийядя щижабла баьлы гадаьа вармы? Али мяктяблярдя вязиййят нежядир? Орта мяктяблярдя вязиййят нежядир?
Рафиг Яли: мян Билкянд университетиндя охуйурам. Бурада
щижаблы гызлар вар вя онлар сярбяст шякилдя бурахылыр.
Орхан Гафарлы: юзял университетлярдя, еляжя дя биздя щижаба
гадаьа йохдур, амма дювлят университетляриндя конститусийада эюстярдийи кими гадаьа вар.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
57
Либерт Еэалит Фратернит : артыг йохдур. Яслиндя эейим
щаггында гайда-ганун вар, амма буну позанлары дярсдян
чыхармаг да гадаьан олунуб. Яэяр дярси апаран мцяллим лазым бился акт тяртиб еляйиб унуверситетин низам-интизам комитясиня веря биляр.
Елшян Щясянов: Боьазичи Университети гадаьаны нязяря алмыр.
Дуща Камил Цмид: щесаб едирям бизи бу сющбятляря бубдан сонра даща 100 ил атмазлар. Бязи юлкялярин биздян юнжя
батдыьы батаглыьа биз дя сонрадан батмарыг. Вятяндаш жямиййяти дя бу вязиййятдя тарихи мясулиййят дашыйыр. Ешг олсун вятяндаш жямиййятиня!!!
Дювран Абдулла: йени конститусийанын гябулундан сонра
проблемляр щялл олунажаг.
Микайыл Щажыйев: университетляр юзляри бу барядя гярар верирляр.
Мясялян Боьазичи Университети щямишя бу мювзуларда ращат давраныб. Башыбаьлылар университетя сярбяст эириб чыхыблар
(бязи мяллимляр тяляб етмядийи тягдирдя дя башы баьлы тялябяляр
башларыны ачмадан дярсдя иштирак едя билиб) . даща чох Ататцркчц ректорларын ишлядийи Истанбул университетиндя ися башы
баьлы тялябяляр корпуса бу шякилдя бурахылмайыб. АКП башы
баьлыларын университетляря вя дювлят гурумларына сярбяст шякилдя эирмяйи цчцн аддым атды, амма бир нечя ил яввял бюйцк эурулту гопду. Рясми шякилдя ижазя олмаса да университетляр истясяляр мясяляни шиширтмяйя билярляр. Орта мяктябляря ися башы
баьлы эирмяк гадаьандыр. (сящв етмирямся имам Щатиб мяктябляри вя хариждя юзял мяктябляр)
58
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Щикмят Щажызадя: чох саь олун, мяним язизлярим, мяня
бязи шейляр айдын олду.
Исламдан хофлананлар орта яср нормаларынын гябул олунмазлыьындан данышырлар
Йяни-дини активистляр нядян имтина етмялидир?– Буна 1 сайлы
гошмада бахын.
Беляликля: дини щцгуглар мцдафия олунмалыдыр, лакин дини жямиййятляр дя щамынын ганун гаршысында бярабяр олмасы щаггында юлкя конститусийасыны гябул етмялидир.
Сийасятдя Ислам
Ислам сийасятдя (ислам партийасы мювжуд ола биляр-ахы христйан демократлар партийасы вар) гябул олунур, о щалда ки, о орта яср нормаларыны юзцндя дашымыр вя Инсан Щцгуглары Бяйаннамясиня зидд дейил. Яэяр ислам демократлары БМТ-нин Цмуми Инсан Щцгуглары Бяйаннамясиня гаршы чыхмырларса, онлар
да щамы кими сийасятля мяшьул ола билярляр.
Тювсиййяляр:
– дини щаглар мцдафия олунмалыдыр, лакин дини жямиййятляр
щамынын ганун гаршысында бярабяр олмасы щаггында конститусийаны гябул етмялидир.
– иддиасыз вя щягиги мцсялманлар диэяр мцсялманларын тюрятдийи зоракылыьа, екстремизмя гаршы фяал вя ашкар сурятдя чыхыш етмялидир.
– "яэяр орта яср нормаларыны юзцндя дашымырса вя Цмуми
Инсан Щцгуглары Бяйаннамясиня зидд дейился, ислам сийасятдя (ислам партийасы) гябул олунур".
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
59
– Бцтн тяряфляри дин вя дювлят арасындаки проблемин ачыг
мцзакирясиня дявят едирик, чцнки бу партлайышы дяф етмяк цчцн
вя щамымыза лазымдыр.
Гошма:
1. Гадынлар вя диэярляри "Гурани-Кярим" дя вя "Инжил"дя.
4-жц суря, 34-жц айя. "Кишиляр гадынлар цзяриндя ихтийар сащибидирляр. Ей Аллащым, онлардан бирини диэяриня цстцн етмяси вя (кишилярин) юз малларындан (гадынлар цчцн) сярф етмясиня эюрядир".
2-жи суря, 178-жи айя. Ей иман эятирянляр! Юлдцрцлян шяхсин сизин цчцн гисас алмаг щюкмц гярара алынды. Азад шяхси азад
шяхсин, гулу гулун, гадыны гадынын явязиндя (юлдцря билярсиниз).
Гардашы тяряфиндян баьышланмыш (гатил) иля йахшы ряфтар едилмялидир. Баьышланмыш да йахшылыгла "дийя" (ган бащасы) вермялидир.
2-жи суря, 282-жи айя. "Яэяр ики киши олмазса, разы олдуьунуз бир киши иля ики гадынын шящадяти кифайятдир. Яэяр гадынлардан "бири (шящадяти) унударса, о бириси онун йадына салсын".
4-жц суря, 11-жи айя. "Аллащ ювладларыныз щаггында сизя тювсийя едяряк буйурур ки, оьула ики гыз щиссяси гядяр пай дцшцр".
4-жц суря, 15-жи айя. "Гадынларыныздан зина едянляря гаршы
юз араныздан 4 шащид тутун! Яэяр онлар шящадят верярлярся,
щямин гадынлары юляня гядяр, йахуд Аллащ онлар цчцн бир йол
ачанадяк евлярдя щябс един".
5-жи суря, 15-жи айя. "Йащуди вя хачпярястляри юзцнцзя
дост тутмайын".
Инжил гадынлар щаггында:
"Беляликля, яр башыны юртмямялидир, чцнки о, Танрынын образы вя шяряфидир, гадын ися яринин шяряфидир. Она эюря ки, киши га60
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
дындан дейил, гадын кишидяндир, щям дя киши гадын цчцн йох,
гадын киши цчцн йарадылмышдыр (1 Кор. 11:7-9).
"Яэяр арвад башыны юртмяк истямирся, гой онда башыны
гырхдырсын, лакин арвад яэяр башыны гырхмагдан утанырса, гой
башыны юртсцн". (1 Кор. 11:6).
"Щяр ким бошанмыш гадынла евлянярся, о, зинакарлыг етмиш
олар. Матвейдян эялян Инжил (щисся 5, сящ.32).
"Яэяр гадын юз яриндян бошаныб башгасына эется,-зинакарлыг етмиш олар-Маркдан эялян Инжил (щисся 10, сящ.12).
"гадын сусмаьы билмялидир, итаят етмялидир, гадын охумамалыдыр, киши цзяриндя идарячилик етмямялидир, сцкунятдя олмалыдыр. Чцнки юнжя Адям йаранмышдыр, сонра Щявва. Адям
йолдан чыхарылыб, арвады йолдан чыхарыб, жинайятя сцрцкляйиб,
нящайят нясил давам етмяси иля хилас едилиб…" (1-е Тимоф.,
гл. 2, ст. 11-13).
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
61
ИНСАН ЩАГЛАРЫ НЯЗЯРИЙЙЯДЯ ВЯ ПРАКТИКАДА.
МЦАСИР ЖЯМИЙЙЯТДЯ ЯГИДЯ
ГЦТБЛЯШМЯСИНДЯН ГАЧМАЬЫН ЙОЛЛАРЫ
Щажы Илгар Ибращимоьлу
Инсан щаглары: нязяриййядя вя практикада. Мцасир жямиййятдя ягидя гцтбляшмясиндян гачмаьын йоллары
"Азярбайжанда ягидя гцтбляшмясини йарадан амилляр вя
буну арадан галдырмаг цчцн няляри етмяли?" мювзусуну тящлил етмяздян юнжя, мцасир дцнйада дини етигад азадлыьынын йери вя ролу барядя юз нязяри тящлилляримизи бюлцшмяк истярдик.
Мцасир дцнйада практики олараг бцтцн истигамятляр цзря
глобал трансформасийаларын баш вердийинин шащидийик. Ейни заманда, бу просес кифайят гядяр дярин мяняви бющранла мцшайият олунур. Еля бир тяяссцрат йараныр ки, елми-техники инкишафын сцряти мяняви ашынманын дяринлийи иля дцз мцтянасибдир. Бир
сюзля, екзистенсионал бющран йашаныр. Бу бахымдан, бяшяриййятин дуруму дярин наращатлыглара ясас верир. Беля ки, ифрат-тяфригяляр амплитудасында щярякят едян жямиййятляр, нятижя етибариля мянявиййатсызлыг тялиминин догматикляриня чеврилирляр.
Ялбяття ки, бу ситуасийа юзлцйцндя йени дейил. Бяшяриййятин
зийалылары заман-заман инсанлары лагейдликдян, роботлашмадан, байаьылыгдан гуртармаьа чалышмышлар. Онлар инсаны юз
"Мян"ини арайыб тапмаьа тяшвиг етмишляр. Чаьдаш дурумумузда бу бющран о дяряжядя дяринляшиб ки, артыг "гызыл орта
щядд"и тапмаьын вя варлыьын щармонийасыны ялдя етмяйин тялябаты бющран щяддиня йахынлашмагдадыр. Бяшяриййятин мадди
инкишафы онун мяняви-рущи йцксялишиня няинки манея олмалы,
яксиня, бу тяряггинин стимуллашдырыжы цнсцрцня чеврилмялидир.
Бу конуда инсан щаглары хцсуси ящямиййят кясб едир. Артыг
айдын олур ки, инсанын шяряф вя ляйагятинин тохунулмазлыьынын щя62
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
гиги тямини – инсан щаглары вя азадлыгларынын тямининдян кечир.
Бу бахымдан, дини етигад азадлыьы бюйцк юням кясб едир.
Мясулиййятля гейд етмяк олар ки, постмодерн, щятта постпостмодерн дюняминдя виждан азадлыглары – жямиййятлярин дцшдцйц екзистенсионал бющранлардан чыхыш цчцн зярури олан ситуасийаларын бяргярар олунмасы цчцн бир нюв заминлик миссийасыны
дашыйа билярляр. Зира, мящз виждан азадлыьы инсан щаглары арасында яламятдар рола малик олараг, бунларын цмуми вязиййятини обйектив гиймятляндирмяйя имкан верир. Демяли, бу азадлыгларын тямини няинки дювлятляр, бцтювлцкдя дцнйа бирлийи сявиййясиндя цмдя вязифялярдян бириня чеврилмякдядир.
Дини етигад азадлыьынын тямини цзря вязифяляри тящлил едяркян,
бунларла баьлы йаранан проблемляри 3 мцстявидя тясниф етмяк олар:
1)
2)
3)
Ганунверижилик сявиййясиндя олан проблемляр;
Мямурлар тяряфиндян практикада йарадылан проблемляр;
Мяишят сявиййясиндя йаранан проблемляр.
Сюзсцз ки, биринжи груп проблемлярин щялли йолу – милли ганунверижилийин инсан щаглары сащясиндя бейнялхалг нормативщцгуги сянядляря мцвафиг сявиййяйя эятирилмясиндян кечир. О
жцмлядян, ганунверижилийи БМТ Инсан Щаглары Цмуми Бяйаннамясиня, БМТ Мцлки вя Сийаси Щцгуглар щаггында Пактына,
Инсан Щаглары вя Ясас Азадлыглары щаггында Авропа Конвенсийасына уйьунлашдырмаг вязифяси дурур.
Икинжи груп проблемлярин щялли даща дярин ишлямяляр тяляб
едир. Бурада сющбят норматив характерли ислащатлардан тутмуш,
мящкямя системинин ислащатынадяк атылан аддымлары, ижтимаи
просеслярин шяффафлыьыны тямин едян механизмлярин ишя салынмасыны ящатя едян бцтюв бир тядбирляр комплексиндян эедир.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
63
Мащиййят етибариля, вятяндаш жямиййятинин кюклц инкишафы,
бязи щалларда ися, сыфырдан гурулмасы кими фундаментал вязифя
йериня йетирилмялидир. Мящз вятяндаш жямиййяти гурумлары васитясиля инсан щагларынын, о жцмлядян дини етигад азадлыьынын горунмасы просесинин эерийя дюнмязлийи тямин едиля билинир.
Бу йердя "инсан щаглары"нын бир мяфщум олараг гябул едилмясинин вя дярк едилмясинин тясниф едилмяси цзяриндя дайанаг.
Биринжи – ян регрессив моделдир. Щаким даиряляр инсан щагларыны юзляри тяряфиндян, даща дягиги, "дювлят" адландырылан бир
феномен тяряфиндян верилян бир эцзяшт, щятта щядиййя кими тясяввцр едирляр. Яламятдардыр ки, бу координат системиндя мямуриййят "дювлят" анлайышыны жямиййят тяряфиндян ютцрцлян сялащиййятляр ясасында формалашан бир институт, тямсилчи цстгурум
дейил, юзцняйетярли бир организм кими гябул едир. Мащиййятиня
бахдыгда, бу йанашма тярзи монархийа цсули-идарясиндян мирас галмыш тяфяккцр тярзиня кюклянир. Тябяялярин цзяриндя мцтляг щакимиййятя ясасланан бу цсули-идаря, мцвафиг йанашма
формалашдырыр вя бундан гуртулмайан жямиййят, защирян монархийадан имтина ется дя, практики олараг щямин формалашдырылмыш йанашмалары нювбяти тарихи мярщяляляря дя иникас етдирирляр. Ян ажынажаглысы да будур ки, беля "дювлят" йанашмасыны
вятяндашлар да гябул едир вя йашадырлар. Мящз вятяндашларын
гябул етмя сявиййясиня уйьун олараг, беля моделин авторитаризмя йахынлыьы-узаглыьы тяснифляндирилир. Гябул етмя ня гядяр
чохдурса, авторитаризм дя бир о гядяр эцжлцдцр.
Икинжи моделин тяряфдарлары инсан щагларыны бир нюв "ижтимаи
разылашма"нын мящсулу кими гябул едирляр. Бу разылашма, щакимиййятля жямиййят арасында жяряйан едян узун вя мцряккяб
просеслярин нятижяси кими мейдана чыхыр. Бу модел даща чох
64
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
эцжлц дювлятчилик яняняляриня малик олан юлкяляря хасдыр. Ейни
заманда, бу юлкялярдя мцлки вя сийаси щцгуглар уьрунда кифайят гядяр давамлы вя эцжлц мцбаризя апарылмышдыр; бурада
сийаси партийалар, ижтимаи тяшкилатлар вя щямкарлар иттифаглары
яняняви олараг, тясирли вя нцфузлудурлар. Амма бурада абсолйутизмин атавизмляри дя вардыр. Дцздцр, бир чох щалларда бунлар даща чох рямзи характер дашыйыр. Амма мящз бу атавизмлярин мювжудлуьу, ижтимаиййяти щакимиййятдя тямсил олунунан
гцввяляря давамлы вя системли тясирляр эюстярмяйя стимуллашдырыр вя бу системли тясирляр щесабына щаким елита ижтимаиййят
гаршысында щесабат верян дурумда булунур. Бу юлкялярдя вятяндаш жямиййятляри щагг вя азадлыглар уьрунда узун сцрян
мцбаризялярдя формалашмышлар вя буэцнкц вязиййят, мярщяляли тякамцлцн нятижясиндя йер алмышдыр.
Цчцнжц модел ися ян мцтярягги щесаб едиля биляр. Бу моделдя "дювлят" – жямиййят тяряфиндян нцмайяндялянмиш вя
зярури функсийаларын дашыйыжылыьыны юзцндя ещтива едян бир цстгурум сяжиййяли структур тясисатыдыр. Бу цстгурум, жямиййят
тяряфиндян она ютцрцлмцш щцгуг вя сялащиййятляр ясасында
формалашыр, дягиг ишлянмиш нязарят механизмляри чярчивясиндя
фяалиййят эюстярир. Бу моделдя инсан щаглары вя азадлыглары
мцтлягя йахын бир рол ойнайыр вя йалныз жямиййятин зярури билдийи сярщядлярля чярчивялянир. Вя бу сярщядляр – сырф ижтимаи марагларла диктя едилир вя эениш дискуссийаларын, мцзакиря вя чякишмялярин мящсулу кими ортайа эялир.
Цчцнжц модел даща чох идеала йахындыр. Дцнйада онун
дягиг реализяси там сезилмяся дя, эцжлц демократик яняняляри олан юлкялярдя бу схеми щяйата кечирмякля баьлы системли
тенденсийалар мцшащидя едилмякдядир.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
65
Гайыдаг проблемляря. Беляликля, беля бир нятижяйя эялирик
ки, биринжи вя икинжи група аид – ганунверижилик сявиййясиндя
олан вя мямурларын жари идаряетмя практикасы иля баьлы олан
проблемляр, вятяндаш жямиййяти гуружулуьу просесиндя юзлцйцндя щяллини тапажагдыр. Бурада ян мцщцм нюгтя одур ки,
инсан щагларынын, о жцмлядян, дини етигад азадлыьынын мящдудлашдырылмасы йалныз зярури вя ясасландырылмыш щалларда баш
веря биляр. Тябии ки, щяр щансы зярурятдян сющбят эетмир, щягиги демократик топлумларда гябул едилмиш стандартлара уйьун вя бу топлумларда ижтимаи мцзакирялярдян сонра гябул
едилмиш зярурятляря ясасланан мящдудиййятляр феномениндян сющбят эедир.
Ялбяття ки, нязяря алмаг лазымдыр ки, инсан щаглары иля баьлы тягдим едилян бцтцн бу моделляр – мювзуйа прагматик-позитивист мцстявидя йанашманы якс етдирир.
Цчцнжц груп проблемляр, дедийимиз кими, жямиййятдахили
мцнасибятляри ящатя едир. Бунлар юз щяллини маарифчилик, толерантлыьын тяблиьи, фяргли дцшцнжяйя дюзцмлц йанашмаьын ашыланмасы, дини етигад азадлыьы мяфкурясинин йайылмасы нятижясиндя юз щяллини тапыр. Бу йердя вурьуламаг лазымдыр ки, бцтцн
жямиййят цзвляринин щягиги щцгугларынын горунмасынын бирэя
йашайыш просесинин инкишафы цчцн бюнювря ролуну ойнамасыны
ещтива едян доктринал консепсийанын ижтимаи шцурда формалашдырылмасы бу мясялядя ясас цнсцрлярдн биридир.
Ижтимаи шцурда о мясяляйя йер вермяк лазымдыр ки, демократийа – чохлуьун щцгугларынын тямини демяк дейилдир; яслиндя щяр бир фярдин щягиги щцгугларынын реализяси цчцн галыжы вя
66
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
сабит системин фяалиййят эюстярмясидир. Инсанлар баша дцшмялидир ки, онлардан щяр бири – юзлцйцндя азлыг тяшкил едян вя
фяргли дцнйаэюрцшляриня дюзцмлцлцкля, щюрмятля йанашманын
принсипиаллыьындан асылы олараг, щяр бир инсанын юз щцгугларынын
реализясинин сявиййясиндян билаваситя асылыдыр. Бу йанашма
цстцнлцк тяшкил едяндя, жямиййятдя демократик дяйярлярин
бяргярар олмасы феномени баш верир.
Цчцнжц група аид проблемляр, юз мащиййятиня эюря даща
мцряккябдир. Бу група аид проблемлярин щялли – вятяндаш жямиййяти институтларынын инкишаф сявиййясиндян, маарифчилик фяалиййятинин системлилийиндян вя давамлылыьындан, демократик тясисатларын тяшкилати сявиййясиндян вя бундан иряли эялян мясялялярин щяллиндян асылыдыр.
Дини етигад азадлыьынын мцасир жямиййятдя йери вя ролу
мювзусунда нязяри тящлилляримиздян сонра, дин вя дювлят мцнасибятляринин практики мцстявидя нежя жяряйан етмясиня
диггят едяк.
Дин вя дювлят мцнасибятляриндян данышдыгда, илк яввял
бунларын формалашдыьы конкрет тарихи, ижтимаи вя диэяр шяраитляри нязяря алмаг лазымдыр. Сонра бу шяраитдян иряли эялян буэцнкц реаллыгларын мащиййятини цмумян тящлил етмяк файдалы
оларды. Бунлары тядгиг етдикдя, чаьдаш Азярбайжанымызда
баш верян мясяляляри анламаг даща асан олур. Бяли, Совет
реъими тарихин архивиня эедяндян сонра Азярбайжан инанжлысы
итирдиклярини щарадаса бярпа едир. Мясжидляр тикилир, тямир едилир,
Гуранын тяржцмяляри чыхыр, азанлар сяслянир. Амма дилини, мядяниййятини бярпа етдийи кими, Азярбайжан инанжлысы ижтимаи
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
67
яняняляри щяля бярпа етмяйиб. Инанжыл кясими дахилиндя щяля
ижтимаи вярдишляр там формалашмайыб. Вя ейни заманда, вятяндаш жямиййятиндя инанжлыларын интеграсийасы иля баьлы эерчяк мцзакиряляр эетмир. Вятяндаш жямиййяти структурларынын
бир гисми инанжлыларын марэиналлашмасынын бир нюв лоббичилийини
едир, диэяр гисим ГЩТ-ляр буна "анлашма" иля йанашыр. Мятбуат да, кичик истисналарла, инанж инсанындан "хохан" дцзялтмяк "шансындан" вахташыры йарарланмаг истяйир. Бцтцн бунлар
сон дюврлярин олайларында юзцнц даща да габарыг эюстярир.
Инанжла баьлы ики йанашма вар: биринжиси, йа эяряк инанжлы
инсанлара дини чохлуг кими щюрмят гойулсун вя онларын инанмаг щаггы тямин едилсин, икинжиси, йа эяряк дини азлыг кими
инанжлыйа азадлыг вя щцгуглар верилсин. Авропада вя Америкада азлыг олан мцсялманлар гядяр азярбайжанлы инанжлы инсанын фактики щцгуглары йохдур. Бурада икили стандартларын айаг
ачмасына эяряк елликля имкан вермяйяк – бяйянсяк дя, бяйянмясяк дя, бир-биримизин дцнйаэюрцшцня эяряк эерчяк дюзцмлцлцк сярэиляйяк. Йохса эюрцрцк ки, няйя гаршы дейирсян,
толерант олан инсанлар, щижаб азадлыьы кими бир мясяляйя чатанда, няинки садяжя дюзцмсцз олур, агрессив дюзцмсцзлцк
тязащцр етдирир.
Биз Америка вя Авропа юлкяляриндяки мяктябляря вя коллежляря сорьулар эюндярдик. Жаваблар алдыг ки, онларда беля
бир проблем йохдур. Орада мясяля щяллини тапыб. Биздя ися бязиляри "Рома Папасындан артыг католик олмаг" истяйирляр санки.
Дцнйявилийин флагманы олан юлкяляря аз гала дярс кечмяйя
щазырдырлар, "дцнйявилик нядир вя ня цчцн дцнйявилик мяктяб68
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
лярдя щижабы мягбул саймыр" кими мювзуларда дялилсиз-аргументсиз саатларла данышмаьа, щеч бир елми ясасы олмайан иддиаларда булунмаьа щазырдырлар затян. Вязиййят чох жиддидир
бурада. Яминям ки, Сабир бу эцн йашасайды, йазарды ки, щарда секулйар эюрцрям, горхурам. Чцнки Сабирин "мцсялмандан" горхма амилляри бу эцн секулйарларда вар.
Бу детерминя едилмиш вязиййятдян чыхмаг лазымдыр. Ижтимаи мяслящятляшмяляр олмалыдыр ки, жямиййятдя ягидя гцтбляшмяляри олмасын. Радиуслар жызылмалыдыр, интеллектуал дартышмалар, мцзакиряляр олмалыдыр.
Мялумдур ки, Жцмщуриййят тарихимиз инанж хямириндян
йоьрулуб. 20-жи ясрин яввялляриндя Ислам жцмщуриййятинин бцтцн партийалары Ислама эениш йер верибляр.
Бяли, Азярбайжан топлумунун цмуми йанашмасы бу жцрдцр ки, модернляшмя, демократикляшмя, авроинтеграсийа, ганунларын алилийи, инсан щагларынын тяминаты – бцтцн бу истигамятляр цзря инкишаф етмяк лазымдыр. Бунлар йени мясяляляр дейил. Бцтцн бунлар Жцмщуриййят баниляринин эюстярдикляри хятлярдяндир. Диэяр тяряфдян Жцмщуриййят баниляримизин о чятин дюнямдя инанжымыза вердийи юням фювгяладя дяряжядя чох
олуб. Щятта биз бязян мцзакиряляр заманы вурьулайырыг ки, билинмир, бирдян йенидян байраг гябул едилсяйди, эцнцмцзцн
инсанларынын инанжымызын дювлятчиликдя бу дяряжядя йер алмасына имкан вермяйя жясаряти чатарды, йа йох. Щяр тяряфдян
басгылар олан заман Азярбайжанын айдынлары юзляриндя жясарят тапдылар вя милли кимлик, модернляшмя иля йанашы, инанж
кимлийини дя байраьымызда якс етдиря билдиляр. Бу, ону эюстярир
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
69
ки, яэяр бцтцн бунлара щармоник йанашма олмазса, тярягги
вя ирялиляйиш мцмкцн дейил.
Бир гядяр йахын тарихя, 80-лярин сонуна нязяр салаг. Мейданларда цмуммилли халг щярякаты, милли ойаныш баш верир. Бу,
щяр мянада щям демократикляшмяни, щям модернляшмяни,
щям инанжа гайыдышы, щям дуйьуларын интибащыны – щяр бир мясялянин юзцня гайыдышыны ещтива едир. Чох цзяриндя дайанмаг истямясяк дя, гейд етмялийик ки, бу, олдугжа романтик,
эюзял вя нцмуняви бир дюням иди. Бу дюнямдя тамлыг вар,
бцтювлцк вар, милли демократик инанж кясиминин бцтювлцйц вар.
90-ларын орталары мярщяляси – Азярбайжан тарихиндя бу бахымдан йени мярщялядир. Инанжа эялян йени бир эянжлик вар вя
ортада жидди парадокс мювжуддур. Парадокс ондан ибарятдир
ки, инанжа эялян йени эянжлик иля Советдян галма динин ичиндя
олан ряй сащибляринин арасында чох жидди зиддиййятляр йер алмышдыр. Советдян галма, динин ичиндя олан ряй лидерляри инанжлы эянжлярин дуйьуларыны, дцшцнжялярини, онларын тялябатларыны
гаршылайа билмямишдир. Вя бу мярщялядя ижмалашма просеси
эедир, мцяййян мянада маарифлянмя просеси башлайыр.
Кейфиййятжя йени мярщяля ися 1998-99-ларда башлайыр. Бу
мярщялядя инанжлы кясим вятяндаш жямиййятинин щармоник
тяркиб щиссяси кими мювжудиййятя башлайыр. Вя мян бу просесин тябии вя щармоник олмасында тюфщялярини вермиш бцтцн
достларымыза тяшяккцр етмяк истярдим. Бу, чох ещтийатла йанашылан бир дюням иди. О дюнямдя бу инсанлар юзляриндя жясарят тапырдылар вя бу мювзуларын ачыг шякилдя мцзакиряляриня
имкан йарадылырды. Дейярдим ки, 2000-жи илдян бу, бир нормайа
70
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
чеврилди. Юлкядя вятяндаш жямиййяти дахили просесляриндя
инанжлы кясимин артыг чох фяал иштиракы вар иди. Бу, сонракы иллярдя даща да артан хятт цзря эедирди вя даща эениш спектрляри
ящатя едирди. 2008-жи иля гядяр щяр мянада мцсбят сяжиййяляня билян, инкишаф вя тяряггийя истигамятлянмиш бир просес
эетди.
Чох тяяссцфля вурьуламаг истяйирям ки, 2005-жи илдян
2008-жи иля гядяр мцзакиряйя чыхардыьымыз мювзулар гуружулуг истигамятиндя идися, 2008-дян бу йана мцзакиря олунан
мювзулар даьыдыжылыьын гаршысынын алынмасы истигамятиндя олду.
Бир вахт биз "Авропайа интеграсийа дюняминдя Ислами кимлик
феномени эцжлянир" мювзусуну мцзакиря едирдик. 2008-дян
бу йана азан гадаьасы, мясжидляри сюкмя, мясжидлярин гападылмасы вя нящайят, 2010-жу илин нойабр сечкиляриндян сонра
ян пик щяддиня эялиб чатан щижабла баьлы бу просес мцзакиря
едилир. Рягямляр буну эюстярир ки, бу тотал гадаьа йалныз Бакыда ян азы 1500 мяктяблини ящатя едян бир просесдир. Индийя
гядяр Бакыда 400 няфяр бунунла баьлы билаваситя ДЕВАММ-а
мцражият едиб. Адятян, мцражият едянлярля проблеми оланларын
фярги чох бюйцк олур. Бу эцн дя проблем галмагдадыр вя кифайят гядяр мяктяблинин дярслярдя иштиракы янэяллянир.
Авропада 2006-2007-жи иллярдя карикатура олайлары, даща
сонра минаря гадаьалары баш верир. Бцтцн бунларын фонунда
Азярбайжанда да инанжлы кясим, еляжя дя вятяндаш жямиййяти бу мювзулары мцзакиря едир. Беляликля, биз яэяр ики-цч ил бундан габаг дцнйа чапында исламофобийаны мцзакиря едирдик
вя бунун Авропа дяйярляриня зидд олмасыны вурьулайырдыгса,
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
71
кечян илин сонларындан башлайараг, илкин рцшейм щалында йени
просеслярля гаршылашдыг ки, Азярбайжанын няинки авторитар дцшцнжя тябягяли мямурлары, щятта модерн, мцтярягги дцшцнжяли инсанлары да инанж вя дин мясяляляри эялдикдя ян азы буна сцкут етмяйя башлады. Сющбят бурада икили стандартлардан,
рийакарлыгдан эетмир. Сямими олараг инсанлар дилемма гаршында иди: бир тяряфдян онларын тясяввцрцндя Ислам ады алтында
арта биляжяк радикаллыг тящлцкяси, икинжи тяряфдян ися инсан
щаглары, виждан азадлыьы вя бунун да бюйцк дяйяр олмасы дурурду. Кифайят гядяр йени бир вязиййят иди. Амма сонрадан
мямурлар тяряфиндян о гядяр мянтигсиз вя чох радикал формада виждан азадлыьынын цзяриня эетмяляр олду ки, дилемма гаршысында галан дяйярли вятяндаш жямиййяти фяаллары сечимляриндя аьырлыьы виждан азадлыьы цзяриня етдиляр. Чцнки эюрдцляр ки,
яэяр кимлярся бу эцн виждан азадлыьыны мящдудлашдырырса,
бу, йалнызжа онлар кими ейни наращатчылыглары бюлцшдцрянлярин
дейил, яслиндя сюз азадлыьынын, ифадя азадлыьынын вя цмумиййятля фундаментал инсан щагларынын мящдудлашдырылмасынын
давамыдыр. Щесаб едирям ки, артыг бу мясялялярдя цмуми
консенсус мювжуддур.
Бу просес ярзиндя дини мцщитин ичиндя дя мцяййян мцзакиряляр эетди. Бу наращатлыглар, бу ещтийатлылыг дини мцщитин ичиндя дя мцзакиря олунмаьа башланды. Бу мянада дейя билярям ки, язиз щямкарларымызын дцшцнжя вя гайьылары дини мцщитя чатдырылды. Щазырда ися вязиййят анлашылма щяддиндядир. Амма щесаб едирям ки, бу мцзакиряляр давам етдирилмялидир, онларын сайы артырылмалыдыр.
72
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Юлкямизин Авропа мяканына интеграсийасы виждан азадлыьыны тямин етмя просеси олмадан мцмкцн олмайажаг. Йяни
авроинтеграсийа – демократийанын, щцгугларын, азадлыгларын
тямини просесидир. Бу, бярабялик, айры-сечкилийя "йох" демя,
мултикултурал бирэяйашайышын тямини, "мяним кими олмайана"
дюзцмлц олмаьы юйрянмя просесидир. Бцтцн бунлар лабцд едир
ки, юлкядя олан дини чохлуьа ян азы дини азлыг гядяр щюрмят
едилсин. Йа инанжлы кясимя дини чохлуг кими йашамаг имканы
йарадылсын, яэяр чятин олурса, Америка, Авропадакы кими дини
азлыглара верилян щцгуг вя азадлыглар верилсин. Мисал цчцн биз
хцсуси сорьу апардыг. Мялум олду ки, Авропанын, Американын
бцтцн мяктябляриндя щижаб гадаьасы адлы бир проблем йохдур.
Анлашма ялдя едилмялидир. Гцтбляшмядян гачмалыйыг. Щамымыз бу ишя тющфямизи вермялийик. Эяляжяйимиз наминя.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
73
ЙЕНИ ДЮВРДЯ АЗЯРБАЙЖАНДА
ЛИБЕРАЛИЗМИН ФОРМАЛАШМАСЫ
Ирадя Баьырова
Бяшяриййят тарихинин тящлили ики нюв сивилизасийанын мювжуд олдуьу барядя фикир сюйлямяйя ясас верир – яняняви вя либерал сивилизасийа. Либерал сивилизасийанын мейдана эялмяси ондан яввял мювжуд олан яняняви сивилизасийада дахили зиддийятлярин цзя
чыхмасы вя артыг тарихин чаьырышларына онун жаваб вермяк имканларынын тцкянмяси иля шяртянмишдир. Яняняви сивилизасийада
шяхсиййят еля бил дювлят структурларында вя жямиййятдя ярийир,
йоха чыхыр, либерал сивилизасийада ися яксиня, шяхсиййятин инкишафы
ян йцксяк дяйяря чеврилир.
Бир сыра тядгигатчыларын фикринжя, "либерализм" термини илк дяфя сийаси лексикона ХЫХ ясрдя мяшщур франсыз задяэан ханымы вя йазычысы мадам де Стал, бязиляринин сюйлядийиня эюря ися мяшщур
Франса сийаси хадими Шатобриан тяряфиндян дахил едилмишдир. Лакин
онун вятяни ХВЫЫ ясрдян башлайараг-ики инэилис ингилабындан сонра-Инэилтяря щесаб олунур. Онун ясас тялябляри – мцлкиййят тохунулмазлыьы, сянайе вя тижарят азадлыьы, вятяндашларын игтисади ишляриня гарышмамаг, щакимиййятин сечки вя йа мцгавиля ясасында фяалиййяти, дювлятин ясас ганунверижи органы олан парламентин
формалашмасы вя щюкумятин онун гаршысында жавабдещлийи, инсанларын вятяндаш вя сийаси щцгугларына верилян зяманятлярин тямин олунмасыдыр. Либераллар игтисади сащядя юлкя дахилиндя азад
рягабят, юлкяляр арасында ися азад тижарят тяряфдараы идиляр. Юзял
сащибкарлыг ися, либералларын нюгтейи нязяриня эюря, фундаментал
игтисади азадлыгларын ифадяси вя сийаси азадлыьын мянбяйидир. Игтисади либерализмин баниси олан инэилис философу вя игтисадийатчысы
Адам Смит яняняви либерализмин дювлятдян тяляб етдийи ясас вя74
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
зифяни беля ифадя етмишдир: "Суверенин, йяни дювлятин вятяндаш
гаршысында цч ясас фуксийасы вар: биринжиси – жямиййяти зоракылыьдан вя харижи ишьалдан горумаг; икинжиси – жямиййятин щяр цзвцнц мцмкцн гядяр ядалятсизликдян вя башга инсанлар тяряфиндян
ясарятя алынмаг тящлцкясиндян мцдафия етмяк; цчцнжцсц – бязи ижтимаи ишлярин вя институтларын йарадылмасы вя инкишаф етдирилмяси.
Бунлар бир сыра груплар тяряфиндян ялверишсиз эюрцня биляр, лакин
жямиййятин инкишафы нюгтейи нязяриндян ян файдалы вясаит гойулушу щесаб олуна биляр".1 Йени дюврдя либерализм фялсяфясини И. Бентам вя Д. Милл инкишаф етдирмишляр.
Либерализм тарихини 3 мярщяляйя бюлмяк олар:
1. ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярин либерализми – маарифчилик идейаларына
сюйкяняряк парламент цсул-идарясинин мцдафияси, щансы ки, бурада щакимиййят тяк задяэанларын дейил, буръуазийанын йухары
тябягяляринин дя тямсил олунма щцгугуну таныйыр;
2. ХЫХ ясрин сянайе капитализмин либерализми – инкишафда
олан буръуа жямиййятинин ганунларынын щяйата кечирилмяси: сечижи щцгугунун эенишляндирилмяси вя "лайссес фаир" (сийасятя
гарышмамаг) доктринасынын тятбиги;
3. Мцасир либерализм – игтисади либерализмин либерал сосиал сийасятля бирляшмяси, сосиал йюнцмлц базар игтисадиййатынын вя
ейни заманда сийаси демократийанын эениш инкишафы.
Русийада либерал идейалар йалныз ХЫХ ясрин орталарындан йайылмаьа башламышдыр. Бу идейалар сийаси жяряйана ися ХХ ясрин
яввялляриндян чеврилмяйя башлады. Ейни сюзляри о дюврдя Русийа империйасынын тяркибиня дахил олан Азярбайжан щаггында да
демяк олар. Русийа о заман Авропа вя Асийа сийаси жяряйан_____________________
1 À. Ñìèò. Áîãàòñòâî íàðîäîâ, .......
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
75
лары арасында бир нюв кюрпц ролуну ойнайырды. Б.Н.Чичерин,
К.Д.Кавелин, П.Новгородсев, П.Струве, И.Петрункевич, П.Милйуков вя с. ижтимаи хадимляр вя философлар Русийа либерализминин
баниляри щесаб олуна билярляр.
ХЫХ ясрин икинжи йарысында азярбайжанлыларын милли юзцнцдярк
щиссинин формалашмасы, онун цмумтцрк вя цмуммцсялман
бирлийи идейаларындан айрылма просеси артыг башланмагда иди.
Азярбайжан мядяни мцщитиндя М.Ф.Ахундов, С.Я.Ширвани,
Ф.Б.Кючярли, Щ.Б.Зярдаби, Ж.Мяммядгулузадя, Щ.Жавид,
А.М.Топчибашов вя мцяййян дяряжядя Н.Няриманов кими
парлаг йазычыларын, публисист вя философларын мейдана чыхмасы бу
просесин сцрятляндирилмясини шяртляндирди. Онларын фялсяфи вя
ядяби ирсини тящлил едяркян беля нятижяйя гялмяк олар ки, яслиндя бу хадимляр либерал фикирлярин дашыйыжылары кими чыхыш едирдиляр.
Тябии ки, онлара сырф либерал хадимляр демяк шиширтмя оларды, чцнки юзляринин ясас фяалиййят истигамятини онлар илк нювбядя халгы
ян бюйцк бялалардан гуртара билмяк игтидарында олан маарифчиликдя эюрцрдцляр. Лакин буну да нязяря алмаг лазымдыр ки, Авропа юлкяляриндя дя мящз ХВЫЫЫ ясрин Маарифчилик идейалары либерал дцнйаэюрцшцнцн ясасыны тяшкил етмишдир.
Либерал фикрин ясаслары ХЫХ ясрин яввялляриндя Азярбайжанын
ижтимаи-сийаси вя мядяни щяйатында Аббасгулу аьа Бакыханов
кими парлаг улдузун мейдана чыхмасы иля гойулмушдур. Маарифчилик идейаларынын дашыйыжысы олан А.Бакыхановун сюзляриня эюря, тящсилсиз инсан жямиййятин тамщцгуглу цзвц ола билмяз,
мядяниййят вя маариф инсан няслинин зинятляриндян ясасыдыр.
Щяр бир халгын тарихи олмаса, онун халг кими мювжуд олмасы
мцмкцн дейил. Халгын тарихинин мцасир цсулла йазылмасы миссийасы мящз А.Бакхановун цзяриня дцшмцшдцр вя о, "Эцлцста76
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ни-Ирям" ясярини йазмагла илк Авропа цслублу, Азярбайжан халгынын мифолоэийадан узаг олан тарихини гялямя алмышдыр.
ХЫХ яср Азярбайжан ижтимаи фикринин формалашмасында фялсяфи идейаларла долуб-дашан Мирзя Шяфи Вазещин йарадыжылыьы бюйцк
рол ойнамышдыр. Онун бир чох ясярляринин ана хяттини тиранийанын
яввял-ахыр йох олажаьы вя азадлыг идейаларынын йер кцррясиндя
галиб эяляжяйи фикри тяшкил едир. М.Ш.Вазещин Езоп дилиндя йазылмыш шерляринин яксяриййяти онун мцтляг монархийаларын щеч бир
формасыны гябул етмямяси вя азад инсанын адыны йцксяк тутмасынын эюстярижисидир.
Азярбайжанын интеллектуал щяйатында Шяргдян Гярб дяйярляриня мцряккяб кечид дюврц ХЫХ ясрин икинжи йарысына тясадцф
едир вя ижтимаи-фялсяфи фикрин апарыжы нцмаййяндяляриндян бири
олан, Петербург университетинин профессору Мирзя Казымбяйин
ады иля баьлыдыр. Она йахшы таныш олан мцасир Шярг юлкяляриндяки сосиал-сийаси просесляри вя дини нязяриййяляри дяриндян тящлил
едян М. Казымбяй жямиййятин либерал ясаслара сюйкяняряк йенидян гурулмасы идейалары иля чыхыш едир ки, бу да шцбщясиз ки,
Авропа ижтимаи фикринин тясири алтында баш вермишдир.
Либерализм идейалары Азярбайжанда даща габарыг шякилдя, илк
нювбядя, Мирзя Фятяли Ахундовун йарадыжылыьында юзцнц бирузя
вермишдир. 1865-жи илдя М.Ф.Ахундов юзцнцн шащ ясяри олан
"Щинд шащзадяси Кямал-уд-Дювлянин фарс шящзадяси Жамал-удДювляйя мяктубу"ну баша чатдырыр. Бу ясярдя о дювркц Шярг
жямиййятиндя мювжуд олан проблемлярин парлаг тящлили верилмиш
вя мцсялман юлкялярини бцрцмцш бющрандан чыхыш йоллары тяклиф
олунмушдур. Онун сюзляриня эюря, мцсялман халгларынын авропалылардан эери галмасынын сябябляри сянайенин вя елмин лянэ инкишаф етмясидир.2 М.Ф.Ахундов илк дяфя олараг "Авропа" анлайышыХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
77
ны эениш дюврийяйя – ядябиййат, инжясянят, елм сащясиня чыхарыр.
"Кямал-уд-Дювлянин" мяктубларында о, щямчинин либерализмин вя
парламент цсул-идарясинин изащыны верир: "Либерал о инсана дейилляр
ки, юз бахышдарында тамамиля азаддыр, щеч бир дини горхутмалара,
фювгялтябии шейляря инанмыр, щятта йер кцррясиндя йашайан инсанларын яксяриййяти бунун яксини деся... Ейни заманда "либерал" о
инсанлара дейирляр ки, онлар дювлят ишляриндя мцдрик бахышлара маликдирляр вя юз щярякятляриндя тамам азаддырлар". М.Ф.Ахундовун фикирляри Азярбайжандан башга бир сыра Шярг юлкяляринин, мясялян, Иранын конститусийа системинин формалашмасында бюйцк рол
ойнамышдыр, онун йаратдыьы латын ялифбасы ися илк дяфя дцнйяви дювлятя чеврилян Тцркийядя гябул олунмушдур.
М.Ф.Ахундовун гойдуьу ирсин давамчысы щаглы олараг Русийада илк Азярбайжан гязети "Якинчи"нин йарадычысы, публисист-демократ Щясян бяй Зярдаби щесаб олуна биляр. Либерал-демократик дяйярлярин тяблиьи Зярдаби тяряфиндян "Якинчи" баьланандан
сонра рус дилиндя чыхан вя Гафгазда ян популйар мятбу орган
олан "Каспи" гязетинин сящифяляриндя дя давам етдирилмишдир.
Демократик фикрин вя либерал бахышларын ян эюркямли нцмайяндяляриндян бири дя Азярбайжанын мяшщур шаири вя маарифчиси Сейид Язим Ширвани олмушдур. Рус вя Авропа либерал идейаларыны юз йарадыжылыьында якс етдирян С.Я.Ширвани Азярбайжан
реалист ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляриндян бири щесаб
олунур. Онун публисистик ясярляри ися патриархал мцнасибятляря,
эерилийя вя дини фанатизмя гаршы йюнялмишдир.
Вя нящайят, Азярбайжанда сийаси либерализмин баниси, бирмяналы олараг, кадет партийасынын Бакы филиалынын цзвц, Шяргдя
___________________________
2
М.Ф.Ахундов. Сечилмиш фялсяфи ясярляри. Бакы, 1953, с.369
78
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
илк Мцсялман Конститусийа партийасынын йарадыжысы, мцсялман
дцнйасында илк демократик республиканын парламент сядри Ялимярдан бяй Топчубашов щесаб олуна биляр.
ХХ ясрин яввялляриндя, Русийанын сийаси вя игтисади бющрана
дучар олдуьу дюврдя Азярбайжанын сийаси мейданына еля инсанлар чыхды ки, онлар идейа дашыйыжылары олмагла йанашы, щям дя
бу идейалар ятрафында жямиййятин мцяййян щиссясини бирляшдирмяйя гадир идиляр. Азярбайжанын сийаси-ижтимаи щяйатында илк дяфя олараг ижтимаи тяшкилатлар, сийаси партийалар мейдана эялди.
Сюзсцз ки, бу просесин тяканверижи бир амили варды. Бу амил ингилаби щярякатын, сосиал партлайышын нятижяси олараг мейдана чыхан
вя 1905-жи илин октйабрында ЫЫ Николай тяряфиндян имзаланан манифест иди. Бу манифестин маддяляри мцяййян демократик ислащатлар кечирмяйя имкан верди. Бурада сюз азадлыьына, йыьынжаг
азадлыьына вя бир сыра демократик щцгуглара тяминат верилмишди.
Тябии ки, бу, ижтимаи-сийаси щяйатда бюйцк бир жанланмайа сябяб олду: мящз бу вахт Азярбайжанда кцлли мигдарда гязетляр,
ъурналлар няшр олунмаьа башлады, маарифчиляр даща да актив фяалиййятя кечдиляр. Бир сыра ижтимаи тяшкилатлар, хейриййя жямиййятляри йаранды ки, гейри-легал фяалиййят эюстярян милли тяшкилатлар да
онларын васитяси иля ачыг фяалиййятя кечдиляр. Щямин дюврдя
Я.М.Топчубашов башда олмаьла Азярбайжан зийалыларынын бир
щиссяси илк юнжя ЫЫ Николайа, Дахили ишляр Назирлийиня цнванланмыш
"Петитсийа" компанийасына башладылар. Топчубашов тяряфиндян
йазылмыш либерал йюнцмлц бу петитсийаларда Русийа мямурларынын
гаршысына беля бир тяляб иряли сцрцлмцшдц ки, бцтцн мцсялман
халглары христиан халглары иля бир истигамятдя инкишаф етмялидир.
Мяктябляр ачылмалы, ордуйа чаьырыш олмалыдыр, мцсялман халгларынын нцмайяндяляри али мяктяблярдя охумаг щцгугуна малик
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
79
олмалыдырлар вя ана дилиндя мяктябляр ачылмалыдыр, идарячилик системиндя дя Азярбайжан халгынын нцмайяндяляри тямсил олунмалыдыр. Бу бяйаннамялярин чар щюкумяти тяряфиндян лагейдликля гаршыландыьыны эюрян ижтимаи хадимляримиз диэяр мцсялман
халгларынын зийалылары иля бирликдя Шяргдя илк либерал йюнцмлц партийа олан "Иттифаги-мцслимин" адында мцсялман конститусион партийасыны йаратдылар. Онун илк гурултайы 1906-жы илдя Ниъни Новгород
шящяриндя кечирилди вя низамнамясини йазан да, башчысы да Ялимярдан бяй Топчубашов олду. Дума сечкиляриндян сонра Петербургда Дювлят Думасынын тяркибиндя илк олараг мцсялман
фраксийасы йарадылды. Бу фраксийанын башчысы да Я.М. Топчубашов сечилди, фраксийанын ясаснамясини дя мящз о йазды. О,
"Мцсялман парламент фраксийасы" мягалясиндя йазырды: "Мцсялманларын програмы конститусийа принсипляриня ясасланараг вилайят торпагларынын миллиляшдирмяси, дини ишлярдя там мухтариййят вя
бцтцн империйа мяканында юзцнцидаряетмя ващидляри тясис олмагла йерлярдя эениш мухтариййятли идаряетмя принсипи иряли сцрцрдц." Бу принсиплярин Русийанын апарыжы либерал партийасы олан
кадетляр партийасынын програмы иля дя цст-цстя дцшдцйцнц нязяря алараг, щям "Иттифаги-Мцслимин", щям дя Думада тямсил олунан депутатларымыз юзлярини мящз кадет партийасынын тямсилчиляри
кими гялямя вердиляр. 1906-жи илдя фяалиййятя башлайан биринжи
Дювлят Думасына Азярбайжан ящалиси тяряфиндян эюркямли нцмайяндяляримиз Я.М. Топчубашов, И.Зийадханов, З. Зейналов
вя башгалары олмагла 6 няфяр сечилди. Зийалыларымыз щяля 1906-жи
илдя Азярбайжанын бцтцн реэионларында йерли юзцнцидаря органларынын йарадылмасы мясялясини гоймушдулар.
Думанын икинжи чаьырышынын депутатлары гисминдя Мяммядаьа Шащтахтински, Хялил бяй Хасмяммядов, Мустафа Мащму80
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
дов, Зейнал Зейналов сечилмишдиляр. Сонра ися ЫЫЫ вя ЫВ Думалар фяалиййятя башлады вя щяр дяфя сечкилярдя азярбайжанлыларын,
цмумиййятля мцсялманларын сайы мящдудлашдырылды. 1907-жи илдя мцртяже 3 ийун гануну чыхандан сонра мцсялман яйалятляриндян сечилмя щцгугуна йалныз 1-2 шяхс малик иди.
ЫВ Думада йеэаня азярбайжанлы Мяммяд Йусиф Жяфяров
тямсил олунмушду. Мяркязи Асийа ися цмумиййятля сечки щцгугундан мящрум олунмушду. Анжаг буна бахмайараг Думадакы нцмайяндяляримиз бцтцн мцсялман халгларынын тяляблярини
иряли сцрцрдцляр. Либерал идейалары юзцндя тяжяссцм етдирян парламент цсул идаряси Азярбайжан жямиййятинин ян парлаг нцмаййяндяляри цчцн бюйцк сийаси мяктяб олду. Тясадцфи дейил ки, Русийа думаларында тямсил олунан бизим эюркямли ижтимаи хадимляримиз эяляжякдя дя Азярбйажан парламентинин цзвляри олдулар.
Йекунлашдырараг, гейд етмяк лазымдыр ки, Азярбайжан жямиййятиндя ХХ ясрин яввялляриндя демократик вя либерал дяйярляр йаранмаса, бу дяйярляри эерчякляшдирян инсанлар олмаса иди, демократийайа ясасланан республика да гурмаг мцмкцн олмазды.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
81
АЗЯРБАЙЖАНЛЫЛАРЫН
ЛИБЕРАЛИЗМ ПРОБЛЕМИНДЯН
Нийази Мещди
Либерал демократийадан узаг Совет
Азярбайжанынын "портретиндян" бир-ики жизэи
"Жяннят Советдя имиш" дейимини щипер-линкя чевириб она
"клик едяк" (вя йа тцркляр демиш, ону тыклайаг). Яслиндя о дейим инди биздя актуаллыьыны итириб. Она эюря йох ки, мямлякятимиз еля чичякляниб ки, Жяннятин Совет Азярбайжанында олмасы йалана чыхыб. Она эюря ки, ССРИ артыг "узаг кечмиш" категорийасына дцшцр. Анжаг щяр-щалда "Жяннят Советдя имиш"
дискурсу инди аз ишлянся дя, бизим чаьдаш топлуму нежя гаврамаьымызда юзцнц эизлинжя сахлайыр. Бу гаврайышымыз ися еля
щей "ня писдир" дцстуру иля гужаг-гужаьа рягс едир.
Совет дюняминдя йашамыш тай-тушларыма цзцмц тутурам:
йадыныздадыр, аранызда, бабат газананлар беля, нежя чех пивясинин, "Малборо", "Кент" сигаретинин тамарзысы иди?! Нежя
ушагларыныз севинжяк мултфилм эюзляйирдиляр?! Ахы, телеканаллар
да аз иди, мултфилмляр дя. Йадыныздадыр, нежя ТВ-дя футболу
эюзляйирдик, нежя ханымлар хариждян гайытмыш турист ряфигяляринин евиня йыьышыб эятирдийи палтар-пултара бахырдылар?! Нежя Баты филмляриня тамарзы идик, нежя ушагларымызын саггыз эюрмямиши олмасындан тящгир олунурдуг?!
Бяс, гытлыьа эюря дцкан сатыжылары иля "мцнасибят" гурмаьымыз?! Йящуди олубан йящудилийя нифряти иля тарихя дцшмцш Отто
Венинэер юз сойдашларыны яля салырды ки, щяр бир йящуди алман
досту оланда бунунла фяхр едир. Биз дя ят, балыг, тойуг сатан
таныш сатыжымызла гцррялянирдик.
82
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Мян Сартры, Тусини, Бящмянйары, Лосеви, Фрейди ярзаг дцканларындакы нювбялярдя охумушам. О вахт диктофон олсайды,
эцман ки, бязи йазыларымы да орада диктя едярдим…
Биз нежя дя сяс кейфиййятиня щяссас дейилдик! Йабанчы радиоверилишлярин зорла бизя чатан кцй гарышыг сясиндян бир тящяр
Пол Маккартнинин, Жон Леннонун ня охудуьуну ешитсяк дя,
гулаг фантазийамыз ешидилмяйян нотлары йериня гойдуьу цчцн
кцйц ешитмядян о оьланларын мащныларына гулаг асырдыг. Биз
нежя "чешски" айаггабыларын дялисийдик! Йада салын, йохсул психика рцшвятхор варлыларымызда да варды: бир айаггабыны тярифлямяк истяйяндя дейирдиляр ки, беш илдир эейинирям. Беш ил дя
айаггабы эейярляр?! Баты инсанлары чохдан ужуз, она эюря дя
давамсыз, анжаг модалы эейимляри, мебелляри, автомабилляри
алыб тез-тез дяйишмяк ритминя дцшмцш, беляжя, Кейнсин Тцкядимчи, Истещлакчы топлум моделиня эирмишдиляр. Биз ися ХЫХ йцзилин игтисади моделиндя йашайараг, беш ил давам эятирян
айаггабыларымызла, дюрд ил кющнялмяйян шалварларымызла фяхр
едирдик (бу вярдишимиз инди дя галыб, 10-15 манатлыг айаггабыны бир сезондан чох эейинмяк истяйирик вя айаггабы формасыны
итиряндя нисэилля Совет Жяннятини йада салырыг).
Бах, советлярдя бизи эюрмямиш, йазыг вя эцлмяли едян бцтцн бунлар, юзц дя бунлар хырда-мырда шейляр дейилди, – глобаллашманын, Советдян гуртулманын сонужунда арадан эедиб.
Анжаг нядяндир, чякянляримизин дамаьына "Малборо", "Кент"
дад вермир? Нядяндир дижитал магнитофонларын тямиз сясляринин
фяргиня вармырыг. Нийя Пейк, кабел ТВ-си, йерли телеканаллар,
онларда эюстярилян Щолливуд, Щинд филмляриня тамарзы дейилик?
Нядяндир ушагларымыз даща мултфилмлярин дялиси дейилляр? Нядян советляр цчцн Жяннят олан Истещлакчы топлумун ичиндя беХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
83
ля дадсыз йашайырыг вя…дарыхырыг?! Чох сябябляр вар. Бири дя
одур ки, ирялижядян арзуладыгларымыз эяляндя щямишя ляззят
вермир. Биз психололэийамызын бу "хасиййятини" билмялийик. Чцнки онсуз да чаьдаш топлумда ган гаралдан чох шейляр вар.
Онларын аьырлыьы алтында бцкцлмямяк цчцн щеч олмазса, нювбялярдя цзцлмямяйимизин, филмляр, мусигиляр, гязетляр, партийалар боллуьунда йашамамызын фяргиня вармалыйыг.
Дцймяни басмагла ишыьын йанмасына севинмирсян. Анжаг
еля ки, ону кясирляр, гядрини билирсян. Авропа вятяндашы азадлыьа, демократийайа юйряшиб, анжаг ичиндя дарыха-дарыха йашайыр. Ди эял ки Азярбайжан кими юлкяйя дцшяндя юлкясиндя ня
немятин олдуьуну баша дцшцр. Биз дя Тцркмянистандан,
Ирандан сонра юз немятляримизи баша дцшцрцк. Бунлары башымызын бир кцнжцндя сахламаг пис олмаз.
Эюрмямиш кечмишимиздян галанлар
вя алынанлар
Мян щямишя истямишям Совет топлумунун базар игтисадиййатындан вя либерал дяйярлярдян узаг дуран бир жямиййят кими
юзяллийини тутум. Щямишя дя ялимя кечян анлайышларын тяпярсизлийиндян, чялимсизлийиндян дарыхмышам. Йухарыда эюрдцз ки,
кюмяйимя "эюрмямиш" сюзц эялди. Ону инди дя ишлядим вя Совет дюняминя сяйащяти давам етдирим.
Совет инсанлары бцтцн милли, антрополоъи, психолоъи жцрбяжцрлцкляриня бахмайараг Баты, йяни Гярб инсанларынын йанында о
вахтлар няся тута билмядийим бир юзялликдя бирляширдиляр. Сонралар
билдим ня иди бу бирляшдирижи юзяллик. Инди ону эюрмямишликдян чыхарардым. Бизим цчцн юз эянжлийимизля баьлы буну демяк ня
84
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
гядяр аьыр олса да, сюйлямялийик, Совет инсанлары ортаг эюрмямишлик портретиндя "гощумлуг" газанмышдылар. Бу инсан йцксяк
естетикасы, дцнйа бренди олан бцтцн таварларын (тцрк сюзц олдуьу цчцн ишлядирям) эюрмямиши иди. Йадыма дцшцр, Советляря
эялян Баты туристляри, тялябяляри дцрлц психолоъи типлярдя олсалар
да, йяни биринин комплекси варды, бири гызбиби иди, анжаг щамысыны
чох гярибя бир архайынлыг, сярбястлик бирляшдирирди. Онларын щятта
яйин-башлары – чиркли йох, стилист ядада пинти оланда беля, бунун
юзцндя няся эюзцтохлуг варды. Инди билирик ки, даща чох Москвайа, Кийевя, даща аз Бакыйа эялян батылы эянжлярин арасында
еляляри варды ки, бурада йашайан профессор, дцканчы оьулларындан щеч дя варлы дейилди. Анжаг йеня дя онун давранышында,
чохэюрмцшлцйцн тохлуьу, ямин-аманлыьы варды. Дцздцр, биздя
оланда о да КГБ-дян горхурду, чцнки бу гурумун эизли юлдцрмяляри, оьурламалары щаггында чох ешитмишди, анжаг йеня дя
онун горхусу бизимкилярин горхусундан фярглянирди. Бу горхуда алчалмышлыг йохду. Билирди ки, архасында юлкяси дуруб.
Совет адамынын эюрмямишлийинин щям игтисади, щям психолоъи, щям сийаси, щям щцгуги…– ня едяк, бу сыраны узатсаг, чох
чякяжяк, – сябябляри, аспектляри варды. Бу эюрмямишлийин "йцнэцл сянайе" иля баьлы йюнляриндян данышмышдым. Инди ися артырым
ки, Совет инсаны Абсурд театрынын, ряссамлыгда Абстраксионизмин, фялсяфядя Екзистенсиализмин, психолоэийада Фрейдизмин,
сийаси плйурализмин, тямиз тцрмялярин, Анталйанын, Йапонийанын
вя с., вя и. эюрмямиши иди. Баты инсаны цчцн бцтцн бу садаладыгларым баша дцшцлмяз олса да, эедиб эюрмяйя бащалы олса да,
Дямир Пярдянин о тайында дейилдиляр. ССРИ-дя ися бунлар щамысы чятин, "алтдан" тапыланлар иди. Эюрмямишлийин сонужу иди ки,
Мяркязи ТВ-нин "Кино сяйащяти клубу" еля популйар иди.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
85
Москвада эюзял рус гызлары яряб оьланы иля эязиб-йашайырды
ки, "жинс" шалвары алсын вя бу гийафя сайясиндя эюрмямишляр сырасында эюрцнмясин. Беляжя, о гызлар батылы "эюрянляр", "эюзц
тохлар" сырасына дцшмясяляр дя, няся она йахын сырада дурмуш кими юзлярини билирдиляр. Москвада щансы гыз вя щансы оьланла сющбят едирдинся, фцрсят тапыб ешитдирирди ки, йа ямиси, йа
халасы хариждя ишляйир. Сонрадан анладым нийя. Бу факт "валйута", "Берйозка" дцканына "чекляр" демяк иди вя онлар да эюрмямишликдян гуртулмаг символларыйды. Ермянилярин "о эцн гардашым Сан-Франсискодан зянэ вурду" демяси, йяни СанФрансискону аз гала Ермяникянд кими вермяси эюрмямишин
эюрмямиш кими эюрцнмямяк истяйиндян эялирди.
Мяним дцздцйцм бу контекстдя плйурализмин, Инсан Щагларынын юнями ачылыр. Онлар инсаны эюрмямишликдян гуртаран "оларлар", ижазялярдир. Совет идеолоъи вя игтисади "олмазлары" иди совет
инсаныны эюрмямиш едян. Баты инсанынын эюзцтохлуьу ися тякжя
дцканлардан йох, либерал дяйярлярдян, йяни Инсан щагларындан
да эялирди. Бу щаглара эюря о билирди ки, бир аз пул топласа, Анталйайа эедя биляжяк, Абсурд театрына бахмаг проблем дейил. Беляликля, йердяйишмя юзэцрлцйц, ишэянжянин йасагланмасы, информасийа азадлыьы вя с… щамысы инсаны эюрмямишликдян гуртарыр.
Эюрмямиш адам зяифдир, онун фярди комплексинин цстцня йени
яскиклик комплекси эялир. Эюзц тох инсан ися щямишя эцжлцдцр,
щямишя дцз бахыр, оьрун-оьрун тамаша етмир.
Дцнйада инди йени дурум йараныб. Глобаллашманын сонужунда таварлар боллуьунда, щятта Африкадан да эюрмямишлик
эедир. Анжаг либерал демократийа йохдурса, мяняви щяйатда
эюрмямишлик йеня галыр.
86
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Инди ися ялдя етдийим анлайыш вя метафора-терминлярля Либерал демократийа перспективиндя Азярбайжана бахаг.
Горбачовун Ашкарлыг чаьында демократийаны адамлара тярифляйян бизлярин бир сучу олуб, бойнумуза алмалыйыг. Биз о
заманлар арзуладыьымыз, жамаата тярифлядийимиз Демократийаны Жяннят яламятляриндя юйцрдцк вя демяли, адамлары
чашдырырдыг. Бу йердя бир елми ачыглама верим.
Йунгун архетипляриндян сящвимизя баханда
Жяннят вя Жящянням тякжя Библийада вя башга Гутсал
Китабларда олан символлар дейилляр. Онлар Йунгун архетипляри
кими бизим гаврайышы идаря едирляр. Йунгда нежядир? Эюз габаьына эятирин ки, сиздя эирдя габ вар, суйу, яринмиш йаьы,
сцдц – щяряси айры бир маддядир, – бу габа тюкяндя мадди
фярглярини сахласалар да, габын вердийи форма ейнилийини алырлар. Йунгда бу габын йерини "башымыздакы" архетипляр тутур
(щяр архетип юз бичими олан габ кимидир), сцдцн, яринмиш йаьын, суйун йерини ися бизя дцнйадан ахан информасийалар.
Йунг эюстярирди ки, биздя олан архетиплярдян бири Кюлэядир.
Она эюря дя дцнйадакы пис нясня вя олайлардан бизя ахан
информасийа бу кюлэя архетипиня "тюкцлцр", она эюря дя тутгун, гара яламятлярини алырлар. Биздя "мцдрик гожа" архетипи
дя вар, бцтцн аьыллы оланлары билинжимизя гожалыг бичиминдя билир. Бир юрняк: яски шякилляр вар ки, орада кюрпя Иса Мясищин
алны гожа гырышларында верилиб.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
87
Йунг архетипляриня мяним ялавям
Инди мян "Жяннят" вя "Жящянням" символларыны щям дя архетип адландыранда демяк истяйирям ки, инсан гаврайышы еля бичилиб ки, йахшы топлумлары, мутлу щаллары, хошбахтлыг эятирян нясня
вя олайлары Жяннят, писляри ися Жящянням яламятляриндя билир.
Инсан билинжинин бир мянтиг гялиби дя вар, бу гялибя эюря ня
Жящянням дейился, Жяннятдир. Бизи Советлярин ахырында чашдыран да бу гялиб олду.
Йадыныздадырса, Рейган Советляри Шяр империйасы адландырмышды. Яслиндя коммунизми, Совет реъимини севмяйянлярин
щамысы ССРИ-ни Жящянням архетипиндя эюрцрдц. Бах, о заманлар биз Демократийаны севяндя, демократийаны арзулайанда 80-жи иллярин ахырында ися, артыг тяблиь едяндя "башымызда" бу мянтиг ишляйирди: яэяр Советляр Жящяннямдирся, Демократийа Жяннятдир.
Йанлыш, бах, бу мянтигдя иди. Адамлары вя юзцмцзц дя беля алдатмышдыг. Щалбуки биз Демократийаны жамаата тяблиь
едяндя Жяннят яламятляриндя, Жяннят архетипи ясасында анлатмамалыйдыг. Биз анлатмалыйдыг ки, Демократик жямиййят
Жяннят дейил. Демократик жямиййятин ян бюйцк дяйяри одур ки,
Жящянням дейил!
Совет идеолоэийасы цчцн Совет жямиййятинин бющранындан
данышмаг мцмкцн дейилди. 19-жу йцзлдян бяри ися Америкада
вя Авропада китаб чыхаранларын дяби демократийанын, йа Авропанын, йа да Батынын бющранындан данышмаг иди.
Бах, 80-90-жы иллярдя биз билмялийдик ки, Демократийа бющран жямиййяти олдуьу цчцн хястя жямиййятдир. Анжаг хястя
тоталитар, авторитар, теократик топлумлардан онун кюклц бир фяр88
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ги вар: демократик жямиййят арамсыз олараг юзцня диагноз
гойур, хястялик башлайан йерини дцрлц сосиал програмларла саьалдыр.
Она эюря дя Демократийа дурмадан юзцнц саьалтма иля
мяшьул олан системдир.
Бу Азярбайжан
Бу эцн Азярбайжанда, сюзсцз, Демократийа йохдур, демократийанын орда-бурда дцшцб галмыш фрагментляри вар. Анжаг бу эцн щяля ки, Азярбайжанда Совет Жящяннями дя
йохдур, щярчянд бу Жящяннямин санки дальасы эялмякдядир. Анжаг буна бахмайараг чохлары чаьдаш Азярбайжаны
Жящянням архетипиндя эюрцр. Верэи йыьанлар дцканчыларын
рцшвят вермякдя "хясислийиня" эюря, фящля тикинти сащибкарынын
аз мааш вермясиня эюря, Президент апаратынын ишчиляри мцдирляринин онларынын гядрини билмядийиня эюря, мцхалифятчиляр
миллятин пассивлийиндян инжидикляриня эюря юлкяни Жящянням
сайырлар. Анжаг биздя юзцнядиагноз биабырчы щалдадыр. "Нийя
биздя писдир" суалынын жавабында ня гядяр коррупсийадан, ня
гядяр сатгын, йалтаг мямурлардан данышмаг олар?! Бизим
коррупсийадан, йалтаглыгдан эюрцнян писляримизин, хястяликляримизин башга диагностик моделлярдя ачымы вар, биз ися онлары тапмырыг. Она эюря дя йазарлар, ясл мцхалифятчиляр коррупсийаны чевир таты, вур таты тякрар едяндя адамларын гаврайышы коррупсийа иля баьлы коршалыр вя бу иттищам щеч бир гязяб
ойатмыр.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
89
Нядян мян теократик топлум гурмаг иддиасы
иля разы дейилям
Инди ися Жяннят/Жящянням термин-метафораларындан итяляняряк исламчы топлумла (теократик, йяни эуйа ки, Танры иля идаря
олунан) топлумла секулйар либерал демократик топлуму йахшы/пис бахымындан айыражам.
Инсанларын йахшы дцнйаны Жяннят, пис дцнйаны ися Жящянням яламятляриндя эюрмяйя алышдыгларыны дедим. Биз йахшы шящярдян вя юлкядян данышанда ишыг, эцл-чичяк, шадлыг, кеф, ляззят символларындан истифадя едирикся, ораны Жяннят эюстярижиляриндя анладырыг.
Сюзсцз, цздя щамы билир ки, "Жяннят"и биз шярти, метафорик ишлядирик, нормал адам билир ки, бурада ясл Жяннят оламмаз. Билир, анжаг билинжсиз, шцурсуз олараг тез-тез дя унудур. Теократик топлумларын, мясялян, Гуранла вя Шяриятля идаря олунан
Дювлятлярин идеологларынын тяблиьатында вя юйэцсцндя хялвятжя
о ишляйир ки, мящз Гуранла вя Шяриятля йердя Жяннят кими дювлят гурмаг олар. Йохса нежя сцбут етмяк ки, исламчы реъим
дцнйяви реъимдян цстцндцр?!
Щедонизм щаггында
Бу сюзцн йунанжа анламы ляззят вя щяздир. Щедонизм естетик термин кими ляззятя ясасланан сцбутлары, сечимляри вя
дцнйа моделини билдирир. Щедонизм Жяннятля бирэя ишляйир. Йяни исламчы топлуму Жяннят метафорасында юйянляр санки "бу
ляззят дцнйадыр!" сюйляйирляр. Вя йа дейирляр ки, сян ясл ляззятля йашамаг истяйирсянся, Жяннят йарат.
90
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Аллащын сюзцня сосиал-сийаси спекулйасийанын
ясасызлыьы
Исламчыларын мянтиги будур: Гуран Аллащын сюзцдцр вя демяли, нежя дцз йашамаьы, нежя доьру жямиййят гурмаьы бу
Сюз ясасында гурмаг олар. Санки эцжлц мянтигдир. Анжаг
Иран юрняйиндя теократик топлумлар эюстярир ки, Аллащын Сюзцнцн йозумунда, уйьуламасында еля ики вя даща чох нятижя
алыныр ки, бундан да тяряфляр арасында дидишмяляр дцшмяничилик
баш алыб эедир. Анжаг бу айры бир конудур.
Бу йахынларда бир танышымла "исламчы теократик топлуму нийя бяйянмирям" сорусу иля илэили данышанда, дедим: биринжиси,
Йер цзцндя Жяннят йаратмаг олан иш дейил. Жяннят мадди
дцнйада оламмаз! Исламчыларын дейимляриндя ися бу идейа
эизляниб. Дцздцр, онлар мяня дейя билярляр ки, биз дя Жяннят
йаратмаг иддиасында дейилик вя Жянняти метафора кими ишлядирик. Биз, садяжя, Йер цзцндя мцмкцн топлумлардан ян йахшысыны, юзц дя Мящшяр эцнцняжян сцрцб эедян йахшысыны гурмаьа иддиалыйыг.
Мясяля беля гойуланда мян сюйляйирям: Демократийа да
Жяннят иддиасында дейил. Щятта Демократийа эерчякляшдирдийи
топлумда арамсыз бющранларын гачылмазлыьыны постлулашдырыр.
Анлайыр ки, няйися дцзцб-гуранда, Йахшыйа чевиряндя, щямянжя ичяридян, йа дишарыдан "гурд" ону йейир. Гадынларын
юзэцрлйцнц артырыр, аиляляр тез-тез вя асанжа даьылыр. Гадынлара тямин олунмуш доланышыг верир, чохлары бирдян артыг ушаьын
язиййятини чякмяк истямир. Оьланлара йахшы доланышыг шансы
верир, доланышыьа чатанда еля дарыхырлар ки, юзлярини пянжярядян атырлар вя с. Сюз азадлыьы верир, адамлара даща информаХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
91
сийа ляззят вермир. Сянятдя "измляр" йараныр вя бу да кинайя
доьурур…
Либерал демократийанын теократик топлумдан
цстцнлцйц
Анжаг бу бющранларда Демократийанын бир цстцнлцйц вар,
онун бцтцн гурумлары, бцтцн КИВ-и, бцтцн елми чевряляри, партийалары топлумун хястялийини танымаг вя диагноз гойуб саьалтмагла мяшьулдурлар. Демократийа юзцнц арамсыз мцалижя едян системдир.
Инди исламчылардан сорушурам, сиз дя Жянняти тяклиф етмирсинизся, еля бир сосиал-сийаси системи тяклиф едя билирсинизми ки,
онун мащиййятиня сюйлядийим юзцнцсаьалтма "йазылыб"?! Ахы,
йалныз плйурализм, дцшцнжя азадлыьы, эцнащла сярщядлянян дцшцнжя тярзиня "бу да олар" дейян топлумда йцксяк сявиййяли
юзцня диагноз гоймаг мцщити мцмкцндцр. Бердйайев дейирди ки, ян бюйцк атеистлярин дя илащи миссийасы вар. Онлар дини тянгид етмякля диндяки дцшцнжяли вя мяняви адамлары юлмцш, гахажланмыш структурлардан дини тямизлямяйя стимуллашдырырлар.
Исламчы реъимдя атеизмя беля йанашма мцмкцндцрмц?!
92
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
АЗЯРБАЙЖАНДА ГАДЫН ТЯЩСИЛИ
ВЯ ТЯШКИЛАТЛАНМАСЫ ТАРИХИНДЯН
Мещрибан Вязир
19-жу йцз илин икинжи йарысы Азярбайжанын йени дцзяня гядям
гойдуьу дюврдцр. Сцверенлик тарихя чеврилмиш, Азярбайжанын
бцтцн мцстягил вя йарыммцстягил ханлыг дювлятляри руслар тяряфиндян ишьал едилмиш, мцсялман-тцрк юлкяси олан Азярбайжанда
йени, йад, "кафир" идаряетмя дцзянлянмишди. Бу ишьалла дяйярляр
садяжя дяйишмямиш, башдан-айаьа алт-цст олмуш, ейни заманда Азярбайжанда йени сийаси-игтисади-мядяни мцнасибятляр системи, капитализмя кечидин илкин мярщяляси башланмышды. Ян ящямиййятли чеврилиш ися тящсил системиндя баш вермишди.
Беля бир дюврдя вя цмумиййятля халгын тарихиндя Азярбайжан гадынынын ижтимаи-сосиал мювжудлуьу нядян ибарят иди?
Гадын жямиййятдя вя йа кичик жямиййят олан бюйцк аилядя (бир
нечя гощум аиля-нясил) щансы мювгеляря сащиб иди?
Адятян, сюз бу мягама эяляндя Азярбайжанын мяшщур
гадын дювлят хадимляри олан Мюмцня хатун, Сара хатун, Аьабяйим аьа вя башгаларынын ады чякилир. Шаир, хейриййячи вя
маарифчи гадынлар дедикдя, Мящсяти Эянжяви, Эювщяр аьа,
Хуршудбану Натяван, Щямидя ханым Жаваншир, Набат ханым
Ашурбяйова, Сона ханым Таьыйева, Лиза ханым Мухтарова вя
бу кими танынмыш сималар йада дцшцр.
Бу цнлц исимлярин истиснасыз олараг щамысы йцксяк задяэан
зцмрясиня мянсуб идиляр, хан, бяй гызлары, милйончу зювжяляри, ейни заманда бюйцк мцлкиййят сащибляри идиляр. Бяс сырави
гадынын, кяндли, ишчи, йохсул зцмряйя мянсуб гадынын жямиййятдя статусу нядян ибарят иди?
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
93
Етнографик гейдляр эюстярир ки, Азярбайжан гадыны аилянин
вя тясяррцфатын идаря едилмясиндя, мцлкиййятин ювладлар арасында бюлцнмясиндя, йени гощумлуг ялагяляринин дцзянлянмясиндя, хейир-шяр ишляринин йола верилмясиндя, ясасян, сюз
сащиби олмушдур вя кишилярля чийин-чийиня йцрцмцшдцр. Щятта ижма аьсаггаллыг институтунун гадын цзвляри дя аз олмамыш,
йохсул, мцлкиййятсиз, лакин аьыл вя тяжрцбя сащиби олан гадынлар беля мцщцм ижтимаи гярарларын верилмясиндя йахындан иштирак етмишляр. Щямидя ханым йазырды: "Сяадят халам чох йохсул иди, лакин аьыллы гадын иди, кяндин аьсаггаллар йыьынжаьына
щямишя ону да чаьырырдылар."
Азярбайжанын мцтярягги гадыны, эюркямли маарифчи вя мессенанты Щямидя ханым Жаваншир тяряфиндян йазылмыш вя совет
дюврцндя няшри М. Баьыров тяряфиндян йасаг едилмиш "Хатирялярим" мемуары 19-жу йцз ил вя 20-жи йцз илин яввялляриня аид
уникал бир салнамядир. Бу мягалядя щямин дюврдя гадынларын
тящсили, ижтимаи фяалиййяти вя тяшкилатланмасы иля баьлы явязолунмаз мянбя олан "Хатирялярим"дян ирялидя дя мараглы дялилляр
эятиряжяйик.
Гейд едилян нцмуня 19-жу йцз илин сону 20-жи йцз илин яввялляриня аид ижтимаи мцнасибятлярдя Азярбайжан гадынынын
статусу иди. Гадынларын аьсаггаллар мяжлисиндя бярабяр щцгуглу иштиракы вя йа няслин аьсаггалы вяфат етдикдян сонра ону
оьулун вя йа гардашын дейил, мящз гадынын, щяйат йолдашынын
явяз етмяси Азярбайжан милли шцурунда вя яняняляриндя гябул едилмиш гайда иди. Ялбяття, бу, мцасир гадын щцгуглары вя
эендер шяртляриня гятиййян жаваб вермяся дя, Азярбайжанда
гадын щяр заман мцяййян мювге сащиби олмуш, бязян дя
гадына мцнасибят зцмряйя, аиляйя, щятта реэиона эюря дяйиш94
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
мишдир. Лакин гейд олунан дювр жямиййятдя гадын тящсилиня
диггятин артдыьы, йени мяктяб вя курсларын ачылдыьы, "гадын мяктяби", "гадын курсу", "гадын щцгугу" кими ифадялярин эцндямя
эялмяси иля нязяря чарпыр. Беля бир ортамын йаранмасында тяканверижи гцввя ися мящз мцтярягги кишиляр иди. Илк олараг онлар анладылар ки, гадын инкишаф етмяся, халг тярягги етмяйяжяк
вя юзцня дцнйанын мядяни дцзяниндя йер тапмайажаг.
Авропа тящсилиня доьру
Рус ишьалынын илк илляриндян башлайараг чаризм юз сийасятиня вя идаряетмясиня уйьун олараг ханядан аиляляриндян,
йцксяк задяэан зцмрясиндян йенийетмяляр алыб тящсил вермяк цчцн империйанын мяркязляриня апарыр, йерли идарячилик
цчцн кадрлар йетишдирир, ейни заманда щярбчиляр щазырлайырды.
Гарабаь хан аилясиня мянсуб олан Ящмяд бяй Жаванширин
Русийанын мяркяз шящярляриндяки тящсил вя щярби хидмят дюнями дя бу цздян олмушду. Гарабаь щакими Мещдигулу ханын оьлу олмадыьындан юз ямиси оьулларыны ханяданын тямсилчиси кими чар ювладлары иля бирэя щярби тящсил алмаьа эюндярмяйя мяжбур олмушду.
Ялбяття, бу, щакимиййятя иддиалы сцлалялярин ичиндян алынмыш
эировлар иди вя тябии ки, доьмалар бу айрылыглары ажы фярйадларла
гаршылайырдылар. Онлары ян чох наращат едян ися бу йенийетмялярин эедиб "кафирлярля бир габдан йемяляри", "урус" олуб гайытмалары, диндян айры дцшмяляри, адят-янянялярдян узаглашмалары, кюкдян гопмалары иди.
1843-жц илдя аилясиндян алыныб Петербурга апарыланлардан
бири олан Ящмяд бяй Жаваншир 1856-жы илдя гуллугдан тярхис
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
95
олунуб вятяня дюнцр. О, Гарабаьа гайыдаркян Павловски
корпусунда тящсил алмыш, Ковалерийски полка корнет тяйин олунмуш, Гусар полкунда гуллуг етмиш, Мажарыстан мцщарибяси
кечмиш, Полша чарлыьы вя Дунайбойу кнйазлыгларда гренадйор
(сечмя) корпусларда щярби йцрцшлярдя олмуш, дцнйа классикасыны охумуш, мцасир игтисадиййаты, тарихи вя фялсяфяни мянимсямиш 28 йашлы эянж бир зийалы иди.
19-жу йцз илин орталарында Ящмяд бяй Жаваншир кими Авропаны эюрмцш, йцксяк тящсил алмыш эянжлярин вятяня дюнцшц артыг башламышды. Гадын щцгуглары, гадын тящсилинин зярурятини вя
нятижялярини юз эюзляри эюрмцш вя гябул етмиш бу инсанлар юзляри иля Авропадан йени фикир ясинтиляри эятирмякдя, мювжуд йерли ижтимаи дурума тясир етмякдя идиляр. Эюркямли алим Зцмрцд
Гулузадя йазыр: "Щямин дюврдя Азярбайжанда эендер мцнасибятляринин юзцня мяхсуслуьу ондан ибарят иди ки, Авропадан
фяргли олараг бурада гадын юз щцгугларыны фяал мцдафия етмяк
цчцн реал имканлардан мящрумду. Онун щцгуг вя азадлыглары уьрунда йцксяк инкишаф етмиш, милли мядяниййятин щуманист
вя демократик принсипляри цзяриндя тярбийя эюрян, ясасян кишилярля тямсил едилмиш милли зийалылар чыхыш едирдиляр."
Авропа тящсили алмыш аталар ювладларыны яски яняняляря уйьун тярбийя едя билмирдиляр. Артыг кечмиш мяишятдян гопмуш
бу адамлар цчцн щеч ня– аиля, мяишят, мцнасибятляр вя с.
кечмишдя олдуьу кими дейилди. Щямидя ханым йазыр ки: "Атам
дейирди ки сян еля бюйцмялисян ки, сабащ биз кишиляр щяйатда
олмайанда щеч кяся мющтаж олмайасан, бизим ишимизи давам
етдирмяли, тясяррцфаты юзцн идаря етмялисян. ...Мяним тящсил алмаьым бязи йерли бяйляря гярибя эялирди. Онлар кинайя иля дейирдиляр: Ящмяд бяй бу гызы нийя охутдурур, бундан ня олажаг,
96
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
пристав, йохса нячянник". "Хатирялярим" ясяринин башга бир йериндя Щямидя ханым йазыр: "Атам Ханкяндиндя оларкян арвадыны цзцачыг булвара апарырды. Йерли бяйляр она гязяблянир, лакин буну цзцня вура билмирдиляр, ондан чякинирдиляр". Бу,
1880-жи иллярин йени ижтимаи мцнасибятлярини якс етдирян гейдлярдир. Артыг Гарабаьда Авропа кцлякляри ясмякдя иди. Шушада тящсил мясяляси приоритетя чеврилмишди, задяэан зцмрядян
демяк олар ки, щяр кяс Авропада охумаьа жан атыр, щятта
зянэин олмайанларын беля Авропада тящсил алмалары цчцн задяэан-зийалы зцмря арасында ианяляр топланырды. Ермянилярин
сийаси цстцнлцк тяшкил етдийи Ханкяндиндя ися рус дювлятинин
хцсуси щимайяси олдуьундан тящсил алмыш зцмря даща эениш
иди ки, бу да юз нювбясиндя мядяни мцнасибятлярин тяряггисиня тясир эюстярмякдя иди.
Гадынлар тящсил алыр
19-жу йцз илин икинжи йарысыны Азярбайжанда гадын тящсилинин
эениш кцтляляр арасында йайылмасынын башланьыжы саймаг олар.
Яэяр щямин дювря гядяр гадын тящсили йалныз елита, йцксяк задяэан синиф арасында йайьын идися, щямин дюврдян сонра гадынлар арасында тящсилин илкин ижтимаиляшмяси просеси мцшащидя
едилир. Бу мярщяляни йухарыда гейд етдийимиз Авропа ясинтиляринин нятижяси кими гялямя вермяк мцмкцндцр. Чцнки Щямидя ханым Гарабаьын Кящризли кяндиндя 1900-жц иллярдя ачдыьы
оьлан-гыз мяктяби щагда йазыр: "Кяндимиздя оьланларла гызларын бир йердя охудуьу мяктяб ачмаг атамын мяня вясиййяти
иди". Ейни заманда, Щямидя ханым биринжи яри полковник Даватдаровла узун мцддят Авропада йашамыш, Брест вя Гарс
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
97
галасында рус щярби-зийалы чеврясиндя олмушду. О, Авропада
олан идеолоъи жяряйанлар, гадын щярякатлары, феминист тяшкилатлар
щаггында эениш билэиляря малик иди. Бцтцн инкишафларын кюкцндя
тящсил вя маариф дурдуьу артыг бу тябягяйя эцн кими айдын иди.
Гарабаьда эедян бу маарифчилик жяряйанлары Азярбайжанын, еляжя дя Жянуби Гафгазын щяр йериндя эетмякдя иди. Юнжяликля Тифлисдя, Иряванда, Бакыда, Эянжядя, Нахчыванда гыз
мяктябляри вя гадынлар цчцн мцхтялиф тящсил курслары ачылмагда
иди. 1893-жц илдя Жялил Мяммядгулузадя Нещрям кяндиндя
мцяллим ишляйяркян чох чятинликля 8 гызы тящсиля жялб едя билир.
Нухада педагог Шейхзадя 1894-жц илдя гыз синфи ачыр вя гызы
Шяфигя ханым бурада дярс верир. 1902-жи илдя Мяммядгулу
бяй Кярим Султани Иряванда киши мяктяби няздиндя 18 гызын
охудуьу синиф ачыр. Щямин иллярдя Эянжя вя Нахчыванда да киши мяктяби няздиндя тцрк-мцсялман гызлары цчцн синифляр ачылыр.
1901-жи илдя Бакыда Русийа империйасында илк вя йеэаня
олан мцсялман гадын мяктяби ачылыр. Бу мяктяб Азярбайжанда гадын инкишафы вя гадынларын тяшкилатланмасында мцщцм рол
ойнайан Сара Талышынскайа, Набат Няриманова, Эювщяр Газыйева, Миня Мирзяйева, Гяриб Солтан Мяликова, Ниэар Асланова, Гумру Няриманова кими эюркямли сималар йетирир. 1906жы илдя Тифлисдя илк мцсялман гадын мяктяби, 1908-жи илдя Бакыда цчцнжц мцсялман рус-татар мяктяби ачылыр вя бу кими мяктяблярин сайы сцрятля артырды. Щямин мяктяблярин мязунлары гадынлар арасында маарифчилик, тящсил, щцгуг вя бирлик идейаларыны
йаймаьа башламышдылар.
Хцсуси гейд едяк ки, гадынларын тящсили цчцн рус империйа
дювляти дейил, щямин дюврдя йетишмиш мцтярягги айдынлар, зийалы задяэанлар, ири сянайечиляр чалышырдылар. Чаризм кцтлялярин тящ98
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
сили цчцн дейил, елитанын, она йахын тябягялярин тящсилиня вя тяряггисиня ряваж верирди. Бунунла да елита иля эениш кцтляляр арасында сосиал-мядяни учурумлар бюйцйцр, савадлы зцмря халгдан узаг дцшцр , бир тяряфдя мцяййян айдынлыг, зянэинлик,
маариф, диэяр тяряфдя жящалят вя сяфалят щюкм сцрцрдц. Чаризм
йалныз она йахын вя хидмятдя олан тябягянин щяйатыны йахшылашдырырды, эениш халг кцтляляринин жящаляти вя сяфаляти ися империйанын дювлят сийасяти иди (мараглыдыр ки, бу сийасят Азярбайжанын бу эцнкц идаряетмясиндя дя юзцнц эюстярир). Халг вя
зийалы тябягя арасында йаранан бу учурумун фялакятини анлайан мцтярягги зийалылар ися елита иля кцтляляр арасында бюйцмякдя олан мясафяляри гысалтмаг цчцн халг тящсилиня, хцсусиля, гадын тящсилиня тякан вермяйя жящд едирдиляр.
Ялбяття, чаризмин Гафгаз сийасяти бир мяналы дейилди, яэяр
ермяниляр имтийазлы вя севимли тябяя, эцржцляр "йахын диндаш"
сайылырдыларса, Азярбайжан тцркляриня-мцсялманлара империйанын мцнасибяти язмяк, талан етмяк вя тящсилдян-тяряггидян
узаг тутмаг сийасяти мцстявисиндя иди.
Эюркямли маарифчи Щясян бяй Зярдаби йазырды: "Тифлисдя вя
диэяр гоншу шящярлярдя тядрис мцяссисяляри ачыларкян вя цмумиййятля дцзэцн мядяниййятин цсуллары ашыланаркян, Шярги Загафгазийа еля бил ки, унудулмушду... ясасян дя мцсялманлар
мядяниййятсиз, мядяниййятя уйушмайан щесаб едилирди... еля
бил ки, сящвян бурайа сирайят едян Авропа мядяниййятинин
шцаларыны сюндцрцрдцляр"
Тяяссцф ки, милли маарифпярвярляр тяряфиндян Авропа дяйярляринин Азярбайжана эятирилмясинин гаршысы 100-150 ил яввялдя
олдуьу кими идаряетмя тяряфиндян бу эцн дя зоракылыгла алынмагдадыр вя аз иллярин (АДР вя АХЖ щакимиййяти) истисналары
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
99
вя сахта эюрцнтцляр сайылмаса фундаментал дяйишиклик баш
вермямишдир. Тящсил, тяшкилатланма, тярягги бизим авторитар
идаряетмя цчцн щяля дя тящлцкяли сайылыр.
Тящсилдян тяшкилатланмайа
19-жу йцз илин сону 20-жи йцз илин яввялиндя артыг демократик дцшярэянин гадынлары Щянифя ханым Мяликова-Зярдаби, Хуршуд ханым Вязирова, Лиза ханым Мухтарова, Щямидя ханым
Жаваншир вя башгалары гызларын тящсиля жялб едилмяси ишинин
юнцндя эедир, щятта юзляри мяктябляря рящбярлик вя мцяллимлик
едирдиляр. Сонракы дюврлярдя ися гадын тящсили артыг тярягги етмиш зцмряляр арасында дяб щалындан зярурят щалына кечяжяк,
щятта жямиййятдя Ханым Язизбяйова, Шяфигя Яфяндийева,
Мярйям Байрамялибяйова кими Авропа тящсилли гадынлар эюрцняжякди. ХХ йцз илин илк илляриндян Азярбайжан гадыны тящсил алмаг цчцн Авропайа йолланмаьа башлады.
Еля щямин иллярдя гадын тящсилиндян ачылан жыьырла гадын тяшкилатланмасына илк аддымлар атылмагда иди. Эянжя гадынлары хейриййя жямиййяти йаратмаьа жящд етмиш, лакин бу жящдин гаршысы
Эянжя вя Бакы рущаниляри тяряфиндян кясинликля алынмышды. Аз
сонра, 1905-жи илдя Тифлисдя илк Мцсялман Гадынларынын Хейриййя
Жямиййяти йаранды. Щямидя ханым Жаваншир "Хатирялярим" дя
йазыр: "Мян Тифлисдя, ряфигям Софийа ханымым евиндя Мирзя Жялиля атамын ялйазмаларыны вердим вя хащиш етдим ки, онлары чап етсин. О, ялйазмаларына нязяр салыб тягдир етди вя онлары чап етмяйя вяд едяряк мцгавиля сяняди верди. Китабын 1000 нцсхясини
240 маната чап едилмяси барядя шярт кясдик. ...Сющбятимиз
узанды, ингилабдан, ермяни-тцрк тоггушмасындан, халгымызын
100
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
эеридя галмасындан, мцсялман гадынларынын ажынажаглы талейиндян данышдыг. Сющбят Мирзя Жялилин дя цзв олдуьу вя катиб кими
чалышдыьы Мцсялман Хейриййя Жямиййятиндян дцшяндя о биздян
сорушду: "Нийя сиз зийалы мцсялман гадынлары бирляшиб юзцнцзцн
хейриййя жямиййятинизи йаратмырсыныз?" Бу фикри бизим чох хошумуза эялди вя биз буну щяйата кечирмяк гярарына эялдик. (Бу
жямиййят 1917-жи иля кими фяалиййят эюстярди. Мяндя щяр ики жямиййятин низамнамяси сахланмагдадыр.)"
Щямидя ханым давам едяряк йазыр ки: "Тифлисин кющня сакини, Иса Султан Шащтахтинскинин дул ханымы Софийа ханым Шащтахтински демяк олар ки, шящярдя йашайан бцтцн танынмыш мцсялман аиляляринин цнваныны билирди. О, диктя едир, мян йазырдым. Мялум олду ки, Тифлисдя 45 зийалы аиляси вардыр. Ертяси эцн
саатщесабы файтон кирайялядим, бирликдя эетдик. Яввялжя йахынлыгдакы Крыловски кцчядя йашайан Мирзя Фятяли Ахундовун
нявяси Мяляксима ханымэиля эетдик. Она тяклиф етдик ки, жямиййятимиздя иштирак етсин вя юзцнцн бюйцк салонуну цмуми
йыьынжаглар кечирмяк цчцн бизя версин. О, мямнуниййятля разылашды. Мян онларда онун мютябяр вя хош цзлц анасы, бизим
севимли драматургумузун гызы Нися ханымла таныш олдум. Биз
цмуми йыьынжаьын эцнцнц тяйин едиб йолумузу давам етдик.
Демяк олар ки, тяклифимизи щамы гябул едир вя йыьынжаьа эяляжяклярини вяд едирдиляр. Эювщяр ханым Гажар да бизим тяклифимиздян чох фярящлянди вя гадын жямиййятинин бцтцн ишляриндя
она эцвяня биляжяйимизи сюйляди.
Ертяси эцн дявятляри сащибляриня чатдырмаг цчцн Эювщяр
ханымла эетдим. Ахшам ися евдя Горидя йашайан Фирудин
бяй Кючярлинин вя Яли хан Аварскинин ханымларына дявят мяктубу тяртиб етдик. Цмуми йыьынжаьымызы тяйин етдийимиз эцн
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
101
файтончуларын тятил эцнц иля цст-цстя дцшдц. Кцчялярдя гарышыглыг вя щяйяжан варды, инсанлар тяшвиш ичиндя гачырдылар. Тящлцкяляря бахмайараг биз Мяляксима ханымэилдя ижласа топлашдыг. Файтончуларын тятили цзцндян ижласа эялян аз олмушду.
Бцтцн бунлара бахмайараг биз гадынлар бязи мясяляляри мцзакиря етдик. Эювщяр ханымын тяклифи иля жанишин зювжясиндян
бизим Жямиййятин фяхри сядрлийини юз цзяриня эютцрмясини хащиш етмяк гярарына эялдик. Бу хащиши она эюря едирдик ки, мцдафиясиз, щцгугсуз олан биз мцсялман гадынларыны рущани вя
диндар зцмрядян вя гадын щярякаты ялейщдарларындан горумаг цчцн бир мцдафиячимиз олсун. Чцнки бир гядяр яввял
Эянжядя Щясян бяй Аьайевин чеврясиндя олан зийалы гадынлар Гадын Хейриййя Дярняйи йаратмаг цчцн бир арайа эялмиш,
лакин бу щадисядян гязяблянмиш Бакы вя Эянжя башбилянляри, рущани даиряляр бу хейирхащ тяшяббцсц йериндяжя боьмушдулар. Мян бу барядя о вахткы гязетлярдян охумушдум."
Дюврцнцн чох айдын айнасы олан бу парча Щямидя ханымын гяляминдя ижтимаи-сосиал дуруму, 1905-жи ил ингилаби щяйяжанларыны, ейни заманда бу чахнашмалар ичиндя гадын тяшкилатланмаларыны, тящсилдян тяшкилатланмайа апаран язаблы йоллары чох эюзял якс етдирир. Бу парчанын башга бир мараглы эюрцнтцсц дя ондан ибарятдир ки, 1900-жц иллярдя артыг гадынлар
тяшкилатланмайа там щазыр идиляр, чатышмайан нясня тяшяббцсц яля алан лидерлярин иряли кечмяси иди ки, о да баш верди.
Ян мцтярягги мцсялманлар
1907-жи илдя Русийанын Дювлят Думасында мцсялман фраксийасынын лидери Хялил бяй Хасмяммядов юлкя гадынларына сеч102
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ки щцгугунун верилмяси щаггында ганун лайищяси тягдим етмиш, мцсялман фраксийасы мцяййян дяйишикликля дя олса, бу
ганунверижи тяшяббцсц дястяклямишдир. Мящз бу милли тяфяккцрцн бящряси иди ки, АДР дюврцндя бязи Авропа юлкяляриндян
юнжя Азярбайжанда гадынлара сечмяк вя сечилмяк щцгугу
верилмишдир. Биз, бу шцуру тярягги етмиш бир зцмрянин – Авропа тящсилли айдынларымызын мцтляг фикир мящсулу кими гябул етмирик. Щесаб едирик ки, Авропа тящсили иля йанашы бу дцшцнжянин
архасында, йухарыда гейд едилдийи кими, "кяндин аьсаггаллар
йыьынжаьында аьыл вя тяжрцбясиня эюря йохсул Сяадят халанын
иштиракы" кими бир милли шцур дайаныр.
20-жи йцз илин яввялляриндя артыг Азярбайжан гадынынын тябии
азадлыгларыны буховламаг мцмкцн дейилди. Гейд етдийимиз кими милли шцурда олан мцяййян гядяр яняняви демократиклик –
гадына етимад, ейни заманда сон иллярин йени тящсил вя маарифчилик тясирляри юз бящрясини вермякдя иди. 21 феврал 1907-жи илдя
Бакыда халгын ещтийажларыны арашдырмаг вя ермянилярля тцркляри
барышдырмаг цчцн Гарабаь Гурултайы чаьырылыр. Тяшкилатчылар Щажы Зейналабдын Таьыйев вя Ящмяд бяй Аьайев Щямидя ханыма телеграм вуруб кяндлилярин нцмайяндяси олараг ону гурултайа дявят едирляр. Цзцачыг, чадрасыз бир гадынын кишилярин гаршысында мярузя едяжяйини ешидян бязи иштиракчылар, Бакы рущаниляри вя мцщафизякар даиряляр буна гяти етираз едирляр вя беля бир
"йарамаз" щадисянин баш вермясиня йол вермяйяжяклярини бяйан едирляр. Щямидя ханым щадисядян хябярдар олуб гурултайа эялмир, мярузясини эюндярир вя эерийя Гарабаьа гайыдыр.
Бцтцн бу мцщафизякарлыглара бахмайараг тарих йцрцйцр, ижтимаи-сосиал-сийаси бузлар ярийирди. Бу эцн йасаг олан сабащ
мцмкцн вя тябии олмаьа башлайырды. 1912-жц илдя Щямидя хаХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
103
ным Тифлисдя кечирилян Загафгазийа Памбыгчыларынын ХЫЫЫ гурултайына Гарабаь нцмайяндяси олараг дявят алыр вя гурултайда
500 няфяр киши иштиракчы гаршысында мярузя едир. О, илк мцсялман гадын мярузячи иди. 1917-жи илдя ися йеня Тифлисдя кечирилян Гафгаз Мцсялманларынын Ы Гурултайында Азярбайжан нцмайяндялийи тяркибиня истедадлы педагог, аловлу натиг Шяфигя
Мяммядова да дахил едилир. О, мцсялман гадынларынын аьыр
проблемляри ятрафында чыхыш едир.
Гадынлар жямиййят тяряфиндян, даща доьрусу жямиййятин
мцяййян зцмряляри тяряфиндян ня гядяр сыхышдырылсалар да, онлары ижтимаи щяйатдан айырыб евя эюммяк, тябии ахардан гопармаг мцмкцн дейилди вя сосиаллашмагда олан бир гадын зцмряси йетиширди. Щямидя ханым гызы Минанын тящсили иля баьлы йазыр:
"Мяни бир суал щямишя наращат едирди. Институтда тялябяляр диэяр елмлярля йанашы щям дя юз ана диллярини юйрянирдиляр. Йалныз мцсялман гызлары истисна идиляр. Онларын тцрк дили мцяллими
йох иди. Мян бу мясяля иля баьлы яввялдян дя ряис ханыма фикрилярими билдирмишдим, лакин о жаваб вермишди ки, мцнасиб мцяллим тапмырыг, щям дя мааш цчцн малиййямиз йохдур. Беля
олан тягдирдя дедим ки, ана дили мцяллиминин мяважибини юдямяйя щазырам. Ряис ханым деди ки, рущани идарясинин рящбяриня, шейх-цл Ислама мцражият един, о мцяллим тяйин едя биляр.
Софийа ханымла бирэя шейх-цл Исламын гябулуна эетдик. Шейх
мяни бюйцк нязакятля гябул етди, эялишимин сябябини билиб, щятта мяни тярифляди. Мяним "нийя индийя кими бизим гызларын тцрк дили мцяллими йохдур" мцражиятимя беля жаваб верди ки, санбаллы
бир мцяллим йохдур, она эюря, жаванлары ися ора тяйин етмяк
мцнасиб дейил. Лакин мяним хащишими йеря салмамагдан ютрц сюз верди ки, юзц института эедиб бизим гызларымыза тцрк
104
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
грамматикасыны юйрядяжяк. Сонрадан гызым мяня йазды ки,
шейх бир нечя дяфя эяляряк онлара ана дили дярси кечмишдир. Бир
арадан сонра шейх гызлара дярс демяк цчцн гожа, йашы кечмиш бир мцяллим тапыб эюндярмишди.
Щямин илин сонунда гызымы института эятирдим, институтда йеня тцрк дили мцяллими йох иди. Софийа ханымэилдя жаван бир
адамла – Мирзя Жялилин оьуллуьу Щейдяр аьа Шащтахтински иля
таныш олмушдум. Щейдяр аьа мяня мяслящят эюрдц ки, тялябя
гызлара тцрк дили дярсини кечмяйи Мирзя Жялиля тяклиф едим. Лакин
Мирзя Жялил имтина етди, юз явязиня "Шярги-рус" гязетинин редактору Мяммяд аьа Шащтахтинскини намизяд верди. Ертяси
эцн Шащтахтинскини ряис Панованын гябулуна апардым. Ряис
ханым биляндя ки, бу адам узун мцддят Парисдя йашайыб вя
эюзял франсызжасы вар, сон дяряжя мямнун олду. Айы 30 маната данышдыг. Шяртя эюря щяр ай Шащтахтинскийя маашы мян
юдяйирдим."
Бу нцмунядян эюрцндцйц кими гадынлар 1900- иллярдя артыг ижтимаи щяйатын айрылмаз парчасына чеврилмиш, тянгидчи, ислащатчы, юнжцл мювгеляри ялдя етмиш вя сюз сащибиня чеврилмишдиляр. Онлар тясяррцфат вя бизнес сащясиндя дя иряли жан атырдылар.
Мараглыдыр ки, "Хатирялярим"дя Щямидя ханым Щолландийанын
мануфактурачы гадынларындан, гадынларын тохужулугдан ялдя
етдийи бизнесдян сющбят ачыр вя юзцнцн тохужулуг емалатханасы вя тохужу гадынлары цчцн Авропа гадынларыны нцмуня олараг эюстярир.
Тифлисдя йаранмыш илк Мцсялман Гадынларынын Хейриййя Жямиййяти сон дяряжя чятин йцрцйцрдц. Бизимкиляр щяля беля сямяряли фяалиййятляря ианя етмяйи вярдиш етмямишдиляр. Бцтцн бунлара бахмайараг гадынларын тяшкилатланмыш фяалиййяти уьурла даХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
105
вам едир, эежяляр, тамашалар, мцхтялиф хейриййя тядбирляри тяшкил
едилир вя тящсил аланлара йардым едилирди. Бу хябярляр щямин дюврцн гязетляриндя ишыгландырылыр вя жямиййятя, хцсусиля ижтимаи фяалиййятдян кянарда олан гадынлара да юз тясирини эюстярирди.
1908-жи илдя Бакыда Щянифя ханым Мяликова-Зярдабинын тяшяббцсц иля Мцсялман Гадынларын Хейриййя Жямиййяти йаранды. Бу жямиййятин ишиндя тящсилли мцсялман гадынлар, эюркямли
мямурларын, эенералларын, ири сянайечилярин зювжяляри иштирак
едирдиляр.
Ард-арда йарадылмыш гадын жямиййятляри йалныз хейриййя иши
иля мяшьул олмурду, ейни заманда гадын инкишафы, гадынларын
билик сявиййясинин артмасы цчцн хцсуси тядбирляр кечирир, мцщазиряляр, курслар, дярнякляр тяшкил едирдиляр.
Биринжи дцнйа мцщарибяси яряфясиндя Русийа империйасында
тяхминян он беш мин мцхтялиф хейриййя жямиййяти фяалиййят
эюстярирди. Мараглыдыр ки, бу жямиййятлярин яксяриййятини гадынлар гурмушдулар. Азярбайжан гадынлары да бу сырада тяшкилатланманын ижтимаи мярщялясини йцрцтмяк вя инкишаф етдирмяк
дюнямини йашайырдылар. Гаршыда ися нювбяти, сийаси мярщяля
эялмякдя иди. Ялбяття, болшевизмин яздийи бу мярщяля чох жяряйанлары юз тябии инкишафындан жайдыражагды.
"Бизя билик лазымдыр"
1911-жи илдя илк гадын ъурналы чап олунмаьа башлады, ъурналын редактору Хядижя ханым Ялибяйова олду. Бу, фювгяладя бир
щадися иди, еля илк нюмрядян ъурнал рущани даиряляр тяряфиндян
кцфр елан едилди вя гадынын редактор олмаьы, ъурнал чыхармаьы,
гязетя йазы йазмаьы, гязет охумаьы гийамятин яламяти кими
106
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
гиймятляндирилди. Бцтцн бу кими мцртяже мцнасибятляря бахмайараг Азярбайжан жямиййятиндя бу ъурналы тягдир едяжяк,
йашадажаг, мцдафия едяжяк йетяринжя бюйцк мцтярягги зцмря варды. Щятта диндар чеврянин юзц беля бу кими мцтярягги
мясялялярдя щяр заман ейни мювгейя малик олмурду. Илк гадын редактор "Бизим щцгугларымыз" мягалясиндя гадынлара тящсилин, маарифин, сосиаллашманын, бирлийин, иттифагын зярурилийини изащ
едирди. Публисист Щялимя Ахундова "Мцсялман гадынларын щцгуглары" мягалясиндя йазырды: "...охумалы, охутмалы, тярбийя алмалы, тярбийя вермялийик. Гятиййят эюстярмялийик. Язилмяйин
вахты кечиб. Бизя билик лазымдыр". "Бизя билик лазымдыр" ифадяси артыг 1900-жу иллярдя Азярбайжан гадынынын чох жидди бир инкишаф
мярщялясиня гядям гойдуьуну изщар едир.
"Ишыг" ъурналында Бакы гадын мяктябляринин педагоглары Сяидя Шейхзадя, Набат Няриманова, Эянжя гадын мяктябинин
мцяллими Асйа Ахундзадя, Хураман Рящимбяйзадя, Нуха
мяктябинин мцяллими Марал Нябизадя, Шамахы мяктябинин
мцяллими Эювщяр Шювгийя юз мягалялярини чап етдирирдиляр.
Маарифчиликля йанашы ъурналын тяблиь етдийи ясас идейа гадынлар
арасында щямряйлийин вя бирлийин тяблиьаты иди. Мцняввяр Ялиханованын: "Биз билмялийик ки, тяк адам щеч ня едя билмяз, щяр
йердя, щяр ишдя бюйцк ролу бирлик, иттифаг ойнайыр" фикри "Ишыг" ъурналынын ана хяттиня чеврилмишди. Ъурнал 1911-жи илдян башлайараг 2 ил фяалиййят эюстярди.
"Ана-Шярг истиглал газанажаг"
Щямидя ханым гейд едир ки: "Евимдя зийалы дярняйи гурмушдум, дярняйя тящсилли Шушалы эянжляр эялирдиляр". Илляр кечдикжя
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
107
гадынлар юз жямиййятляринин щяйатында даща фяал чалышыр, хцсусиля, Гарабаьда етник мцнагишялярин йолуна гойулмасында, йохсуллара йардым етмяк цчцн ианя топламагда, сящиййя ишляри,
мядяни дярняклярин гурулмасында юндя эедирдиляр. "Хатирялярим"дя 1918-жи илдя Гафгаз Ислам Ордусунун Азярбайжана эялмяси иля баьлы охуйуруг: "Нящайят, сюз-сющбят долашды ки, тцркляр эялир, тцркляр юлкядя низам-интизам йаратмаг вя ермянилярин
баьладыьы Шуша йолуну ачмаг цчцн эялирдиляр. Щяр кяс тцрклярин
эялишини эюзляйир вя Шушада бюйцк пишваз тядбирляри щазырланырды.
Шящяр бязядилмиш, гала гапыларынын эиряжяйиндя бир нечя зяфяр
таьы асылмышды. Бу зяфяр таьынын бирини Шуша гадынлары адындан
мян ужалтмышдым. Аь кялаьайы цзяриндя тикмя нахышла щилал вя
улдуз салмыш вя тцркжя беля бир шцар йазмышдыг: "Эцн эяляжяк
щягигят эцняши доьажаг, ясарятдя галан Ана – Шярг истиглал
газанажаг". 1918-жи иля аид бу щадисяляр эюстярир ки, Азярбайжан гадыны Шяргин ян фяал, ян мцбариз гадынына чеврилмякдя иди:
"Жямил Жащид паша дявятимизля бизя гонаг эялди. О, ялбяття,
Мирзя Жялил вя онун "Молла Нясряддин" мяжмуяси щаггында
ешитмишди. Пашанын ящвалындан эюрцнцрдц ки, о, Мирзя Жялилля танышлыьындан чох мямнундур. Онлар узун-узады сющбят етдиляр,
паша мяня деди ки, Тцркийядя щяля чадрасыны атмыш гадын йохдур. О, бизя бахыб тяяжжцблянир, бизим эяляжяйимизин парлаг олажаьыны дейирди. Маса архасында мяним гызым Мина вя Мирзя Жялилин гызы Мцняввяр отурмушду" ("Хатирялярим")
Сон дяряжя мараглыдыр ки, щямин иллярдя Шушада щятта сийаси вя дипломатик мяжлисляря, гейри-рясми нащарлара беля гадынлар дявят едилирди: "Зянэязур жябщяси тялатцм ичиндя иди. Орада
башында мяшщур Андроник дайанан ермяни щярби щиссяси пейда олмушду. Еля бу щадисяйя эюря дя инэилис эенералы Шател108
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ворт юз мяиййяти иля Зянэязура эялмишди. Эери гайыданда губернатор Султанов эенералы нащара дявят етди. Шящяр ижтимаиййятчиляринин бири кими мяни дя щямин нащара дявят етмишдиляр.
Шателворт биляндя ки, мян мцсялман гадынам, мянимля чох
марагланды вя тяржцмячи васитяси иля ким вя щарадан олдуьуму, кимин гызы олдуьуму вя с. дягигликляри сорушду. Мяним
тяржцмейи-щалымы билдикдян сонра деди: "Сиз мяня кишилярля бярабяр щцгуглар уьрунда мцбаризя апаран инэилис суфраъист гадынлары хатырладырсыныз". ("Хатирялярим")
Йекунлар
Азярбайжанда йени тящсил системи 19-жу йцз илин орталарындан башлайараг юз бящрясини вермякдя иди. Авропайа тящсили
алмаьа апарылмыш эянжляр, йенийетмяляр илляр сонра эери дюнцр,
щярби хидмятдя оланлар аиля гурмаг цчцн мцвяггяти вятяня
гайыдыр, юзляри иля йени вярдишляр вя фяргли аб-щава эятирирдиляр.
Жямиййят йени тящсилдян доьан рифащы вя тяряггини мцшащидя
едир вя йаваш-йаваш цзцнц Шяргин дини тящсил мцяссисяляриндян кцтляви шякилдя Авропайа чевирирди.
Икинжи дальа артыг гадынларын – Авропа тящсилли кишилярин бажыларынын, гызларынын вя зювжяляринин тящсили иля эюзя чарпырды. Тяк-тяк
баш верян бу щадисяляр илляр кечдикжя йайьынлашыр, тящсил алмыш
зийалы-аристократ гадынлар диэяр гадынларын тящсил алмасы цчцн чалышыр, маарифчилик вя хейриййячиликля мяшьул олурдулар. Щятта гадынларын Авропайа тящсил ардынжа эетмяляри беля мцшащидя едилмякдя иди. Лакин гадын тящсилинин юнжцлляри, ясасян зийалы кишиляр
иди. Онлар тящсилли гадынларын артмасы йолунда мисилсиз хидмятляр
эюстярир, гадынлары кцтляви шякилдя тящсиля тящрик едирдиляр.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
109
Нювбяти мярщяля тящсилдян сонра эялян илкин мярщяля тяшкилатланма кими мцшащидя олунур. Гадынлар мядяни дярнякляр,
хейриййя жямиййятляри йарадыр, курслар тяшкил едир, театр, консертляр, эежяляр кечирир, хцсусиля Авропада тящсил алмаг истяйян эянжляря дястяк верирдиляр. Гадынлар сакини олдуглары шящярин, мцщитин ижтимаи щяйатында эет-эедя даща йахындан иштирак
едирдиляр.
Бир даща гейд етмяк истяйирям ки, гадынларын ижтимаи щяйата атылмаларынын мянжя, ики мцщцм сябяби варды. Бунлардан бири Авропа дяйярляринин Азярбайжана айаг ачмасы, диэяри милли
яняняви дцшцнжядя мювжуд олан вя милли шцурумузда "Асланын еркяйи, дишиси олмаз" аталар сюзц иля тясбит олунан амилдир.
Мясяля ондадыр ки, бу ики амилдян щяр щансы бири чатышмаздыса,
"мин иллярин кюля гадынынын" 50 илдя фяаллашмасы чятин ола билярди вя ян азы даща узун мцддятя баша эялярди. Азярбайжан
мцщити Авропа дяйярляри цчцн чох мцнбит вя йарарлы торпаг иди.
Бу торпаьа атылан бцтцн тохумлар бящрясини вермякдя иди.
Хцсуси гейд етмяк лазымдыр ки, тящсил вя чаьдаш дяйярляр
олмадан йалныз янянялярдяки бязи симптомлара галарса да,
щеч няйя наил олмаг мцмкцн ола билмязди.
Диггятя чякиляжяк даща бир мясяля Азярбайжан жямиййятиндя зийалы-маарифчи зцмря иля динчилярин фикир гаршыдурмасыдыр.
Гадынлар беля бир чеврядя фяаллашырдылар. Онларын чох жидди рягибляри олдуьу кими ейни эцждя олан мцдафиячиляри дя варды.
Бу сябябдян гадынлары сырадан чыхармаг, бу инкишафын вя сосиаллашманын гаршысыны алмаг мцмкцн олмады. Адятян манеялярдян даща чох сющбят ачылыр, лакин йашам эцжц верян
дястякчиляр Азярбайжан жямиййятиндя йетяринжя эцжлц вя
щаглы иди.
110
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Нящайят, биз дя о фикрин тяряфиндяйик ки, совет реъими нящянэ
бир яразидя, о жцмлядян Азярбайжанда гадынын тябии инкишафынын, ижтимаиляшмясинин вя сийасиляшмясинин гаршысыны алды. Гадын инкишафы вя фяаллыьыны юз ахарындан чыхарды вя просеси болшевизм мцстявисиня чякяряк, сон 100 илдя формалашмыш яняняляри балталады вя заманлар, нясилляр, фикирляр арасындакы баьлары
дармадаьын етди. Гадынлы-кишили нящянэ бир маарифчи-зийалы-кцбар зцмря мящв едилди.
Лакин мцшащидяляр эюстярир ки, бу бюйцк вя милли фажияляря
эятирмиш зярбяляря бахмайараг Азярбайжан жямиййятинин
шцуру Авропа дяйярляри, гадынларын тяшкилатланмасы вя сосиаллашмасы цчцн щяр заман мцнбит олмагда давам едяжяк.
Ядябиййат
Щямидя ханым Жаваншир: "Хатирялярим" АМЕА Ялйазмалары Институту
26-жы каталог
Зцмрцд Гулузадя: "Эендер Азярбайжанда" Бакы 2003 сящ.147
Щясян бяй Зярдаби вя "Якинчи"" Бакы 2010
Азярбайжанда Гадын Фяаллыьы Яняняляри: щттп://www.эендераз.орэ/индех_аз.сщтмл?ид_маин=17&ид_суб=63
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
111
МИЛЛИ КИМЛИК ВЯ ВЯТЯНДАШЛЫГ:
АЗЯРБАЙЖАН ТЯЖРЦБЯСИ
Рящман Бядялов
Милли кимлик проблеми билаваситя "милли", "миллят" проблеми иля
баьлыдыр. "Миллят" проблеми ися бир тяряфдян мцхтялиф кцлтцрлярдя
фяргли мяна дашыйыр, о бири тяряфдян заман-заман дяйишир. Ону
да дейяк ки "миллят" мясяляляри яксяр щалларда практикайа архаланырды, теориляря сыьмырды, бу сябябдян дярщал риторик шцарларда дайаг тапырды, щятта сцбуту инкар едян мифя дюнцрдц.
Бцтцн бу йанашмалары вя теориляри нязярдян кечирмяйяряк,
бир мягамы вурьуламаьы важиб сайырам. Артыг демяк олар ки бцтцн йанашмалар вя бцтцн нязяри дискуссийалар, ясасян беля гянаятя эялибляр ки "миллят" тябиятин йох, кцлтцрцн мящсулудур вя
демяли, онун ня вахтса йа тамам чюкмяси, йа башга кцлтцр феноменляриндя яримяси лабцддцр. Артыг миллятлярин йаранмасынын
"примордиал" (илкин вя бу мянада ябяди) нязяриййяси анахронизм сайылыр. Артыг миллятлярин йаранмасынын модерн нязяриййяляриня цстцнлцк верилир. Тябии ки, бу дискуссийалар вя онларын мцяййян нятижяси эерчяклийя, йяни щяйатын юзцня, эцжлц тясир едир.
•••
Амма дярщал бир нечя суал йараныр. Сющбят щансы халгдан
вя щансы кцлтцрдян эедир? Бири вар ки, миллятин йаранмасы, инкишафы вя трансформасийалары сивилизасийанын инкишафы иля синхрон олсун, мювжуд теориляр бу инкишафын йолуну мцяййян етсин. Бир
чох щалларда ися миллятин инкишафы вя трансформасийалары сивилизасийанын инкишафы иля асинхрон эалыр, мювжуд теориляр бу инкишафын
йолуну чашдырыр, вурнухдурур. Бири вар ки, юлкяляр, халглар юзляри
112
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
сивилизасийанын йолуну мцяййян едирляр, онларын теориляри бу йолу няинки юйрянирляр, тясвир едирляр, щятта бу йолу корректя едя
билирляр, ахы, онлар щям дя она эюря "сивилизасион" сайыла билярляр ки, даими юз йолларыны теори иля тясвир вя тящлил едиб корректя
едя билирляр. Там башга щал ки, юлкяляр мцстягиллийя эеж чатыблар, бязи щалларда мцстягиллийя юз сяйляри нятижясиндя наил олмайыблар, империйаларын чюкмяси нятижясиндя мцстягиллийи ялдя
едибляр, башга юлкялярин тяжрцбясини истяр-истямяз тяглид едирляр. Бу юлкялярдя неоколониал комплексляр баш галдырыр вя бу
юлкяляр гейри-тябии примордиал теориляря цстцнлцк верирляр. Санки
онлар юзлярини фикирля йох, дцшцнжя иля йох, юзляринин ябядилийи
иля, ябядилик мифи иля тясдиг едя билирляр.
Беля щалларда мювжуд тарихи мягам кечмиш тарихя кюклянмялидир, беля олмадыгда, дцнйа тяжрцбясини мянимсямяк чятин
олажаг вя беля юлкяляр йа "сивилизасион" йолдан дюнцб радикал
йолу сечирляр (исламчы, солчу, вя саиря), йа имитасийа, защири бянзямя йолуну сечяркян дурьунлуьа, стагнасийайа гапылырлар.
Азярбайжаны бу типли юлкяляря аид етмяк олар.
•••
Азярбайжан халгы вя Азярбайжан инсаны сон 150-200 илдя
катаклизмя бярабяр бит нечя дяйишикляйя мяруз галды. ХЫХ-чи
йцзилликдя Русийанын зябти (бу "зябти" бирмяналы йозмаг дцзэцн олмазды), щямин йцзилликдя Азярбайжанда Маариф идейаларын йайылмасы, нефтин щасили иля баьлы сянайе сычрайышы, бу сычрайышын тясири иля юзцнцдяркин тяшяккцлц, Милли Ренессанса бярабяр Милли инкишафы, Милли дювлятин йарадылмасы (АДР), ХЫ Гызыл Орду тяряфиндян Азярбайжанын ехспансийасы, Азярбайжанын СоХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
113
вет илляри (инкишаф вя тяняззцлц иля вящдятдя), нящайят, мцстягиллик илляри (онлар щаггында айрыжа данышажаьыг).
Тясяввцр едяк ки, щяр бир дюврцн юз щяйат вя дцшцнжя тярзляри вар иди, бу щяйат вя дцшцнжя тярзляри стабил вязиййятя чатмамыш башгасы иля явяз олунурду, нясилдян нясиля бир жцр принсипляр
ютцрцлцрдц, инсанлар ися там башга щяйатла растлашырдылар. Тяяжжцблянмяйяк ки, инсанлар арасында айрылыг, рабитясизлик йаранырды.
Бир инсанын шцурунда беля мцхтялиф щяйат вя дцшцнжя тярзляри бири-бириня гарышырды, гырыг-гырыг йашайырды, инсаны чаш-баш едирди.
Тябии ки бцтцн бу гарышыглыг вя чашбашлыг милли мясяляйя,
кимлик мясялясиня эцжлц тясир едирди. Ахы, бцтцн щалларда милли
мясяля ян щяссас вя ян чох наразылыглар тюрядян мясялядир.
•••
Етираф еляйяк ки Бакы ханлыьы Русийа тяряфиндян зябт олунан
заман йерли ящали юзляринин милли (етник) кимлийи щаггында щеч
дцшцнмцрдц. Ону да нязяря алаг ки, щяр бир инсан о дюврлярдя, ялялхцсус, дювлятдя йашамаг вярдиши олмайан, юзцнц
мцтляг щансыса коллективин (ижма, гощумлар вя саиря) тяркибиндя щисс етмяли иди. Кянарлашдырылмаг, тяк галмаг, коллективдян
тяжрид олмаг юлцмя бянзяр иди. Ола билсин ки, бу мянада дини
ижма (цммят) кюмяйя эялирди, тякликдян гюруйурду. Эцман
етмяк олар ки, шиялик юз нювбясиндя Ирана мейли мцяййян едирди, щятта бу сябябдян тцрк дили иля баьлы юзцнцдяркин эцжлянмясиня мане олурду. Бцтцн щалларда бюйцк ещтималла дейя билярик ки, йерли ящали юзцнцн кимлийини дярк елямирди. Она эюря
рус, чар мямурлары верэи ящалисини ("подат ящалисини", рус дилиндя "вермяк" мянасыны дашыйыр, она эюря сорьулар "подат яща114
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
лисини" ашкарламалы иди) мцяййян едяркян, яввял йерли ящалини
"персийане" (фарслар), сонра ися "татарлар" адландырдылар. (1) О
адларла бярабяр йцзилин сонуна гядяр "туземтсы", йяни "аборигенляр" ады да ишлянирди.
Чар мямурларыны гынамайаг, онлар индики заманда олдуьу
кими сораг китабчаларына мцражият едя билмяздиляр, башга
мянбя дя йох иди. Бир мясяляни бурада гейд етмялийик. Азярбайжанын йени дювр тарихиндя илкин кимлик ахтарышлары милли юзцнцдяркин мящсулу олмамышдыр, империйанын каргузарлыг тялябляриндян иряли эялмишдир.
Азярбайжанлылар (шярти олараг мцасир терминдян истифадя
едяк) о заман Бакыда ящалинин 95 фаизини тяшкил едирдиляр. Бу
вязиййят нефтля ялагядар сянайе бумуна гядяр галды. Нефтля
ялагядар сянайе бумундан сонра вязиййят тамам дяйишди.
ХЫХ йцзилин сонунда азярбайжанлылар Бакыда 36 фаиз тяшкил
едирдиляр (руслар – 35 фаиз, ермяниляр – 17 фаиз). Ейни вязиййят
тяхминян ХХ йцзиллийин яввялиня гядяр гцввядя галды (1913жц ил 1 йанвара олан мялумата эюря азярбайжанлылар 38 фаиз,
руслар -34 фаиз, ермяниляр 17 фаиз тяшкил едирдиляр). (2)
Беляликля, азярбайжанлылар юз мцтляг чохлугларыны итирдиляр.
Онлар ейни вахтда "туземтсы" вя "инородтсы" (башга миллятдян
олан, йяни барбар, кцлтцря алышмайан) олдулар, сивилизасийадан
узаг дцшдцкляриня эюря доьма дийарларында "йад" сайылдылар.
Сюзцн няинки мяжази, еля ясил мянасында да онлар шящярин
периферийасына сыхышдырылдылар. Дейя билярик ки, щям жоьрафи, щям
дя кцлтцр мяналарында периферийайа дцшдцляр. Онлар юзлярини
рус сайан, рус дилиндя данышан, кцчяляриня рус ады верян, щятта шящяри рус шящяри адландыран инсанлар арасына дцшдцляр, онларын арасында "йадлар" кими йашамаьа мяжбур олдулар.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
115
"Туземтсляр" щансы дилдя данышырдылар? Эюрцнцр бу суал да
о вахт ки азярбайжанлылара чох мцшкцл эюрцнцрдц. Мящз бу
сябябдян ХЫХ йцзилин 20-жи илляриндя Бакыйа баш чякмиш Газан университетинин профессору Ейхвалд йазмышды ки, бурада,
Диванда, йяни мящкямядя бцтцн ишляр "бурадакы фарс, бир гядяр дягиг десяк тцрк лящжясиндя апарылыр" (3). Чар мямурлары
кими профессору да гынамайаг. Ола билсин ки, она дягиг мялумат верян тапылмады, дягиг мянбяляри ися ялдя едя билмяди.
Вязиййят ХЫХ йцзилин сон рцбцндя тядрижян дяйишмяйя башлайыр. Бир тяряфдян Бакы губернатору Колйубйакин 1870-жи илдя
Бакынын йени низамнамясинин ("Городское положение") гябулуна мцгавимят эюстярирди. О дейирди ки, бир чох важиб мясялялярдя (сящиййя, ярзаг тяминаты, тящсил, малиййя вя саиря) "туземстляр" Русийанын башга бюлэяляриндя олан сявиййядян хейли
эеридя галыблар (етираф еляйяк ки, бу сюзлярдя мцяййян щягигят
вар иди) (4). О бири тяряфдян, мящз о дюврдя Русийа мцсялманларынын юзцнцдярки о сявиййяйя чатыр ки, онлар юлкянин сийаси системиндя автоном йер уьрунда мцбаризя апарырлар, Гафгаз
цчцн мухтариййят идейалары сяслянир. Азярбайжанын йени нясил зийалылары бу просеслярдян кянарда галмырлар. Зярдабинин "Якинчи"
гязети йени башланьыждан хябяр верирди. Йцзиллийин сонунда
Азярбайжанда артыг йени нясил зийалылар формалашмышды. Мятбяяляр ачылды, доьма дилдя китаблар, мяжмуяляр, ъурналлар чап олунмаьа башланды. Аз заман кечмяди ки, Азярбайжанын мядяни
хадими вя маарифчиси Жейщун Щажыбяйли бу сюзляри деди: ""Артыг
"инородетс" кими бизи рцсвай едян адымыз (лягябимиз) йохдур!
Артыг биржя цмуми шяряфли адымыз вар: вятяндаш" (Рус дилиндя дейилян бу сюзляр беля сяслянирди: "Нет больше позорной клички инородец! А есть только общий почётный титул: гражданин" (5)
116
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Тябии суал мейдана эялир. Бяс яввялляр "туземтс" вя "инородест" олмуш, сонрадан бирдян биря "вятяндашлыьа" йцксялмиш инсанларын ады (етноними) вардымы? Онлар юз кимлийи щагда
дцшцнцрдцлярми? Юзляриня щансы ады вермишдиляр?
•••
Тябии ки бу просеслярин дахилиндя кимлик щаггында мясяляляр йенидян галхмалы иди, анжаг артыг верэи верян ящалини ("подат ящалиси") мцяййянляшдирмяк цчцн йох. Миллятин талейи цчцн
башга мцщцм проблемляри ашкарламаг вя щялл етмяк цчцн.
Садяжя, бир гядяр шиширтмяйя йол верилярся, миллятин юзцнц йаратмасы цчцн.
Яввяла, маарифчи зийалыларын кюмяйи иля инсанлар баша дцшмяли иди ки, мцсялман ареалындан мцяййян мянада гопмаг
лазымдыр. Заман буну тяляб едирди. Сющбят диндян эетмир, ислам дининдян цз дюндярмякдян эетмир, сющбят мцсялман
цммятиндя яримямякдян эедир. Авропалылар христианлыгдан имтина етмядян милли дювлятлят йарадыбларса, юзляриня мцвафиг ад
тапыбларса, бу дювлят вя бу адла баьлы кцлтцрлярини вя тарихлярини
мцяййян едиблярся, бу просесляр мцсялман Шяргиндя, о
жцмлядян, Азярбайжанда да баш тутмалы иди.
Йенидян вурьулайым ки, узун заманлар, маарифя гядяр,
маарифчи зийалыларын (башга сивилизасийаны дадмыш, юлкялярдя
тящсил алмыш, артыг беля йашамаг гянаятиня эялмиш) фяалиййятляриня гядяр, инсанлар йашайышларындан эилейлянмирдиляр, щятта
юзляри мцсялман олдуглары щалда христианлара табе олмаглары
онлары дарыхдырмырды. "Беля олуб -беля дя олажаг" идейасына
юзлярини мящкум етмишдиляр. Баша дцшмцрдцляр ки, няинки юзХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
117
лярини, ушаэларыны да беля йашамаьа, даими кюля олмаьа мящкум едирдиляр. Мящз бу сябябдян, Зярдаби, башга маарифчиляр, узун заман йад, щятта дцшмян кими гавранылырдылар. Инсанлар горхурдулар ки, онлары адят елядикляри щяйат вя дцшцнжя тярзиндян айыражаглар. Башга жцр десяк, онлар щяйат вя
дцшцнжя тярзляринин ейбяжярлийини дуймурдулар, юз дювлятиндя
вя юз тарихиндя йашамаьын важиблийини анламырдылар. Юзцнц
мцсялман йох, башга жцр адландырмаг онлар цчцн бюйцк гябащят, башга, намялум, горхулу вя тящлцкяли дцнйайа гядям гоймаг демяк иди. Бу мянада онларын мцгавимятлярини баша дцшмяк оларды.
Кимлийи дцшцнмяк, мцнасиб ад тапмаг (етноним), щям дя
диля ад тапмаг демяк иди, бу ися юз нювбясиндя дил иля миллятин сых ялагялярини, миллятин йашамасыны тямин едирди. Бу мянада тясадцфи дейил ки, маарифчи зийалыларын фяалиййяти ясасян Бакыда апарылырдыса, милли дяркин формалашмасы ясасян Эянжядя
баш верди. Она эюря тясадцфи саймырыг ки, Эянжядя азярбайжанлылар чохлуг тяшкил едирдиляр вя юзлярини шящярляриндя "туземес" вя "инородес" кими щисс етмирдиляр.
Мцсялман ижмасындан айрылмаг кимлик ахтарышларынын биринжи аддымы иди. Тядрижян беля бир дцстур тяклиф олунду: "ислам,
тцкрчцлцк, авропалылыг (чаьдашлыг)".
Ялбяття, бу дцстуру ясил синтез шяклиня чатдырмаг мцшкцл иш
иди, цчлцйцн истянилян жцтц арасында зиддийят вар иди: ислам тцркчцлцйя зидд иди, тцркчцлцк авропачылыьа вя саиря. Бунунла беля
бу цчлцк яввяла сярбяст, мцстягил дювлят гурмаьа зямин йаратды, икинжиси ися эяляжяк инкишаф йолунун истигамятини (векторуну) жызды.
118
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Демяк олмаз ки, кимлийин мцяййянляшмяси, адын (етноним)
тапылмасы, ардынжа дилин (лингвоним), юлкянин (политоним) адларынын мцяййянляшмяси, ардынжа миллятин ады иля яразинин адынын
(топоним) синхронлашмасы, бу синхронлашманын нятижясиндя
милли кцлтцр вя милли тарихин щцдудларынын мцяййянляшмяси, юзцюзлцйцндя дювлятин, ялялхцсус демократик дювлятин йарадылмасына эятириб чыхармалы иди. Хошбяхт тясадцфлярсиз тарих мцмкцн
дейил. АДР йаранмасы щямишя суал олажаг, тяяжжцбляндиряжяк бизляри. Нежя олду ки, алынды? Ня йахшы ки алынды!
Фялсяфи дил иля десяк "щеч нядян няся" йаранырса (айдындыр ки
бу "щеч нядя" потенсиал нясняляр эизлянир), бцтцн щалларда бу
"няся" мюжцзя кими дцшцнцлцр. Йяни бцтцн фактлар ялдя олунса
беля, бцтцн мянбяляр ашкар олунса беля, бцтцн инсанларын
жящдляриня ишыг сачсаг беля, "нежя олду ки, бунларын щамысындан
бцтювлцк йаранды?"– суалы тцкянмяйяжяк. Амма бцтцн щалларда биз демялийик ки, Бакыда вя Азярбайжанда гейри-ади, фювгял
сычрайыш баш верди, рус алими Л. Гумилйовун истилащы иля десяк, бюйцк пассионарлар дястяси мейдана чыхды (архаик мифлярдя олдуьу кими, бу "кцлтцр гящряманлары" еля бил эюйдян дцшдц), онлар
индийя гядяр пярястиш етдийимиз АДР дювлятини гурдулар.
Бунлар щамысы кимлик ахтарышлары олмадан мцмкцн олмазды
(щалбуки яксиня демяк олмаз, онлар зярури иди, кифайят дейилди).
Кимлик дювляти, дювлятчилийи, дювлятчилик шцуруну тямин едир, онлар ися юз нювбясиндя кимлийи дягыгляшдирирди.
•••
Тарихи иттищам етмяк ян азындан аьылсызлыгдыр. Чох эилейляня
билярик ки, нийя сивил дцнйа АДР дювлятинин нцмайяндяляринин
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
119
(илк нювбядя Я. Топчубашовун) хябярдарлыьыны ешитмяди (сонралар М. Рясулзадянин дя хябярдарлыгларыны ешитмядиляр), нийя
имкан вердиляр ки, ХЫ Гызыл Орду Азярбайжаны зябт етсин.
Олан олду. Азярбайжан йени, чятин, зиддиййятли дювря гядям гойду. Йенижя формалашмыш кимлик йени зярбяляря мяруз
галды.
Адымыз яввял "татарлар", "тцркляр" олмушдуса, сонра "азярбайжанлы" олду. Бцтцн адлар ващид адда бирляшди: Азярбайжан,
азярбайжанлылар, азярбайжан дили. Етираф едяк ки, бунун мцяййян цстцнлцкляри вар иди. Бейнялхалг алямдя дя юлкянин тягдиматына айдынлыг эятирирди, юлкянин имижи формалашырды. Дейяк ки,
бу ад кянардан верилиб, тяхрибат мейлляри олуб, бу няйи дяйишир?
Бизми биринжийик, бизми сонунжу? Болгарлар узун заман антитцрк сийасяти апарырдылар, адлары ися тцрк мяншяли иди, дяйишдирмядиляр, дяйишдирмяк мейлляри дя олмады. Барселонада Олимпиада кечди, щамы деди ки, Олимпиада Испанийада кечди, чох
адам щеч билмяди ки, Барселона Каталонийанын мяркязидир, билмядиляр ки дцнйада каталонлар вар, каталон дили вар, испанларла
каталонлар арасында дярин гаршыдурма вар (афярин испанларла
каталонлара, тарихи гаршыдурманы футбола, Барселона иля Реалын
гаршыдурмасына трансформасийа етдиляр). Биздя дя еля олажаг,
сечдийимиз ващид тядрижян реаллашажаг, бирлийимиз даща да
мющкям олажаг. Бир сюзля, кянардан кимлик адынын верилмяси
щеч няйи щялл етмир, "примордиаллыьы" истисна едир. Вахты иля тясвири сянят тарихиндя "импрессион" ады истещза иля верилмишди, сонрадан "импрессионизм" ян дягиг, ян парлаг ад кими дцнйа
мядяниййятиндя йашады. Бир сюзля, адын нежя верилмяси юнямли дейил, нежя йашамасы важибдир. Щансы просесляр бу адын кюмяйи иля кимлийимизи дягигляшдирди, она юням веряк.
120
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Бир щашийя чыхым.
Икинжи Дцнйа савашындан сонра Совет дюняминдя айры-айры совет халгларынын кечмиш гящряманлыг епослары гадаьа олмушду. Омлара йасаг гойулмушду. О жцмлядян биздя "Китаби Дядя Горгуд" дастанларына. Щакимиййятин (бюйцк ещтимал
ки, бу тяляб Иосиф Сталиндян иряли эялирди) мянтигини баша дцшмяк
оларды. Мцщарибядя гялябя чалмыш совет халгынын бир, ващид
гящряманлыг Китабы ола билярди, о да сон савашда гялябядян
бящс етмяли иди. Совет халгыны гящряман кечмиши вя онун тяряннцмц бирляшдирмяли иди.
Кечян йцзилин 60-жи илляриндя гадаьа эютцрцлдц, бцтцн кечмиш совет халглары юз гящряманлыг китабларыны, о жцмлядян биз
дя "Китаби Дядя Горгуд"у дирчялтдик. Нятижядя ня олду? Совет
халгы айры-айры халглара парчаланды, бцтювлцкдя юлкя чюкдц.
Демирям ки, тякжя мцхтялиф гящряманлыг китабларынын бярпасы
Советляр юлкясини даьытды, бир чох башга, даща юнямли сябябляр вар иди. Амма бцтцн щалларда яввял Совет халгынын баьлантылары гырылды (сцни баьлантылар), далынжа Совет халгы юзц чюкдц
(щиссяляря бюлцндц)
Гайыдаг "бизляря".
Ола билсин ки, Азярбайжан зябт олунмасайды, АДР щакимиййятдя галсайды, бизим кимлик адымыз йеня дя "азярбайжанлылар"
оларды. Амма парламентиндя милли азлыглар олан дювлят, сивилизасийанын инкишафы иля щямащянэ инкишаф едян дювлят "миллиййят",
"милли" проблемляри демократик йолла, демократик проседуралардан истифадя едяряк чюзмяйя чалышажагды, вятяндашлары инандырмаьа чалышажагды ки, инкишаф истигамяти "етникдян" "вятяндашлыьа" йюн алмалыдыр.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
121
Эерчяк тарихимиздя ися кимлик ахтарышлары бизи бирляшдирмяк
явязиня бизи мцхтялиф груплара айырды, бири-бири иля щеч бир тямас
нюгтяси олмайан "дястяляря" бюлдц.
Ондан башлайаг ки "азярбайжанлы" ифадяси, ня гядяр парадоксал олса да, АДР дюврцнцн "цчлцйцндян" там узаг дцшдц. "Ислама" мцнасибят атеистлийи бяйан етмиш юлкядя айдындыр
ки, щансы тягиблярля цзляшди, ятрафлы данышмаьа хцсуси лцзум
эюрмцрцк. "Тцркчцлцк" дя Советляр дюняминдя дцшмянчилик
кими елан едилирди вя бунунла ялагядар Азярбайжан тарихи гейри-тцрк кими тясвир олунду. Парадоксал вязиййят ондан ибарят иди
ки, сонралар гейри-тцрк гялямя верилян дювлятлярдя (мясялян,
Албанийа) тцрк йюнлц тарихчиляр "тцркляри" ашкар етдиляр (бу йазыда щансы тарихчилярин щаглы олдуьу мцзакиря олунмур, садяжя
олараг эюстярилир ки, "кимлик" мясяляляриндя манипулйасийалар
эуйа "обйектив" тарихя билаваситя тясир едир).
Нящайят "авропалылыьа" мцнасибят бир мяналы дейилдир. Бу
мювзуйа эениш тохунмадан дейя билярик ки, тякжя Совет юлкясиндя паспортларда "миллят" гейд олунурду, "халглар достлуьу"
елан едилмишди, яслиндя вятяндашлыгдан, сосиал фяаллыгдан Совет инсанлары мящрум иди.
Мящз бу сябябдян мцстягиллик илляриндя, эуйа бизляри бирляшдирян "азярбайжанлы" етноними бизи парчалады, архасында
эизлянян ифрат мювгеляря тякан верди, еля бил АДР дюврцндя
бяйан едилмиш цч принсип синтез явязиня тяркиб щиссяляря бюлцндц. Радикал исламчылар бир йана дартдылар, радикал тцркчцляр
башга тяряфя чякдиляр, Авропа (чаьдашлыг) мейлли инсанлар щям
исламдан, щям тцркчцлцкдян цз дюндярдиляр, тямас нюгтяляри
ахтармагдан имтина етдиляр. Эюрцнцр тарихи алдатмаг олмур,
щялл олунмайан мясялялярин цстцндян аддайыб, кимлийи мцна122
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
сиб сюзля (етнонимля) щялл елямяк олмур.
Гыса заман (Халг Жябщяси дюврцндя) "азярбайжанлылар"
йеня дя "тцркляр" олдулар, амма тезликля кющня ад бярпа олунду. Бу бярпа комедийайа, фарса бянзяр эюрцнцрдц, яслиндя
ися чох симптоматик олду.
•••
Чаьдаш дювлятляр вя чаьдаш миллятляр ХВЫЫЫ йцзилин сонунда бирляшиб милли дювлятлярини йаратдылар. Сонракы 200 ил эюстярди
ки, бу типли дювлятляр бюйцк уьур газанды вя демяк олар ки, сивилизасийанын маэистрал йолуну мцяййянляшдирдиляр. Илк нювбядя она эюря ки, бу типли дювлятляр сосиал интеграсийа цчцн эцжлц зямин йаратды вя щамыны дювлятя баьлады.
"Миллят" анлайышы юзцндя ики мяна йыьымыны бирляшдирирди: сийаси мяна дашымайан, цмуми дил, тарих вя кцлтцрдя бирляшян инсанларын бирлийи – щцгуги ихтийарлары олан вятяндашларын бирлийи. Биринжи билаваситя бирлик иди, гейри-расионал иди, мифляря сюйкянирди,
икинжиси долайысы бирлик иди, щансыса васитя иля ифадя олунурду, расионал иди, космополитик идейалара цстцнлцк верирди. Алман дилиндя бунлары ифадя едян щятта ики истилащ (термин) вар: "Волкнатион" вя "Стаатснатион". Щяр ики анламын тарихи вар, тарихян дяйишян мяналары вар, амма икисинин дя милли дювлятлярин гурулмасында вя тяшшяккцлцндя юз пайы вар. Биринчи (Волкнатион)
яввялляр йад эюрцнян фярдляри бири бириня баьлады, халгын легитимлийини тямин етди, бунунла ялагядар сосиал интеграсийайа зямин
йаратды. Икинчиси (Стаатснатион) мцжярряд эюрцнян сосиал интеграсийаны щцгуги мцстявийя салды. Бу ики анламын арасында
тарихян йаранмыш зиддиййят вя эярэинлик бир щалда чюзцля биляр,
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
123
демократийанын инкишафы, инсан щцгугларынын Конститусийа тяминаты нятижясиндя, миллятин етномяркяз кими йозулмасына йох,
миллятин космополитик вятяндашлар бирлийи кими йозулмасына цстцлцк верилсин.
Цчцнжц дцнйа юлкяляриндян, цчцнжц нясл милли дювлятлярдя
бу эярэинлик нежя чюзцлмялидир? Бу суала универсал жаваб
йохдур, щеч бир ресепт тяклиф елямяк мцмкцн дейил. Баша дцшмяк лазымдыр ки, индики дцнйада "миллят" анлайышындан халгын легитимлийини тямин едян эцжлц алят кими дя истыфадя етмяк олар,
Й. Хабермасын дедийи кими, вятяндашлары дахили сосиал конфликтлярдян вя проблемлярдян йайындырмаг цчцн ужуз ресурс кими
дя (6). Бу сюзляри там мянада Азярбайжана вя кимлийимизи
эюстярян "азярбайжанлы" етнонимя аид етмяк олар.
"Азярбайжанлы" кимлийимизи мцстягиллик дюврцндя тцркчцлцйцн тяряннцмц кими дя баша дцшян олду, анти тцрк, йяни тцрк
компонентин кянарлашмасы кими дя. Бязиляри ися "азярбайжанлы"ны "азяри" термини иля явяз етды вя бу "азярилярин" кюкцнц фарс
етник тайфаларында тапды. Еляси дя олду ки, "азярбайжанлы" терминини юзцня тамам йад эюрдц вя дярщал мцщажирятя цз тутду.
Яслиндя, башга жцр олмалы иды.
"Азярбайжанлы" терминини азярбайжан тцркцня дя, азярбайжан лязэисиня дя, азярбайжан кцрдцня дя, азярбайжан русуна да, щятта азярбайжан ермянисиня дя шамил етмяк олар. Онларын щамысынын юз дили, юз кцлтцрц, юз тарихи ола биляр. Амма
дювлят сявиййясиндя, бу дювлятин вердийи бцтцн имтийазлар сявиййясиндя, онлар илк нювбядя азярбайжанлыдырлар. Азярбайжан
дювлятинин вятяндашы мянасында азярбайжанлыдырлар.
Щяр щалда бизим кимлийимизин инкишаф вектору беля олмалыдыр.
124
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Ядябиййат
1. Тагиев Ф.А. История города Баку в первой половине ХЫХ
века (1806-1850). Бакы, Елм, с.47-61.
2. Документы по истории Баку. 1810-1917. Бакы, 1978. с.52
Мараглыдыр ки, мялуматларда ("Бакынын "градоначалники" Мартынова
верилян мялуматларда) рус тябяялийиндя олан "немеслярдян, полйаклардан,
лиовлардан, латышлардан, естахлардан, йящудилярдян" мялумат вар. Азярбайжанлыларын кимлийи "татарлар вя саиря магометанлар", русларын ися "православлар,
кющня адятдя оланлар (старообрядцы) вя сектантлар" кими эюстярилир. Демяли,
бязи щалларда етнос, бязи щалларда дин кимлийи мцяййян едир.
3. Путешествие профессора Эйхвальда к Каспийскому морю и
по Кавказскому краю.// Библиотека для чтения. Отд., 1838, т. 26, с.
150. Йухарыда эюстярдийимиз Таьыйевин Ф.А. китабындан эютцрцлцб.
4. Мурадалиева Э.Б. Города Северного Азербайджана во
второй половине ХIХ века. Бакы, 1991, с.129.
5. "Каспий" эязети, 1914-чи ил, 5 март.
6. Юрген Хабермас. Европейское национальное государство:
его достижения и пределы, о прошлом и будущем суверенитета и
гражданства. "Нации и национализм" китабындан, М., 2002, с.373.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
125
НАТО-НУН СЦЛЩ НАМИНЯ ТЯРЯФДАШЛЫГ
ПРОГРАМЫ ЧЯРЧИВЯСИНДЯ АЗЯРБАЙЖАНДА
ЩЯЙАТА КЕЧИРДИЙИ ИСЛАЩАТЛАР: СИЛАЩЛИ
ГЦВВЯЛЯРИН МЦЛКИЛЯШДИРИЛМЯСИ ПРОСЕСИ
Йашар Жяфярли
2009-жу ил декабрын 7-дя харижи ишляр назиринин мцавини Араз
Язимов билдириб ки, Азярбайжан НАТО иля имзаланан Фярди Тяряфдашлыг цзря Ямялиййат Планынын (ИПАП) нювбяти ики иллик мярщялясиня башламаьа щазырлашыр. Онун сюзляриня эюря, бу,
ИПАП-ын 3-жц ики иллик мярщялясидир. Назир мцавини 2010-жу илин
март-апрел айларында ИПАП чярчивясиндя эюрцлян ишлярин яввялжя Азярбайжанын айры-айры щюкумят структурларында, даща сонра ися НАТО тяряфиндян дяйярляндирилмясинин апарылажаьыны билдирмишдир.
А.Язимовун вердийи ачыгламардан мялум олур ки, ИПАП
чярчивясиндя нязярдя тутулан планлар 99 фаиз ижра олунур.
Онун сюзляриня эюря, нювбяти ики иллик мярщялянин 2011-жи илин
ийун айында башланмасы эюзлянилир. Бунунла баьлы апрел-ийун
айлары яряфясиндя Азярбайжан щюкумяти вя НАТО тяряфиндян
ики иллик план тясдиг олунажаг. Назир мцавини ИПАП чярчивясиндя Азярбайжанын эютцрдцйц ющдяликляр арасында мцдафия назиринин мцлки шяхс олмасы барядя ющдялийин олдуьуну да гейд
едиб: "Буна гядяр ися Мцдафия Назирлийиндя структур ислащатлары апарылыр. Ислащатлар нятижясиндя назирлийин бязи структурларынын
рящбярляри мцлки шяхсляр тяйин олунажаглар".
Декабрын 9-да Милли Мяжлисин Тящлцкясизлик вя мцдафия комитясинин сядри Зийафят Ясэяров билдириб ки, "Азярбайжанын НАТО иля имзаладыьы "Сцлщ Наминя Тяряфдашлыг" Програмы вя
ИПАП цзря эютцрдцйц ющдяликляр арасында Мцдафия Назирлийинин
бязи структур рящбярляринин мцлкц шяхс олмасы нязярдя тутулур.
126
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Мцдафия Назирлийинин бязи структур рящбярляринин мцлкц шяхс олмасы нязярдя тутулмасына бахмайараг, щесаб етмирям ки, бу
мясяля Азярбайжан цчцн актуаллыг кясб едир. Тутаг ки, щярбчини мцлкц шяхс иля дяйишдин. Бизя ясас лазымдыр ки, бу эцн
Азярбайжан ордусу йцксяк сявиййядя юз фяалиййятини давам
етдирсин", – дейя З.Ясэяров вурьулайыб.
Декабрын 10-да ися Мцдафия Назирлийинин мятбуат хидмятинин ряиси Елдар Сабироьлу кечирдийи мятбуат конфрансында билдириб ки, НАТО-нун щеч бир сянядиндя мцдафия назиринин мцлки
шяхс олмасы барядя маддя йохдур. Елдар Сабироьлу дейиб ки,
щяр бир тяклифя щюрмятля йанашылыр, лакин мцдафия назиринин мцлки шяхс олуб-олмамасы мясялясини щяр бир дювлят юзц щялл едир:
"Азярбайжан бу эцн мцщарибя шяраитиндя олдуьуна эюря Мцдафия Назирлийиня рящбярлик едян шяхсин щярбчи олмасы даща
мягсядяуйьундур." Эюрцндцйц кими дювлят мямурлары тяряфиндян верилян мялуматлар зиддиййятлидир.
Гейд едяк ки, Азярбайжанын НАТО иля Фярди Тяряфдашлыг
цзря Ямялиййат Планынын (ИПАП) илк мярщяляси 2005-жи илин май
айында тясдигляниб. Сянядин икинжи щиссяси 2008-жи илин март
айында разылашдырылыб. Сяняддя Силащлы Гцввяляря мцлки нязарят
механизмляринин тяшвиги вя бу истигамятдя сяйлярин эюстярилмяси яксини тапыр. Ясас истигамятлярдян бири Азярбайжанын Мцдафия Назирлийи системиндя хидмят едян мцлки щейятин артырылмасы иля баьлыдыр. НАТО тяжрцбясиня эюря, Силащлы Гцввяляр цзяриндя мцлки демократик нязарятин тятбиг олунмасы цчцн ашаьыдакы аддымлар атылмалыдыр:
1. Мцдафия назиринин мцлки шяхс олмасы;
2. Мцдафия Назирлийинин Баш Гярарэащдан айрылмасы просеси;
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
127
3. Мцдафия Назирлийинин стратеъи планлашдырма иля мяшьул
олан шяхси щейятинин мцлки шяхслярля комплектляшдирилмяси;
4. Парламент нязаряти механизминин тятбиг олунмасы;
5. Ижраедижи сявиййядя мящкямя нязаряти;
6. Ижтимаи нязарят механизмляринин тятбиги.
Азярбайжан вя НАТО арасында щазырланан Мцдафия Тясисатларынын Гурулмасы цзря Тяряфдашлыьын Ямялиййат Планы
(ПАП-ДЫБ) ися, демяк олар, башдан-баша мцлки нязарятин тятбигиня щяср олунуб. Бурада гейд олунур ки, мцдафия вя тящлцкясизлик сащясиндя ислащатларын щяйата кечирилмяси, ясасян, цч
мягсядля баьлыдыр: биринжиси, мцдафия сащясиня шяффаф вя демократик нязарятин тятбиг едилмяси; икинжиси, тящлцкясизлик сийасятинин инкишафында вятяндаш иштиракынын тямин едилмяси; цчцнжцсц: мцдафия сащяси иля баьлы ганунверижилийин вя мящкямя
системинин дцзэцн ишлямяси.
Експертляря эюря, яэяр орду демократик дяйярляря жаваб
вермяся, онда щяр щансы уьурлу ислащатдан данышмаьа дяймяз. ПАП-ДЫБ-дя Азярбайжанын мцдафия сащясиндя демократик институтларын формалашмасынын зярурилийи гейд едилир. Азярбайжан Силащлы Гцввяляринин НАТО стандартларына уйьунлашдырылмасында алйанса цзв олан 26 дювлятдян 12-нин тяжрцбяси
ясас эютцрцлцб. Бу дювлятляр арасында даща чох АБШ, Тцркийя, Бюйцк Британийа вя Алманийанын тяжрцбясиня юням верилиб.
Азярбайжанын йахын тарихиндя хейли сайда щярби чеврилиш
жящдляри мцшащидя олунуб. Мушащидяляр эюстярир ки, Силащлы
Гцввялярин там олараг щярби шяхсляря щяваля олунмасы дювлятчилийин горунмасы бахымындан тящлцкялидир. Одур ки, бир сыра сялащиййятли вязифялярин мцлкиляшдирилмяси зяруридир. Арашдырмалар
128
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ону демяйя ясас верир ки, бу эцн Азярбайжанын Силащлы Гцввяляр системиндя бир сыра структур ислащатларынын вя бюлмялярдя
мцлкиляшдирмя просесинин щяйата кечирилмясиня ещтийаж йараныб. Хатырладаг ки, 2009-жу илин ийул-август айларында Мцдафия
Назирлийиндя вя Силащлы Гцввялярин Баш Гярарэащында штатструктур ислащатлары щяйата кечирилиб. Нятижядя бир сыра йени идаряляр йарадылыб, бязиляри ляьв олунуб вя йа башгалары иля бирляшдирилиб. Мцшащидяляр эюстярир ки, йахын вахтларда ордуда баш веряжяк просесляр мящз мцлки щейятин сайынын артырылмасы иля
баьлы олажаг. Ашаьыдакы бюлмя, бирляшмя вя идарялярин рящбярляринин вя щейятинин мцлкиляшдирилмяси мцмкцндцр:
– Мцдафия Назирлийи Бейнялхалг Щярби Ямякдашлыг Идаряси;
– Тярбийяви ишляр, Кадрлар, Мянзил-истисмар, Малиййя, Ишляр,
Щцгуг, Тибб, Еколоэийа идаряляри;
– Мятбуат Хидмяти;
– Санитар-Епидемолоъи Хидмят;
– Архив;
– Силащлы Гцввялярин Баш Гярарэащында компйутер бюлмяси;
– Мцдафия Назирлийинин ярзаг, яшйа анбарлары, базалары;
– Мцдафия Назирлийинин силащ-сурсат базалары;
– Щярби Комиссарлыг системи;
– Щярби щиссялярдя олан йемякханалар;
– Мяркязи Орду Идман Клубу;
– Щярби щиссялярдяки маьазаларда сатыжылар;
– Сцрцжцлярин бюйцк яксяриййяти;
– Рабитячилярин бир гисми;
– Щярби Щоспиталлар;
– Санитар-Епидемолоъи Стансийа;
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
129
– Поликлиникалар;
– Щярби Прокурорлуг;
– Щярби Полис;
– Мцдафия Назирлийинин табечилийиндя олан мятбяя, гязет,
ъурналлар, киностудийалар, клублар;
– Забитляр Еви;
– Щярби Оркестр.
Азярбайжан Али Щярби Мяктяби, Али Щярби Дянизчилик Мяктяби, Али Щярби Тяййарячилик Мяктяби вя Нахчывански адына щярби
литсейдя ашаьыдакы вязифялярин мцлкиляшдирилмяси мцмкцндцр:
– хидмятчи персонл;
– сцрцжцляр;
– ашбазлар;
– тибб мянтягяси щейяти;
– чамашырхана хидмяти;
– малиййя, яшйа, ярзаг хидмятляри;
– щуманитар вя дил фяннляри мцяллимляри;
– щцгугшцнаслар;
– клуб ряисляри;
– физики щазырлыг цзря тялиматчылар;
– електрон аваданлыглар вя рабитя бюлмяляри цзря чалышанлар.
Ейни заманда Жямшид Нахчывански адына щярби литсейин
(ейни заманда онун Нахчыван Мухтар Республикасындакы филиалынын) рящбярлийинин вя бцтцн шяхси щейятинин мцлкиляшдирилмяси зяруридир. Она эюря ки, бу литсейлярдя тящсил аланларын щярби
гуллугчу статусу йохдур. Хатырладаг ки, ССРИ дюврцндя
130
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Ж.Нахчывански адына щярби литсейин ясас кадр потенсиалы йалныз
ещтийатда олан щярбчилярдян ибарят иди.
Силащлы Гцввялярин Академийасы, Мцдафия Назирлийи Тялим
Тядрис Мяркязинин вя Щярби-Елми Мяркязин бир сыра истигамятляр цзря щярби гуллугчуларнын мцлки щейятля явяз олунмасы
мцмкцндцр. Силащлы Гцввялярин ижтимаиййятля ялагяляринин эцжляндирилмяси цчцн щярби бирляшмялярдя ижтимаиййятля ялагяляря
мясул мцлки шяхслярин тяйин олунмасы зярурятдир. Арашдырмалар
эюстярир ки, Силащлы Гцввялярдя мцлки шяхслярин мясул вязифяляря тяйин олунмасы ордуйа мцлки нязаряти эцжляндиряр. Ейни заманда Азярбайжанын мцщарибя шяраитиндя олдуьуну нязяря
алараг жябщя хяттиндя йерляшян щярби щиссяляря йанашмада
фяргли мцнасибятин ортайа гойулмасы важиб эюрцнцр.
Ялдя олунан мялуматлара эюря, 2011-2013-жц илляри ящатя
едяжяк цчцнжц ЫПАП чярчивясиндя Мцдафия Назирлийинин шяхси
щейятинин илкин дювр цчцн 10-12 фаизинин мцлки щейятля явяз
едилмяси эюзлянилир. Хатырладаг ки, 2003-жц илдя сяслянмиш рясми мялуматлара эюря, Мцдафия Назирлийи системиндя 4 мин няфярдян артыг мцлки щейят хидмят едир. Онларын сайынын 2012-жи
илин яввялляринядяк ян азы 2,5-3 дяфя артырылмасы эюзлянилир. Бязи мялуматлара эюря, просесин сону мцдафия назиринин мцлки
шяхсля явязлянмяси иля баша чатажаг. Бу заман Баш Гярарэащын функсийалары артырылажаг.
Арашдырмалар эюстярир ки, Силащлы Гцввялярдя мцлкиляшдирмя
просесинин щяйата кечирилмяси бир сыра ящямиййятли мягамларын
цзя чыхмасына тясир эюстяряжяк. Илк нювбядя мцдафия хяржляринин сцни шякилдя шиширдилмясинин гаршысы алынажаг. Мялумдур
ки, бу эцн щярби щейятин сахланылмасы мцлки щейятля мцгайисядя 2-3 дяфя баща баша эялир. Беляликля, бир сыра вязифялярдя чаХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
131
лышан щярби гуллугчуларын мцлки шяхслярля явязлянмяси цмумиликдя ордуда сосиал тяминатын йахшылашдырылмасына имкан йарадажаг. Ейни заманда бу просесляр йени иш йерляринин ортайа
чыхмасына сябяб олажаг. Мцлкиляшдирилмя просеси щярби бюлмялярин там шякилдя комплектляшдирилмяси имканларыны да артыражаг.
Прогнозлашдырмаг олар ки, 2011-жи илдя Азярбайжан Мцдафия Назирлийинин рящбярлийинин йени симайа кечиди иля баьлы юлкя
рящбярлийи сявиййясиндя гярарлар гябул едиляжяк. Бу эцн Азярбайжанын мцщарибя шяраитиндя олдуьуну ясас эятиряряк Силащлы Гцввяляр структурунда мцлкиляшдирмя просесини лянэитмяк,
цмумиййятля, ислащатлар просесиня мянфи тясир эюстярир. НАТО
юлкяляринин тяжрцбяси эюстярир ки, мцдафия назиринин мцлки шяхс
олмасы дювлятин щярби сийасятинин щяйата кечирилмясинин еффективлийинин вя ордунун дюйцш щазырлыьынын артырылмасында, цмумиййятля, Ордунун идаря олунмасында мцщцм рол ойнайыр.
Эюзлямяк олар ки, ИПАП-ын цчцнжц мярщяляси Азярбайжан
цчцн бу бахымдан хцсуси юням дашыйажаг.
132
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Dine ve İnanca Dayalı Müsamahasızlığın
ve Ayırımcılığın Bütün Şekilleriyle Ortadan
Kaldırılması Hakkında BM Beyannamesi
Işığı’nda Laiklik Tatbikatları
Alaeddin Yalçınkaya
Giriş
“Türkiye ve Azerbaycan’da Din ve Devlet Münasebetleri”
mevzulu konferansın ilk celsesi olan “Azerbaycan ve
Türkiye’de 19. ve 20. Asırlarda Muasır Milli Devletin Formalaşması ve Onun Dinle Münasebetleri” başlıklı oturumda,
böyle bir toplantının ilmi ve ictimai neticelerini dikkate alarak
tebliğimi hazırladığımı belirtmeliyim. Ortaçağ karanlığında
yıllar süren mezhep savaşlarından bitap düşmüş Avrupa
uzun mücadeleler sonunda “dini kiliseye hapsederek” devlet
ve toplum düzenini yeniden kurmaya çalışmış ve bundan
sonra sömürgecilik çıkışları ile sanayi inkılabını gerçekleştirmiştir. Batıdaki teknolojik gelişme ve doğunun sömürgeleşmesi süreci İslam ülkelerini kurtuluş arayışına sevketmiş ve
bu safhada batıdaki gibi dini sınırlama-reforme etme-yasaklama-değiştirme gibi alternatifler tartışılmaya başlanmıştır.
Bu münakaşalar halen devam etmekte olup, etki-tepki (aksiyon-reaksiyon) sürecinde önemli tecrübeler kazanılmıştır.
Devlet, hiçbir zaman ideal şekline ulaşmış bir varlık
olmayıp ekseriyetle gelecekte bazen de geçmişte yaşayan
bir müessesedir. Mesela bugün birçok Rus açısından ideal
devlet Stalin dönemi Rusyasıdır. Halbuki Stalin Sovyetler
Birliği’nin başında iken geleceğin Moskova merkezli süper
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
133
gücü için gecesini gündüzüne katmış, en yakınlarını öldürmekten çekinmemiş, milyonları sürgüne göndermiş ve arzu
ettiği yönetimi kurma yolundaki endişe ve tereddütleri yüzünden çıldırarak dünyadan ayrılmıştır. Dolayısıyla Stalin açısından ideal Rusya gelecekte ortaya çıkacaktı. Benzer durum
Osmanlı’nın en parlak dönemleri kabul edilen mesela Fatih
Sultan Mehmet veya Kanuni Sultan Süleyman için de
sözkonusu olup her iki padişah da geleceğin nizam-ı âlemi
için harp yolunda vefat etmişlerdir. İslam tarihindeki “asr-ı
saâdet” ismi de sonradan konulmuştur.
Bugün Türkiye’de birçok yazar, Atatürk ve İnönü dönemlerini ideal devletin yaşadığı yıllar kabul ederler. 1920’lerin
ikinci yarısında kabul edilen inkilap kanunları önemli ölçüde
din-devlet münasebetleri ile alakalı olup, buna karşı çıkanlar “geleceğin muasır Türkiyesi” uğruna en ağır şekilde
cezalandırılmış, hususi salahiyetle kurulan mahkemelerde
binlerce kişi “cumhuriyet düşmanı, irticacı, vatan haini” gibi
suçlamalarla idam edilmiştir.
Devleti yönetenler veya onlara danışmanlık yapanlar
geleceğin “büyük, muasır, güçlü, müreffeh” yönetimini kurmak için öncelikle bir fikri taban oluşturmaya çalışırlar. Bu
safhada karşılarında veya yanında dini bulurlar. Bazıları
daha iyi bir devlet için dine sarılmayı gerekli görürken
birçokları da dini bu hedefe ulaşmada en büyük engellerden
kabul ederler. Sovyet sonrasında ise hızlı kentleşme,
köylerden çıkanlarla birlikte marjinal kesimlerin artması,
sosyo-ekonomik ve politik alanlardaki istikrarsızlık,
şehirlerde yoğunlaşan işsizler ordusu ile fakirlik, dinin icti134
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
mai sahada rolünün artması ve daha müessir hale gelmesine yol açmıştır.1 Batı Avrupa’nın sanayileşmesi, İslam
ülkelerini işgal etmesi, Müslümanların esaret dönemine
girmesinden sonra Doğu halkları da ayağa kalkmanın
çaresini aramaya başlamıştır. Bu aşamada din, birçok lider
veya mütefekkir tarafında inkişafın karşısındaki mani olarak
görülmüştür.
Bu tebliğde, Azerbaycan ve Türkiye’de muasır devletin
kuruluşu ile bu süreçteki din devlet münasebetlerini, daha
çok harici gelişmeler ve şartların neticeleri çerçevesinde ele
alıyorum. Bununla beraber, her iki ülkenin yaşadığı tecrübeleri değerlendirirken 1981 yılında BM Genel Kurulu’nun
hiçbir devlet tarafından veto edilmeden kabul ettiği “Dine ve
İnanca Dayalı Müsamahasızlığın ve Ayrımcılığın Bütün
Şekilleriyle Ortadan Kaldırılması Hakkında Beyanname”yi
dikkate alıyorum. Bu beyanname Milletlerarası Hukuk
açısından bağlayıcı olmadığı halde bütün devlet temsilerinin imzalarıyla kabul edilmiş bir niyet beyanı olup, daha
sonraki sözleşme ve tatbikatlar açısından mühim bir
metindir. 2
__________________________
1
В.А. Тишков, Е.И. Филиппова, Ески Совйет Цлкелеринде Етник Илишкилер
ве Сорунлар, Истанбул, АСАМ, 2002, с.66.
2
Миллетлерарасы Щукук'та "софт лаw" оларак да адландырылан месела БМ
Инсан Щаклары Евренсел Бейаннамеси вейа Щелсинки Нищаи Сенеди эиби
сюзлешме статцсцнде олмадыьындан баьлайыжылык васфы булунмайан
метинлер аслында сюзлешмелерден даща еткили олабилмектедирлер. Ышыл
Каракаш, "Улусларарасы Щукукта Йени Еьилимлер: Софт Лаw ве Инсан
Щаклары", Улусларарасы Политикада Йени Аланлар Йени Бакышлар, (Дер.: Фарук
Сюнмезоьлу), Истанбул, Дер Йайынлары, 1998.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
135
Ortaçağ’dan 20. Yüzyıl’a Din-Devlet
Münasebetleri
Hıristiyanlığın yayılmasını engelleyemeyen Roma imparatorları, devlet kontrolünde din formülünü geliştiriyorlar.
Hıristiyanlığın yayılması ve genişlemesi yasaklanmıyor, fakat
Roma’da kurulan papalık kanalıyla bu dinin gelişmesi kontrol
altına alınıyor. Zamanla İmparatorluk zayıflayıp yıkıldığı
halde Papalık yeni şartlara adapte olarak daha güçlü bir şekilde varlığını devam ettiriyor ve Ortaçağ’da devletler üstü bir
vasıf sahibi oluyor. Öyle ki bu dönemde Papalığın takdis
etmediği bir kişi kral olamıyor veya bir kralı Papa aforoz ederse artık onun tahtta oturması mümkün olmuyor. Siyasi olduğu
kadar ekonomik bakımdan da güçlenen kilise, baskıcı ve
sömürücü politikaları sebebiyle kitlelerin tepkisine yol açıyor
ve reform hareketleri ortaya çıkıyor. Papalık karşısında hızla
gelişen Protestan mezheplerine mensup olanlara karşı
Vatikan sert tedbirler alıyor ve Ortaçağ Hıristiyan mezheplerinin kanlı savaşlarına sahne oluyor. Asırlarca süren savaşlar ve yaşanan katliamlar yönetici ve düşünürleri arayışlara sevkediyor, bugünkü laik veya seküler düzenin temelleri atılıyor.
Batı Avrupa’da başlayan milli devlet süreci aynı zamanda
kilisenin de yetkilerini sınırlandırırken vatandaş kimliği
geliştirilerek din veya mezhep bağı kilise yahut mabet duvarları içine hapsediliyor. Bu sürecin gelişmesi ile mezhep farklılığından dolayı insanların katledilmesi, sürgüne gönderilmesi veya kamu hizmetlerinden uzaklaştırılması uygulamalarına
136
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
son verilmek isteniyor. 20. yüzyılda belirli bir başarıya ulaşan
sekülerleşme hareketi ile devlet dinin baskılarından kurtulurken aynı zamanda farklı dinlerin de yaşaması, mensuplarının serbestçe dinlerini öğrenmeleri ve gereklerini yerine
getirmeleri garanti altına alınmış olunuyor. Batıdaki bu
sekülerleşme süreci ile aslında farklı kiliselerin hayat hakkı
garanti altına alındığı halde İslam ülkelerinde de zaman
zaman mezhep temelli çatışmalar yaşandığı halde hiçbir
zaman Ortaçağ Avrupasının kanlı tecrübeleri görülmemiştir.
İslam ülkelerinde ise sorun, batı toplumları gibi daha ileri
bir eğitim ile sanayi devrimini gerçekleştirmek, teknolojik ilerlemeyi sağlamak, bu yolda batının esaret ve üstünlüğünden
kurtulmak için batı hayat tarzını kendi toplumlarına uydurmak
şeklinde özetlenebilir. Bu gaye ile yola çıkan lider veya mütefekkirlerin açtığı yollar arasında Cedit hareketi, Azerbaycan’ı
da etkilediği için ele alınması gerekmektedir.
Türk-İslam Ülkelerinde Bir Dinde Reform
Tecrübesi: Ceditçilik
Batı'da Rönesans ve aydınlanma çağı ile başlayan ilimde,
sanayide, teknolojide, toplum düzeninde ve devlet yönetimindeki değişme ve gelişmelerin her safhasında önemli
düşünürler, yazarlar, kâşifler, mûcitler vardır. Şüphesiz bunların en önemli tarafları Ortaçağ karanlığı ve kilise taassubu
ile mücadeleleri ve bu yönde aldığı merhalelerdir.
Müsteşrikler, genellikle, doğu toplumunda da Batınını seyrettiği gelişme çizgisinde yer alan şahıslara benzer, yenilikçi,
eskiyi yıkıcı, toplumu madden ve mânen daha çok tatmin
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
137
eden kişiler aramışlardır. Ve karşılaştıkları birçok kişiye de
rahatlıkla böyle pâyeler vermişlerdir. Halbuki İslâm toplumu,
eğitim, toplum ve devlet düzeni batının geçtiği karanlık merhalelerden, özellikle Ortaçağ taassubundan geçmemiştir.
Islah edilmesi gereken müesseseleri, kökünden
değiştirmek isteyenler, toplumu yanlarına alma başarısını
gösterememişler. Düzene karşı çıkan bu gibi şahısların
toplum tarafından kabul edilmemesi ise, doğu toplumunun
yetersizliği ve özrü olarak görülmek istenmiştir. Ceditçiler
örneğinde olduğu gibi, değiştirilmek istenenler, getirilmek
istenenler, toplumun gerçekleri ve ulaşılan sonuç dikkate
alındıktan sonra, yenilikçileri "pürüzsüz, kusursuz, hatasız,"
buna karşı çıkanları "köhne, eski, hâin, geri kafalı" gibi
vasıflarla ithâm etmek o günkü anlamsız kavgalarda yer
almaktan başka bir sonuç çıkarmaz. Bu itibarla Gaspıralı
veya onun habercisi durumundaki Mercanî'yi «Tatar
Rönesansı» şeklinde kabul etmenin iki sebebi olabilir:
İslâm'da bir reform sürecini başlatmak, bu süreci etkilemek,
bu yönde literatür ve kamuoyu oluşturmak isteyen oryantalistler; diğer sebebi ise Türkistan'ın veya Rusya Türklerinin
aşması gereken asıl problemin Rus baskısı değil de kendi
düzenleri ve gelenekleri olduğu şeklinde mesaj vermek.
Burada Toynbee'nin görüşünün geçerli olduğunu kabul
ettiğimizde de hareketi «Tatar Rönesansı» olarak anlamlı
bulamayız. Toynbee, nerede baskı fazlaysa orada direniş ileri
ve güçlüdür, der.3 Tatar ve Kırım bölgelerinde daha fazla olan
__________________________
3
Alexandre Bennigsen, Islam in Soviet Union, General Presentation
(Ankara, METU, 1985), s. 5.
138
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
baskı, Rus baskısıdır, eski düzenin veya Papalık benzeri
rûhânî organizasyonun baskısı sözkonusu değildir.
Dolayısıyla Gaspıralı'nın muhatabı muhâfazakâr İslâm
ulemâsı ve sistemi ise, zaten bu sistemin bir müeyyidesi,
zaptiyesi yoktur. Eğer Rus yönetimi ise bu durumu da
Rönesans olarak görmek, Avrupa Ortaçağ Rönesans
unsurlarını dikkate almamak olabilir. Belki normal bir bağımsızlık ve hak arama hareketi olarak kabul edilebilir.
Usûl-i Cedit, bir bütün olarak pozitif bilimleri almak,
eğitimde çağın ihtiyaçlarını karşılamak, sanayileşen dünyada
Müslümanların da söz sahibi olmasını gerçekleştirecek ilmî
seviye ve teknolojik bilgiye ulaşmakla bir tutulmamalıdır.
Çünkü aynı yıllarda Osmanlı devletinde, bilhassa Sultan
Abdülaziz ve II. Abdülhamid devirlerinde hemen her sahada
Avrupa ülkelerindeki gibi yüksek okullar, eğitim kurumları
ihdâs edilmiş, Millî Mücadeleyi gerçekleştiren, daha sonraki
yıllarda yetişemeyen birçok önemli fikir ve devlet adamları bu
müesseselerden yetişmiştir.4 Osmanlı, belli bir seviyede
başarıya ulaşan bu atılımları yaparken, eğitimin temeli olan
yazı usûlünün değiştirilmesini gündeme getirmemiştir.
Gaspıralı ve Cedit hareketi ile ilgili çalışmalarda göze
çarpan genel bir yanlış vardır. Bu yanlış belli kişilerin veya
görüşlerin efsaneleştirilmesi arzusudur. Bu hataya düşen
__________________________
4
II. Abdülhamid'in eğitime ve ulemâya verdiği önem için bkz.: M.
Hocaoğlu, Abdülhamid Han'ın Muhtıraları; Y.E.E., 11-1765-120–5;
Bedri Koraman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, ss. 237-243; Osman
Ergin, Türk Maarif Tarihi, C. III, ss. 748-749; Cezmi Eraslan, II.
Abdülhamid ve İslâm Birliği, ss. 235-241.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
139
araştırmacılar, Türkistan hatta Türk dünyası ile ilgili bütün
siyâsî, fikrî, askerî, teknolojik ve eğitimle ilgili her türlü
gelişme, terakkî ve olumlu adımları Gaspıralı'ya ve diğer
Ceditçilere mal ederler. Bu gibi alanlarda katkıları olanları da
Ceditçi göstermeye meyyâldirler. Bu harekete karışmayan
medrese ve tekke mensûpları ile mevcut siyâsî düzendeki
sorumluları her türlü gelişmeye karşı, câhil, köhne, halkına
düşman olarak takdîm ederler. Bu genel görüşlerin hepsinin
genel yanlış olduğunun örnekleri çoktur. Türk dünyası için
son derece önemli olan kişiler ile fikrî ve siyâsî akımların bu
şekilde mecrâından saptırılması, bir asırdan fazla bir zaman
geçtiği halde o günlerin bağnaz bakışıyla taraf olunmasının
gereksizliği, hatta zararlı olacağı açıktır.
Gaspıralı'nın 1883'te Tercüman'ı çıkarmaya başlamasından yaklaşık 12 sene önce 1871 yılında Buhâra Emîri
İstanbul'a gönderdiği elçiler vâsıtasıyla Osmanlı
Sultan'ından şunları istiyordu:5 “İdâdiye, Rüşdiye, Harbiye
ve Tıbbiye mekteplerinde okunan ilim ve fenlere vâkıf ve
her türlü yeni silâhların îmâlinden anlayan usta muallimler
göndermesi. Diğer fenlerle beraber bilhassa enerji, arz
tabakaları, madencilik ve mühendislik konularında teori ve
tatbikâtla ilgili zarûrî bilgilere sahip muallimler ile gerekli âlet
ve edevât temîni. Bütün bunlara nezâret edecek bilgi ve
görgü sahibi bir sefirin Buhâra'ya tâyini. İngiltere ve bölge
ülkelerinin kendi menfaatleri için Buhâra'ya yardımcı
olmaları husûsunda mektup istirhâmı. Afganistan'la dostça
__________________________
5
140
B.O.A., İrâde, Hâriciye, 15225; Arşiv Belgeleri, 79.
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
geçinip biribirlerine destek olmalarını tavsiye eden bir mektup yazılması ve dostça geçinmeyi tavsiye eden bir elçi
gönderilmesi. Bunlardan başka, İslâm ahâlisinin
yabancıların saldırılarından kurtulması için her türlü fikir ve
tavsiyelerin bildirilmesi...” 6
Osmanlı, eğitimde önemli merhaleler katederken
Osmanlı tebaası için de zorluğu âşikâr olan usûlün değiştirilmesi gündeme gelmemiştir. Bununla beraber, hemen
bütün okullarda bilhassa dönemin etkili dili olan Fransızca
eğitimi verilmiştir. Osmanlıca diplomatik bir dil olarak dünya
dili haline gelirken, Osmanlı aydını içerisinde de Fransızca
veya bir Avrupa dilini, o dildeki edebî eserleri anlayacak
kadar bilmek âdetâ şart hâline gelmiştir. Gaspıralı'nın çıkışı
ile gündeme gelen dil kargaşasının, Kril harflerine geçişin
ve daha sonra boy ağızlarının birer müstakil dil haline getirilerek Türklerin ancak Rusça konuşarak anlaşabilir hâle
gelmelerinin habercisi veya Rus eğitimcileri açısından den__________________________
6
Bu belgenin özeti için bkz. Saray, Türkistan Hanlıkları, ss. 88-90.
Feroz Ahmad (Hint asıllı Müslüman olup ABD'de öğretim üyesidir) ile
1993 Haziran ayında yaptığımız görüşmede, dil meselesi ile ilgili olarak
hemen bütün sömürgelerde dil devriminin veya sun'î bir dil kargaşasının
gerçekleştirildiğini söyledi. Benzer durum din ve din eğitimi için de
sözkonusudur. Bunun sebebi ise sömürgeci yönetimin, kültür hayatı ve
düzenini tahrip ederek, sağlıklı düşünebilen yerlilerin yetişmesini önleme
hedefidir. Cezayirli aydın Mâlik bin Nebi, Cezayir'in sömürge düzeninin
devamını sağlayan sosyal yapıyı tahlil eden İslâm Dâvası kitabının "İslâm
Dünyasının Bugünkü Kaosu" adlı bölümün başına seçtiği, o bölümdeki
anlatılanların özü durumundaki vecize, Tekvin'den alınan şu cümledir:
"Haydi aşağı inelim ve onların dillerini karıştıralım», s. 65.
7
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
141
eme dönemi olarak görmek mümkündür.7
Gaspıralı, genel hatlarıyla iki konuda belki de farkında
olmadan İlminsky ile aynı şeyleri savunmuştur. Birincisi
kararlı olarak Rusça öğretiminin yaygınlaştırılması. İkincisi,
Türk dünyasında aydınla diğer kesim arasında uçurum oluşturmak.8 İlminsky, Müslüman aydınları ile aristokratlarının birlik halinde olmaları halinde, Rus aydınlarına karşı başarıyla
mücadele edebileceklerini, bunun ise, Ruslaştırma siyâseti
için büyük bir engel teşkil edeceğini, bu sebeple Müslüman
aydınlar ile aristokratlar arasında fikir ayrılığı yaratmak için
ne lâzım gelirse, yapılması gerektiğini söylemiştir. Önemli
mevkilere, bilhassa eğitim müesseselerine, Müslüman aydınların getirilmesini de isteyen İlminsky, buna mâni olunamadığı takdirde Ruslaştırma işinin başarıyla yürütülemeyeceğini hatırlatmıştır.9 Bennigsen, Gaspıralı'dan günümüze
Türk dünyasının değişmeyen problemi kimliğini koruma
meselesi olduğunu belirterek Rusya'nın buna karşı kullandığı
__________________________
8
Sömürgenin devam etmesi için aydın ile halk arasında derin bir uçurumun bulunması gerektiğine Galiyev de işaret eder; Erol Kaymak,
Sultan Galiyev ve Sömürgeler Enternasyonali, 1993, s. 163.
9
Mehmet Saray, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı
İsmail Bey (1851-1914), ss. 28-29. "..Rusça tahsil gören münevver
âzalarının, kendilerini halk kütlesine tanıtmamış olduğu görülmektedir.";
Togan, a.g.e., s. 389.
10
Bu makalenin Sovyet döneminde kaleme alındığını hatırlatalım.
Moskova yönetiminin Müslümanlara karşı oynadığı kartlar olarak belirttiği
bu hususları, Bennigsen çeşitli yerlerde yaklaşık bir asırdır değişmeyen
problemler ve politikalar olduğuna işaret eder; Alexandre Bennigsen, SelfDetermination in Soviet Central Asia Problems and Prospects, ss. 8-10.
142
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
veya kullanabileceği kartları şöyle sıralar:10
– Birincisi, İslâm'ı hem din ve hem de hayat tarzı olarak
tahrip etmek. Eğer İslâm müşterek birliğin temel unsuru
olma husûsiyetini kaybedecek şekilde zayıflatılırsa, Türk
milletini koruma ümitlerinin tamamı geri gelmemek üzere
buharlaşacaktır.
– İkincisi Orta Asya'nın hızla sanayileşmesi ve
kentleşmesidir. Sovyet liderleri hâlen işçilerin vatanı
olmadığına inanırlar.
– Üçüncüsü, Orta Asya'ya Rus göçü ve Sibirya ile Avrupa
Rusyasına tersine göçle halkı karıştırmaktır.
– Dördüncüsü, değişik Orta Asya milletleri arasında etnik
kavgalar yaratmak, bilhassa İranlıları ve Tacikleri Türklere
karşı kullanmak ve küçük Türk milletlerini büyük milletlere
karşı kışkırtmak. (Böylece Rusların Özbeklere olan düşmanlığını perdelemek).
– Beşinci kart ağır fakat istikrarlı bir şekilde, Orta Asya
ve Kafkas Müslümanları arasında ana dillerinin yanında
ikinci bir dili geliştirmektir. Öyle ki buna hâlen Sovyet
otoriteleri dünya dilinin Ruslaşmasının ilk adımı olduğuna
inanırlar.
– Altıncısı, Moskova, bürokratların sınıf dayanışmasını
hesaba katmaktadır. Hem Müslüman hem Türk bürokratların
menfaatlerini çok iyi farkederek birbirlerine destek olmaları
ve kitlelerin bürokratlara karşı olmaları.
– Ve son olarak, Sovyetler Birliği'nin Bulgaristan'ın yaptığı
Türklere yönelik soykırımı tecrübesini, başarılı oldukları
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
143
takdirde, ileride tekrarlayacaklarının imkânsız olduğu
söylenemez. 11
Faydasız olduğu gibi zararı da yukarıdaki açıklamalarımızda görülebilecek olan ve temeli yazı stilini kökten
değiştirmek olan Cedit hareketinin hassas bir dönemde,
Türkistan'da daha önceki etnik ayrılıklara ilâveten meydana
getirdiği sun'î bir bölünme kesiti ile ilgili Mustafa Çokay'ın şu
____________________________
11
Sovyetler Birliği'nin Rusya'da Müslüman Türk kimliğini yok etmek,
Bennigsen'in tâbiriyle İslâm ümmeti zihniyetini yıkmak için kullanacağı veya kullandığı bu metotların bir çok İslâm ülkesinde tatbik edildiğine dikkat edelim.
Bunların çoğu Çarlık Rusyası döneminden beri zâten tatbik edilmekteydi.
Bennigsen, bütün bu metotların uygulanmasının nasıl geri teptiğini, alınan
sonuçların tamamen aksine olduğunu belirtir. Bennigsen'in belirttiği uygulanan
metoda karşılık alınan sonucun, yine birçok İslâm ülkesinde yaşandığına işaret
edelim. Bu sonuçların daha ziyâde SSCB döneminde belirginleşmesine rağmen,
uygulanan politikanın katılığı nisbetinde Çarlık döneminde de ters teptiğini, aksi bir
şuurlanmaya yol açtığını hatırlatalım. Yazar bunları şöyle sıralar: Birincisi, ölüp yok
olmak şöyle dursun, İslâm, 40 veya 50 sene öncesine göre bugün (1970-1980’ler)
çok çok daha canlı bir şekilde yaşamaktadır. İkinci nokta: Orta Asya'nın sanayileşmesi ve şehirleşmesi şüphesiz devam etmektedir, fakat çok yavaş bir oranda.
Üçüncüsü: Türkistanlılar ve Kafkasyalılar Sibirya ve Rus Avrupası'na göçü reddetmektedirler. Ve, aksi gerçekleşmektedir: Türkistan'ı ve Kafkasya'yı terkeden
Ruslardır. Dördüncüsü, Türkistan'da etnik karışıklıklar ve rekâbetler, kesinlikle
sürüp gitmektedir, fakat bunlar Rus "ağabey"e karşı yaygın bir düşmanlıkla gölgelenmektedir. Beşinci madde olan dil meselesi ile ilgili Bennigsen, bir açıklamada
bulunmuyor; anlaşılan bu politikanın başarılı olduğunu kabul ediyor. Altıncısı, yerli
bürokratlar, karar mercii otoritelere ulaşamamakta, ikinci derecede kalmaktadırlar,
ne kendi cumhuriyetlerinde ne de Moskova'da terfi edememektedirler. Sadece iyi
bilinen tek istisnâ sözkonusu: merhum Haydar Aliyev, politbüro üyesi. Ve son
olarak, gerçek mânâda bir mahalli Özbek veya Kırgız veya Türkmen kültürü oluşturma meselesinde tam bir başarısızlık sözkonusudur. Geçmişin büyük kahramanlarına belli bir milliyet tahsis etmekte ısrarlı olan ve 1940'larda ve 1950'lerde
son derece ateşli olan tartışmalar ortadan kalkmıştır: İbn-i Sina, Timur veya
Zerdüşt Tacik miydi, Özbek miydi yoksa Karakalpak mıydı? Bütün bu tartışmalar
terkedilmiştir; çünkü herkes biliyorki bu büyük şahsiyetler herkese aittir.
144
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
sözleri son derece dikkate değer:
"Bir kere Ubeydullah Hocayla Şeyhand Tahur Mescidi
avlusunda, bir toplantıya katıldığımızı çok iyi hatırlıyorum.
O toplantıda, konuşan kişi, «Ulemâ Cemiyeti»nin liderlerinden biriydi. O, Taşkent şehri «Şûrâ-yı İslâmiyesi» ve
onun başkanı olan Münevver Kari'ye hitap ederek, mescid
önünde söylemesi uygun düşmeyecek sözler sarfetti.
Ubeydullah Hoca, benden daha atılgan ve hırslı olduğundan yerinde duramadı. Bulunduğu yerden fırlayıp: 'Bir Rus
monarşistini, Taşkent'in belediye başkanı seçen siz
«Ulemâ Cemiyeti» mensuplarısınız, utanın!' diye bağırdı.
Kargaşa çıktı. Her tarafta bağırışmalar başladı. Bize
yöneltilen ağır sözler söylenmekteydi. «Ulemâ Cemiyeti»
hatibi, Ubeydullah Hoca'ya, 'Rus monarşisti Markov,
Ceditçi Ubeydullah Hoca'dan daha iyidir.' cevabını verdi.
Meclis Başkanı da hatibin sözünü tasdik etti. Ben bu olayı,
tarihî hayatımızın en mesuliyetli bir ânında, iç münasebetimizin nasıl yürüdüğünü anlatmak için yazıyorum.
Müslüman-Türk Taşkent ahalisinin bir kısmı, yani «Ulema
Cemiyeti» Rus monarşistini bir «Ceditçi»den daha üstün
gördüğünü söylemekteydi. Meselenin fecaati yalnız bu
değildir. İşte, bir Rus monarşistini, bir «Ceditçi»den üstün
tutan bu kişiler, aynı zamanda, samimî «İttihad-ı İslâm»
savunucularıydı." 12
____________________________
12
Mustafa Çokay, 1917 yılı Hatıra Parçaları, 1988, s.58.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
145
Usûl-i kadîmi savunan ulemânın ceditçileri Ruslardan
daha tehlikeli görmesi13 husûsunu, yaklaşık bir asır sonra,
hislerden uzak ve dikkatle tahlil etmemiz gerekmektedir.
Çünkü bu husus, yerleşmiş, belli bir sisteme oturmuş ve
asırlar boyu yaşamış bir düzeni savunanların ve daha da
önemlisi çoğunluğun görüşüdür. Ülkemizde din-devlet
münasebetleri ile bununla ilgili tahsil, cami, din adamı
yetiştirme gibi mevzularda yaşanan bu acı tecrübelerden ders
çıkarmak gerekmektedir. Türkistan ulemâsını, tecrübesi ve
yaşı pek fazla olmayan Gaspıralı'nın ortaya attığı yeni harflere
karşı çıktıkları için suçlamak ve tahkîr etmek yerine olayın
sosyal, kültürel ve ilmî boyutlarını yeniden gözden geçirmek
gerekir kanaatindeyiz. Türkistan'ın, Kafkasya'nın, Kazan ve
Kırım'ın Rus işgâli altında olduğu bir dönemde, Gaspıralı'nın
bu işgâl ve baskı rejimine karşı Türkleri birleştirmek, şuurlandırmak ve harekete geçirmek için teklif ettiği reçetenin, yan
tesirleriyle beraber gerçek derde devâ olup olamayacağı da
tartışılmalıdır. Ceditçilerde genel olarak dine karşı veya dine
____________________________
13
New York'ta o tarihte 90 yaşını geçmiş olan Mergilan’dan Hacı Halit
Turan ile 5 Mart 1994'de yaptığımız görüşmede, ben özellikle medreseler hakkında soru sordum. Cedit okullarında okuyup okumadığını sordum.
Benim soruma Rus mekteplerinde okumadığını, çünkü o zaman daha
Rus mekteplerinin açılmamış olduğu cevabını verdi. Ben sorumu tekrar
tekrar sorup aynı cevâbı almam üzerine, yanlış anlaşılma olduğunu, Rus
mekteplerini kastetmediğimi söyleyince kızarak: "Cedit mektepleri
Rusların en sinsî tezgâhıdır. Ruslarınkinden farkı yok, hatta daha tehlikelidir." cevabını aldım. Sebebini sorunca, milletin içine fitne düşürdüğünü,
Rusların da böyle bir şey aradığını, harfleri değiştirerek “bin senelik İslâm
kitaplarını ısgartaya çıkarmak istediklerini” söyledi.
146
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
gereken kıymeti vermeyen, bu yüzden de halkın tepkisini
çeken bir tutum sözkonusuydu. Muhafazakâr ulemâ ve
onların etkisindeki halkın karşı olduğu tarafları burasıydı.14
Cedit hareketi, görünüşte câhilliğe ve geri kalmışlığa karşı
bir hereket olduğu halde, aslında ıslah edilmesi gereken
mevcut sosyal ve siyasal yapıyı hedef almış, öte yandan sonraki yıllarda daha belirgin bir şekilde görüldüğü gibi, bu
hareketin getirdiği bölünmenin ise sömürgeciler için bulunmaz bir fırsat olmuştur. Toplumun kâhir ekseriyetiyle bütünleşmiş olan tabiî liderleri, bu liderlerle özdeşleşen eğitim
kurumları ve sosyal müesseseler, sağlıklı çalıştığı müddetçe
ülkenin sömürülmesi asgarî düzeyde kalacaktır. Böyle bir sistem sayesinde, geçici olarak alınan mağlûbiyetler, toplumun
öz kurumlarının etkinliğini artıracak, mukâvemetini besleyecek, kimlik ve kişiliğini geliştirecek, yeniden kendi haklarını
savunabilecek güce ulaştıracaktır. Birçok doğu toplumlarında
görülen bu yapı ile ilgili Naoroji şöyle demektedir: 15
"Hindistan'ın en kötü kaybının mânevî olduğu, dikkat edilmesi gereken en mühim husustur. Bu kayıp millî çıkarlar
bakımından siyâsî kayıp kadar çoktur. Millî felâketlerde
olduğu gibi, bu kayıp ülkeyi siyâsî bakımdan en büyük düşmanlarına teslim etmiştir. Eski akıllı ve tecrübeli doğal liderler
olmaksızın, yeni yetişen neslin aldığı eğitim, onları iyi yönetici olmaya sevketmemektedir. Onların güçlü yöneticiler
____________________________
14
David C. Montgomery, Rejim Doğrultusundaki Sovyet Özbek
Edebiyatı Zincirinin Bir Halkası Olarak "Şahimerdan", çev.: H. Canan
Özkal (Ankara, ODTÜ, 1985).
15
Naoroji, "The Moral Poverty of India and Native Thoughts on the
Present British-Indian Policy", s. 355.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
147
olması gerekirken ve bu mümkün iken, aldıkları eğitim onları
daha da zayıf, güçsüz, toplumdan kopuk hâle getirmektedir.
Bu başarısızlık sömürge idaresinin böyle bir sonuç elde
etmeyi istemesi sebebiyledir."
Bir taraftan sanayileşirken diğer taraftan hedefteki İslam
ülkelerini sömürgeleştiren Batı Avrupa devletlerine Rus Çarlığı’nın katılmasıyla Kafkasya ve Türkistan daha önce bazı
Asya ve Afrika ülkelerinin yaşadığı sürece girmiş ve bu safhada arayışlardan biri de Cedit hareketini doğurmuştur.
Hareketin temelinde yazı stili olduğu halde dinin toplum ve
devlet üzerindeki yönlendirici rolü, yukarıda işaret ettiğimiz
sebeplerden dolayı önemli ölçüde sınırlandırılmış, bu
yönüyle daha sonraki laik yönetimlere ışık tutmuştur. Ceditçi
ekolden yetişen birçok aydının laik Türkiye Cumhuriyeti’nin
inşasında da önemli roller alındığı bilinmektedir. Bunlar
arasında Ahmet Ağaoğlu, Yusuf Akçuraoğlu, Hüseyinzâde
Ali, Ayaz İshakî.. bulunmaktadır.
Türkiye ve Azerbaycan’ın Yaşadığı
Tecrübeler
Azerbaycan, Güney Kafkasya ülkesi ve sahip olduğu
petrol sebebiyle Rus işgali altına Türkistan cumhuriyetlerinden önce girmiş bir ülkedir. Petrolün üretimi ve nakliyesi
başta Bakü olmak üzere Azerbaycan’a önemli ölçüde gayr-i
Müslim nüfusun yerleşmesine sebep olmuştur. Rus, Ermeni,
Yahudi kökenli başta Bakü olmak üzere Azerbaycan’ın yeni
sakinleri önemli ölçüde beyaz yakalı (mühendis, teknisyen,
yönetici, eğitici) olup ortalama Azeriden daha varlıklı ve hayat
148
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
standardı daha üstün idi. Bu durum, yukarıda sayılan sebeplerin yanında Azeri toplumunun kendi din ve geleneklerini
daha fazla sorgulamasına sebep olmuştur. 1918-1920 yılları
arasında yaşamış olan Müstakil Azerbaycan Cumhuriyeti, bu
ictimai hafızanın etkisinde kalmaması mümkün değildir.
Sovyet sonrasında ise bir taraftan İran’ın Azerbaycan
üzerindeki hesaplarında dini kullanması diğer taraftan başta
Vahabi olmak üzere milletlerarası faaliyet gösteren radikal
grupların devlet ve toplumu hedef alan yapılanmaları, diğer
eski Sovyet cumhuriyetlerinde olduğu gibi Bakü yönetimi
açısından dikkate alınmak durumundadır. Azerbaycan’da
radikalizmi besleyen şu meseleler halledildiği nispette din
devlet ilişkilerinin daha sağlıklı hale gelmesi mümkün olabilecektir: Halkın hayat standartları çok aşağı seviyededir;
Bürokrasideki yolsuzluklar, Hıristiyan misyonerlerin işlerini
kolaylaştırmaktadır; Eğitim ve din konusunda sağlıklı bir sistem henüz kurulamamıştır; Baskıcı Sovyet sonrasında
Azerbaycan toplumu liberal batı değerlerini henüz benimsememiştir. Buna karşı misyoner faaliyetleri ile kendi değerlerine ve kültürüne yabancı hatta düşman haline getirilen kesimler gelecekte daha derin çatışmaların habercisi olacaklardır. Demokrasi ve liberalizm uğruna kendi kültürünü yok
sayma sorunların çok daha büyümesine yol açabilecektir.
Demokrasi hiçbir millete kendi köklerinden, gelenek-göreneklerinden, aile düzeninden vazgeçmesi gerektiğini emretmemektedir. Sadece kendi örf ve adetlerini dikkate almayan,
anlamayan, bunların faydalı olmadığına inanan/inandırılan
halklar başka milletlerin örf ve adetlerini benimsemeyi,
sahiplenmeyi düşünmektedirler. Her millet tarihten gelen
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
149
müspet hangi değerleri varsa onu korumak ve geliştirmek
mecburiyetindedir. Bu mesuliyet hissini taşımadıkları zaman
milli değerler yerini yabancı alışkanlıklara bırakırken millet
kimliği de yok olma yoluna girer.16
19. yüzyılda Osmanlı birçok bölgede toprak kaybederek
küçülürken bir taraftan da Avrupa devletleri ile münasebetlerini
geliştirmiş, bu arada başta Paris olmak üzere Londra, Viyana,
Berlin gibi merkezlere öğrenci göndermiş, teknolojik yenilikler
yanında siyasi ve ictimai gelişmeleri de gecikmeyle de olsa
takip etmeye çalışmıştır. Tanzimat, Islahat ve Meşrutiyet ilanları bu münasebet ve etkileşmenin neticesidir.
İkinci Meşrutiyet döneminde, İttihat ve Terakki yönetiminin
gerek mensupları arasında bulunan Ermeni, Musevi, Rum ve
diğer gayr-i Müslim tebaanın tesiriyle gerekse yönetici durumundaki Müslüman kökenli kişilerin önemli bir kısmının batıda
tahsil görmüş olmasından kaynaklanarak sekülerleşme yolunda geniş çaplı tartışmalar başlamıştır. Kurtuluş Savaşı ve
Cumhuriyetin ilanından sonra devletin idari ve sosyal yapısının
laikleşmesinde de bu kadrolar söz sahibi olmuştur.
Halife-Sultan’ın başında bulunduğu Osmanlı İmparatorluğu’nun sona erip Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte birçok
seküler özelliğine karşın İslam Şeriatı esaslarına dayalı kurumların kaldırılarak laikleşme sürecinin başlaması ve yerleşmesine karşı muhalefet şiddetle bastırılmıştır. Türkiye
Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecindeki din-devlet ilişkileri, önemli
ölçüde dinin toplumsal hayattan ve idari mekanizmalardan
____________________________
16
Haleddin İbrahimli, Değişen Avrasya’da Kafkasya, İstanbul,
ASAM, 2001, ss.19-21.
150
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
uzaklaştırılması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Benzer
durum bu süreci yaşayan hemen bütün İslam toplumları için
geçerli olup, bu sürece tepki bazılarında radikalizm veya
ekstremizmin güçlenmesiyle sonuçlanmıştır. Yukarıda ele
aldığımız Ceditçilik hareketinin de hedefinde medrese-tekke
düzeninin etkisizleşmesi ile Ruslarla daha yakın toplumsal
bağlar tesisi görülmektedir. Ortaçağ Avrupasının sekülerleşmesinde yaşananlar ise devletin kilise tahakkümünden
kurtulması şeklinde cereyan etmiştir. Kilisenin toplumsal hayattaki rolüne ilişkin kısıtlama olmadığı halde, farklı mezheplere
de yaşama ve faaliyet gösterme imkanı oluşturulmuş, bir
bölgedeki hakim kilisenin kontrolü altındaki yönetimin azınlık
mezhep mensuplarını baskı altına alma, sürgüne gönderme,
yok etme veya onlara karşı ayırımcı davranışlarda bulunmanın
önüne geçilmiştir. Bu gerçekle dikkate alındığında, Avrupa’daki
sekülerleşme ile İslam toplumlarındaki laikleşme süreçleri
hedef ve sonuçları açısından tam tersi yönde cereyan etmiştir.
Türkiye’nin muasırlaşması, laikleşmesi ve batılılaşması
konusu birçok bilim dalının ilgi alanına giren oldukça geniş
çerçevede ele alınan farklı boyutlarıyla binlerce çalışmada
incelenmiş ve yayınlanmıştır. Bu dönemdeki kurumsallaşmanın (formalaşmanın) bir özeti olarak Türkiye Cumhuriyeti
Anayasası’nın değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez
maddelerini göz atmamız yeterli olabilir. İdeal devletin hiçbir
zaman kurulamamış olduğu gibi, Türkiye açısında ideal bir
aşamaya ulaşılmış değildir. Dolayısıyla tartışmalar ve arayışların devam etmesi normaldir. Benzer durum Azerbaycan
için de sözkonusu olup dikkat edilmesi gereken husus geçmişteki ideal bir dönemin etkisinde kalarak veya gelecekte hayali
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
151
kurulan mutlu yıllar için bugünün feda edilmemesi gerektiğidir.
Bunun için de bir kıstas gerekli olup, kanaatimce BM’nin
beyannamesi bu konuda önemli bir boşluğu doldurabilecektir.
Türkiye Cumhuriyetinin 1982 tarihli Anayasası, Beşinci
Kısım, İnkılap kanunlarının korunması başlığı altındaki
madde 174 şu düzenlemeleri getirmektedir:
MADDE 174.– Anayasanın hiçbir hükmü, Türk toplumunu
çağdaş uygarlık seviyesinin üstüne çıkarma ve Türkiye Cumhuriyetinin lâiklik niteliğini koruma amacını güden, aşağıda gösterilen inkılâp kanunlarının, Anayasanın halkoyu ile kabul
edildiği tarihte yürürlükte bulunan hükümlerinin, Anayasaya
aykırı olduğu şeklinde anlaşılamaz ve yorumlanamaz :
1. 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayılı Tevhidi Tedrisat Kanunu;
2. 25 Teşrinisâni 1341 tarihli ve 671 sayılı Şapka İktisâsı
Hakkında Kanun;
3. 30 Teşrinisâni 1341 tarihli ve 677 sayılı Tekke ve
Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Bir
Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun;
4. 17 Şubat 1926 tarihli ve 743 sayılı Türk Kanunu Medenisiyle kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru
önünde yapılacağına dair medenî nikâh esası ile aynı
kanunun 110 uncu maddesi hükmü;
5. 20 Mayıs 1928 tarihli ve 1288 sayılı Beynelmilel Erkamın
Kabulü Hakkında Kanun;
6. 1 Teşrinisâni 1928 tarihli ve 1353 sayılı Türk Harflerinin
Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun;
7. 26 Teşrinisâni 1934 tarihli ve 2590 sayılı Efendi, Bey, Paşa
Gibi Lâkap ve Unvanların Kaldırıldığına Dair Kanun;
8. 3 Kânunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayılı Bazı Kisvelerin
Giyilemeyeceğine Dair Kanun.
152
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Bu hükümlerden başta Tevhid-i Tedrisat Kanunu olmak
üzere Şapka İktisası Hakkında Kanun, Tekke ve Zaviyelerin
Seddine ve Bir Takım Unvanlaırn Men ve İlgasına Dair Kanun,
Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun ve bunların tatbikatı ile ilgili bu listede yer almayan birçok düzenlemeler dinin
idari ve sosyal hayattan uzaklaştırılması, birçok tatbikatının
yasaklanması sonucunu doğurmuştur. Türkiye’de bu süreç
başarı ile uygulandığı halde daha sonraki dönemlerde yaşanan
tepkisel uygulama ve gelişmeler, hiçbir zaman Osmanlı dönemine dönüş sonucunu doğurmamıştır. Bu bakımdan mesela
İran’da Şahlık rejiminden sonra yeniden Molla düzeninin
oldukça güçlü bir şekilde kurulabilmiş olmasının tarihi, toplumsal ve kültürel temelleri üzerinde durmak gerek.
İnkılap Kanunlarının BM Beyannamesi
Açısından Değerlendirilmesi
Tebliğin ekinde sunulan BM Benannamesi’nin giriş kısmı,
aslında dünyanın birçok bölgesinde yaşanan ayırımcılık ve
baskıları dikkate alarak bundan sonra insanlık için en ideal-en
az mahzurlu olabilecek düzenin ilkelerini tesis etmeye
çalışmıştır. Beyannamenin giriş kısmı ile maddeleri dikkatle
okunduğu zaman dinin istismarı, dini radikalizm ve ekstremizm
tehlikesinin de göz ardı edilmediği, devletin buna karşı tedbirler alma hakkının da bulunduğu, fakat buna karşı tedbir
alınırken vatandaşın inancının gereği olan ibadet, tahsil ve tatbikatının engellenmemesinin formüllerinin arandığı görülür.
Beyannamenin 6. maddesi “Bu beyannamenin 1. maddesi hükümlerine uygun şekilde ve 1. maddesin 3. paragrafı
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
153
hükümlerine tâbi olmak üzere, düşünce, vicdan, din veya
inanç hürriyeti hakkı, diğerleri yanında aşağıdakileri kapsar”
diyerek sözkonusu hakkın uygulanmasının şu şartlarla
mümkün olabileceğini yazar: Bir din veya inanca tapma veya
bunlarla ilgili olarak toplanma, ve bu gibi amaçlar için yerler
açma ve idame ettirme; Uygun düşen hayır kurumlarını veya
insanî kurumları açmak ve idame ettirmek; Bir dinin veya
inancın ayin veya adetleriyle ilgili gerekli madde ve malzemeyi yeterli ölçüde yapmak, edinmek veya kullanmak; Bu
alanlarda ilgili yayınları yazmak, neşretmek ve dağıtmak; Bir
din veya inancı, öğretmeye uygun olan yerlerde öğretmek;
Bireylerden veya kurumlardan ihtiyarî malî ve diğer katkıları
istemek ve almak; Herhangi bir dinin veya inancın gereklerinin ve standartlarının lüzumlu addettiği liderleri eğitmek,
tayin etmek, seçmek veya veraset yoluyla belirlemek; Din
veya inanç emirlerine uygun şekilde dinlenme günlerini idrak
etmek (gözetlemek) ve tatilleri ve merasimleri kutlamak; Din
ve inanç meselelerinden millî ve milletlerarası düzeyde
bireylerle ve cemaatlerle iletişimi tesis etmek ve sürdürmek.
Halife-Sultan’ın başında bulunduğu Şeriat devletinden laik
bir cumhuriyete geçiş aşamasında inkılap derecesinde alınan ve hedeflenen neticelere ulaşan bu kanunlar, anayasa
hükümlerinden daha kuvvetli olarak bugün de yürürlüktedir.
Çünkü anayasa maddeleri belirli şartlar gerçekleştiğinde
değiştirilebilir, 1982 Anayasası’nın çoğu maddesi değiştirildi,
fakat bu kanunlar değiştirilemez, değiştirilmesi teklif dahi
edilemez. Bununla beraber mesela T.C. Anayasası madde
174/2’nin gereği olarak her Türk erkeği resmi ve umumi
mekanlarda şapka giymeye mecburdur. 6. Sınıftan itibaren
154
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
erkek talebelerin de bu kanuni mükellefiyeti vardır. Ancak
1960’lardan sonra bu kanunun tatbikatı %5’e düşmüştür.
1920’lerin şartlarında çıkarılan bu kanunun günümüzde
uygulanması BM’in adı geçen Beyanname yanında birçok
İnsan Hakları düzenlemelerine de aykırı olabilir.
Aynı durum 174/4’de belirtilen evlenme akdinin ancak
nikah memuru önünde yapılabileceği hükmü için geçerlidir.
Mesela muasır bir devlet olarak ABD’de de nikah akdi
devletin görevlendirdiği kişi huzurunda yapılır, ancak bu
görevli her belediyede kadrolu olarak bulunan papazdır.
Musevilerin çoğunlukta olduğu belediyelerde kadrolu Haham
da bulunmaktadır. Başka dine mensup olanlar akit için
belediyeye gelirken yanında mesela Müslüman ise bir Hoca
getirtir ve nikah akdini resmi kayıtlara bu Hoca’nın huzurunda aktarır. Böyle bir düzenlemeye Türkiye’nin 1920’lerde
ihtiyacı olabilir, ancak 1981 Beyannamesi vatandaşların bu
gibi merasimleri kendi dinlerine göre yapma hakkını tanır.
Türkiye’de çoğunluk belediye memurunun huzurunda
nikahını akdini yaptıktan sonra bir de İmam huzurunda dini
nikah kıyar ki böyle bir tatbikat hem din hem de devletin
gereklerini yerine getirdiği gibi ikisi açısından da mahzurlu
değildir.
Madde 174/7, Efendi, Bey, Paşa, Hanım gibi lakapların
kullanılmasını yasaklar, bunun yerine Bay ve Bayan unvanlarının kullanılmasını mecbur kılar. Ancak Cumhuriyeti ve
laikliği korumak için ihtilal yapan Kenan Evren bile kendisinden bahsederken mesela “Evren Paşa ne yapsın?” şekline
bu temel kanuna muhalefet ederdi. Burada toplumun sahip
olduğu, asırlardan beri süzülüp zenginleşerek olgunlaşan
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
155
inanç ve kültür unsurlarının, yöneticilerce de saygıyla
karşılanması, baskı altına alınmaması, aksine tatbikatın
başarısızlıkla sonuçlanacağı ortaya çıkmaktadır.
Sonuç
Din ve devlet arasında tarihin her safhasında çeşitli
münasebetler yaşanmıştır. İnsanın inanma ve ibadet ihtiyacı, farklı din, mezhep ve inanç sistemlerinin ortaya çıkmasına sebep olurken, aynı zamanda devleti oluşturan
temel unsur olan halkın hüviyetinin belirlenmesinde de etkili olmuştur. Bazen devlet dini kontrol altına alırken zaman
zaman da dini müessese ve kaidelere bağlı devletler ortaya
çıkmıştır. Devlet ve dinin faaliyet alanlarının tamamen ayrılması, özellikle Ortaçağ Avrupası’nın yaşadığı kanlı tecrübelerden sonra ulaşılan bir çare olmuştur. Laiklik veya
sekülerizm, farklı şeyleri ifade etmekle birlikte din ve
devletin biri diğerine hükmetmesi bakımından benzer sonuca varmaktadırlar.
Batıda farklı din ve mezhep mensuplarının azınlıkta
oldukları ülkede yaşayabilmesi için sekülerleşme önemli bir
çıkış yolu olmuştur. İslam ülkelerinde ise, Batının sanayileşmesi ile siyasi ve askeri bakımdan güçlenmesine karşı,
bağımsızlığı kazanmak ve korumak için dini toplum ve
devlet alanından uzaklaştırmak, sınırlamak, yasaklamak
gibi tedbirlerle laikleşme süreçleri başlamıştır. Böylece
Batıda yaşanan süreçte farklı din ve inançlara hayat hakkı
tanınırken Doğuda çoğunluğun inancının gereklerini yaşaması yasaklanmış veya baskı altına alınmıştır.
156
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
İslam ülkelerinden birçok lider ve mütefekkir, toplumun
muasır medeniyet seviyesine çıkmasının yolunun eğitimden
geçtiğini görmüş, bu yolda sosyal yapılanmadan, eğitim
kurumlarından, inanç akidelerinden alfabeye kadar birçok
alanda reformlar, yenilikler teklif etmiş ve uygulamıştır.
Rusya, Kafkasya ve Türkistan’da etkili olan Ceditçilik bu
cümledendir. Bu çıkışın Rusya'daki Türk Müslümanları
üzerinde yaptığı etki, gösterdiği ufuk, getirdiği canlılık,
Müslüman halkın matbuat ve gazete ile tanışmasındaki ilk
olma özelliği, bilhassa esas itibariyle toplumun kendisini
sorgulaması yönünde getirdikleri inkâr edilemez. Hareketin
belli bir etkisi ve semeresi görülmekle beraber, başarıya
ulaşmadığı da bir gerçektir. Halbuki ortam, bu tür çıkışların
bir alev gibi mazlum toplumu sarıp başarıya ulaştırması için
son derece müsâittir. Bu başarısızlığın sebeplerini din devlet
ilişkilerinde daima dikkate almak gerekemektedir: Hareket
noktası, harf usûlünü değiştirmek, toplumun yazılı mîrasını,
yüzlerce yıllık kültür zenginliğini atâlete göndermek, her
halde yanlıştır. Toplumun aynı yolda sevkedilmesinin,
herkesin kabul edebileceği bir ülkü etrafında toplanmasının
zarûrî olduğu bir dönemde, yanlış bir hareket noktasından
dolayı bölünmesi gündeme gelmiş, daha doğrusu kâhir
ekseriyet hareketin karşısına alınmıştır. Bu siyâsî basîretsizlik, muhtemelen Gaspıralı'nın tecrübesizliği sebebiyledir.
Togan'ın, müstemleke ülkelerinin bâkir, kapalı kalması
gerekliliği, yani Rusça öğrenmelerinin, Ruslarla hemhal
olmalarının uzun vadede yeniden bağımsızlıklarını kazanmalarını imkânsızlaştırabileceği görüşü, asimilasyon tuzağıХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
157
na karşı îkâzdır.17 Azerbaycan ve diğer Rus coğrafyasındaki
Türk bölgelerinde yaşanan Ceditçilik çıkışı, İç savaş yıllarında kurulan kısa ömürlü devletlerde etkili olmuş, ancak sebep
olduğu bölünme neticesi hepsi Sovyetler Birliği’ne katılmak
mecburiyetinde kalmıştır. Azerbaycan Sovyetler Birliği’nin
parçası haline gelirken Ceditçiler de yeni rejim tarafından
tasfiye edildi. Böylece laikliğin Bolşevik yorumu, ateizm
olarak iktidara geldi.18 Sovyet sonrası arayışlarda da bu
hareketin ve karşı tepkilerin önemli etkisi vardır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında uygulanan
toplumu ve devleti laikleştirme programı, önemli ölçüde
başarıya ulaştığı halde zamanla karşı tepkilerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Günümüzde din-devlet münasebetleri
____________________________
17
Togan, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın TArihi, s. 556.
Burada İbn-i Haldun'un göçebe toplumlarla medenî toplumların tarihî
süreçteki rolü hatırlanmaktadır. Yerlilerin sâkin olduğu bölgelerde yoğun
şekilde işgalci ülkenin vatandaşları (Doğu Türkistan'da olduğu gibi)
bulunsa bile, özellikle aile içi eğitim yoluyla, izolasyonu temin
edildiğinde, bir bakıma göçebe toplumunun dinamikliğine ve kuvvetli
asabiyet bağına sahip olabileceğini düşünebiliriz. Zira onların, Togan'ın
tâbiriyle sömürgeci ülke vatandaşlarının mütekebbir ve mağrur olup
yerlilerle karışmamaları yerlileri asimile olmaktan koruyacaktır. Onların
ayrıcalıklı hayat tarzı, yerli halkın yeni neslini bileyecektir. Yine İbn-i
Haldun'un tesbit ettiği gibi, ilk işgalci nesil geçtikten sonra gelenler,
rahatlığa ve rehâvete düşecek, yıllardan beri bilenmiş olan ülkenin asıl
sahipleri, İbn–i Haldun'daki göçebelerden daha canlı ve haklılıklarına
inanarak kendi kaderlerini belirlemeye çalışacaklardır.
18
Cengiz Çağla, Azerbaycan’da Milliyetçilik ve Politika, İstanbul,
Bağlam, 2002, s.98.
158
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
konusunda derin görüş ayrılıkları ve tartışmalar sürüp gitmekle beraber, mesela İran’daki gibi eski döneme dönmeyi
savunan ciddi bir siyasi veya ictimai hareket sözkonusu
değildir. Gerek Türkiye gerekse Azerbaycan’da yönetici ve
toplumsal liderler, hürriyetler ve sınırlamalar konusuda
radikalizm ve ekstremizm tehlikesini bilinçaltında daima
muhafaza etmektedirler. Birçok İslam ülkesinde yaşandığı
gibi yasak, baskı, zulüm ile böyle bir tehlikenin önüne geçilemeyip bilakis daha şiddetli ve güçlü olmasına yol açacaktır.
BM’in 1981 tarihli konuyla ilgili beyannamesi ise bütün
dünyanın mutabık kaldığı kıstasları ihtiva eden, tereddüt
durumunda başvurulabilecek en az mahzurlu bir belge olma
hususiyetini muhafaza etmektedir.
Kullanılan Kaynaklar:
Ahmad, Feroz ile mülakat, 1993 Haziran.
B.O.A., İrâde, Hâriciye, 15225; Arşiv Belgeleri.
Bennigsen, Alexandre, Islam in Soviet Union, General Presentation,
Ankara, METU, 1985.
Bennigsen, Alexandre, Self-Determination in Soviet Central Asia
Problems and Prospects.
Çağla, Cengiz, Azerbaycan’da Milliyetçilik ve Politika, İstanbul,
Bağlam, 2002.
Çokay, Mustafa Çokay, 1917 yılı Hatıra Parçaları.
Declaration on the Elimination of all Forms of Intolerance and of
Discrimination Based on Religion or Belief, United Nations 73rd
Plenary Meeting, Resolution 36/55 of 25 November 1981.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
159
Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslâm Birliği.
Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, C. III, ss. 748-749.
Gündüz, Aslan, Milletlerarası Hukuk, 5. Bası, İstanbul, Beta, 2003.
Hocaoğlu, M., Abdülhamid Han'ın Muhtıraları; Y.E.E., 11-1765120–5.
İbrahimli, Haleddin, Değişen Avrasya’da Kafkasya, İstanbul, ASAM,
2001.
Karakaş, Işıl, “Uluslararası Hukukta Yeni Eğilimler: Soft Law ve
İnsan Hakları”, Uluslararası Politikada Yeni Alanlar Yeni Bakışlar, (Der.:
Faruk Sönmezoğlu), İstanbul, Der Yayınları, 1998.
Kaymak, Erol, Sultan Galiyev ve Sömürgeler Enternasyonali,
İstanbul, Bağlam,1993.
Koraman, Bedri, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi.
Mâlik bin Nebi, İslâm Dâvası.
Montgomery, David C., Rejim Doğrultusundaki Sovyet Özbek
Edebiyatı Zincirinin Bir Halkası Olarak "Şahimerdan", çev.: H. Canan
Özkal, Ankara, ODTÜ, 1985.
Naoroji, "The Moral Poverty of India and Native Thoughts on the
Present British-Indian Policy".
Saray, Mehmet, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı
İsmail Bey (1851-1914)
Saray, Mehmet, Türkistan Hanlıkları.
Tişkov, V.A., E.İ. Filippova, Eski Sovyet Ülkelerinde Etnik İlişkiler ve
Sorunlar, İstanbul, ASAM, 2002.
Togan, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi.
Yazgan, Turan, "Tarih Tekerrür Ediyor", TDTD, 29, Mayıs 1989.
160
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Гошма
Dine ve İnanca Dayalı Müsamahasızlığın ve Ayrımcılığın
Bütün Şekilleriyle Ortadan Kaldırılması Hakkında
Beyanname 19
Genel Kurul,
Birleşmiş Milletler Andlaşmasının temel prensiplerinden
birisinin bütün insanların doğasında kendiliğinden var olan
onur ve eşitlik prensibi olduğunu ve bütün üye devletlerin
herkes için, ırk cinsiyet, dil veya din ayırımı yapmadan, insan
hak ve hürriyetlerine evrensel saygıyı ve riayeti geliştirmek ve
teşvik etmek için Teşkilat ile işbirliği halinde müştereken ve tek
başlarına tedbir almayı taahhüt ettiklerini mülahaza ederek;
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin ve Medeni ve
Siyasi Haklara İlişkin Milletlerarası Sözleşme’nin ayırım yapmamayı ve kanun önünde eşitliği ve düşünce, din veya
inanç hürriyetini ilân ettiğini mülahaza ederek;
İnsan hak ve hürriyetlerine, özellikle düşünce, vicdan, din
veya başka türlü inanç hürriyeti hakkında saygısızlığın ve
onları ihlal etmenin, bilhassa bu gibi saygısızlık ve ihlallerin
diğer devletlerin iç işlerine müdahale etmeye hizmet ettiğini
ve halklar ve milletler arasında nefreti uyandırdığı durumlarda doğrudan veya dolaylı olarak insanlığa savaşlar ve büyük
acılar getirdiğini mülahaza ederek;
____________________________
19
BM Genel Kurulu tarafından 25 Kasım 1981’de kabul edilmiştir.
Türkçe tercüme Aslan Gündüz, Milletlerarası Hukuk, 5. Bası, İstanbul,
Beta, 2003, ss.279-281.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
161
Din veya inancın, sahip olan için, hayat kavramının
(anlayışının) temel unsurlardan birisi olduğunu ve din veya
inanç hürriyetine bütünüyle saygı gösterilmesi ve garanti
edilmesi gerektiğini mülahaza ederek;
Din ve inanç hürriyeti ile ilgili meselelerde anlayış,
müsamaha ve saygıyı geliştirmenin ve din veya inancın BM
Andlaşması, BM’in diğer ilgili belgeleri ve işbu bildirinin
amaç ve prensipleri ile bağdaşmayan amaçlar için kullanılmasının kabul edilemez olduğunu mülahaza ederek;
Din ve inanç hürriyetinin aynı zamanda dünya barışına,
sosyal adalete ve halklar arasında dostluğun sağlanmasına
ve sömürgecilik ve ırk ayırımı ideolojisi veya uygulamalarının ortadan kaldırılmasına katkıda bulunduğuna kani
olarak;
BM’in ve uzmanlık örgütlerinin himayesi altında değişik
ayırımcılık biçimlerinin ortadan kaldırılması ile ilgili birkaç
sözleşmenin kabul edilmesini ve bazılarının yürürlüğe
girmesini memnuniyetle karşılayarak;
Dünyanın bazı bölgelerinde hâlâ din veya inanç meselelerinde müsamahasızlığın belirtileri ve ayırımcılığın varlığından kaygı duyarak;
Bu gibi müsamahasızlığın bütün biçimleriyle süratle
ortadan kaldırılması için ve din veya inanç sebebiyle ayırımcılığı önleme ve onunla mücadele etmek için gerekli bütün
tedbirleri almaya kararlı olarak;
Din veya İnanca Dayalı Müsamahasızlığın ve
Ayırımcılığın Bütün Şekilleriyle Ortadan Kaldırılması
Hakkında işbu Bildiriyi kabul eder.
162
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Madde 1.
1. Herkes düşünce, vicdan ve din hürriyeti hakkına sahiptir. Bu hak, bir dine veya kişinin kendi seçimi olan herhangi bir
inanca sahip olma hürriyeti hakkını ve gerek bireysel olarak,
gerekse başkaları ile birlikte ve alenen veya hususi olarak
dinini veya inancını, tapınma, ibadet, uygulama ve öğretme
biçimlerinde izhar etme (açıklama) hürriyetini kapsar.
2. Hiç kimse, bir dine veya kendi seçimi olan bir inanca
sahip olma hürriyetini zayıflatacak bir zorlamaya tabir tutulmayacaktır.
3. Bir kimsenin dinini veya inançlarını açıklama hürriyeti,
ancak kanunla konulan ve kamu güvenliğini, düzenini,
sağlığını veya ahlakını yahut başkalarının temel hak ve hürriyetlerini korumak için gerektiği ölçüde sınırlamalara tabi
tutulabilir.
Madde 2.
1. Hiç kimse din veya diğer inançlar sebebiyle herhangi bir
Devlet, kurum, insan grubu veya kişiler tarafından ayırıma
tabi tutulmayacaktır.
2. İşbu Bildiri bakımından “din veya inanca dayalı
müsamahasızlık ve ayırımcılık” ifadesi, din veya inanca
dayanan ve amacı veya sonucu insan haklarının ve temel
hürriyetlerinin eşitlik esasına göre tanınmasını, bunlardan
yararlanmayı, veya bunların kullanılmasını ortadan kaldıracak veya zedeleyecek her türlü farklılaşma, dışlama, sınırlama veya tercih demektir.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
163
Madde 3.
İnsanlar arasında din veya inanç sebebiyle ayırımcılık
yapma, insan onuruna karşı bir hakaret ve BM Andlaşması’nın prensiplerini inkâr etme teşkil eder, ve İnsan Hakları
Evrensel Beyannamesi’nde ilan edilen ve İnsan Haklarına
İlişkin Milletlerarası Sözleşmeler* detayları ile vazedilen
insan haklarının ve temel hürriyetlerin bir ihlali, ve milletlerarasında dostça ve barışçı ilişkileri (kurmanın) bir engeli
olarak mahkûm edilecektir.
Madde 4.
1. Bütün Devletler, medeni, ekonomik, siyasi, sosyal ve
kültürel hayatın bütün alanlarında insan haklarının ve temel
hürriyetlerinin tanınması, kullanılması ve bunlardan yararlanma bakımından din veya inanç sebebiyle ayırımcılığı önlemek ve ortadan kaldırmak için etkin tedbirler alacaklardır.
2. Bütün Devletler, gerektiğinde bu gibi ayırımcılığı yasaklayacak mevzuatı çıkarmak veya iptal etmek için, ve din veya
bu konudaki diğer inançlar sebebiyle gösterilen müsamahasızlıkla mücadele etmek için uygun düşen tedbirleri almak
hususunda bütün çabaları sarfedeceklerdir.
Madde 5.
1. Ebeveynler veya yerine göre, çocuğun kanuni temsilcileri, aile içi hayatı din veya inançlarına uygun şekilde ve
kendi fikirlerine göre çocuğun yetiştirilmesi için gerekli olan
ahlaki eğitimi akılda tutarak düzenleme hakkına sahiptir.
____________________________
* Burada kastedilen 1966 tarihli Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin
Milletlerarası Sözleşme ile Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin
Milletlerarası Sözleşme’dir; Aslan Gündüz, a.g.e., s.280.
164
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
2. Her çocuk din veya inanç meselesinde ebeveynlerinin
veya yerine göre, kanuni temsilcilerinin isteklerine uygun bir
şekilde eğitimden yararlanma hakkına sahiptir, ve ebeveynlerinin veya kanuni temsilcilerinin isteklerine aykırı bir şekilde
din veya inanç konusunda eğitim almaya mecbur edilmeyecektir; bu hususta yönlendirici prensip çocuğun menfaatleridir.
3. Çocuk din veya inanca dayalı her türlü ayırımcılığa
karşı korunacaktır. Anlayış, müsamaha, halklar arasında
dostluk, barış ve evrensel kardeşlik, başkalarının din veya
inancına saygı ruhu içinde, ve enerji ve kabiliyetlerinin hemcinslerinin hizmetine vakfedilmesi gerektiğinin tüm bilinciyle
yetiştirilecektir.
4. Ebeveynlerinin ya da kanuni temsilcilerinin bakımının
altında olmayan bir çocuğun durumunda, bunların açıklanmış
istekleri, veya din veya inanç meselesiyle ilgili isteklerini yansıtan diğer herhangi bir delil gerektiği şekilde dikkate alınacaktır;
bu konuda yönlendirici prensip, çocuğun menfaati olacaktır.
5. Bir çocuğun içinde yetiştiği dinî veya îtikâdî uygulamaların çocuğun fiziksel veya ruhsal sağlığına veya eksiksiz
gelişmesine zararlı olmaması gerekir; bu bağlamda işbu
Bildirinin madde 1, paragraf 3’ü dikkate alınacaktır.
Madde 6.
Bu bildirinin 1. maddesi hükümlerine uygun şekilde ve 1.
maddesin 3. paragrafı hükümlerine tâbi olmak üzere,
düşünce, vicdan, din veya inanç hürriyeti hakkı, diğerleri
yanında aşağıdakileri kapsar:
a. Bir din veya inanca tapma veya bunlarla ilgili olarak toplanma, ve bu gibi amaçlar için yerler açma ve idame ettirme;
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
165
b. Uygun düşen hayır kurumlarını veya insanî kurumları
açmak ve idame ettirmek;
c. Bir dinin veya inancın ayin veya adetleriyle ilgili gerekli
madde ve malzemeyi yeterli ölçüde yapmak, edinmek veya
kullanmak;
d. Bu alanlarda ilgili yayınları yazmak, neşretmek ve dağıtmak;
e. Bir din veya inancı, öğretmeye uygun olan yerlerde öğretmek;
f. Bireylerden veya kurumlardan ihtiyarî malî ve diğer katkıları
istemek ve almak;
g. Herhangi bir dinin veya inancın gereklerinin ve standartlarının lüzumlu addettiği liderleri eğitmek, tayin etmek,
seçmek veya veraset yoluyla belirlemek;
h. Din veya inanç emirlerine uygun şekilde dinlenme günlerini
idrak etmek (gözetlemek) ve tatilleri ve merasimleri kutlamak;
i. Din ve inanç meselelerinden millî ve milletlerarası düzeyde
bireylerle ve cemaatlerle iletişimi tesis etmek ve
sürdürmek;
Madde 7.
İşbu Bildiride derpiş edilen haklar ve hürriyetler, milli kanunlarda herkesin uygulamada bu gibi hak ve hürriyetlerden yararlanabileceği bir tarzda tanınacaktır.
Madde 8.
İşbu Bildiride yer alan hiçbir hüküm, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ni ve İnsan Hakları ile İlgili Milletlerarası
Sözleşmeleri sınırlayacak veya onlardan sapmaya izin verecek şekilde yorumlanmayacaktır.
166
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
AVRUPA BİRLİĞİ ENTEGRASYONU
VE MÜNAKAŞALARIN HALLİ:
TÜRK DIŞ POLİTİKASI
Ali Resul Usul
Giriş
Avrupa Birliği (AB) projesi özünde barış projesidir. II.
Dünya Savaşı’ndan bütün Avrupa ülkeleri, galip ya da
mağlup fark etmez, büyük bir yıkımla çıkmıştır. Dünya
siyasetinde Avrupa ülkeleri hâkimiyetlerini kaybetmişlerdir.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında, dünya siyasetinde etkinliğinin azalması yanında Avrupa’nın çok ciddi bir diğer sorunu
da Almanya’dır. Hem Birinci hem de İkinci Dünya Savaşı,
büyük ölçüde Almanya’nın Fransa ve İngiltere’ye karşı üstünlük kurma mücadelesinin bir sonucu olarak ortaya çıktığı
ifade edilebilir. Bu durumda, Savaş Sonrası Avrupa’da tekrardan büyük ölçekli ve son derece yıkıcı bir savaşı engellemek
ve barışı sağlamak için Almanya-Fransa barışının uzun
soluklu olarak sağlanması gerekmekteydi. Bu açılardan
bakıldığında, AB’nin kurulma projesi her şeyden önce bir
barış projesidir.
Bir Barış Projesi Olarak Avrupa Birliği
Bu projenin gerçekleşmesi için çok akıllıca bir şekilde 9
Mayıs 1950 yılında Schuman Planı ile birlikte Avrupalı
siyasetçiler önemli bir karar verdiler: Avrupa ’daki kömür ve
çelik zenginliği tek bir havuzda toplanarak silah üretimi
açısından çok önemli olan çelik ve kömür üzerinde genel bir
denetim sağlanacaktır. Ayrıca, savaş sonrası büyük bir yıkıХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
167
ma sahne olmuş olan Avrupa’da sanayileşme tekrar canlandırılarak Avrupa ekonomisi arzu edilen seviyeye çıkartılması hedeflenmiştir.
Soğuk Savaş sonrası Avrupa’da demokrasi ve insan haklarını geliştirmek maksadı ile belli başlı Avrupa ülkeleri 1949
yılında Avrupa Konseyi’ni (AK) kurmuşlardır. Avrupa
Konseyi’nin ve bütün Avrupa’nın insan hakları hususunda
merkez noktasını oluşturan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
(The Convention on the Human Rights) de 1950 yılında
imzalanmıştır. Böylece, AET ve AK yeni Avrupa’nın en önemli iki kurumu olarak ekonomik gelişme, insan hakları ve
demokratik değerlere dayalı yeni Avrupa’yı yaratma çabası
içine girmişlerdir. Diğer bir deyişle, Avrupa barışı, güvenliği
ve Avrupa’da vuku bulabilecek çatışmaların çözümüne yönelik iki genel strateji belirlenmiştir: AB ülkeleri arasında
ekonomik ve ticari bütünleşme, ekonomik gelişme ve zenginleşme; insan hakları ve demokratik değerlere saygının büyün
Avrupa’da yaygın değer haline gelmesi ve insan hakları ihlallerinin bütün Avrupa’da önüne geçilmesi.
Bu amaçla, Fransa’nın dışişleri bakanı Schuman’ın
Almanya’nın Şansölyesi Konrad Adenauer’ı ikna etmesi
başlayan süreç sonunda Belçika, Hollanda Lüksemburg,
Fransa, Almanya ve İtalya arasında Paris Antlaşması imzalanmış ve Avrupa Kömür ve Çelik Birliği (ECSC-European
Coal and Steel Community) 1951 yılında kurulmuştur. Nisan
1957 yılında da Roma Antlaşması ile yukarıdaki birlikte altı
Avrupa ülkesi Avrupa Ekonomik Topluluğu’nu (AETEuropean Economic Community) kurmuşlardır. Bu açıdan
AET, hem Avrupa’yı dünya ekonomisi ve siyaseti liginde
168
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
yukarı taşıyacak bir oluşum, hem de en azından Avrupa
düzleminde barışı sağlayacak bir mekanizma olarak
düşünülmüştür.
AET daha sonra entegrasyonunu derinleştirerek Avrupa
Topluluğu (AT-European Community) ve sonunda da Avrupa
Birliği’ne doğru evrilmiştir. 1957 Roma Antlaşması ile kurulan AB bu zamana kadar etrafındaki ülkelere yönelik cazibesini korumuştur. İlk yıllarda AB üyesi olamayan diğer Batı
Avrupa ülkeleri daha sonraki yıllarda peyderpey AB üyeliği
için başvurmuşlar ve sonunda AB’nin bünyesine dahil
olmuşlardır. İngiltere İrlanda, Danimarka, Yunanistan,
İspanya ve Portekiz gibi ülkeler yanında, bilhassa 1990’ların
başlarında Soğuk Savaş’ın bitmesi ve Sosyalist bloğun
dağılması ile birlikte, on Merkezi ve Doğu Avrupa ülkesi de
AB’ye tam üye olarak kabul edilmiş ve bu şekilde AB, liberal
demokratik değerlerini Avrupa’nın hemen hemen tamamına
teşmil etmiştir. Böylece bütün Avrupa’da ideolojik bölünme
ve çatışma tarihe karışmış ve Avrupa barışı sağlanmıştır. Bu
bakımdan AB, barış sağlama ve çatışmaların çözümü
açısından, genel olarak, bir başarı öyküsüdür. AB, kendi
içinde var olan krizleri ve potansiyel krizlerin halli konusunda başarı gösterdiği gibi (Almanya-Fransa, Almanya-Çek
Cumhuriyeti, Almanya– Polonya, İngiltere-İspanya ve son
olarak Hırvatistan-Slovenya gibi), AB sınırlarının dışında
vukuu bulan kriz ve çatışmaları çözümlemede etkin olmaya
çalışmaktadır.
Bu amaçla AB kendi sınırları dışında barış ve güvenliğin
sağlanması için önemli programlar ve siyasetler geliştirme
çabasındadır. Tarihsel çatışma ve kriz bölgeleri arasında olan
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
169
Balkanlar’da AB önemli bir aktördür. Hırvatistan, Sırbistan,
Kosova, Arnavutluk, Makedonya ve Bosna Hersek hassas
dengelere sahip olan ülkeleri içeren Balkanlar Samuel
Huntington’ın medeniyetler çatışması tezine ilham olacak bir
bölgedir. Sadece Balkanlar değil Kafkaslar gibi kriz ve çatışmanın eksik olmadığı diğer bölgelerde de AB’nin etkin
olmaya çalıştığı görülmektedir.
Bununla birlikte, genel anlamda, Avrupa, çatışma çözme
ve barış sağlama bağlamlarında başarılı olarak değerlendirdiğim AB projesinin her alanda başarı kazandığını da
söylemek doğru olamayacaktır. AB’nin bu alandaki en dramatik başarısızlığı Yugoslavya iç savaşı ve savaş sırasında
yaşanan Boşnak katliamıdır. AB, Avrupa’nın ortasında
yaşanan bu katliamı maalesef önleyememiştir.
Türk Dış Politikası, AB, Münakaşaların Halli
Türkiye-AB İlişkileri
Türkiye’nin AB macerası 1959 yılına kadar geriye gider.
1959 tarihinde, yani AB’nin kurulmasından iki yıl sonra,
Yunanistan ile birlikte Türkiye, AB’ye Ortaklık Anlaşması için
başvurmuştur. AB üyeliği başvurusunu ise, Türkiye, 1987
yılında gerçekleştirmiştir. 1989 yılında, Türkiye’nin başvurusunu değerlendiren AB Komisyonu Türkiye’nin AB’ye
üyeliğine “ehil” olduğunu ancak ne Türkiye’nin ne de AB’nin
Türkiye’nin üyeliğine hazır olmadığını açıklamıştır. AB
Komisyonu’nun bu raporu Türkiye’nin üyeliğini bir süre
engellemiştir. AB ile farklı şekilde entegrasyonunu sürdürmek
isteyen Türkiye, AB ile gümrük birliğini 1995 yılında kabul
170
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
etmiştir. Böylece, Türkiye, tam üyelik olmadan AB ile gümrük
birliğine giden ilk ülke olma hüviyetini kazanmıştır.
Türkiye-AB ilişkilerinde asıl dönüm noktası 1999 Helsinki
Zirvesi’dir. Bu AB Zirvesi’nde AB Türkiye’yi ilk kez ve net bir
şekilde resmen AB üyeliğine aday ülke ilan etmiş ve Merkezi
ve Doğu Avrupa ülkelerine adaylık sürecinde ne şekilde
davranılırsa Türkiye’ye de bu şekilde davranılacağı noktasında söz vermiştir. Böylece Türkiye, resmen AB üyeliğine aday
ülke konumunu kazanmıştır. AB, böylece, üyelik sürecinde
öncelikle Türkiye’ye 1993 Kopenhag Zirvesi kararı olan
Kopenhag kriterlerini yerine getirmesini şart koşmuştur.
Demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan haklarına riayet ve
azınlıkların korunması gibi kriterleri içeren Kopenhag kriterlerine yerine getireceğine Türkiye söz vermiştir.
1999 Helsinki Konseyi kararı ile Türkiye-AB ilişkileri
müthiş bir ivme kazanmış ve Kopenhag siyasi kriterlerine
uyum sağlamaya yönelik Türkiye’de önemli reform çalışmaları yapılmıştır. 2001 yılında yapılan çok önemli anayasa
değişikliklerinden sonra hem koalisyon hükümeti hem de
2002 seçimlerinden sonra iktidara gelen AK Parti döneminde
birçok siyasi reform çalışmaları yapılmış ve ülkedeki
demokratik standartları yükseltici sayısız kanunlar ve yönetmelikler çıkartılmıştır. Neticede 2004 yılının Aralık ayında
toplanan Brüksel Zirvesi’nde Türkiye’nin Ekim 2005 tarihinde
müzakerelere başlayabileceği kararı çıkmış ve 12 Haziran
2006 tarihinde fiili olarak ilk müzakere faslı açılarak TürkiyeAB müzakereleri başlamıştır. Türkiye’nin resmen müzakerelere başladığı 3 Ekim 2005 tarihinde Hırvatistan da müzakerelere başlamıştır. 2011 yılının sonlarına gelindiğinde
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
171
geçen zaman dilimi içinde Hırvatistan müzakeleri tamamlamak üzeredir ancak Türkiye’nin müzakere süreci bilhassa
Kıbrıs sorunu nedeni ile ciddi sıkıntı içine girmiştir.
Münakaşaların halli açısından bakıldığında, AB’nin
Türkiye’ye olan etkisini iki boyutta ele almak mümkündür.
Birincisi, AB sürecinin Türkiye’nin içinde var olan sorunları
çözümlemede etkisi; ikincisi de Türkiye’nin komşularla olan
ilişkilerinde var olan sorunları çözümünde AB’nin etkisi.
Burada konunun ikinci boyutu üzerinde durulacaktır. Yani,
Türkiye’nin AB ile olan entegrasyon süreci acaba Türkiye’nin
dış politikasında var olan sorunların çözümüne ne şekilde
etki yapmaktadır? Kıbrıs sorunu, Yunanistan ve Ermenistan
ile yaşanan sorunlar bu alanda ilk akla gelenlerdir.
Türkiye-Yunanistan İlişkileri ve AB’nin Rolü
Daha önce de ifade edildiği gibi, AB entegrasyon süreci
genelde bütün Avrupa kıtasına barış ve güvelik sağlama noktasında önemli işlevlerde bulunmuştur. Bu durum Türkiye
açısından kısmen doğrudur. AB sürecinin Türkiye-Yunanistan
ilişkilerinin gelişmesi ve Türkiye-Yunanistan arasında diyaloğun
güçlenmesi anlamında önemli bir rol oynadığı ifade edilebilir.
Ancak, aynı şeyi Kıbrıs sorunu ve Türkiye-Ermenistan ilişkileri
açısından söylemek çok mümkün görünmemektedir.
Yunanistan ile olan Ege Denizi ve Batı Trakya sorunu gibi
sorunlar uzunca süredir Türkiye-Yunanistan ilişkilerini olumsuz etkilemiştir. Ancak bu ilişkiler, 1999 yılından itibaren gelişmeye başlamıştır. Ağustos 1999’da Türkiye’de meydana gelen yıkıcı depremden sonra Yunanistan da bir deprem olmuş
172
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ve depremler halklar arasında karşılıklı sempati duygularının
gelişmesine neden olmuştur. Ardından, Yunanistan’ın 1999
Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin AB üyeliğini desteklemesi ile
Türkiye-Yunanistan ilişkileri başka bir sürece girmiştir.
Yunanistan daha önceleri Türkiye-AB ilişkilerin gelişmesini genelde engellemeyi devlet politikası haline getirmişti.
Sadece AB’de değil diğer birçok uluslararası kurumlarda
Yunanistan-Türkiye mücadelesi hep sürmüştü. 1999 sonrasında bu kez karşılıklı ilişkilerin gelişmesinde AB sürecinin
etkisi büyük olmuştur. Yunanistan Türkiye’nin AB sürecini
genel olarak desteklemiştir. Böylece, Türkiye-Yunanistan
ilişkilerine daha önceleri hakim olan çatışma iklimi yerini
daha dostane bir mevsime bırakmaya başlamıştır.
Türkiye’nin AB ile olan entegrasyonu ve AB üyesi adaylığı bu
süreci kolaylaştıran bir faktör olmuştur. Bir anlamda AB
Türkiye ve Yunanistan arasında bir platform oluşturmuş ve bu
iki ülke arasında güvenin gelişmesine yardımcı olmuştur.
Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde temel sorunlar olan Ege
Denizi ile ilgili sorunlar (karasuları, kıta sahanlığı ve coğrafi
formasyonların hukuki durumu, Yunan Adalarının silahlanması vs. gibi konular) hakkında henüz Türkiye-Yunanistan
arasında kapsamlı resmi bir çözüme varılmış olmasa da
Türkiye-Yunanistan ilişkilerindeki eski gerginliğin yerini tamamen yeni bir havaya bıraktığı görülmektedir.
Kıbrıs Sorunu ve AB’nin Rolü
Bununla birlikte, Kıbrıs sorunun çözülmesinde AB maalesef olumlu bir rol oynayamamış; tam tersine yapmış olduğu
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
173
ciddi siyasi yanlışlar neticesinde çözümü zorlaştırmıştır. 16
yy da Osmanlı Devleti’nin bir parçası olan Kıbrıs 1877-1878
Osmanlı Rus savaşı sonrasında İngilizler tarafından Ruslara
karşı savunulması bahanesi ile işgal edilmiş ve Türkiye’nin
gündemine 1950’lerde tekrar girmiştir. 1960 yılında Kıbrıs
Cumhuriyeti kurulmuş ve Türkiye’de bu yeni devletin garantörü olmuştur. Kıbrıs sorunu bu zamanlardan beri uluslararası arenada çözülmeyi beklemektedir. 1974 Türkiye’nin
Kıbrıslı Türkleri korumak için adaya askeri harekât yapmak
zorunda kalması ve 1983 yılında Kıbrıslı Türklerin Kuzey
Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni (KKTC) kurması ile ada zorunlu
olarak ikiye ayrılmıştır.
Sorunun çözülmesi için Birleşmiş Milletler (BM) genel
sekreteri Kofi Annan liderliğinde hazırlanan kapsamlı Annan
Planı büyük tartışmalardan sonra adada Türk ve Rum kesimlerinde referanduma sunulmuş ancak referandumda
Türkler plana evet derlerken Rum kesimi Annan planını ve
adada tekrar birleşmeyi reddetmişlerdir. Rumların planı ve
çözümü reddetmesine rağmen AB Güney Kıbrıs Rum Kesimi
(GKRY)’ni 2004 yılında tam üye olarak kabul etmiştir. Bu
AB’nin Kıbrıs sorunun çözümünde yapmış olduğu tarihi bir
yanlıştır.
Bu vahim yanlışın bu bağlamda iki büyük sonucu olmuştur: Birincisi, GKRY’nin çözüm olmadan AB üyesi olması
Rumların çözüm yönündeki en önemli motivasyon kaynağının yok olması neden olmuştur ve Kıbrıs sorunu kilitlenmiştir. İkincisi, GKRY’yi resmen tanımayan Türkiye’nin AB
üyelik süreci derin yara almıştır. Türkiye’nin AB ile olan
Gümrük Birliği’ne GKRY’yi dahil etmemesi neticesinde Aralık
174
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
2006’da AB Türkiye’yi cezalandırarak müzakere sürecini kısmen askıya almıştır. Gümrük Birliği ile ilgili olduğu düşünülen
sekiz başlıkta müzakerelere başlanmayacağı gibi GKRY
gümrük birliğine dahil edilip GKRY bayraklı gemi ve uçaklar
Türkiye limanlarına ve havaalanlarına serbestçe giriş yapmadıkça hiçbir müzakere başlığı, teknik olarak tamamlansa
dahi, kapanmayacaktır. Bu karar Türkiye-AB ilişkilerine balyoz gibi inmiş ve ilişkilerin gelişmesini engelleyen en önemli
husus olarak tarihteki yerini almıştır. AB’nin peş peşe verdiği
iki önemli yanlış karar neticesinde Türkiye-AB ilişkileri ve
Türkiye-AB müzakere süreci durgunluk dönemine girmiştir.
Bu nedenle de AB’nin Türkiye’nin iç ve dış siyasetine olan
etkisi oldukça zayıflamıştır.
AB’nin çözüm olmadan GKRY’yi tam üyeliğe kabul
etmesinin arkasında basit bir düşünce vardır: Çözüm yolunda isteksiz gördüğü Türkiye’ye baskı yapmak ve böylece
Kıbrıs sorununun çözülmesini sağlamak. Ancak, AB’nin bu
stratejisinin başarılı olduğunu söylemek zordur. İlk önce
Kıbrıs konusu Türkiye açısından “milli bir dava” olarak
görüldüğü için Türkiye’nin bu konudaki baskıya kolayca “boyun eğeceğini” düşünmek bir hataydı. Ayrıca, Kıbrıs sorunu
son derece karmaşık bir konu olduğu için hemen çözümünü
de beklemek doğru değildir. Sonuç itibarı ile de müzakere
sürecinin askıya alınması Türkiye’nin Kıbrıs konusunda tek
taraflı taviz vermesine neden olmamıştır. Tam tersi,
GKRY’nin AB üyesi olması hem Kıbrıs sorunun çözümü hem
de Türkiye’nin AB ile entegrasyonu konularında ciddi sorunlar yaratmıştır.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
175
Türkiye-Ermenistan İlişkileri ve AB’nin Rolü
AB’nin münakaşaların halli noktasında ikinci başarısız
örneği Türkiye-Ermenistan ilişkileri olmuştur. Ermenistan ile
iyi ilişkiler kurma, ilişkilerin “normalleşmesi” ve resmiyette
kapalı olan Türkiye-Ermenistan sınırının açılması konularında AB Türkiye’ye tek taraflı tazyik yapmakta, bu konularda
Türkiye’den “olumlu” adımlar atılmasını beklemekte ve bu
beklentilerini de yıllık ilerleme raporlarında ve diğer belgelerde açıkça ortaya koymaktadır.
Kıbrıs konusunda olduğu gibi, Ermenistan konusunda da
AB’nin adil bir arabulucu rolüne soyunmaması, Türkiye’den
bu konuda tek taraflı tavizler istenmesi ve Türkiye’ye bu yönde
baskı yapılması, münakaşaların halli konusunda etkili bir netice vermeyecektir. Türkiye-Ermenistan ilişkilerin gelişmesi ve
var olan sorunların çözümü yolunda olumlu ilerlemeler şüphesiz hem Türkiye’nin hem de Ermenistan’ın milli menfaatlerine
uygundur ve yapılmalıdır. Bu durum genel Kafkasya güvenliği
açısından da son derece olumlu bir gelişme olacaktır.
Bununla birlikte, Azerbaycan toprağını ve Dağlık Karabağ’ın işgali hususunda Ermenistan tarafından yapıcı adımlar atılmadan Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin “normalleşmesi”
zor görünmektedir. Bu durum, Türk yetkililer tarafından defalarca vurgulamıştır. Azerbaycan ve Ermenistan arasında bu
konuda yapıcı adımlar atılmalı ve soruna barışçı çözüm
bulunmaya gayret edilmediler. Dağlık Karabağ ve işgal altındaki Azerbaycan toprakları konusunda olumlu gelişmeler
olmadığı takdirde AB’nin tek taraflı olarak Türkiye’ye baskı
yapması netice vermeyecektir.
176
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Sonuç
AB projesi özünde barış projesidir. İkinci Dünya
Savaşı’nın getirmiş olduğu büyük felaketten ders alan
Avrupalılar Avrupa kıtasında refah, barış ve demokratik rejimleri hakim kılmak için AB ve Avrupa Konseyi’ni yaratmışlardır.
Bu şekilde AB içinde hakikaten de barış ve refahı yakalayabilmişler ve daha sonra genişlemelerle AB sulhunu Avrupa
kıtasının büyük bir kısmına teşmil hale getirmişlerdir. AB
barış, demokrasi, güvenliği sadece kendi üyelerine değil
komşu bölgelere de ihraç etmeye yönelik bir takım arayışlar
içinde de var olmuştur. Tabii ki AB bütün politikalarında
başarılı olmuş sayılmaz. Örneğin 1990’ların ilk yarısında
Yugoslavya iç savaşı ve Boşnak katliamını engellemede AB
son derce yetersiz kalmıştır. Türkiye açısından, AB entegrasyon projesinin Türkiye-Yunanistan ilişkilerinin gelişmesinde olumlu bir rol oynamış ve Türkiye-Yunanistan ilişkileri
çatışmacı bir iklimden daha olumlu atmosfere geçişini kolaylaştırmıştır. Bununla birlikte, Türk dış politikasının en sorunlu
alanlarını oluşturan Kıbrıs ve Ermenistan hususlarında AB
etkisinin çok olumlu bir şekilde geliştiğini ifade etmek zordur.
Hem Kıbrıs hem de Ermenistan konularında, yukarıda da
ifade edildiği gibi, AB, daha adil bir arabulucu rolünü
sahiplenmesi ve tek taraflı işe yaramaz baskı politikasından
vaz geçmesi gerekmektedir.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
177
TÜRKİYE VE LİBERALİZM:
TARİH, MUASIR DURUM VE GELECEK
Hüseyin Dayı
Giriş
Türk siyasî tarihindeki “modernleşme”ye bakıldığında,
Avrupa’daki modernleşmenin büyük ölçüde tersi istikamette
bir seyir görülmektedir. Bu farklılık, Avrupa’da geleneksel
devlet anlayışından uzaklaşıp “modern” devlet anlayışına
geçilirken, çok kısıtlı olan insan hakları genişletilmiş; Türk
siyasî tarihinde ise geleneksel devlet anlayışından koparken,
geniş kapsamlı olan insan hakları kısıtlanmıştır, şeklinde
özetlenebilir.
Bu şekilde birbirine zıt iki sonuç, her iki taraftaki “modernite” öncesi millî kültür ve din temelli insan hakları anlayışı
farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Taraflar, kendi geleneksel anlayışlarını terk ederken Avrupa müspet, Türkiye menfi
yönde gelişme göstermiştir. İnsan hakları açısından bu durumu, Avrupa’nın modernite öncesi, Türkiye’nin modern (çağdaş) dönemi olmuş; Türkiye’nin modernite öncesi ise,
Avrupa’nın modern dönemi olmuştur, şeklinde ifade etmek
mümkündür.
Fikirleriyle Türk siyasî hayatını uzun yıllar tam olarak etkilemiş, günümüzde de büyük ölçüde etkilemekte olan Ziya
Gökalp’ta görülen fikrî değişme, bu konuya en bariz örneği
oluşturmaktadır. Gökalp’ın, Türkiye’deki geleneksel anlayışı
savunduğu döneminde söyledikleri ile “Muasırlaşmak” ve
“Garp medeniyetine geçmek” telkininde bulunduğu döneminde söyledikleri, birbirine tamamen zıttır. Önceleri,
178
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
“Hürriyetin Menbalarına Doğru” başlığı altında, Allah’tan
başka hiç kimsenin kulu olmamak,1 şeklindeki ifadeleriyle
şahsî hürriyetleri savunmuş; sonraları ise, “Sen, ben, o yok
biz varız” telkini ile şahsiyeti tamamen yok edip, “Sakın
‘Hakkım var’ deme / Hak yok, vazife vardır!”2 şeklindeki bir
anlayışı aşılamaya çalışmıştır. Bu farklılık, Türk modernleşmesinde insan hakları açısından yaşanan gerilemeyi tüm
açıklığıyla gözler önüne sermektedir.
Burada Gökalp’tan örnek verilmesinin sebebi, II.
Meşrutiyet’ten önce ve sonra düşünüp yazmış olmasının
yanı sıra, hem Osmanlı’nın son dönemindeki İttihat ve
Terakki Partisinin hem de Cumhuriyet’in kuruluş dönemindeki tek parti olan Halk Fırkası’nın (bugünkü Cumhuriyet Halk
Partisi) en önemli ideoloğu olmasından dolayıdır. Gökalp’ın
bir diğer özelliği de Türk milliyetçiliğinin en yaygın türünü sistemleştirmiş olmasıdır. Onun bu özellikleri, aslında Türk millî
kültüründe bulunan ve demokrasinin de temelini oluşturan
insan haklarına karşı en ciddi müdahalelerin de “milliyetçilik”
adına yapılması gibi bir çelişkiyi doğurmuştur. Böylece hürriyetçi millî kültür ile homojenleştirici “milliyetçi” ideoloji, Türk
demokrasi tarihinin kendine has serüvenindeki birbirine rakip
başlıca düşünce akımları olmuştur.
Bu itibarla demokrasi mücadelesi, Batı’da en çok ekonomi
alanında ve asiller, rahipler, halk şeklinde tasnif edilmiş feodal
yapılanmaya karşı; Türkiye’de ise en çok kültürel hürriyetler
alanında ve değişik şekilleriyle “milliyetçilik-ulusalcılık__________________________
1
Ziya Gökalp, 1976(a), ss. 45–59.
2
Ziya Gökalp, 1976(b), s. 13.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
179
Kemalizm” gibi isimlerle anılan ideolojiye karşı verilmiştir.
Hâlen de din-devlet ilişkisi, kadınlarda başörtüsü ve etnik kimlikler-resmî kimlik gibi meseleler, Türkiye’nin siyaset gündeminde en fazla tartışılan konulardır. Oysaki tabiî gelişimi içindeki Türk kültürü ve ilk tebliğ edildiği andan itibaren İslamiyet,
dolayısıyla da Türk devlet geleneği, farklılıkları bir arada
yaşatabilme özelliğiyle liberalizme benzer temellere sahiptir.
Günümüzde Avrupa Birliğinin benimsediği demokratik kriterler
de aslında büyük ölçüde Türk devlet anlayışında mevcuttur.
Bu sebeple, Türk milliyetçilerinin bunları sahiplenmesi
gerekirken, tam tersine, üstelik “milliyetçilik-ulusalcılık” adına
bunlara itiraz etmesi, Türkiye’ye has trajik bir çelişkidir.
Bu tebliğde, Türk kültüründeki liberal temeller ile muhalifi
ideolojinin özellikleri gösterilmeye ve Türkiye’de paradoksal
bir realite olarak çok geç gelişmekte olan liberal
demokrasinin tarihî akışı içindeki düşünce seyri verilerek
analizinin yapılmasına çalışılacaktır.
Türk ve İslam Tarihinde
Liberal Uygulamalar
Kültürlerin tarihî köklerinde ve dinî inançlarda modern
dönem siyasî sistemlerinden herhangi biriyle tam uygunluktan bahsedilemeyeceğini kabul etmek gerekir. Zaten mahiyet
farklılıkları itibarıyla oldukça farklı bakışlara sahip olmaları
tabiîdir. Bu çerçevede olarak, siyasî yapılaşmada liberalizmdeki “iktidar” ve “muhalefet” müesseseleri ayrımını, ne
Türk devlet geleneğinde ne İslam devlet modelinde ne de
diğer kültür ve inançların tarihte kurduğu düzenlerde aramak
180
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
doğrudur. Fakat liberalizmin esas ilkeleri olan farklılıkları
meşru tanıma, eşitlik, adalet, hürriyet, kararlara itiraz veya
kabullenme şeklinde iştirak etmek gibi konularda, Türk millî
kültürünün tarihî gelişimi ve bu kültürün en önemli etkileyicisi
olan İslam dininin prensiplerinin, modern siyasî sistemler
içinde en çok liberalizme yakın olduğu görülmektedir.
Esasen yapılmış ve yapılacak her uygulamaya karşı çıkmak üzere konsantre olmuş “muhalefet” anlayışı, siyasî liberalizmin giderilmesi gereken en zayıf tarafı olsa gerektir.
Siyasî iktidarın bazı kararlarına muhalif olup alternatif uygulamalar teklif etmek şeklinde bir anlayış ise, hem geleneksel
Türk kültüründe hem de İslamî kaynaklarda mevcuttur.
Diğer yandan, karşılaşılan problemlerin çözümü ve yeni
uygulamalar için karar alınması yolunda ilgililerle müşavere
yapılması, İslamiyet’te çok önem verilen bir metottur. Bunun
sebebi, peygamberliğinden ayrıca devlet başkanı da olan
Hazreti Muhammed’in bile başkalarının fikirlerini de dikkate
alması için, “onlarla müşavere et”3 şeklindeki bir İlahî emre
muhatap olmasıdır.
Esasen 625 yılında Medine’de kurulan ilk İslam Devleti de
bir müşaverenin eseridir. Kuruluş sırasında bu devlete katılan
bazı Hıristiyan ve Yahudi kabilelerle hak ve hürriyetleri teminat
altına alan bir de anlaşma (Medine Vesikası) imzalanmıştır.
XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren bazı Batılı düşünürlerin
“Toplum Sözleşmesi” adıyla tasavvur ettikleri genel anlamda
devlet kuruluş anlaşması, aslında tüm dünyada sadece bu ilk
İslam Devletinin kuruluşu zamanında, bahsedilen müşavere
__________________________
3
Kur’an-ı Kerim, Âl-i İmrân Suresi, 159. ayet.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
181
ve anlaşmalarla gerçekten yapılmıştır. Üstelik tamamen bir
faraziyeye dayanan o teori üzerinde düşünen Batılı filozofların
önemli bir kısmı, bireylerin ve dolayısıyla toplumun kendi
iradeleriyle bütün haklarını devlete devrettiklerini varsayarak
birey ve toplum haklarını sınırlamaya çalıştıkları hâlde, ilk
İslam Devletinin kuruluşunda yapılan gerçek “Toplum
Sözleşmesi” devletin yetkilerini sınırlandırmıştır.
Diğer yandan, liberal demokrasi için, devlet otoritesini
sınırlandırmak üzere hazırlanmış bir anayasanın olması
gerektiği4 de hatırlanırsa Medine’de yapılan söz konusu
anlaşmanın ilk anayasa olduğunu da kabullenmek icap eder.
O anlaşmanın, devlete katılan Gayrimüslimlerle yapılmış
olmasının ayrı bir önemi de vardır. İslam’da vatandaşların din
farklılıklarını kabul ederek adalet anlayışı içinde mutlu etmeye çalışmak, ihmal edilemez bir vazifedir. İslam hukukuna
göre onlar “ehl-i zimmet” (zimmetli, zımmî) diye adlandırılmaktadır ve birçok meselede Müslümanlarla eşit haklara
sahiptirler. Nitekim Hazreti Ali, Gayrimüslim tebaanın mal ve
canlarının, Müslümanlarınki ile aynı seviyede korunması
gerektiğini belirtmiştir. Yüklenen bu tür sorumluluklardan
dolayıdır ki İslam Devleti, fakirlerin ihtiyacını giderme
görevinde de Müslim-Gayrimüslim ayırımı yapmamıştır.5
Ayrıca Kur’an-ı Kerim’de Hazreti Muhammed’den
bahsedilirken, “İçinizden bir peygamber” 6 diye tanıtılması,
her türlü asalet ayırımlarının da önüne set çekmektedir.
__________________________
4
Mustafa Erdoğan, 2004, s. 244.
5
Hayreddin Karaman, 1978, ss. 72, 114, 118.
6
Kur’an-ı Kerim, Tevbe Suresi, 128. ayet.
182
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Kavim farklılıkları yüzünden dışlama, ötekileştirme yapılmaması gibi çok daha açık bazı Hadisler de sosyal eşitlik sağlamak bakımından önem taşımaktadır. Selman-ı Farisî ve Bilali Habeşî örneklerinde görüldüğü gibi etnik kimlikler, aşağılamak ya da yüceltmek maksadıyla olmamak şartıyla rahatlıkla kullanılmıştır. İlk dört halifenin seçimle başa geçmesi ile
Hazreti Ali’nin valilere, halkla aralarına bir mesafe koymamalarını emretmesi 7 ve İslam’da “kul hakkı” adıyla birey haklarının çok mesuliyetli olarak vurgulanması, günümüz Batı
dünyasında ancak liberalizmle ulaşılmış anlayışlardır.
Tıpkı birçok milletin tarihinde olduğu gibi eski Türk
kültüründe de liberal eğilimler tespit edilebilmektedir. Daha
Göktürk devletinin kuruluşu döneminde vezir yapılan
Tonyukuk’un bir Çinli oluşu, etnik farklılıkların gözetilmeyişinin çok eskiye dayandığını göstermektedir. Ayrıca
“Kurultay” toplantılarında siyasî ve hukukî kararların müzakere edilmesi de temsili demokrasinin bir modeli olarak kabul
edilebilir. Abbasî halifesi Muktedir’in 921 yılında İdil Bulgarları
hükümdarı Almış Han’a gönderdiği heyette yer alan Arap bilgini İbn Fadlan, topraklarından geçmesi konusundaki izin
taleplerini, Oğuz Türkleri yetkililerinin kendi aralarında günlerce müzakere ettikten sonra cevaplandırdıklarını bildirmektedir.
İslamiyet’i kabul ettikten sonraki Türk devlet anlayışında
liberal uygulamaların daha da güçlü olduğu görülmektedir.
Büyük Selçuklu Devletinin kurucusu Tuğrul Bey’in ilk
Selçuklu vezirliğine Nişaburlu Ebu’l-Kaasım’ul-Kevbanî’yi
__________________________
7
Mehmed Niyazi, 1989, ss. 28-29
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
183
getirmesi,8 Sultan Alparslan’ın vezirliğini Fars toplumundan
Nizam’ül-Mülk’ün yapması ve Osmanlı Devleti vezirleri ile
sivil-asker yetkililerinden birçoğunun İslam’a sonradan girenlerden veya devşirmelerden olması, İslamî dönemdeki Türk
devlet adamlarında da etnik ayırımcılığın olmadığını göstermektedir. Ayrıca Abaza Mehmet Paşa, Boşnak Ahmet Paşa,
Çerkez Mehmet Paşa, Müderris Taceddin-i Kürdî örneklerinde görüldüğü gibi, yukarıda anlatılan İslamî anlayışa
uygun olarak dışlama, yüceltme veya aşağılama maksadı
taşımaksızın, kişilerin kavim isimlerinin unvan olarak kullanılması da gayet normaldi.9
İstanbul’un fethinden sonra Anadolu’dan getirilip boşalan
evlere yerleştirilen Müslüman ahaliden devlete kira vermelerini istenmesi karşısında, halkın yaptığı itirazı kabul
eden Fatih Sultan Mehmet’in, evleri onlara mülk olarak hibe
etmesi,10 halkın devlet kararlarına muhalefet edebilmesinin
örneklerindendir.
Osmanlı’nın ilk tarihçilerinden Oruç Bey’in belirttiğine göre
daha Osman ve Orhan Beyler döneminde bile fethedilen bölgelerdeki bazı Hıristiyanlar, Osmanlı yönetiminden memnun
kaldıkları için memleketi terk etmeye gerek duymamışlardır.11
Osmanlı ülkesinde Hıristiyanlardan başka da değişik
Gayrimüslim gruplar vardı. Yerli Yahudilerden başka, Müslü__________________________
8
İbrahim Kafesoğlu, 1977, s. 301.
9
Hüseyin Dayı, 2010, ss. 17-23.
Aydın Taneri, 1978, s. 262 (Gösterilen kaynaklar: Aşıkpaşazade
ve Tursun Bey tarihleri).
11
Oruç Bey, 1972.
10
184
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
man Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılmasından sonra
Hıristiyanların zulmüne uğrayan Endülüs Yahudilerinin bir
kısmı da Osmanlı ülkesine göç etmişlerdi. Bütün o toplumlar,
makul bir vergi karşılığında dinlerine göre yaşamakta ve
ibadethanelerini kurup yaşatmakta devletin himayesi altındaydılar. Tarihçi Bernard Lewis, hem Osmanlı’daki hem de
diğer Müslüman ülkelerdeki Gayrimüslimlerin durumunun,
Avrupa’daki Hıristiyan olmayanların durumu ile mukayese
edilemeyecek derecede güvenlikli olduğunu, çalışıp servet
sahibi olduklarını ve hatta zaman zaman yönetime bile
katıldıklarını söyler.12
Batı’da dinî farklı olanların baskılardan kurtulması ise,
ancak liberalizmin gelişmesi oranında mümkün olmuştur.
Liberal demokrasinin çağımızdaki düşünürlerinden John
Rawls, çok değişik özellikleri olan grupların bir arada yaşamalarının nasıl sağlanabildiğini açıklamak üzere şu “temel
soru”yu ortaya atar:
“Makul dinî, felsefî ve ahlaki doktrinlerin etkisiyle ciddi
biçimde bölünmüş özgür ve eşit vatandaşların oluşturduğu
bir toplumun, adalet ve istikrar içerisinde uzun süre varlığını
sürdürmesi nasıl mümkün olabilir?”
Bu soruda mercek altına alınan kavramlar şöyle sıralanabilir:
a) Özgür ve eşit vatandaşlar,
b) Ciddi biçimde bölünmüşlük,
c) Dinî, felsefî ve ahlaki doktrinlerde makuliyet,
d) Adalet ve istikrar.
__________________________
12
Bernard Lewis, 1996, s.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
185
Bu kavramlardan “a” şıkkındaki özgürlük ve eşitlik; gelişmiş
liberal demokrasilerde dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce,
felsefî inanç, din, mezhep gibi farklılıklar taşıyanların eşitliğidir
ve kanunla sağlanmaktadır. Akabinde gelen “b” şıkkındaki
“ciddi bölünmüşlük” tarifinde Rawls, bazı durumlarda tam akıl
kabiliyetine sahip kişilerin, özgür bir tartışma sürecinde bile
aynı sonuca ulaşması mümkün olmaz, der. Böyle durumlarda
Rawls’ın tavsiyesi ise yukarıda “c” ve “d” şıklarında belirtildiği
gibi, makuliyet, adalet ve istikrardır.
Vatandaşların farklı inançlarının bazılarının doğru,
bazılarınınsa yanlış; hatta hepsinin de yanlış olabileceğini
söyleyen Rawls, o türden bir ayıklamaya kalkışmanın bazı
tatsızlıklara sebep olacacağını vurgular. O hâlde, inançlar
için makuliyet ölçüsü ne olmalıdır? Rawls; o ölçü için değişik
kesimlerce kabullenilmiş mevcut inanç ve ahlak sistemlerinden olmayı yeterli bulur ve siyasal liberalizmin, bilinen
dinî, felsefî ve ahlaki bütün doktrinleri makul saydığını söyler.
Demokratik makuliyete gelince Rawls; “Biz, kendi doktrinimizin dışındaki doktrinleri benimseyenlerin de makul
olduğunu düşünürüz. Onları kesinlikle gayrimakul olarak
görmeyiz.” demektedir.13
Çağımızın liberal düşünürü Rawls’ın açıkladığı bu liberal
ilkelerin, M. S. VII. yüzyılın ilk çeyreğinde Hazreti Muhammed
tarafından kurulan ilk İslam Devleti’nde de daha sonrası için
ise Bernard Lewis’in açıkladığı gibi, Türkiye ve diğer
Müslüman devletlerde de uygulandığının göz önüne alınması, aradaki muazzam zaman farkını çok anlamlı kılar.
__________________________
13
John Rawls, 2007, ss. 91-103
186
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Ancak Türkiye açısından lehte olan bu durum, modern
dönemde tersine dönmüştür.
Türkiye Liberalizminde “Milliyetçi”
Gerileme
Türk ve İslam tarihindeki din ve ırk farklılıkları mensupları
için yapılan uygulamaların çağdaş liberal düşünce ile benzeştiği, yaşanmış olaylar ile liberal düşünür Rawls’ın açıklamaları karşılaştırılarak yukarıda anlatılmıştı. Tarihçi Lewis’in
söylediklerine dayanarak modernite öncesi Müslüman ülkelerdeki Gayrimüslimlerin durumunun, o dönemde Avrupa’daki
Hıristiyanlık dışı dinlerdekilerle mukayese edilemeyecek
kadar iyi olduğu da yukarıda anlatılmıştı. Fakat XVIII. yüzyıl
ortalarından itibaren dünyayı etkilemeye başlayan modernite
anlayışıyla Batı’da çok sayıda kesintilere rağmen, genel
gidiş, liberalizm adına insan haklarının hâkimiyetine doğru
giderken, Türkiye’de de “Ya Hürriyet, Ya Ölüm!” sloganıyla
yürüyen bir ideolojik hareket, günden güne insan haklarını
hiçe sayan totaliter bir sisteme doğru ilerlemiştir.
Bu tebliğin “Giriş” bölümünde ifade edilen, “Avrupa’da
geleneksel devlet anlayışından uzaklaşıp ‘modern’ devlet
anlayışına geçilirken, çok kısıtlı olan insan hakları
genişletilmiş; Türk siyasî tarihinde ise geleneksel devlet
anlayışından koparken, geniş kapsamlı olan insan hakları
kısıtlanmıştır.” şeklindeki tezle kastedilen gelişmeler de
böylece başlamıştır. Üstelik Türkiye’deki bu menfi gelişmeler,
zamanla Müslümanlar da dâhil olmak üzere her dinden ve her
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
187
kavimden insanları baskı altına alacak şekilde ‘yeniden inşacı’
totaliter bir metotla olmuştur. Ancak bu olumsuzlukların sebebinin de Batı modernitesindeki Fransız ve Alman modellerinin
en aşırı yönlerinin kopyalanması olduğu görülmektedir.
Eski Avrupa kültürü, feodal özellikleri bakımından
demokrasiye geçiş için en yetersiz kültürler arasında sayılabilir. Ortaçağ boyunca gerek feodal yapılanma gerekse
İncil’deki “Sezar’ın hakkını Sezar’a, Tanrı’nın hakkını Tanrı’ya
verin.” şeklindeki emir ve “Herkes, üzerinde olan hükümetlere
tâbi olsun; çünkü Tanrı’dan olmayan hükümet yoktur. (…)
Bundan dolayı hükümete mukavemet eden, Tanrı’nın tertibine
karşı durmuş olur.” şeklindeki emir ve ikaz, siyasal otoriteye
karşı muhalefet arzusunu olgunlaştırabilmekten çok uzaktır.14
Bu yüzden de Avrupa’da feodalitenin yıkılmasından sonra liberalizme geçiş, dini, yönetim alanından çıkaran “laik” ve
“seküler” diye adlandırılan sistemler sayesinde olmuştur.
Paul Kennedy, Batı’da “ulus-devletler” kurulmasına yol
açan bu gelişmeyi, ekonomik değişmenin eski feodal düzeni
bozması, reformasyonun ise dinî kimlikleri bölmesi, bu yüzden de toplumsal grupların da birbirleriyle yeni sorumluluk
biçimleriyle bağlantı kurmak ihtiyacı duymasına bağlar.
Kenndy’ye göre, “laikliğin ulusal temelde genişlemesi” bu
sayede olmuştur. Fakat dinî bölünme karşısında laikliği ulusal
birleşme vesilesi gören Kennedy’nin, hemen müteakip sayfada Avrupa’daki bu uluslaşma sürecinde savaşlar olduğunu ve
İngilizlerin İspanyollardan, İsveçlilerin Danimarkalılardan,
Hollandalıların Habsburglardan nefret eder duruma geldikleri__________________________
14
Donald Tannenbaum ve David Schultz, Ekim 2006, s. 113.
188
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ni kaydetmesi, etnik açıdan uluslaşmanın daha fazla bölünmeler doğurduğunu göstermektedir.15 Bu laik uluslaşma döneminde özellikle Almanya ve Fransa’nın insan hakları açısından izlediği yol, hem birbirlerine hem de Batı’nın diğer ülkelerine kıyasla başkalık arz eder.
Alman milliyetçileri, bireylerin hakları üzerindeki liberal
vurgulamayı Alman milletinin hakları üzerine kaydırmış ve
devlete, bireyler karşısında üstünlük tanımıştır. Fransa ise
yine bireyselliği önemli ölçüde engelleyen, “kurucu-inşacı
akılcılık” (constructive rasionalizm) anlayışını benimsemiştir.16 Bugünkü Almanya, nasyonalist düşünceden uzak
ve liberalizme uygun bir sistemle yönetildiği hâlde; Fransa,
özellikle aşırı laiklik anlayışıyla hâlen bireysel hayat tarzı tercihlerine fazlaca müdahale etmektedir.
Fransız ve eski Alman modellerinden etkilenmiş olduğu için
Türk modernitesi de yukarıda belirtildiği gibi, aldığı aşırı laik ve
Batı tipi etnik milliyetçilik anlayışlarıyla halkından günden güne
kopmuştur. Bu devlet-toplum yabancılaşması, Cumhuriyet
öncesinde başlayıp, Cumhuriyet döneminde de devam etmiştir.
a) Cumhuriyet Öncesi
I. Mahmut’un (1808-1839) hükümdar olarak yetkileri elinde
tutmak istemesi, kanun yapmayı da kapsadığı için şeriat ulemasını dışlıyor ve “laik” girişim olarak yeni bir dönem başlatıy__________________________
15
Paul Kennedy, 1990, ss. 83-84.
16
Atilla Yayla, 2002, ss. 22-24 (Gösterilen kaynaklar: Maurice
Cranston’un Encyclopaedia Philosophy’deki “liberalizm” maddesi ve F.
A. Hayek’in Studies in Philosophy, Politics and Economics isimli eseri).
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
189
ordu. Tanzimat döneminde (1839–1876) ise Reşit, Ali, Fuat ve
Mithat Paşaların çabalarıyla siyasal inisiyatifi sivil bürokrasi
ele geçirdi. Bu dönemdeki bürokratik seçkinler, dinî ilimleri
tamamen bir kenara bırakıp devlet siyasetinin “akıl” esasına
oturtulmasını istiyorlardı. İslam’ın hayatla uyumunu kaybettiğini, modern şartlara uymadığını iddia eden bu bürokratlar,
politikayı İslamî geleneğin pençesinden kurtardıklarını söylüyorlardı.17 Bu yaklaşım, tam da Immanuel Kant’ın bahsettiği
anlamda bir “aydınlanma”dır.
Bu dönemin muhalif hareketi, ihtilalcilikten uzak bir anlayıştaki Genç Osmanlılar hareketidir. Bu hareket, milliyet olarak
Osmanlılığı benimsiyor, baskılardan uzaklık şeklindeki gerçek
anlamıyla hürriyet istiyor, Namık Kemal gibi bazı mensupları
tarafından İslamî hassasiyet de sergileniyordu. Aralarında tam
bir fikir bulunmayan bu ekip, daha sonra dağılmıştır.
II. Meşrutiyet’te bir ihtilalle iktidar olan İttihat ve Terakki
Partisi, Alman düşünürlerinden Immanuel Kant’ın ve Fransız
düşünürlerinden Auguste Comte’un fikirleriyle donanmıştı.
Parti’nin ismindeki “Terakki”, Ahmet Rıza’nın teklifiyle Comte
sosyolojisindeki “Nizam ve Terakki” (Ordre et Progrés) sözünden alınmıştır. O partinin kullandığı “Hürriyet” sloganı ise
Kant’ın aydınlanmacı felsefesindeki, başta din olmak üzere
her türlü dogmadan kurtulmak,18 anlamında kullanılmıştır.
Aslında “Hürriyet” kavramı; “adalet, uhuvvet (kardeşlik),
müsavat (eşitlik)” kavramlarıyla birlikte sloganlaşmıştı. Ama o
günleri yaşamış olan Şevket Süreyya Aydemir’in (1897–1976)
__________________________
17
18
190
Metin Heper, 2006, ss. 86–92.
Immanuel Kant, 1984, ss. 213–214.
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
anlattığına göre, Meşrutiyet’e doğru diğer kavramlar terk
edilmiş; hürriyet kavramı tek başına kalarak, “Ya Hürriyet, Ya
Ölüm!” şeklindeki bir sloganla ifade edilir olmuştur.19
Bunlardan ayrıca, partinin Ziya Gökalp tarafından sistemleştirilen “Türkçülük” ideolojisi de milliyet olarak dil ve Orta
Asya’dan gelmiş bir ırk anlayışına dayandırılmıştır. Hâlbuki o
zamana kadarki “Türk” kavramı, İslamiyet’le öylesine eş
anlamlıydı ki; yabancılar tarafından bile Müslüman ahali
“Türk” diye adlandırıldığı gibi, bir gayrimüslimin Müslümanlığı
kabul etmesi de “Türk oldu” diye ifade ediliyordu.20
İttihat ve Terakki Partisi yöneticileri, iktidarda bulundukları
on yıl içinde Türkiye’deki halk arasında düşmanlıklar yerleştirmekten başka, bütünüyle halk ve devlet arasında yabancılaşmaya da yol açtılar. Ayrıca Almanlarla birlikte hareket ederek ülkeyi savaşa da sokup işgal edilmesine sebep
olduktan sonra yurt dışına kaçtılar. Osmanlı İmparatorluğunun sonunu getiren bu olaylardan geriye kalan ise, etnik açıdan ifade edilen bölünmüş bir sosyal yapı, o sosyal yapının
her birini değişik özellikleriyle “iç düşman” gören ırkçı ve aşırı
laik bir devlet anlayışı oldu.
b) Cumhuriyet Dönemi
Cumhuriyet’in sivil-asker kurucu entelektüelleri, Tanzimat’tan bu yana aşırı pozitivistleştirilmiş eğitim sisteminde
yetişen ve bir kısmı, İttihat ve Terakki Partisinde de aktif
__________________________
19
20
Şevket Süreyya Aydemir, 2004, ss. 44–46.
Bernard Lewis, 2009, s. 20
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
191
olarak bulunmuş insanlardı. İttihat ve Terakki’nin en muteber
ideoloğu Ziya Gökalp, aynı tesirini bu kadronun kurduğu Halk
Fırkası (daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi) üzerinde de
sürdürmüş, inkılâpların en başta gelen teorisyenlerinden
olmuştur. İnkılâplar, ezanın Türkçe okutulması, “İstiklal
Mahkemeleri” adı altında faaliyet gösteren özel yetkili
mahkemelerin yaptığı idamlar ve değişik alanlarda uygulanan baskılar, günümüzde tamamen açığa çıkarıldığı için bu
tebliğde detaylara girilmeyecektir.
Burada hatırlatılması gereken durum, bütün bu uygulamaların bir kısmının bizzat Mustafa Kemal Atatürk tarafından
yapılan “kelleler kesme” tehdidi ile bir kısmının ise Kurtuluş
Savaşını yönetmiş olan TBMM’nin birinci dönem üyeleri
dağıtılıp, tamamen muhalefetsiz olarak düzenlenen ikinci
döneminde yapılması gibi antidemokratik uygulamalar neticesinde olduğudur.
Her ne kadar, TBMM’nin ikinci dönemine bir muhalif parti
girememişse de Meclis içinde oluşan bazı muhalif grupların
partileşmesi çok kısa süreli olarak iki partili bir görüntü oluşturabilmiştir. Bunlardan ilki, Kâzım Karabekir ve arkadaşları
tarafından 17 Kasım 1924 tarihinde kurulan Terakkiperver
Cumhuriyet Fırkasıdır ki, 5 Haziran 1925 tarihinde kapatılmıştır. Böylece faaliyet süresi sadece altı ay, on dokuz
gün olabilmiştir. Daha sonra görülen bir diğer muhalefet partisi de Fethi Okyar ve arkadaşları tarafından 12 Ağustos 1930
tarihinde kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası olmuştur ki, bu
partiye karşı bazı gelişmeler olduğu kanaatine varılınca 17
Kasım 1930 tarihinde kurucularınca feshedilmiştir. Bu partinin yaşama süresi ise sadece üç ay, beş gündür.
192
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
29 Ekim 1923’te kurulan Türkiye’de, gerçekten çok partili
sisteme ancak 1946 yılında geçilebilmiştir. Bu sonuç da o
zamana kadarki tek parti olan CHP’nin, mecburiyet duygusuna kapılmasıyla mümkün olmuştur.
CHP’nin 2005 yılındaki kadın kolları tarafından yayınlanan
“Cumhuriyeti Kuşatanlar” isimli kitapta, “Çok Partili Döneme
Geçiş” başlığı altında; 2. Dünya Savaşı’na antidemokratik
yönetimlerin sebep olduğu gerekçesiyle İngiltere, Amerika ve
Sovyetler Birliği tarafından belirlenen yeni dünya politikasına
temas edilmektedir. Bu politikanın; demokratik olmayan rejimlerin yıkılması, o ülkelerin demokratikleştirilmesi, bu olmadığı
takdirde zor kullanılması şeklinde olduğu anlatılmaktadır.
Sonra da “Böylece savaş teknolojisine, ‘demokratikleştirme’
diye yeni bir kavram eklenmiş oldu” denilerek o görüşe bir
tenkit ifadesi eklenmiştir. O dönemdeki CHP Genel Başkanı
Deniz Baykal’ın bir ön yazısıyla başlayan bu kitapta, kadın
kolları tarafından dile getirilen görüşe göre, aslında Türkiye’de
“devrimler”in sonucu henüz tam alınamamıştı. Bahsedilen
devrimler ise çoğu dinî alanda olarak örneklendirilmiş, kategorik olarak da “Laiklik, Devletçilik, Halkçılık, Milliyetçilik” şeklinde tasnif edilmiştir. Bu metinde, yeni kurulan Demokrat
Parti’nin milletin sevgisini kazanması karşısında CHP’nin son
dönemlerinde dinî okullara istemeden kapı açmak mecburiyetinde kaldığı da açıkça ifade edilmiştir. 21 Bu açıklamalar,
bu tebliğde işlenen tezlerden birinin, yani Türkiye’de demokrasi mücadelesinin Avrupa’dakinden farklı olarak, dinî ve feodal nitelikteki sınıfçı bir sisteme karşı değil, sosyal yapıya
__________________________
21
CHP Kadın Kolları, 2005, ss. 29-30.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
193
uymayan Batı tipi milliyetçiliğe ve laikliğin aşırı uygulamalarına karşı verilmiş olduğunu doğrulamaktadır.
Nitekim bundan sonra Türkiye’de sık görülecek olan ihtilal
ve muhtıralarda, iç karışıklıkların yanı sıra daima “irtica ve
bölünme tehlikesi” de zikredilecektir. Hâlbuki yakın tarihin en
yaygın şekilde “Kürt isyanı” diye tanıtılan Şeyh Sait isyanı
bile, Kemalist inkılâplar dönemindeki uygulamalardan dolayı,
yeni rejimden hoşnutsuzluktan kaynaklanmıştır. Bu gerçek,
“Nutuk”ta Atatürk tarafından da dile getirilmiştir.22
Celal Bayar ile Adnan Menderes ve arkadaşları tarafından,
“Yeter, söz milletindir” sloganıyla meydana çıkan DP, açık oy
gizli sayım yöntemince yapılan 1946 seçimlerinde değil ama
gizli oy açık sayım yöntemiyle 14 Mayıs 1950’de yapılan
genel seçimlerde tek başına iktidara gelmiştir. Demokrat
Parti’nin iktidara gelmesiyle tek parti döneminin CHP iktidarınca 18 yıl sürdürülen Türkçe ezan okuma mecburiyeti de
son bulur ve ezanın Arapça okunması serbest bırakılır. Halkın
istediği yönde birçok icraat yapan DP’nin, demokratik yöntemlerle iktidardan indirilemeyeceği anlaşılınca 27 Mayıs
1960 tarihinde sonu biri Başbakan, diğerleri Bakan olmak
üzere üç de idam yapılır. Ama ondan sonraki bütün seçimlerde, demokrasiyi sürdürme kararlılığı sergileyen merkez
sağ, daima oyların büyük ekseriyetini almıştır. Sosyal yapıya
uymayan türden milliyetçilik anlayışlarına ve aşırı laik ideolojiye sahip olan siyasî partiler ise ancak, merkez sağda çok
sayıda parti kurulup oyların bölünmesi neticesinde kısmî bazı
başarılar göstermişlerdir. Buna karşılık, söz konusu ideoloji__________________________
22
194
Kemal Atatürk, 2005, ss. 603–604.
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
lerin bazı üst düzey askerleri etkilemesiyle Türkiye’de sürekli
sivil-asker gerilimi yaşanmış, sonuçta çok sayıda ihtilal ve
muhtıra şeklinde müdahalelerle sisteme yeniden o ideolojik
doğrultularda düzenlemeler yapılmıştır.
Askerî Müdahalelerin Mantığı
Ve Sonuçları
Türk demokrasi tarihinde yapılan bütün ihtilal ve muhtıralar
hakkında verilen bir yanlış hüküm, sadece bir kurum olarak
Türk Silahlı Kuvvetlerinin sorumlu görülmesidir. Hâlbuki bu
konu öncelikle bir zihniyet meselesidir ve hemen hemen bütün
müdahalelerde siviller arasında da askerlerden çok daha fazla
ihtilal taraftarı olan politikacı, akademisyen ve gazeteci, aktif bir
tavır içinde olmuştur. Buna karşılık, askerler arasında da ihtilalci yapıda olmayanlar görülmüştür. Bunun örneği, 27 Mayıs
1960 ihtilalinin bütünüyle ordu tarafından değil, bazı albaylar
ve daha alt rütbelerdeki subaylar tarafından yapılmış olması,
hatta o zamanki Genel Kurmay Başkanı’nın, DP’li siyasîlerle
birlikte tutuklanmasıdır. Elbette ki ordu, silahlı olduğu için ihtilalin asıl icracısıdır. Ancak çoğu zaman komuta kademesini
bile yönlendiren yukarıda belirtilen ihtilalci düşüncedeki
politikacı, akademisyen ve gazetecilerdir. Bu hakikat, ihtilali
yapan subaylar tarafından da dile getirilmiştir.
1960 ihtilalini yapan subaylardan Orhan Erkanlı, kendisiyle röportaj yapan gazeteci Nazlı Ilıcak’a, ihtilali CHP’li
politikacılarla Akis Dergisi’nin kışkırtmaları neticesinde yaptıklarını söylemiştir. İhtilalden sonra ise, “memleketin
hukukunu korumak” maksadıyla hukukçu profesörlerle
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
195
temasa geçtiklerini, tutuklanan DP’li yetkililerin “Anayasayı
ihlal etmekle suçlanıp yargılanması” talebinin onlardan
geldiğini de anlatan Erkanlı, şu açıklamayı da yapmıştır: “İlim
adamları şiddet ve sürat taraftarıydılar.”23
İhtilalden sonra hazırlanan 04/01/1961 tarihli ve 211
numaralı Türk Silahlı Kuvvetleri Kanunu’nun, “Silahlı
Kuvvetlerin vazifesi; Türk yurdunu ve Anayasa ile tayin
edilmiş olan Türkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktır.”
şeklindeki 35. maddesi ise, silahlı kuvvetleri ihtilal ve
muhtıralara da yetkilendirmiş olarak yorumlanmıştır. Bu mantık, doğrudan askerî makamlar tarafından da dillendirilmiştir.
12 Mart 1971 tarihli askerî muhtıradan yaklaşık iki yıl sonra,
27 Şubat 1973 tarihinde 1. Ordu ve Sıkıyönetim Komutanlığınca
düzenlenen basın toplantısındaki şu cümleler ilginçtir:
“Bugün Silahlı Kuvvetlerimizin yaptığı görev: hürriyetlerin
hürriyet rejimini yok etme hürriyeti halinde yozlaşmasını
önleyici, demokratik bir hizmettir.
“Ancak, unutmamak gerekir ki, Türk milletini, ülkesiyle birlikte mahkûm etmek isteyenlerin dışarıdan yaptıkları tesir,
içerden oluşturdukları tesir yanında güçlü değildir. Nitekim
Roma İmparatorluğunu, dışarıdan saldıran Galya’lılar değil,
içerden tahrik edilen Plep’ler yıkmışlardır…” 24
Silahlı Kuvvetlerin bütün komuta kademesiyle ülke yönetimine el koyduğu 12 Eylül 1980 İhtilali de en üst komuta heyetince yapılan 28 Şubat 1997 “Postmodern Darbesi” de Türk demokrasisine karşı yapılan ve çok önemli kötü sonuçlar doğuran
__________________________
23
24
196
Nazlı Ilıcak, C.1, 1975, ss. 11-13.
Birinci Ordu, 1973, s. 92..
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
askerî müdahalelerdir. Belirtilen son müdahalenin, bir orgeneral
tarafından “Demokrasiye balans ayarı” olarak nitelendirilmesi
de diğer bir enteresan açıklama olarak tarihe geçmiştir.
Demokrasiye karşı yapılan bütün müdahalelerde gösterilen
gerekçeler ise; terör ile bölünme ve irtica tehlikeleri olmuştur.
Hâlbuki bugün en katı laiklerin bile hayalî olduğunu kabul ettikleri irtica tehdidi bir yana, her bir müdahaleden sonra diğer kötü
gelişmeler daha da artmıştır. Her defasında da müdahaleciler,
demokratik değerlere bağlı olduklarını da tekrarlamışlardır.
Böylece bu tebliğin “Giriş” bölümünde belirtilen tezlerden birinde belirtildiği gibi, Türk siyasî tarihinde geleneksel devlet anlayışından uzaklaştıkça önceden geniş kapsamlı olan insan hakları kısıtlanmıştır. Ama sonuçta Türkiye’nin gerçekten liberalleşmekten başka deneyecek bir alternatifi kalmamıştır.
Halkın Liberal Adımları
Aslında hemen hemen bütün siyasî görüştekilerin zaman
zaman 1982 Anayasasının değiştirilmesi gerektiğini ifade
etmiş olmasına rağmen, Recep Tayyip Erdoğan Başbakanlığındaki Ak Parti Hükümeti’nin aynı yöndeki daveti, Cumhuriyet Halk Partisi, Milliyetçi Hareket Partisi ve Barış ve Demokrasi Partisi tarafından çok büyük bir tepki ile karşılanmıştır.
Bunun üzerine Anayasa’nın tam değiştirilmesi yerine, bazı
maddelerinde değişiklik getiren bir paket hazırlanmış ve bu
paket, TBMM’de kabul edilmiştir. Bunun ardından CHP,
Anayasa Mahkemesi yoluyla hukuken engelleme girişimlerinde bulunmuştur. Sonuçta Hükümet’e kalan çıkar yol,
değişiklik paketini referanduma götürmek olmuştur.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
197
Referandum öncesinde yapılan propaganda çalışmaları
sırasında, birçok siyasî parti ve sivil toplum kuruluşu değişikliğin kabul edilmesi yönünde çalışırken, Meclis’te grubu bulunan CHP ve MHP reddedilmesi doğrultusunda çaba sarf
etmiştir. Bu iki partinin de özelliği, “Türk milliyetçisi/ulusalcısı”
olmalarıdır. O dönemdeki CHP’nin bir diğer özelliği ise “Laik
yaşam tarzı” diye ifade ettiği gibi, vatandaşların özel hayat
tarzlarına müdahale edecek kadar aşırı derecede laik
olmasıdır. Bu konudaki en yumuşak demeçlerinde bile kadınların başörtülerinin bağlanma şeklini bile tartışma konusu
yapmışlardır. Meclis’te grubu bulunan bir diğer parti olan
Barış ve Demokrasi Partisi ise, CHP ve MHP gibi değişiklik
paketine karşı çıkmış, fakat muhtemelen taraftarlarının ne
yapacağından emin olmadığından dolayı, referandumda
sandığa gitmeme çağrısı yapmıştır. Bu partinin özelliği ise
Kürt kimliğini ön plana çıkarması ve aşırı laik bir çizgide
olmasıdır. Bu üç partinin müşterek özelliği, değişik yönlerde
de olsa etnik anlamda milliyetçi-ulusalcı olmalarıdır.
12 Eylül 2010 tarihinde gerçekleştirilen referandumun neticesinde kullanılan geçerli oyların %58’inin “Evet”, %42’sinin
“Hayır” çıkmasıyla, “Anayasa Değişiklik Paketi” kabul
edilmiştir. Bu kabulle getirilmiş olan başlıca değişiklikler, özet
başlıklarla şöyledir:
* Vatandaşların hangi açıdan olursa olsun bazı kurumlar
tarafından fişlenmesinin yasaklanması.
* Yurtdışına çıkış özgürlüğünün genişletilmesi.
* 12 Eylül 1980 darbecilerinin hesap verebilmelerinin sağlanması.
198
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
* Yüksek Askerî Şura kararlarının yargıya açılması.
* Yargı bağımsızlığının ve tarafsızlığının güçlendirilmesi.
* Sivillerin askeri mahkemede yargılanmasına son verilmesi.
* Vatandaşların Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvurmasına imkân tanınması.
* Anayasa Mahkemesi’nin çağdaş ve geniş katılımlı şekle
dönüşmesi.
* Tüm hâkim ve savcıların, Hâkimler ve Savcılar Yüksek
Kurulu üyelerini seçebilmeleri.
* HSYK’nın ihraç kararlarının yargı denetimine açılması.
* Aynı iş kolunda birden fazla sendikaya üye olunabilmesi.
* Grev hakkının önündeki engellerin kaldırılması.
* Memurlara toplu sözleşme hakkı verilmesi.
2011 yılında yapılacak olan Milletvekili genel seçimleri sonrasında, Anayasa’nın bütünüyle değiştirilmesinin de gündeme
gelmesi beklenmektedir.
Sonuç
Türkiye’de liberal demokrasinin gelişimi, çok enteresan
çelişkilerle doludur. Bu çelişkilerin en büyüğü, Türk milletinin
tarihî gelişimindeki sosyal yapısına ve Türk millî kültürüne
çok yakın olmasına rağmen, liberal demokrasinin Türkiye’de
ciddi bir “aydın” mukavemetiyle karşılaşmasıdır. Bu özellik,
Cumhuriyet’ten önce başlamış, Cumhuriyet döneminde de
devam etmiştir.
Osmanlı Devleti döneminde, eşitlikçi bir anlayış olduğu
için, Batı’nın feodalite dönemindeki gibi sınıf esaslı bir yapı
oluşmamıştı. Bu itibarla, Türkiye’de demokrasi mücadelesi,
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
199
Avrupa’daki gibi bazı egemen sınıfların hâkimiyetine karşı
değil, bir egemen ideolojinin hâkimiyetine karşı yapılmış
görünmektedir. O egemen ideoloji, Batılılaşma sonrasında,
sosyal yapı ile uyuşmayan bir şekilde temellendirilmiş olan
yanlış milliyetçiliktir. Bu yüzden de liberalleşme yönündeki
mücadeleler, sınıfsal değil; din-laiklik, etnik kimlikler-resmî
kimlik gibi kültürel alanlarda yaşanmaktadır.
Türk halkı, yapılan bütün seçimlerde tercihini liberalleşme
yönünde kullanmıştır ki, bu durum en katı devletçi partileri
bile liberalleşmeye doğru sevk etmektedir. Nitekim
Cumhuriyet’in kuruluşundan bu yana en fazla devletçi eğilim
gösteren “ulusalcı” çizgideki Cumhuriyet Halk Partisi yönetiminde de liberal demokratik söylemler yoğunluğu günden
güne artmaktadır. Devletçi eğilimi güçlü bir diğer parti olan
Milliyetçi Hareket Partisi içinde henüz o yönde yeterli sesler
duyulmamakta ise de bir kısmı, geçmişte Parti’de etkin
görevlerde bulunmuş ve günümüzde bu partinin seçmeni
olan birçok “ülkücü”, demokratikleşme yönündeki her girişimi
destekleyeceklerini açıklamıştır.
Sonuç olarak hem geçmişteki merkez sağ parti iktidarlarının
hem de bugün iktidarda bulunan Adalet ve Kalkınma Partisinin
daha fazla demokrasi için gayret etmeleri, halkın büyük çoğunluğu tarafından benimsenmektedir. Bu da milletin, dil, din, etnik
köken farkı gözetmeden hürriyet ve eşitlik anlayışıyla tek vücut
olmaya devam etmek istediğini, yani kendisinde zaten bulunan
o millî değerleri yaşattığını göstermektedir.
Yanlış temellendirilmiş milliyetçiliklerle topluma karşı
homojenleştirme maksatlı tavır takınanlar yüzünden,
1908’den bugüne kadar yaşanan ayrışmaların da bu liberal
gelişmeler sonunda etkisini kaybetmesi beklenmektedir.
200
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Kaynaklar
Atilla Yayla, Liberalizm, 4. baskı, Liberte Yayınları, Ankara, 2002.
Aydın Taneri, Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hükümdarlık
Kurumunun Gelişmesi ve Saray Hayatı-Teşkilatı, Ankara Ü. Dil ve
Tarih-Coğrafya Fak. Yayınları, Ankara, 1978.
Bernard Lewis, İslam Dünyasında Yahudiler, haz. Mete Tunçay,
İmge Kitabevi, Ankara, Nisan 1996.
__________ Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Boğaç Babür Tuna,
2. baskı, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2009.
Birinci Ordu ve Sıkıyönetim Komutanlığı, Basın Toplantısı, Doğan
Kardeş Matbaacılık Sanayi A. Ş, İstanbul, 1973.
CHP Kadın Kolları, Cumhuriyeti Kuşatanlar, Mart Matbaacılık
Sanatları Ltd. Şti., Ankara, Ekim 2005.
Donald Tannenbaum ve David Schultz, Siyasî düşünce Tarihi, çev.
Fatih Demirci, Adres Yayınları, Ankara, Ekim 2006.
Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslâm Hukuku, İrfan Yayınevi,
İstanbul, 1978.
Hüseyin Dayı, Milliyetçiliğin Dinle Kavgası, Bilgeoğuz Yayınları,
İstanbul, 2010.
__________Türkler ve ‘Öteki’leştirdiklerimiz, Timaş Yayınları,
İstanbul, 2008.
Immanuel Kant, Seçilmiş Yazılar, çev. Nejat Bozkurt, Remzi
Kitabevi, İstanbul, 1984,
İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Türk kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1977.
John Rawls, Siyasal Liberalizm, çev. Mehmet Fevzi Bilgin, İstanbul
Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Ocak 2007.
John W. Murphy, Postmodern Sosyal Analiz ve Postmodern Eleştiri,
çev. Hüsamettin Arslan, Paradigma yayınları, İstanbul, Şubat 2008.
Kemal Atatürk, Nutuk 1919–1927, haz. Zeynep Korkmaz, Atatürk
Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 2005.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
201
Mehmed Niyazi, İslâm Devlet Felsefesi, Ötüken Yayınları, İstanbul,
1989.
Metin Heper, Türkiye’de Devlet Geleneği, çev. Nalan Soyarık, 2.
baskı, Doğubatı Yayınları, Ankara, Haziran 2006.
Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, 6. baskı, Siyasal Kitabevi,
Ankara, Şubat 2004.
Nazlı Ilıcak, 27 Mayıs Yargılanıyor, Kervan Yayınları, İstanbul, 1975,
Oruç Beğ, Oruç Beğ Tarihi, haz. Atsız, Tercüman 1001 Temel Eser
Yayınları, İstanbul, 1972.
Paul Kennedy, Büyük Güçlerin Yükseliş ve Düşüşleri, çev. Birtane
Karanakçı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1990.
Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, 15. basım, Remzi
Kitabevi, İstanbul, 2004
Ziya Gökalp, Makaleler I, haz. Şevket Beysanoğlu, Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara, 1976(a).
__________Yeni Hayat – Doğru Yol, haz. Müjgân Cunbur, Kültür
Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1976(b).
202
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
TÜRKIYE’DE MILLI KIMLIĞIN
MUASIR DÖNEMDE İNŞASI
İlhan Uzgel
Türkiye’nin kimlik sorunu, Avrupa ile paralel olarak
Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde ortaya çıkmaya başlamıştır. Batı etkisinin fikri ve fiili manada yoğun
olarak hissedildiği bu son dönemde “Batılılaşma” toplumsal
bir kimlik olarak gelişmeye başlarken, öte yandan özellikle
Balkanlarda milli kimlikler gelişmeye başlamıştır. Mustafa
Kemal Atatürk’ün de doğduğu Balkanlar bağlamında Selanik,
bu süreçte önemli bir yere sahiptir. 19. asırda Batı’dan (özellikle Paris’ten) Selanik’e ulaşan bu fikirler, Jön Türkler ve
İttihat ve Terakki’den başlayarak Batılılaşma sürecinin ve
fikrinin oluşumuna zemin hazırlamıştır. Dolayısıyla, bir yanda
devleti kurtarma odaklı Batılılaşma, öte yanda milliyetçilik
temelli kimlikler gelişmeye başlamıştır.
Batılılaşmanın bir kimlik olarak ortaya çıkmasına baktığımızda Türkiye’de özellikle Balkan göçmenleri ve
İstanbul-İzmir ekseninde orta sınıf memurların bunun hazırlayıcısı olduğu söylenebilir. Önce İttihat ve Terakki’nin başa
geçmesi, ardından Cumhuriyet’in kurulmasıyla devlete
hakim olan orta sınıf temelli bu elit 20. Asrın başında
emperyalizmin hedefinde olmasına rağmen, Batılı kimliğin
yerleşmesi için büyük çaba göstermiştir. Modernleşme ve
gelişme Batılılaşmayla aynı manada düşünülmüş. kurucu
ideoloji olarak devletin kimliğini belirlemiştir. Batı rasyonalizmi, pozitivizmi (bilime olan inanç) ve modernizmi benimsenmiş ve toplum yukarıdan aşağı inşa edilmeye çalışılmıştır.
Bu inşa süreci, Latin alfabesine geçilmesi, şapka devrimi,
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
203
kadınlara oy hakkı verilmesi gibi reformlarla günlük hayata
da yansımıştır.
Cumhuriyet’in ilk dönemindeki bu Batılılaşma çabası millet
inşası süreciyle birlikte seyretmiştir. İmparatorluğun kimliği
Osmanlı iken, milli devletin kimliği Türk milleti olacaktır.
Böylece toplumsal kimlik olarak Batılılışma seçilirken, milli kimlik olarak Türk kimliği oluşturulmuştur. Bunun için yaygın eğitim
sistemi ve askerlik gibi mekanizmalarla zaman içinde Türk
kimliği yaratılmıştır. Ayrıca Türklerin tarihi yeniden yazılmış,
Türklük bilincinin yerleşmesi için çalışmalar başlatılmıştır.
1930’larda Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu kurulmuştur.
Yine aynı dönemde Atatürk tarafından Türkçe’nin dünya tarihindeki ilk dillerden biri olduğunu savunan Güneş Dil teorisi
geliştirilmiştir. 1936’da toplanan 3. Dil Kurultayı’nda Güneş Dil
teorisi, “esaslı bir dil devrimi yapacak nitelikte” bir teori olarak
belirlenmiştir. Bu kapsamda Orta Asya mitolojileri yeniden
keşfedilmiş, yabancı dillerden tercümeler yapılmış, Türkçe
yabancı kökenli kelimelerden arındırılmaya çalışılmıştır.
Kısacası millet inşa sürecine bakıldığında teorik olarak bunun
konstrüktif bir nitelik taşıdığı anlaşılmaktadır. Bunun bir elit
inşası olduğu, bu süreçte Atatürk’ün doğrudan inisiyatif kullandığı ve bu yönde çalışmalar yapılması için talimatlar verdiği
belgelerde de görülmektedir.
Türk kimliğinin oluşturulması sürecinde dini bir öğe de
vardır ve o da Sünniliktir. 1924’te kurulan Diyanet İşleri Başkanlığı Sünni İslamın resmi kurumu haline gelmiştir. Osmanlı
İmparatorluğu’ndan milli devlete geçiş sürecinde Osmanlı
kimliğinden Türk kimliğine, Osmanlıca’dan Türkçe’ye, Arap
alfabesinden Latin alfabesine geçiş süreci İslami kimlikten laik
204
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
kimliğe geçilmesini de beraberinde getirmiştir. İçinde Sünnilik
bulunsa da, Türk kimliğinin laikleşmesi gerekmiş ve bu sebeple laiklik, Türk kimliğinin inşası sürecinin önemli bir boyutunu
oluşturmuştur.
Dolayısıyla, devletin yukarıdan belirlemeye ve inşa etmeye çalıştığı kimlik, Türk milli kimliği, Sünni İslam’a ve laikliğe
dayanıyordu. Bu model Batılılaşma ve modern bir ülke kurmak için zorunlu görülüyordu. Bu nedenle tekkeler kapatılmış, tarikat ve cemaatler gizli ve kapalı olarak faaliyetlerini sürdürebilmişlerdir. Kürtler ise kimlikleri tanınmadığı için
1980’lere dek, bu konu zaten bir tabu haline gelmiş, medyada, üniversitede, kamusal alanda Kürtlerden ve Kürtçe’den
bahsetmek yasaklanmıştır.
Alternatif Kimlikler
Türkiye’de devletin, toplumun kimliği üzerinde belirgin bir
ağırlığı ve hatta baskısı vardır. Kendisinin belirlediği, tanımladığı kimlik dışındaki kimlikleri ya görmezden gelmiş, ya
tehdit olarak görmüş ya da dönüştürmeye çalışmıştır. 1923
sonrasında yeni bir milli devlet kurma projesi beraberinde
homojen bir Türk kimliği kurma çabasını getirmiştir. Devlet
özellikle kimlik konusundaki talepleri kendisine karşı en büyük
meydan okuma (challenge) olarak görmüştür. Alternatif kimlikleri reddetmekle kalmamış, bunları dönüştürmeye
çalışmıştır. Devlet tarihsel süreç içinde Türk kimliğinin yaratılması konusunda başarılı olduysa da, bunun dışındaki kimliklerle ilişkide büyük sorunlar yaşamıştır. Bugün gelinen noktada özellikle Kürt kimliği söz konusunu olduğunda aşılamayan
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
205
sorunlar bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında, genel olarak
Türkiye devleti ekonomik kalkınma, Batılı kurum ve kuruluşlara üye olma, güçlü bir silahlı kuvvetler oluşturma, eğitim,
sağlık ve hatta demokratikleşme gibi alanlarda belli bir merhaleye ulaşmış olmakla birlikte, kimlik sorunlarını çözmede
başarısız kalmıştır. Soğuk Savaş döneminde devlet, yani
siyaset, kimliği belirlerken, sonrasında kimlikler siyaseti belirlemeye ve etkilemeye başlamıştır.
1. İslamcı Kimlikler:
Toplumsal olarak cumhuriyetin kuruluşundan günümüze
en güçlü kimlik Müslüman kimliğidir ve bu böyle devam
etmiştir. Devletin bununla ilgili ciddi sorunları ortaya çıkmıştır.
Bu süreçte homojen bir ulus inşası yaratılmaya çalışılmış, bir
millet yaratılırken, onun dinsel içeriğine de karar vermek
istenmiştir. Sorun Müslüman kimliğin sınırlarını devletin belirlemek istemesi sonucu çıkmıştır. Örneğin, Hıristiyan olan
ama Türkçe konuşan Karaman Türkleri, Yunanistan’a gönderilmiştir. Türklük, Sünnilik üzerinden tanımlanmıştır.
Devletin, özellikle Tek Parti Dönemi (1923-1950) arasında
din üzerinde ezici bir belirleyiciliği vardır. Devlet, inanç alanına doğrudan müdahale etmiştir. 1924 Anayasasıyla din
devletin tanımından çıkarılmış, ama devletin kontrolü altına
alınmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı kurulmuş, Ezan
Türkçeleştirilmiş, tarikat ve tekkeler kapatılmıştır. Dini gruplar
faaliyetlerini yeraltına indirmek zorunda kalmıştır. Bu baskıcı
modernleşme, tepeden inme Batılılaşma sürecidir ve bu süreç
İslami kimliği genel olarak bastırmış, dinin sınırlarını kendisi
206
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
belirlemek istemiştir. Bununla birlikte, söz konusu süreçte
devlet politikalarının çelişkili yönleri de dikkat çekicidir:
– Bir yandan laiklikten söz edilirken, öte yandan laikliğe
uymayan uygulamalar yapılmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın
kurulması ve bütçesinin bazı bakanlıklardan daha büyük
olması, din derslerinin mecburi hale getirilmesi, devletin bütün
camilerin sahibi olması, imamların memur olması gibi birçok
laikliğe aykırı politikalar bu süreçte hayata geçirilmiştir.
– İslamcı gruplar tehdit olarak görülürken, bazı İslamcılar
komünistlere karşı kışkırtılmış ve kullanılmıştır. 1960’lardan
itibaren sol hareketlerin yükseldiği ortamda, dinci teşkilatlara
izin verilerek, Komünizmle Mücadele Dernekleri kurulmuş ve
İslamcı gruplar komünizme karşı desteklenmiştir. 12 Eylül 1980
darbesi sırasında din dersi zorunlu hale getirilmiş, Türk-İslam
sentezi 1983’te bir devlet ideolojisi olarak benimsenmiş ve
İslam’ın Türkler için en uygun din olduğu tekrar vurgulanmıştır.
– Alevilik devlet tarafından görmezden gelinmiş, bir din ya
mezhep olarak tanınmamıştır ve hala tanınmamaktadır.
Böylece devlet bir yandan radikal İslamcılığı tehdit olarak
görürken ve kendi kimliğini laik olarak tanımlarken, laikliğe
destek olan ve hatta Türkiye’deki laikliğin temel direği olan
Aleviliği dışlamaktadır.
– İslamcılık tehdit olarak görülürken, bir yandan misyonerlik de tehdit olarak görülmüştür. Yani devlet, vatandaşının
fazla Müslüman olmasını istemediği gibi, Hıristiyan olmasını
da istememiştir. Diğer bir deyişle, devlet dinin sınırlarını kendisi belirlemeye çalışmış, vatandaşını Sünni Müslüman ve
laik olmasını tercih etmiş, onun dışındaki inançları ya
görmezden gelmiş ya da tehdit olarak algılamıştır.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
207
Türkiye’de bir yandan laiklik konusuna büyük önem verilmiş ve dinin siyasallaşması bir sorun olarak görülmüşken,
öte yandan din günlük siyasette fiilen yer almış, her siyasal
parti dini gruplarla bir şekilde bağ kurmaya çalışmıştır.
1950’lerden sonra çok partili hayata geçişle birlikte kurumsal
olarak devlet olmasa da, siyasal partiler dinSEL cemaat ve
tarikatlere yaklaşmıştır. Seçim dönemlerinde bu iki çevre
arasında işbirliği ve çeşitli pazarlıklar yapılmıştır. Merkez sağ
partiler Nakşi, Kadiri, Süleymancı, Kırkıncı, İskenderağa gibi
cemaatlerle pazarlık yaparken, CHP Alevilerle pazarlık yapmış, bu tür grupların önde gelenlerine milletvekilliği, bakanlık
sözleri verilerek karşılığında oyları istenmiştir. Yine, 1950’de
iktidara gelen Menderes hükümetinin ilk yaptığı icraatlardan
biri, 1942’de Türkçeleştirilmiş olan ezanı Arapça’ya çevirmek
olmuştur. Bu dönemde imam hatip liseleri açılmaya başlanmış ve sayıları sürekli artırılmıştır. Zira Türkiye’de 67 bin
okula karşın 80 bin cami varken, 76 bin din görevlisine karşın
21 bin doktor bulunmaktadır.
2. Sol Kimlik:
Soğuk Savaş döneminde komünizmin güçlenmesine paralel olarak, sol kimlik, büyük tehditlerden biri olarak algılanmıştır. Türkiye’de geleneksel olarak sol hareketlerin toplumsal
tabanı zayıftı ve daha çok bir entelektüel hareket olarak ortaya
çıkmıştı. Sol fikirler özellikle şehirli aydınlar, öğrenciler, üniversite hocaları, yazarlar, şairler arasında yaygındı. Bu anlamda
Türkiye’de sol hareket genel olarak halkla ve işçi sınıfıyla
buluşamadı. Devlet, sol hareketleri doğrudan kendisine tehdit
208
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
olarak gördü; hatta Cumhuriyet tarihi boyunca her iktidar
komünist avına çıktı ve 27 Mayıs 1960 darbesi dışında her
darbe solu hedef aldı. En ağır insan hakları ihlalleri sol kesimler üzerinde gerçekleşti. Özellikle 12 Eylül darbesi,
1970’lerin sonuna doğru güçlenmeye başlayan sol grupları
yok etmeyi hedefledi. 1990’larda artan yargısız infazlar, faili
meçhul cinayetler, gözaltında işkence, ölüm ve kayıp olayları
yüzünden Türkiye en karanlık yıllarını yaşadı. Bugün
Türkiye’de sol partilerin aldıkları oy oranları binde bir
düzeyindedir. Ancak sol kimlik ciddi bir tehdit olmamasına rağmen devletin sola karşı sertliği kesintisiz devam etmektedir.
3. Kürt Kimliği:
Devletin en hassas olduğu konu, Kürt kimliğidir. Bunun
diğer alternatif kimliklerden farkı, devletin 1990’lara kadar bu
kimliği reddetmesi ve asimile etmeye çalışmasıdır. Örneğin,
1925’te Kürtler ayaklanınca, devlet bunu etnik temelli bir Kürt
ayaklanması olarak değil, gerici ve İslamcı bir ayaklanma
olarak görmeyi tercih etmiştir. Kürt dili üzerinde yoğun
baskılar olmuş, hatta sadece kamusal alanda değil, özel
alanda bile Kürtçe konuşma yasağı getirilmiştir. Kürtler
Müslüman oldukları için, kimlikleri tanınmazsa, zaman içinde
asimile olacakları düşünülmüştür. Bu yüzden Kürtler, devletin
sistematik asimilasyon politikalarıyla karşı karşıya kalmış,
zorunlu iskan politikalarıyla Kürtlerin önde gelenleri ülkenin
batısına göç ettirilmiştir.
Kürtler özellikle 1960 ve 70’lerde sol hareketler içinde
kendilerine yer aramıştır ve ortak mücadele içinde bulunХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
209
muştur. 1980’lere kadar Kürt hareketi zayıftır. Özellikle 12
Eylül darbesinden sonra Diyarbakır cezaevinde yapılanlar,
Kürt kimliğinin hem gelişmesinde hem de kendisini şiddet
araçlarıyla dışa vurmasında önemli rol oynamıştır. 1984’te
PKK eylemleri başlayınca ülkedeki Kürt varlığını inkar eden
devlet politikaları büyük bir açmazla karşılaşmıştır. Devlet bir
yandan Kürt diye bir kimliğin olmadığını söylerken öte yandan bazı Kürtler hakları için devlete karşı silaha başvurmaya
başlamıştır.
Soğuk Savaş Sonrası Dönem
1990’lara birlikte Batı dünyasında kimliklerin tanınması,
geliştirilmesi, insan haklarının korunması siyasetine geçilirken,
Türkiye’de tersine bir gidiş yaşanmıştır. Türkiye tarihinde ilk
kez Kürt sorunu ve İslamcı siyaset (devlet söyleminde irtica),
devletin Milli Güvenlik Strateji belgesinde aynı düzeyde tehdit
olarak tanımlanmıştır. Bu dönem, siyasette askerin ağırlığının
arttığı bir dönem olmuş ve her iki kimlik sorunu da giderek ağırlaşmıştır. 1991’de ilk kez bir Türk başbakanı “Kürt gerçeğini”
tanıdığını ilan etmiş, fakat arkasından çok sert uygulamalar
başlamış, Kürt sorununu askeri yöntemle çözme politikasına
geçilmiştir. 1990’lar boyunca faili meçhul cinayetler, kayıplar,
Kürt kimliği üzerindeki baskılar yaşanırken demokratikleşme
süreci de gerilemeye başlamıştır.
Dolayısıyla, Türkiye'de kimlik sorununun en kanlı biçimini
aldığı alan Kürt sorunu olmuştur. Devlet 1999’da PKK’nın liderini ele geçirdiyse de, sorun çözülememiştir. 2005’te
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan Türkiye'de “Kürt sorunu”
210
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
olduğunu ilan etmiş, hapisteki Kürt milletvekilleri serbest
bırakılmış, 2009’da Kürt açılımı başlattıysa da yarım
kalmıştır. Bu konudaki açılımlar Kürtçe televizyon yayını gibi
uygulamalarla sınırlı kalmıştır.
1990’larda İslamcı kimlik de yükselişe geçmiştir. İlk kez bir
İslamcı parti, Refah Partisi 1996’da bir koalisyon hükümeti kurmuş, onun genel başkanı Necmettin Erbakan başbakan olmuştur. Fakat Refah-yol denen bu koalisyon hükümeti ancak 11 ay
sürmüş, “postmodern darbe” olarak anılan 28 Şubat 1997’deki
Milli Güvenlik Kurulu kararıyla görevden uzaklaştırılmıştır.
2000’lere gelindiğindeyse ortaya başka bir tablo çıkmıştır.
Muhafazakar Yeni-İslamcılar:
28 Şubat süreci ya da postmodern darbe Türkiye’nin
toplumsal ve siyasi hayatında önemli bir dönüm noktası
olmuştur. Bu sürecin yol açtığı en önemli sonuçlardan biri,
Recep Tayyip Erdoğan başta olmak üzere, “Yenilikçi” denen
bir grubun Refah Partisinden ayrılarak AKP’yi kurmasıdır.
Post-İslamcı olarak da adlandırılan Yeni İslamcıların belirgin
özellikleri şöyledir:
– Yeni İslamcıların ilk özelliği bir eski çizgilerini, dünya
görüşlerini değiştirdiklerini açıklamış olmalarıdır. Kendi deyimleriyle "muhafazakar demokratlar," eski çizgilerini terk ettiklerini açıklamışlardır. Artık, Batı yanlısı, demokrasi ve insan
haklarına daha yakın, piyasa ekonomisinden yana bir
siyaseti benimsediklerini belirtmişlerdir.
– Kemalist milliyetçiliği ve devletçiliği terk ettiklerini açıklamışlardır.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
211
– Bir diğer özellikleri geniş bir koalisyon olmasıdır. Bir
yanda Nakşilik, diğer yanda Gülen grubu arasında bir koalisyon kurulmuştur ve buna diğer tarikat ve cemaatler katılmıştır.
– Dış politikayı yeniden düzenlemeye çalışmaktadırlar.
Geçmişin daha milliyetçi çizgisinden uzaklaşan bu yeni yaklaşım kendisini özellikle Kıbrıs ve Ermenistan sorununda
gösterdi.
Türkiye tarihi boyunca ilk kez Kıbrıs’tan asker çekmeyi
kabul etti ve Denktaş’ı bir aktör olarak devreden çıkardı.
Ermenistan ile ilişkiler konusunda ise hükümet bocalamıştır.
Önce protokolleri imzalamış ama gerek Azerbaycan, gerekse
kendi tabanını oluşturan İslamcı/muhafazakar/milliyetçi
çevrelerden gelen tepkiler üzerine bundan vazgeçmiştir.
Protokollerde belirtilen Ermenistan ile sınırın açılması
konusunu, Karabağ sorununun çözülmesine bağlayarak
İslamcı ve muhazafakar kimliği yatıştırmaya çalışmıştır.
Hatta, AKP hükümeti bir yandan milliyetçi çizgiden uzaklaştığı imajını verirken özellikle seçim dönemlerinde ve
kamuoyu desteğine ihtiyaç duyulduğu durumlarda milliyetçi
söylemlere dönmektedir.
– Devletin kimliğini değiştirmeye, dönüştürmeye çalışmaktadırlar. Bunda önemli ölçüde başarılı olmuşlardır. Kemalist
devlet yapılanması, sekiz yıllık İslamcı/muhafazakar kimliğe
sahip AKP tarafından başta laikliğin giderek yeniden tanımlanmasıyla birlikte dönüşmüştür.
Kısacası, İslamcılar önce kendi içlerinde bir değişim yaşayarak ılımlı bir kimliği benimsediler ve buna da Muhafazakar
Demokrasi dediler. Bu dönüşüm Türkiye'de hem İslamci kimliği değiştirdi hem de merkez sağ siyasetin yeniden tanımla212
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
maya başladı. Merkez sağ geçmişte daha laik bir siyasi çizgi
içinde hareket ederken, AKP iktidarıyla birlikte merkez sağ
siyaset İslamcı ve muhafazakar kesimleri birleştirdi ve sağ
siyaseti çok güçlendirdi.
İslamcı kimlik ve siyaset Türkiye Cumhuriyeti tarihi boyunca hep muhalif bir konumda bulunmuştu. 2002’den itibarense
artık iktidar pozisyonundan hareket etmeye başladı ve iktidarda olmanın bütün avantajlarını kullanarak, bir önceki
Kemalist iktidar mekanizmasının araçlarını, uygulamalarını
kendisi yerine getirmeye başladı.
Ulusalcılık
Ulusalcılık, yeni bir milliyetçilik türü olarak 1990’ların sonlarında inkişaf etti ve 2000’lerde yükselişe geçti. Bir orta sınıf
milliyetçiliği olarak küreselleşme ve onun taşıyıcılarına,
siyasal temsilcilerine tepki olarak gelişti. Kendisini geleneksel, MHP çizgisindeki milliyetçilikten ayırmak için bu kavramı
kullanan Ulusalcı akımın başlıca özellikleri şöyle sıralanabilir:
– Ulusalcı akımın içinde soldan gelenler yer alabilmektedir.
– Laiklik vurgusu çok güçlüdür.
– Kentli, eğitimli kesimlerden oluşmaktadır.
– Kıyı şehirleri ve Ankara, İstanbul, İzmir gibi merkezlerde
güçlüdür.
– Sınıfsal olarak bürokratik kesimler ve orta sınıflar çoğunluğunu oluşturmaktadır.
– Siyaseten CHP tarafından temsil edilmektedir.
– Ulusalcılar artan muhafazakarlıktan, kendi hayat tarzlarının baskı altına alınmasından, İslamcı siyasetin toplumu,
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
213
bürokrasiyi kuşatmasından çok rahatsızlık duymaktadırlar.
Özellikle kentli kadınlarda bu kaygı daha yüksektir.
– Ulusalcı kesimlerde, özellikle Güneydoğu bölgesinden
gelen Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı İzmir, Mersin gibi
şehirlerde Kürt karşıtlığı dikkat çekmektedir.
Ulusalcı kesimler, kendilerini Cumhuriyetin kurucusu ve
sahibi olarak görmektedir ve AKP hükümetiyle birlikte bu
kurucu niteliklerini kaybettiklerini düşünmeye ve hatta fark
etmeye başlamışlardır. Bu “îktidar kaybı” onları giderek daha
da sertleştirmiş, toplumsal/siyasal kültür olarak İslamcı ve
Kürt gibi farklı kimliklere sahip olanları ötekileştirmeye
başlamışlardır. Ulusalcıların dünya algıları katılaşmış, Avrupa
Birliği, ABD karşıtlığı güçlenmiş, Atatürk ve Milli Mücadele
dönemi ve Cumhuriyet’in ilk yıllarına duyulan özlem ve ilgi
artmıştır. Atatürk, Ulusalcıların 21. asırda yaşadıkları sorun
ve açmazları çözmek için tekrar geri çağrılmıştır.
2000’lerde Türkiye’de Kimlik Tartışmaları
ve Siyaset
Günümüz Türkiye siyasetinde kimlik konusu en canlı
tartışmalara neden olmaktadır. Artık Türkiye'de toplumsal
ayrımlar kimlikler üzerinden yapılmaktadır. Bu durum, 1990
öncesindeki toplumun sağ ve sol ideolojiler arasında bölünmüşlüğünün yerini, kimlikler üzerinden yaşanan bölünme
almış durumda. Bir tarafta muhafazakar İslamcılar ve onları
destekleyen liberal entelektüeller ile öte yanda Ulusalcılar.
Bunların yanında milliyetçi Kürtler ve onun siyasal temsilcileri, her ikisine de mesafeli durmaktadır. Yeni İslamcılar, elit214
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
ist Kemalizm’in halktan kopuk olduğunu, devletin artık eski ve
gerçek sahiplerine geri döndüğünü, bürokratik vesayet rejiminin sona erdiğini savunmaktadırlar. Kemalizm’in bürokratik
ve elitist bir nitelik taşıdığı doğru olsa bile, bunun temelde bir
modernleşme, bir ulus-devlet kurma, kalkınma, Batılı olma
gibi hedefler taşıdığı, bu hedeflerin Türk halkının önemli bir
kesimi tarafından benimsendiği de ortadadır.
AKP'nin iktidarı uzun süredir kontrol etmesi sonucu artik
devletin eski kimliği de dönüşmeye başlamıştır. Devletin Batılı
kimliği artık eskisi kadar ön planda bulunmamakta, laiklik
yeniden tanımlanmaktadır. Devletin kuruluş felsefesi, ideolojisi,
kimliği olan Batılı, laik devlet kimliği değişmeye başlamıştır. 12
Haziran 2011 seçimlerinden sonra yeni bir anayasa yapıldığında bu yeni kimlik daha da belirginleşecektir.
Bu dönemde Kürt kimliği de bazı açılardan dönüşmeye
başladı. PKK lideri Öcalan’ın yakalanması ve Irak işgali sonrasında PKK’nın Irak’ın kuzeyindeki Kandil bölgesine sıkışması ve zayıflaması, siyasal temsilin önemini artırdı. Önce
DTP ve o kapatıldıktan sonra BDP tarafından temsil edilen
Kürt milliyetçi kimliği, her ne kadar PKK’dan kopamadıysa
da, özellikle Meclis’te kendi grubunu kurduktan sonra
siyasette bir aktör haline geldi.
İkinci olarak AKP iktidarına kadar Kürt kimliği kendisini, Türk
milli kimliğinin baskısı altında hissediyordu ve Türk devletini
inkarcı ve asimilasyoncu olmakla suçluyordu. Bugün gelinen
noktadaysa Kürt milliyetçi hareketi AKP hükümetini ve onun
İslamcı yaklaşımını kendisinin en büyük rakibi olarak görmektedir. Başka bir ifadeyle Kürt milliyetçiliğiyle AKP hükümetinin
temsil ettiği İslamcılık arasında bir tür çekişme yaşanmaktadır.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
215
Hükümet, Kürtlerdeki dini eğilimleri kullanarak, onları PKK’nın
etkisinden kurtarmaya çalışmakta, Kürt kimliğinin din ile yer
değiştirmesini sağlamaya çalışmaktadır. Türklerle Kürtlerin
aynı ortak paydayı paylaştıklarını, aynı secdeye başlarını koyduklarını söyleyerek Kürtleri dine çekmeyi amaçlamaktadır.
Devletin geçmişte, Türkleştirme çabasının yerini, şimdi
İslamlaştırma çabası almış gözükmektedir.
Türkiye’de milli kimlikten bahsetmek hala mümkün olsa
da, bunun parçalı bir nitelik gösterdiğini söylemek mümkündür. Eski dönem milli kimlik anlayışı laik bir milli kimliği
geliştirmeye çalışırken, yeni dönemde milli kimlik İslam’la
daha iç içe bir şekilde gelişmektedir. 2000’lerde kimlikler
karışmaya başlamış, yalnızca, devletle toplumsal kimlikler
arasında değil, toplumsal kimliklerin birbirleri arasındaki ilişki
de karmaşıklaşmış, hatta derin bir kutuplaşma yaşanmaya
başlanmıştır. 1970’lerin sonları hariç, Türkiye tarihinin hiçbir
döneminde kimlikler 2000’lerde olduğu kadar karmaşık hale
gelmemiş, bu kadar kutuplaşmamıştır. Devleti giderek
İslamcı siyaset ve onun kimliği temsil etmeye başlamıştır.
Yeni iktidar geçmişten miras alınan Batılılaşmayı sürdürdüğü
imajını vermekte, ama “toplum temelli modernleşme” olarak
tanımlanan bu süreçte din belirgin bir rol oynamakta, bu da
laik kimliklerin tepkisini doğurmaktadır. Yaşadığımız küreselleşme çağında zaman daha hızlı ilerlemektedir. Nitekim
10 yıl önce devleti kontrol edenler irticayı, yani siyasal İslamı
tehdit olarak tanımlarken bugün roller değişmiş, Ulusalcılık
devlet tarafından tehdit olarak tanımlanmaya başlamıştır.
216
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
TÜRKİYE VE NATO*
Zehra ODYAKMAZ
Türkiye NATO’ya Nasıl Girdi?
Batılılar bizi NATO ya; Kore’ye asker gönderdiğimiz için
almadılar.14 Mayıs 1950’den önce, ilk defa Cumhuriyet Halk
Partisi (CHP) iktidarı döneminde, Türkiye NATO’ya girmek
istedi, reddolundu. Özellikle İngiltere, küçük İskandinav devletleriyle Holanda ve Belçika Türkiye’nin üyeliğine karşı çıktılar.
Sovyetler Birliği’nin sınırında ve Sovyetlerin her an saldırısına
maruz kalabilecek bir ülke yüzünden başlarının belâya
girmesini istemiyorlardı. Demokrat Parti iktidarının Bakanlar
Kurulu, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin çağrısına
uyarak 20 Temmuz 1950’de Kore’ye asker gönderme kararı
aldı. Peşinden de 1 Ağustos 1950’de NATO üyeliği için
Türkiye’nin başvurusunu yeniledi. Bu arada da Kore’ye gidecek askerlerimiz İskenderun’da toplanmaya başladı.
_______________________
* Bu makaledeki bilgiler Türk Atlantik Konseyi kurucu üyesi (1969)
ve o tarihten bu yana Yönetim Kurulu üyesi ve genel muhasibi olan
babam Sivas eski milletvekili Avukat CEVAD ODYAKMAZ’ın basılmakta olan – hatıralarını anlattığı bir belgesel niteliğindeki – kitabından alınmıştır. Cevad Odyakmaz; Atlantik Konseylerinin biraraya gelmesinden
oluşan Atlantic Treaty Association için gönüllü olarak dünyadaki en
uzun süreli çalışan kişidir. Cevad Odyakmaz kendisine 2002 tarihinde
NATO ve ATA tarafından bu sebeple müştereken gönderilen şilti önceki Cumhurbaşkanımızın elinden almıştır. Cevad Odyakmaz ATA tarafından sınırlı sayıdaki kimselere verilen “patron” unvanına sahiptir.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
217
NATO’ya girme başvurumuz; Kore’ye asker gönderme
kararını almış olmamıza ve bu karar gereğince asker göndermek üzere hummalı bir şekilde çalışmalarımızı
sürdürmemize rağmen 18 Eylül 1950’de yine aynı devletlerin
muhalefetiyle; tekrar reddolundu. İlk asker kafilemiz bu redden bir hafta sonra 25 Eylül 1950’de yola çıkarıldı ve 17 Ekim
1950’de Kore’ye ayak bastı. Bu red üzerine Türkiye, tekrar
üçüncü defa NATO’ya üye olmak için herhangi bir başvuruda
bulunmadı.
Böyle olduğu halde NATO Bakanlar Konseyi redden tam 1
yıl sonra 12 Eylül 1951 günü Ottowa’da yaptığı bir toplantıda,
Türkiye’yi resmen NATO üyeliğine davet etti. Türkiye daveti
kabul ederek 12 Ekim 1951’de Londra’da NATO’ya giriş
anlaşmasını imzaladı. TBMM’nin onaylaması ile de 18 Şubat
1952’de NATO’ya girdi, yani ittifak üyesi oldu.
Peki, ne değişmişti de önceleri ısrarla başvuruları reddedilen Türkiye’yi, bu defa başvurusu olmadan kendiliğinden
NATO’ya almışlardı? Nedeni Kunuri muharebeleridir. 28
Kasım 1950 günü Çin kuvvetlerinin saldırısıyla başlayan
Kunuri muharebesinde Türk tugayının gösterdiği cesaret,
kahramanlık, mertlik ile ulaştığı savaşma gücünün ve
yeteneğinin yüksek düzeyi sayesinde üstlendiği artçılık
görevinde tam bir başarı sağlamış olmasıdır. Üstün Çin
kuvvetleri karşısında elde edilen bu başarı; hem VIII.
Amerikan kolordusu dahil, sayıları 105.000’e varan Birleşmiş
Milletler askerini, 100.000’e yakın sivil Koreli’yi, hem de kendisini Çin çemberinden, dolayısıyla da yok edilmekten kurtarmış olmasıdır. Bunun üzerine Türk Tugayına “Kuzey Yıldızı’
unvanı verildi. Ayrıca bütün mensupları madalya ile ödül218
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
lendirildi ve NATO’nun kapıları ardına kadar açıldı, yani
kılıcımızın daha doğrusu süngümüzün hakkıyla NATO’ya
girdik, Kore’ye asker gönderdiğimiz için değil. 18 Eylül
1952’de de Tugayımıza Güney Kore tarafından “Mümtaz
(seçkin) Birlik” nişanı verildi.
Türkiye’nin NATO’ya Girmek Istemesinin
Nedeni
Türkiye’nin NATO’ya girmek istemesinin nedeni; Sovyetler
Birliği’nin takındığı düşmanca tavrın yanında bizden toprak
ve boğazlarda üs istemesiydi. Amerika’nın askerî yardımını,
bu isteklere yeterli bir güvence olarak görmüyorduk.
Sovyetlerin açık tehdidine karşı ancak onların yayılmacı politikasını durdurmak ve Avrupa’ya yayılmalarını önlemek
amacıyla kurulmuş ortak bir savunma ittifakı olan Kuzey
Atlantik İttifakı’nda yer almak suretiyle kendimizi koruyabilirdik. Daha Türkiye NATO’ya girmeden, müttefiklerin daveti
üzerine Londra’da 22 Eylül 1951’de sadece üyelik anlaşmasını imzalar imzalamaz, Sovyetler Kuzey Atlantik
Antlaşmasına, 3 Kasım 1951 tarihli notasıyla Türkiye’yi,
doğrudan doğruya SSCB’ye yöneltilmiş olan saldırgan bir
bloka katılmaktan sorumlu tutmuştu. Türkiye 13 Kasım 1951
tarihli notasıyla verdiği cevapta, barış için ve kendisini savunmak için ittifaka girdiğini açıklıyor, dolayısıyla SSCB’ye karşı
saldırgan bir niyeti olmadığını belirtmek istiyordu.
NATO üyeliğinin güçlü etkisini ve bize sağladığı güvenceyi
Stalin’in 5 Mart 1953’teki ölümünden hemen sonra 30 Mayıs
1953’te Sovyet yönetiminin yaptığı açıklamada gördük.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
219
Sovyet yönetimi, Türkiye’den toprak isteğinde bulunmaktan
ve boğazların ortak savunulması hakkındaki görüşlerinden
vazgeçtiklerini bildiriyorlardı. Böylece Türkiye üzerindeki açık
Sovyet tehdidi, NATO sayesinde kalkmış oluyordu.
NATO Nedir?
NATO, yani Kuzey Atlantik İttifak Antlaşması, üyelerinin
bağımsızlıklarını, özgürlüklerini ve toprak bütünlüklerini korumak amacıyla yapılmış bir savunma ittifakıdır. Vestfalya
Antlaşmalarından bu yana yapılmış ittifak antlaşmalarının
ömrü ortalama 2 yıl 3 ay iken, Kuzey Atlantik İttifakı 62 yıldır
ayaktadır. Hâlen NATO’nun 62. yılındayız. Bu ittifakı, diğer ittifaklardan ayıran en önemli nokta, ittifakın barış zamanında
devamlı çalışan bir teşkilât kurmuş olmasıdır. Bu teşkilât;
“Kuzey Atlantik İttifakı Organizasyonu – North Atlantic Treaty
Organisation” yani NATO’dur. Günümüzde NATO artık yalnız
teşkilâtı değil, ittifak antlaşmasını da ifade eder hale gelmiştir.
NATO’ya her devlet kendi rızayla girer, zorla değil. Belli bir süre
geçtikten sonra da istediği zaman yine kendi rızasıyla çıkar.
Şimdiye kadar hiçbir ülke çıkma isteğinde bulunmamıştır.
NATO kararlarını, üyeleri arasında konsensüs sağladıktan
sonra oybirliği ile alır. Bütün üyelerin bir oy hakkı vardır. Hiçbir
üyeye, kararları veto etmek gibi bir ayrıcalık tanınmamıştır.
Kararların oybirliği ile alınmasının sağlanabilmesi, her üyenin
çıkarlarının bir noktada uzlaşması ile mümkündür ki, bu da
kararın kolaylıkla uygulanmasının en güvenli yoludur.
Görülüyor ki; NATO’da tam bir demokratik çalışma
hakimdir. NATO, siyasî bir danışma yeridir. NATO’da günde
220
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
300’ü aşkın komisyon toplanarak çeşitli konuları incelemektedir. En önemlisi de bu komisyonlarda ülkelerinin çıkarlarını,
her türlü platformlarda liyakatle savunabilecek elemanların;
Türk görevliler dahil, yetişmekte olmasıdır.
NATO, hükümetler üstü bir kuruluş değildir. Hükümetlere
emir veremez. NATO istedi de hükümet şu işi yapmak zorunda kaldı iddiası yanlıştır, asılsızdır. Eğer o hükümet NATO’da
o kararın alınmasına katılmasaydı karar alınamaz ve yapılması da söz konusu olamazdı.
NATO’nun Ülkemizin Güvenliğini Sağlamasının
Dışındaki Diğer Katkıları
Örneğin NATO’nun bir “Altyapı Fonu” vardı. Bu fondan en
fazla yararlanan ülkelerden biri Türkiye idi. Bu fona
yatırdığımız 1 dolara karşılık 14 dolarlık yardım görmüştük.
Altyapı fonunun yardımıyla limanlar, yollar, modern hassas
âletlerle donatılan havaalanları, deniz üsleri, muharebe idare
merkezleri, eğitim tesisleri, dış takviye kuvvetleri tesisleri,
muhabere tesisleri, yerden havaya ve karadan karaya füze
atma tesisleri, memleket içi petrol boru hatları, Avrupa ile
Türkiye arasında telefon konuşmalarını sağlayan tesisler,
silâh ve mühimmat depoları, uçak korunakları yaptırılmış,
ayrıca NATO’dan ordumuzun ihtiyacını karşılayabilecek bilgisayarlar almıştık. Keza Türkiye’de Ar – 320 adı verilen
gelişmiş radarların yapımı için gerekli finansman altyapı
fonundan karşılanmıştır. Halen de çeşitli sahalarda
NATO’dan yararlanmaktayız. Bugün yurtdışında başarıyla
inşaat yapan firmalarımız, NATO inşaatlarında yetişmişlerdir.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
221
Ankara’nın ilk hava kirliliği etüdünü, Marmara Denizi’nde
deprem olasılığını araştıran da NATO’dur.
NATO birçok gencimize, bilim adamımıza verdiği burslarla daha üst düzeyde eğitim yaptırmıştır. Yüksek düzeyli yaz
okullarında, üniversite öğretim üyelerimizin bilgilendirilmesine imkân sağlamıştır. Bütün bunlardan daha ileri olarak,
Türk ordusunun ve Ulaştırma Bakanlığı, Maliye Bakanlığı,
PTT gibi kuruluşların içlerine kapanıklılıklarından kurtularak
dışa açılmalarında en büyük etken NATO’dur. Ayrıca NATO
müttefiki olduğumuz için Amerika, 1952’den 1974’e kadar
askerî yardımlarını hibe olarak yapmıştır.
Türkiye Veya Herhangi Bir Üye Devlet Saldırıya
Uğrarsa NATO Yardıma Gelir mi?
İttifak Antlaşması gereği yardıma gelmeye mecburdur.
Gelmezse kendi kendini inkâr etmiş olur. Daha önemlisi de
kendi üyeleri için inanılırlığını, hasım güçler için de caydırıcılığını kaybetmiş olur. Kendisini inkâr eden, inanılırlığı ve
caydırıcılığı olmayan bir ittifak bitmiş demektir. Onun için
yardıma gelmeye mecburdur.
Gelmezse ne olur? Ne zaman gelecek diye bekleyecek
değiliz. Her ülke bağımsızlığını, özgürlüğünü, toprak bütünlüğünü önce kendisi koruyacaktır. NATO bir savunma sigortasıdır. Onun savunma şemsiyesi altındayız. Ama bir saldırı
halinde şemsiye bizi koruyamazsa veya korumazsa biz de
kendi kendimizi koruruz.
Bir ara da şöyle bir soru vardı: “Türkiye komünist blok dışında, meselâ doğu ve güney komşularının saldırısına uğrarsa,
222
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
NATO yardıma gelecek mi?” Deniyordu ki: “NATO Sovyetler
Birliği ile yandaşları olan uydu devletlere karşı kurulmuştur. Bu
bakımdan saldırı, bunlardan gelmediği takdirde NATO’yu
ilgilendirmez.” Halbuki, İttifak Antlaşması’nın 5. maddesi
şöyledir: “Taraflar Kuzey Amerika’da veya Avrupa’da içlerinden
birine veya daha çoğuna yöneltilecek silâhlı bir saldırıyı hepsine yöneltilmiş bir saldırı olarak değerlendirecektir.” 6. maddesinde de silâhlı saldırının “Türkiye toprakları”nı da kapsadığı
açıkça yazılıdır. Görüldüğü gibi her iki maddede de, saldırganın Sovyetler veya Sovyet Bloku üyesi devletler olacağına
dair bir kayıt yoktur. Saldırı hangi devletten gelirse gelsin
NATO; üyesine yardımla yükümlüdür.
Irak’ın Kuveyt’i işgaliyle başlayan Körfez anlaşmazlığı
sırasında NATO’nun böyle bir girişimine şahit olduk. Irak’ın
Türkiye’ye karşı da saldırı ihtimali olduğu yolunda başvuruda
bulunduk. Bunun üzerine NATO, Avrupa Müttefik Komutanlığı
Çevik Gücü’ne bağlı uçakları Türkiye’ye gönderdi. Uçaklar
gerektiğinde operasyon yapmak amacıyla 2 Ocak 1991’de
Türkiye’nin güneydoğusuna yerleştirildiler. Böylece NATO,
Türkiye’nin güvenliğinin İttifak Antlaşması’na göre, Irak’a
karşı da kendi güvencesi altında olduğunu fiilen gösteriyordu.
Sovyetler Birliğinin Dağılması Ve NATO
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği 1990 yılı sonlarına
doğru dağılma sürecine girdi. 1991 yılında önce üç Baltık
Cumhuriyeti; Estonya, Letonya ve Litvanya Sovyetlerden
ayrıldılar. Artlarından Azerbaycan ve diğerleri onları izlediler.
1 Temmuz 1991’de Varşova Paktı resmen feshedildi. 20
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
223
Aralık 1991’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği sona
erdi ve dağıldı.
Dağılma yeni bir dönemi başlattı. Çeşitli toplantılarda
“Sovyetler dağıldığına göre, barışa olan tehdit ortadan kalktı.
Artık NATO’ya ne lüzum var?” soruları sorulmaya başlamıştı.
Artık NATO’nun varlığı tartışılıyordu. İsteniyordu ki Varşova
Paktı gibi Kuzey Atlantik İttifakı da resmen feshedilsin, NATO
da dağıtılsın. Böyle bir çalışma yapılmadığını gördükçe de
ortaya yeni yeni sloganlar atıyorlardı. Meselâ “Düşmansız
kalan NATO, kendine yeni düşmanlar arıyor” deniyordu.
Şimdi 2011 yılındayız. Aradan 20 yılı aşkın bir zaman
geçti. NATO’nun yok olması bir yana, NATO gelişti, şartlara
uydu. NATO’ya ihtiyaç daha da arttı. Varşova Paktı’nın eski
üyeleri, Doğu Avrupalılar, Balkan ülkelerinden bazıları şimdi
NATO üyesidirler. Diğer Balkan devletleri de NATO’ya girmek
için sıra beklemekteler.
İttifak Antlaşmasına göre NATO, üye ülkelerin, belli bir
alanda saldırıya uğramaları halinde onlara yardımla yükümlüdür. Alan dışındaki saldırılar NATO’yu ilgilendirmez. Nitekim
Arjantin’in Falkland Adaları’nı işgal etmesi olayında, adalar
alan dışında olduğu için İngiltere kendisi Arjantin’e karşı
harekete geçmişti. Bosna-Hersek’teki Sırp saldırıları karşısında âciz kalan Avrupa Birliği Birleşmiş Milletler’e başvurdu.
Birleşmiş Milletler’in isteği üzerine NATO, yalnız alan içinde
değil, alan dışında da barış ve istikrarı sağlama ve koruma
yükümlülüğünü üstlenerek birçok milletlerin ve devletlerin kurtarıcısı, ümidi ve güvencesi oldu. Sovyetler dağıldığı zaman,
NATO’nun da dağılmasını umanlar ve bekleyenler, kısa
sürede büyük bir yanılgı içinde olduklarını anladılar.
224
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
O zaman 16 olan üye sayısı önce 19’a çıktı, sonra daha
da büyüdü ve genişledi.
NATO Üyesi Olan Ve NATO’nun Ilişkide
Bulunduğu Ülkeler
NATO 04 Nisan 1949’da 12 ülke tarafından kurulmuştur.
İttifakı kuran ülkeler:
1. Amerika Birleşik devletleri, 2. Belçika, 3. Danimarka, 4.
Fransa, 5. Holanda, 6. İngiltere, 7. İtalya, 8. İzlanda, 9.
Kanada, 10. Lüksemburg, 11. Norveç, 12.Portekiz’dir.
Sonradan katılan ülkeler: 18 Şubat 1952’de 13. Türkiye ve
14. Yunanistan’dır(12 + 2 = 14). 15. Federal Almanya 06
Mayıs 1955’de(14 + 1 = 15), 16. İspanya 30 Mayıs
1982’de(15 + 1 = 16), 17. Çekya, 18. Macaristan, 19.
Polonya 12 Mart 1999’da(16 + 3 = 19), 20. Bulgaristan, 21.
Estonya, 22. Letonya, 23. Litvanya, 24. Romanya, 25.
Slovakya, 26. Slovenya 2004’te (19 + 7 = 26), 27. Arnavutluk
ve 28. Hırvatistan 2009’da (26 + 2 = 28) girmişlerdir.
Sırada: Makedonya, Gürcistan var.
Akdeniz Diyalogu Ülkeleri: 1. Cezayir, 2. Fas, 3. İsrail, 4.
Mısır, 5. Moritanya, 6. Tunus, 7. Ürdün’dür.
İstanbul Girişim Grubu Ülkeleri: 1. Bahreyn, 2. Birleşik
Arap Emirlikleri, 3. Katar, 4. Kuveyt’tir.
Temas Ülkeleri: 1. Avustralya, 2. Güney Kore, 3. Japonya,
4. Yeni Zelanda’dır.
Barış İçin Ortaklık (BİO) Ülkeleri: 1. Avusturya, 2.
Azerbaycan, 3. Beyaz Rusya, 4. Ermenistan, 5. Gürcistan, 6.
Finlandiya, 7. İrlanda, 8. İsveç, 9. İsviçre, 10. Kazakistan, 11.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
225
Kırgızistan, 12. Makedonya, 13. Moldova, 14. Tacikistan, 15.
Türkmenistan, 16. Özbekistan’dır.
1. NATO – RUSYA Daimî Ortaklık Konseyi,
2. NATO – UKRAYNA Daimî Ortaklık Konseyi bulunmaktadır.
NATO halen 28 + 7 + 4 + 4 + 16 + 2 = 61 ülke ile ilişkidedir.
Halen NATO’nun beş yerde askerî gücü ve bazılarında da
operasyonu var:
1. Afganistan
2. Kosova
3. Irak’ta eğitim gücü var. Polis ve güvenlik güçlerini eğitmektedir.
4. Darfur (Sudan)’da eğitim gücü var.
5. Akdeniz’de kontrol gücü var. Buna Aktif Güç deniyor.
Sovyetler dağıldı, tehdit ortadan kalktı diyenlerin gözden
kaçırdıkları en önemli noktanın; Sovyetlerin yerini alan
Rusya’nın hâlâ dünyanın ileri nükleer teknolojisine ve en
büyük nükleer gücüne sahip bir devlet olduğu gerçeğidir
kanaatindeyim. Eski Varşova Paktı üyeleri ile diğer Doğu
Avrupa ve Balkan ülkelerinin, ileride Rusya’nın iktisadî
bakımdan tekrar güçlendiği takdirde yeniden bağımsızlıklarını, hürriyetlerini kaybedecekleri korkusunu taşımaları,
onları, NATO’nun güvenlik şemsiyesinin altına girmeye zorlamıştır, zorlamaktadır. Kendilerini ancak NATO’yla güvenceye alacakları inancındadırlar. İttifak Antlaşması’nın 5. maddesi önceki 16 üye bakımından eski önemini kaybetmişken
aynı 5. madde yeni 10 NATO üyesi için can simidi
niteliğindedir. Çünkü onlar hâlâ Rusya’yı kendileri için gerçek
bir tehdit ve tehlike olarak görmektedirler.
226
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
NATO Stratejisi
Belli hedeflere ulaşmayı amaçlayan san’ata strateji denir.
Meselâ modern bir savaşta strateji:
Bir milletin veya milletler topluluğunun savunmasında
askerî, siyasî, iktisadî ve manevî güçleri bir arada kullanmak
ve düzenlemek san’atıdır. NATO stratejisi denilince de:
Kuzey Atlantik İttifakı üyesi ülkelere yöneltilebilecek
muhtemel bir saldırının caydırılmasını veya saldırının meydana gelmesi halinde üyelerin nasıl savunulacağını anlıyoruz.
Kuzey Atlantik İttifakı bir saldırı değil, bir savunma ittifakıdır. İttifak antlaşması, iki veya daha çok devletin, belli bir
politik dileği elde etmek veya ortak askerî amaçlarını gerçekleştirmek üzere akdettikleri bir antlaşmadır. Bu sebeple
NATO stratejilerinde değişmeyen temel ilke, muhtemel bir
saldırganın saldırıdan caydırılmasıdır. “Caydırma” ancak
NATO’nun üyelerini korumak için gerekli siyasî kararlılığa ve
yeterli askerî yeteneğe sahip bulunduğunu, muhtemel saldırgana karşı açıkça ortaya koyabilmesi ile mümkündür. O
halde caydırıcılık, NATO’nun caydırıcı gücünün “inandırıcı”
olmasına bağlıdır.
NATO şimdiye kadar tek bir stratejiye bağlı kalmamış,
gerektikçe strateji değişikliği yapmıştır.
Bu stratejilerin oluşmasında:
1. Savunma silâh ve araçlarının gelişmesi
2. Doğu ve batı ilişkileri
3. Askerî güçler arasındaki denge önemli bir rol
oynamıştır.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
227
Birbirlerini izleyerek yürürlüğe konulan NATO stratejilerini:
1. 1949’da Eşit Olma Stratejisi
2. 1952’de Topyekûn Mukabele Stratejisi
3. 1967’de Esnek Mukabele Stratejisi
olarak sıralayabiliriz.
NATO kurulduğu zaman müttefiklerin amacı, Sovyetler
Birliği ve peyklerinin konvansiyonel gücüne erişmekti. Buna
Eşit Olma Stratejisi deniyordu.
Topyekûn Mukabele Stratejisine göre; küçük sınır olayları,
sızma ve akınlar hariç, Varşova Paktı üyelerince girişilecek
her türlü saldırıya karşı, daha çatışmanın başında, NATO’nun
konvansiyonel silâhları yerine Amerika’nın nükleer silâhları
kullanılacaktı. Çünkü bu dönemde Amerika’nın nükleer bombalarla donatılmış B–36 uçakları ve geliştirdiği nükleer güç,
NATO’ya, Sovyetlere karşı tam bir üstünlük sağlıyordu.
Esnek Mukabele Stratejisi; saldırgana, saldırıda hangi
silâhları kullanıyorsa, kendisine aynı nitelikteki silâhlarla
karşı konulması ilkesini esas alır.
Esnek Mukabele Stratejisinin amacı:
• Önce muhtemelen saldırganı savaştan caydırmaktır.
• Başaramazsa o zaman;
• En az asker ve sivil kaybına uğrayacak şekilde
• Ve müttefik ülkeler arazisinden hiç toprak vermeden,
• Tatmin edici bir sonuç almak üzere İttifakın silâhlı
kuvvetlerini kullanmaktır.
Şu halde NATO’nun caydırıcılık anlayışı da “savunma” ya
yöneliktir. Yani ittifak tüm silâhlarını ancak bir saldırıya karşılık vermede kullanmayı plânlamaktadır. Savaştan caydırmak,
daha doğrusu savaşı önlemek için NATO’nun siyasî ve
228
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
askerî bakımdan hazırlıklı olması gerekir. NATO’nun stratejisi
ile ilgili açıklamalarımın ardından çok önemli iki temel ilkeyi
belirtmek isterim:
Birincisi; Kuzey Atlantik İttifakı, her şeyden önce siyasî bir
ittifaktır. Bir demokraside, ya da demokratik bir ittifakta, siyasî
mutakabat (consensus) oluşmadan hiçbir askerî strateji
yaşayamaz.
İkincisi; siyasî gücün tercihi, kararı ve onayı olmadan
NATO Savunma Stratejisinin uygulanmasına geçilemez.
Bütün kuvvetler ve silâhlar, siyasî gücün kontrolü altındadır
ve siyasî gücün onayı ile yürürlüğe girer.
Yeni NATO Stratejisi
Bilindiği gibi Kuzey Atlantik İttifakı bir saldırı değil, bir
güvenlik ve savunma ittifakıdır. Bu bakımdan NATO stratejilerinde temel ilke; üye devletlerin bağımsızlıklarının ve toprak
bütünlüklerinin nasıl korunacağıdır. 5/6 Temmuz 1990 tarihlerinde Londra’da NATO Zirvesi toplandı. Zirve sonrasında
yayınlanan bildiride bu konu, çok açık bir şekilde yeniden ve
ısrarla belirtilmiştir. Bildiride şöyle denilmiştir:
“Biz bir savunma ittifakı olarak kalacağız ve bütün üyelerimizin bütün topraklarını savunmaya devam edeceğiz. Hiçbir
saldırgan niyetimiz bulunmamaktadır ve anlaşmazlıkların
barışçı yoldan çözümüne bağlılığımızı taahhüt ederiz. Hiçbir
zaman ve hiçbir şart altında kuvvet kullanımına ilk başvuran
taraf olmayacağız.”
Bildiride NATO’nun temel görevi ise şöyle ifade edilmiştir:
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
229
“Üye bir devletin topraklarına yönelen tehdit ve saldırıları
caydırmak ve üye devleti savunmak.”
Bu bakımdan NATO stratejileri daima savunmaya yönelik
olarak tespit edilmiş ve bu stratejilerde değişmeyen temel ilke,
muhtemel bir saldırganın “saldırıdan caydırılması” olmuştur.
7/8 Kasım 1991 günleri Roma’da yapılan NATO Zirve
Toplantısında kabul edilen son stratejiyi “Yeni Esnek
Mukabele Stratejisi” diye tanımlayabiliriz. Böyle tanımlamamızdan anlaşılacağı gibi esnek mukabele stratejisi
kaldırılmamış, ancak yeni siyasal duruma ve ihtiyaçlara göre
güncelleştirilmiştir. Esnek mukabele stratejisi; saldırgana,
saldırıda hangi silâhları kullanıyorsa aynı nitelikte silâhlarla
karşı konulması ilkesini esas alır. Ancak saldırı geleneksel
silâhlarla yapılmış da bu saldırıya karşı geleneksel silâhlar
yetersiz kalmışsa NATO, muharebe alanı nükleer silâhların
kullanılması seçeneğini elinde tutmaktadır. Bunlar da
saldırıyı durduramazsa stratejik nükleer silâhlara başvurularak sonucun alınması seçeneğini elinde tutmaktadır. Bu
seçenek imkânı NATO’ya; saldırıyı durdurmada kullanacağı
kuvvet ve silâh bakımından esneklik sağlar.
1991’de bu strateji neden güncelleştirildi? Sovyetler
Birliğinin dağılmasıyla NATO üyesi ülkelere yönelik “tehdit”
kalkmış, ama bazı “riskler” ortada kalmıştır. Geleceğin riskleri
çok çeşitli, belirsiz ve bilinmez niteliktedir. Bu yüzden savunma plânlamacılarının işi çok zorlaşmıştır. Çünkü karşıda belli
bir düşman yok, neyi plânlayacaklar? İttifak üyelerini kime
karşı koruyacaklar veya savunacaklar? Belli bir düşmanın
saldırısı ihtimaline karşı geliştirilen stratejinin, halen var olan
ve ileride doğabilecek belirsizliklere karşı uygulanabilecek bir
230
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
strateji haline getirilmesi gerekiyordu.
Yani güncelleştirilmesi zorunluluğu doğmuştu. Artık strateji; barışı korumak için düzenlenecektir. Bu nedenle yeni
strateji; sadece askerî savunma bakımından değil, barışın
politik ve ekonomik yönden savunulması bakımından da ele
alınacaktır. “Kriz yönetimi” için kurallar konulması da gerekmiştir.
Bu gerek bizi nerenin barışı nerede korunacaktır sorusunu
sormaya götürmektedir. O zaman da kendimizi “alan içi ve
alan dışı faaliyet” sorunuyla karşı karşıya buluruz. “Alan içi
faaliyet” NATO üyesi ülkelerin yengeç dönencesi kuzeyinde
kalan topraklarında, adalarında, karasularında, gemilerinde,
uçaklarında uğrayacakları bir saldırıya karşı NATO’nun girişeceği bir harekâttır.
Yengeç dönencesinin güneyinde uğranılacak saldırılar ise
alan dışı sayılmıştır ve NATO’yu ilgilendirmez. NATO son
zamanlara kadar alan dışında herhangi bir faaliyette bulunmamak konusunda çok dikkatli ve ısrarlı davranmıştır.
“Falkland” örneğinden daha önce bahsetmiştim.
Ancak şimdi tehdidin kalkmış olması, risklere karşı savunmanın ve barışı korumanın öncelik olması üzerine barışı korumak için “alan dışında” da faaliyet gösterilmesi benimsenmiştir. Demek ki bugün NATO, bir yandan hem üyelerini hem
de Avrupa’da barışı koruyacak şekilde, bir yandan da var olan
veya muhtemel risklere karşı stratejisini geliştirecektir.
Tehdit kalktı, ama riskler vardır diyoruz. Bu riskler nelerdir?
– Önce Doğu Avrupa ülkelerinde ekonomik durum bozuk,
işsizlik parasızlık var.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
231
– Altyapı, birikim ve deneyim yok.
– Sosyalist parti adını alan komünist partiler şimdi yine
seçimleri kazanmaya başladılar.
– Etnik ve ideolojik ayrılıklar da var.
–Göçler, köktendincilik, ülkelerin kaynak paylaşımları,
terör, sabotaj ve nihayet herhangi bir bölgedeki krizin NATO
üyesi ülkelere sıçraması da birer risktir.
– Kitle tahrip ve imha silâhlarının veya nükleer teknolojinin
yaygınlaşması.
– Rusya ve Ukrayna’da füze üsleri var.
Demek ki Türkiye, halen diğer NATO üyesi ülkelerinden
farklı olarak, yalnız risklerin değil nükleer tehdidin de
muhatabıdır.
– Nükleer teknolojinin, Sovyetlerin dağılmasından sonra
işsiz kalan bilginler veya uzmanlar tarafından diğer devletlere
aktarılması, yine dünya için önemli bir risk oluşturmaktadır.
İşte NATO Stratejisi güncelleştirilirken gözönünde bulundurulan riskler bunlardır. NATO’nun yeni stratejisinin üç ilkesi ve değişen elemanları var. Üç ilke: Diyalog, işbirliği ve
güvenilir güçlü bir savunma ile caydırma.
Sonuç
Sonuç olarak; 4 Nisan 1949’da kurulan NATO’nun 62
yıldır yaşamasının sebebi; duruma göre devamlı stratejisini,
yapısını, teşkilâtını daima yeni şartlara uygun hale getirmesidir.
Türkiye’nin; NATO’ya girmekle her açıdan yararı olmuştur:
1. Türkiye “tehditten” kurtuldu.
232
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
2. Standardizasyonu sağladı.
3. “Altyapı”sını yaptırdı. (Daha önce çoğu belirtildiği gibi
muharebe idare yerlerini, yolları, en ileri teknikli havaalanlarını, petrol borularını yaptırdı).
4. İçine kapalı Türk ordusu ve Türk kamu yönetimi, NATO
sayesinde, ülkenin çıkarlarını dünyanın her türlü platformunda savunma yeteneğini kazandı.
5. NATO’nun üçüncü boyutundan da yararlandık: Burslar,
yaz okulları, deprem incelemeleri, hava kirliliği incelemesi,
bazı bitkisel (nebatî) hastalıkların teşhisi ve tedavisini yapması, en çarpıcı örneklerdir.
Yakın zamanda kardeş Azerbaycan’ı da NATO’da görmek
beni mutlu edecektir.
Bu yolda başarılar dilerim.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
233
TÜRKİYE’DE KADIN HAKLARI VE
CİNSİYET EŞİTLİĞİ POLİTİKALARININ
TARİHSEL GELİŞİMİ VE ÖZELLİKLERİ
Serpil Sancar
Türkiye’de kadın haklarının ve cinsiyet eşitliği anlayışının
gelişimi açısından nasıl bir tarihsel geçmişe ve mirasa sahip olduğu sorgulandığında araştırmalar 19.yüzyılın sonunda ortaya
çıkan kadın örgütlenmesinin taleplerine ve erkek reformcuların
bakış açılarına kadar geri gider. Osmanlı İmparatorluğunun son
dönemleri önemli reform çabalarına ve toplumsal çalkantılara
sahne olurken gelişen dünyaya ayak uydurmak isteyen toplum
kesimleri içinde kadınlar da yer almıştı. Bu dönemde ortaya
çıkan siyasal akımların öncülerinden olan Yeni Osmanlıcılar ve
İstanbul’un saray çevresi aristokratları Avrupa tarzı bir yaşam
arzuluyorlardı ve bunun bir parçası olarak kadınların da Avrupalı yani modern olmasını talep ediyorlardı. Bu dönemde ortaya
çıkan tartışmaların kadınların da modern toplumun bir parçası
sayılması talebinin ötesine geçebildiğini ve kadın-erkek eşitliği
anlamında açık bir iddiası olduğunu söylemek zordur. Bir tür
Osmanlı modernleşme hareketi diyebileceğimiz bu gelişmeler
döneminde kadınlara evlilik içinde önemli haklar veren Aile
Kararnamesi’nin çıkartılması, Kız Sanayi Mekteplerinin kurulması gibi kadın hakları açısından önemli adımların atıldığını
görürüz.
Osmanlı İmparatorluğunun son yıllarında bir anlamda geç
Osmanlı modernleşmesi dönemi diyebileceğimiz bu dönemde (1870-1920) İkinci Meşrutiyet’in ilanına yol açan özgürlük
ve anayasacılık hareketlerinin ortaya çıkışı çok etkili olmuştur. Bu dönemde çok sayıda kadın derneği kurulmuş ve kadın
234
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
dergileri yayınlanmıştır. Bu durum kadınların de erkekler gibi
temel haklara sahip insanlar olarak kabul edilmeleri ve erkeklerle eşit haklara sahip olmalarının talep edildiği bir dönem
olarak nitelendirilebilir. İkinci Meşrutiyet Döneminin önemli
erkek reformcuları da kadın haklarını savunmuş, özellikle de
İslam dini gerekçe gösterilerek kadınlara yönelen baskı ve
yasaklamalara karşı çıkmışlardır.
Türkiye’nin Birinci Dünya Savaşı ve arkasından Ermeni
tehciri, Kürt ayaklanmaları ve Kurtuluş Savaşı ile alt-üst olan
toplumsal yaşamı önemli siyasal dönüşümler yaşamıştır. Cumhuriyet’in kuruluşuna giden süreçte İttihat ve Terakki Cemiyetinin ve sonrasında Türk milliyetçiliği hareketinin (Milli Mücadeleciler) kadın hakları ve cinsiyet eşitliğine yaklaşımları ise
oldukça farklı ve önceki dönemden bir kopuş olarak gerçekleşmiştir. Dönemin milliyetçilik akımlarına paralel olarak Türk
milliyetçiliği de dünyaya varlığını ve gücünü göstermeye
çalıştıkları Türk Ulusunu oluşturmaya odaklanmıştı. Bu siyaset
Türk Ulusunun modernlik düzeyinin ve tarzının göstereni (signifier) olarak güçlü ve kamusal görünürlüğü olan Türk kadını
ve onun yarattığı modern Türk ailesini oluşturma çabası
etrafında şekillendi. Bu dönemi erken Cumhuriyet modernleşmesi dönemi olarak nitelersek (1905-1930) bu dönemde
kadın hakları anlayışının esas olarak Türk kadınının Avrupalı
kadınlardan aşağı kalmayan haklara sahip olduğu iddiası ile
bir modern aile hukukunun oluşumuna dayandırılmıştı.
Erken cumhuriyet dönemi modernleşmesinin kadın hakları
ve cinsiyet eşitliği anlayışı liberal-bireyci siyasal yaklaşımlarla
değil, milliyetçi modernleşmeci yaklaşımlarla örtüşür. Bu
anlamda milliyetçi modernleşme modern bir devlet ve modern
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
235
bir aile kurmaya odaklanmıştı. Cinsiyet eşitliğinden değil, modern toplumu dişil alanlardan kuracak -aile, çocuk eğitim vb-,
güçlü kadınların yetiştirilmesi çerçevesinde kadın haklarından
ve kadınların güçlenmesinden, modernleşmesinden
bahsedilebilir. Bu anlamda erken Cumhuriyet modernleşmenin
cinsiyet eşitliği anlayışı güçlü Türk Kadını yaratma politikasıdır.
Cumhuriyet Döneminde Kadınların Eşit
Vatandaş Olarak Kabulü
Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyetinin kadın hakları anlayışı
kadın işgünün ücretli çalışma oranının artışı ile ortaya çıkan
cinsiyet eşitsizliklerine karşı kadınların eşit vatandaşlık talebi
ve eşit oy hakkı mücadelesi olarak belirginleşmedi. Bundan
farklı olarak, henüz yeterince endüstrileşmemiş ama farklı
dinamiklerle modern devlet kurma zorunda kalmış toplumlara
benzer biçimde, kadınların evlilik ve aile içi haklarının gelişimi etrafında odaklanmıştır. Cumhuriyet’in kadın hakları
anlayışı kadınların medeni haklarına öncelik vermiş,
annelik/karılık konumunun hukuki anlamda güvence altına
alınmasını sağlamıştır.
1926 yılında Medeni Kanunun kabulü kadınlara tek eşli
evlilik, resmi nikâh, boşanma ve velayet hakkı, vb hakları
veriyordu ve erkeğin aile reisliğine dayansa da oldukça ileri
ve dönemin kadın hakları ruhuna uygun bir eşitlik içeriyordu.
Medeni Kanun’un sağladığı temel kadın hakları tam anlamda
bir cinsiyet eşitliği içermiyordu ama çok uzun yıllar geçerliliğini korudu. Ancak 2002 yılında temel anlayışı değiştirilerek
aile ve evlilikte tam anlamda bir cinsiyet eşitliği sağlandı. Ama
236
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
hala eşit mülkiyet hakkında, geçmişe yürümeyen hükümler
nedeniyle ve ev kadınlarının kendi adlarına işleyen sosyal
güvencesi sistemi olmadığı için sorunlar var.
Erken Cumhuriyet Dönemi kadın hakları ve cinsiyet eşitliği
anlayışının gelişiminde önemli bir sorun noktası siyasal hakların medeni haklarla birlikte verilmemesidir. Eşit siyasal haklar kadınlara ancak 1934 yılında tanındı. Bu gecikme basit bir
gecikme olarak kalmadı; yanlış zamanda yanlış modelleme
olarak ortaya çıktı. Siyasal hakların tanınması için
1908–1924 yılları arasında kadınların geniş ve güçlü kampanyaları vardı. Buna rağmen Cumhuriyetin kuruluşu ve 1924
Anayasası da kadınlara eşit vatandaşlık statüsü tanımadı;
seçme ve seçilme hakkı vermedi. Seçme ve seçilme hakanın
kadınlara verilmesi ancak 1934’de gerçekleşti. 193O’lu yıllar
zaten dünyada otoriter rejimlerin, tek parti rejimlerinin ve
faşizmin yükseliş dönemi idi. O tarihte de zaten Avrupa’dan
esen otoriter-faşist rüzgârlar Türkiye’ye de gelmiş ve siyasal
hakların çok bir anlamı kalmamıştı. Bu dönemde, gecikmeli
olarak, tanınan seçme ve seçilme hakkı kadınlara çok yaramadı. Bu tarihsel gecikmenin etkisi ile kadınların siyasal
katılımı hep sorunlu ve güçsüz oldu; siyasal partiler ve parlamentolarda kadın politikacılar üzerinde bir tür erkek
vesayetçi denetimi egemen oldu. Bu tarihten başlayarak
kadın örgütleri sosyal yardım örgütlerine dönüştürüldü ve
partiler ile TBMM’de az sayıda ve siyaseten güçsüz kadının
göstermelik konumu devam etti.
Milli Mücadele ertesinde bağımsız bir ulus-devletin ve
Cumhuriyetin kuruluşunda rol alan kadınların Cumhuriyet’in
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
237
kurulan ilk hükümetleri, parlamento ve diğer devlet kurumlarının yönetiminde göremiyoruz. Kadınlar devlet yönetiminde yer alamadılar ama bunun yerine 1920lerden başlayarak, üniversite rektörü (Dar-ül Fünun), hastane başhekimi,
hâkim vb olabildiler. Erken modernleşme dönemi kadınların
eğitimini ve meslek edinmelerini destekleyen özel bir devlet
politikası uyguladı. Toplumun modernleşmesinin öncelikle
kadınlar eliyle gerçekleştirilmesi istendi. Bu nedenle bugün
profesyonel mesleklerde (avukat, doktor, mühendis,
akademisyen vb 1/3 oranında kadın vardır) . Ama uzun süre
kadınlar bakan, parti başkanı, parlamento başkanı,
başbakan, vb olamadılar. Hala vali, imam ve general olamıyorlar. Bugün de devleti ve siyasal kurumları yönetenlerin
çoğunluğunun kafasında kadınların eşit siyasal temsilinin
açıkça desteklenen ve kabul gören bir demokrasi ilkesi
olduğu söylenemez. Bu anlamda erken modernleşme süreçlerinde yaşanan cinsiyet eşitliği ile ilgili tartışmaların
merkezinde modern ailelerden oluşan bir toplumu kadınların
eliyle kurmaya dayanan aile ile ilgili politikalar vardır.
Türkiye’de Kadın Hakları Hareketi ve
Demokrasinin Şartı Olarak Cinsiyet Eşitliği
Türkiye’de gerçek bir cinsiyet eşitliği anlayışına dayanan
kadın hakları savunusu 1980’lerde bağımsız kadın örgütlerinin güçlenmesi ve kadın bakış açsının politikleşmesi ile
mümkün olmuştur. Cinsiyet eşitliği politikalarının politik öznesi-takipçisi, tanımlayanı olarak bağımsız kadın örgütlerinin
238
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
gelişimi ile Türkiye’de yeni bir aşama yaşanmaya başlandı.
Bu tarihten itibaren o güne kadar görünür olmayan kadın
sorunları –aile içi şiddet gibi– gün yüzüne çıkartıldı hem de
politika önerileri geliştirilerek ‘kadınların bakış açısından
siyaset’ diye bir tanım ortaya çıktı. Kadın-erkek eşitliğinin
demokrasinin olmazsa olmaz koşulu olduğu düşüncesi
1980’erden sonraki bu feminist hareketin gelişimi ile somut
bir toplumsal ve siyasal karşılık buldu.
Bağımsız kadın örgütlerinin ve feminist eleştirinin gelişimi
ile ortaya çıkan siyasal reformlar cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına yönelik önemli adımları atmaya başladı. Bununla ilgili
atılan önemli uluslararası adımlar şunlardır:
1986: CEDAW’ın imzalanması
2003: AB Sosyal Politikalar Programı’nın Cinsiyet Eşitliği
Topluluk Programı’na katılım (03.02.2003 tarih ve 2003/5224
s. BKK)
2003: AB Müktesebatının Üstlenilmesine ilişkin Türkiye
Ulusal Programı’na (23.07.2003 tarih ve 25178 s. Resmi
gazete) kadınlarla ilgili konuların girişi
2011: Kadına Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mücadeleye Dair Avrupa Konseyi
Sözleşmesi
Uluslar arası gelişimlere paralel olarak ulusal düzeyde de
yapılan önemli reformlar şunlardır:
1990: Kadın ve Aileden Sorumlu Devlet Bakanlığının
kuruluşu ve bünyesinde Kadının Statüsü ve Sorunları Genel
Müdürlüğü (KSGM) ile Aile Araştırma Kurumunun
(AAK)kuruluşu
1996: I. Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (Pekin IV.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
239
Dünya Kadın Konferansının ertesinde)
1998: Ailenin Korunmasına Dair Kanun ve Aile
Mahkemelerinin kuruluşu ile aile içi şiddetin önlenmesinin
önemli bir hedef olarak tanımlanması
2002: Türk Medeni Kanunu değişikliği ile ailede tam
eşitliğin sağlanması
2003: İş Kanunu değişikliği ile işyerinde cinsel taciz suçu
düzenlendi
2004: Anayasa’nın 10. maddesinde yapılan değişiklik
gerçekleşti: “Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet
bu eşitliğin yaşama geçirilmesini sağlamakla yükümlüdür”
dendi.
2005: Türk Ceza Kanunu değişikliği ile kadınlara karşı
işlenen suçların cezalarında ağırlaştırmalar ve yeni suç
tanımları (evlilik içi tecavüz) yapıldı.
2006: 2006/17 s. Başbakanlık Genelgesi: “Çocuk ve
Kadınlara Yönelik Şiddet Hareketleri ile Töre ve Namus
Cinayetlerinin Önlenmesi için alınacak Tedbirler’ yayınlandı.
2007: Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü ( KSGM) ilk
Stratejik Planı yayınlandı.
2008: Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı yayınlandı.
2008: Kadına Yönelik Şiddeti Önleme Ulusal Planı yayınlandı.
2009: TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu yayınlandı.
2011: Kadın ve Aileden Sorumlu Devlet bakanlığı kaldırıldı
ve yerine Aile ve Sosyal hizmetlere bakanlığı kuruldu.
240
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Bir Kamu Politikası Olarak Cinsiyet Eşitliği
Bu gelişimin önemli bir değişime işaret eden bir içeriği
vardır. Bu gelişmeler sonucu 1990’lı yıllardan başlayarak cinsiyet eşitliği kamu sorumluluğu ilkesi kapsamına alındı ve
kamu politikalarının yapılması ve uygulanmasında dikkate
alınması gereken bir ilke haline geldi.
Türkiye’de cinsiyet eşitliğini sağlamak için kurulan
bürokratik mekanizmanın yapısına baktığımızda merkezi
hükümet teşkilatı içinde yer alan danışma ve eşgüdüm görevi yapan bir kurum olmaktan icra yetkisi olan bir bakanlığa
doğru değiştiğini fakat bu arada isminden kadın kelimesinin
çıkartıldığını ve kadınların diğer toplumsal risk gruplarından
biri haline indirgendiğini görüyoruz. Bu süreç içinde kurumun
kadın örgütleri ve sivil örgütlerin desteğine dayalı çalışan ve
demokratik katılım ve temsil kurumu olma niteliğinden başlayarak zaman içinde bu niteliğin geri planda kaldığını; bunun
yerine teknokratik-bürokratik uzmanlığa dayalı bir bürokratik
kurum olmaya başladığını söyleyebiliriz. Kadın hakları ve cinsiyet eşitliği ile ilgili kamu kurumu, kendi kuruluş döneminde
kadın örgütleriyle kurduğu sıkı ilişkiyi zaman içinde
sürdürmemiş giderek zayıflatmıştır; kurumun uzman kadroları femokratları içermemiş, tersine zaman içinde kendi
uzman kadrolarını oluşturarak kadın örgütleriyle bağını en
aza indirgemiştir.
Kadın hakları ve cinsiyet eşitliği ile ilgili kamu kurumunun
(Bakanlık ve ilgili Genel Müdürlük) politika ajandasının nasıl
oluştuğuna baktığımızda kadın örgütleri tarafından gündeme
getirilen sorunları bürokratik-siyasal kurumların kabul edeХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
241
ceği içerik ve biçimlere dönüştürerek yeniden şekillendirdiğini; uygun biçimde dönüştürülenleri içererek ve uygun bulmadıklarını dışlayarak şekillendiğini söyleyebiliriz. Örneğin
kadınlara yönelik şiddetin önlenmesi talebi aile içi şiddetin
önlenmesi olarak ifade edilmiş ve politika da aile dışındaki
(medyada kadına yönelik şiddet imgeleri, fuhuş vb)
dışlamıştır. Siyasal partilerde kadınların eşit temsilinin
sağlanması ve siyasal partilerdeki erkek egemenliğinin
dönüştürülmesi ise ulusal eylem planına hedefler olarak alınmamış, eğitim, konferans, vb farkındalık yaratma teknikleri ile
yani dolaylı yollardan çözülecek bir sorun olarak tanımlanmıştır.
Türkiye’de kamu politikası olarak gelişen kadın hakları ve
cinsiyet eşitliği politikasında bazı AB ülkelerinden farklı olarak
işgücü piyasasında eşit ücret ve eşit hak sağlama temelli bir
bakış açısı yoktur. Bunun yerine cinsiyet eşitsizliği ve kadınlara karşı ayrımcılığın sosyal ve kültürel dönüşüm gerektiren
bir sorun olduğu tanımına dayanana bir anlayış vardır.
Kurumun bütçesi büyük ölçüde uluslar arası finansman
desteği ile çalışmış ulusal bütçeden ayrılan pay küçük
kalmıştır.
Cinsiyet eşitliği politikaları ile ilgili Bakanlık ile eşgüdüm
içinde çalışması beklenen diğer kamu kurumları şunlardır:
MEB – Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü
TÜİK – Sosyal istatistikler Daire Başkanlığı– Nüfus ve
Demografi grubu– Toplumsal Cinsiyet İstatistikleri birimi
SHEÇEK – Aile, Kadın ve Toplum Hizmetleri Daire
Başkanlığı – Toplum Merkezleri, Aile Danışma Merkezleri,
Kadın Konukevleri
242
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
DİB – Aile İrşat Ofisleri (61 ilde yeni oluşturulan bir kurumsal yapı)
TBMM – kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu
İçişleri Bakanlığı – Yerel Yönetimler – Yerel Eşitlik
Komisyonları
Yerel Gündem 21 – Kent Konseyleri – Kadın meclisleri
(50 civarında ilde var)
Üniversitelerde kadın sorunları araştırma ve uygulama
merkezleri ve anabilim dalları
Türkiye’de Cinsiyet Eşitliği Açısından
Kadınların Konumu
Türkiye’de kadınların cinsiyet eşitliği açısından toplumsal
fırsatlara eşit ulaşımı dikkate alındığında en temel özellikleri
şöyle özetleyebiliriz:
Kadın okuryazarlığı % 82,
Lise mezunu kız öğrenci oranı % 55
Orta öğretimdeki kız öğrenci %62.2, (orta eğitimde üç kızdan biri okula gitmiyor)
Çalışmayan ya da hiçbir eğitim kurumunda öğrenci
olmayan kadın oranı % 47 (OECD ülkelerinde bu oran % 9)
Sosyal güvenlik hakkı: 17-18 milyon kadın bağımlı sigortalı ya da sigortasız, 3 milyon kadın aktif sigortalı, çalışan
kadın oranı % 26.6, kayıt dışı çalışma 2009’da kırsal alanda
% 87.6 kentsel alanda %34.8. Ev kadın veya evli olmayan
kadınlar için sosyal güvenlik en temel sorun.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
243
Siyasal kararlara eşit katılım açısından kadınların konumu
şöyledir:
Kamu kurumlarında çalışanların %34’ü ,
Hükümet üyesi 24 bakanın 2’si,
24 müsteşardan 1‘i(%4.1),
165 genel müdürden 9’u(% 5.4 ),
2108 daire başkanından 302’si (% 14.3),
İçişleri Bakanlığı’nın 13 üst düzey yöneticisinden 1 tanesi
kadındır.
81 vali içinde hiç kadın yok, 464 vali yardımcısı içinde
sadece 10 kadın var (%2.1).
168 büyükelçiden 187’si ( %10.7), 65 başkonsolosun 11’i
kadın (%16.9).
Genel Kurmay Başkanlığı bünyesinde görev yapan generaller arasında hala kadın yok.
Barolarda kadın üye oranı % 37, Barolar Birliği Yönetim
Kurulunun 10 üyesinden 3’ü, 78 Baro Başkanının sadece 4’ü
kadın (% 5.1).
Türkiye’de genel olarak çalışanların % 28’i, çalışma
dünyasındaki yöneticilerin %10’u kadın.
DİSK, HAK-İŞ, TÜRK-İŞ yönetimlerinde hala hiç kadın yok.
TİSK Yönetim Kurulunun 25 üyesinden 2’si kadın.
Konfederasyonlarda hiç kadın başkan yok.
İstisna olarak KESK Yönetim Kurulu’nun % 30’u kadın.
YÖK bünyesindeki üniversitelerde çalışan akademik personelin %40.6 sı kadın ve profesörlerin içinde kadın profesörlerin oranı % 27.4.
Polis memurlarının sadece %5.6’sı kadın.
244
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
4003 cumhuriyet savcısından 2077’si kadın(% 52).
6644 hâkimin 17907’si kadın (% 26.9).1
Yöneticiler, kanunun yapıcılar içinde kadın oranı % 10.
Kadınların Eşit Siyasal Temsili
TBMM’de kadın oranı kurulduğu yıllardan bu yana çok
düşüktür. Türkiye’de ilk kez 18 kadın, 8 Şubat 1935'te yapılan
TBMM 5. Dönem seçimleri sonucunda Meclis'e girebilmişti. O
günden günümüze TBMM’ye seçilen 9134 milletvekilinin
sadece 236’sı kadın oldu. Yani Cumhuriyet tarihi boyunca
kadınların TBMM’de temsili ancak % 2.6 olarak gerçekleşti. 12
Haziran 2011 ‘de yapılan genel seçimlerde TBMM’de 48 kadın
milletvekili sayısı 98 oldu % 8.9 olan kadın oranı %11.4 e çıktı.
Siyasal partilerin yönetim organlarında da yakın zamanlarda kadın oranında önemli artışlar oldu.
Kaynak: 2011 Kadın istatistikleri, www.ka-der.org.tr
____________________________
1
Veriler www.tuik.gov.tr adresindeki toplumsal cinsiyet, aile, yaşam
istatistiklerinden 12.04.2011 tarihli erişimle elde edilmiştir.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
245
Yerel yönetimlerde seçilmiş kadın oranları ise hala çok
düşük. 16 büyükşehir belediye başkanı içinde hiç kadın yok,
2903 belediye başkanı içinde ise 26 kadın var. Belediye
Meclislerinde kadın oranı ise % 4.5.
Cinsiyet Eşitliği Politikaları Açısından
Sorun Alanları
Kadınların 1/3 fiziksel, 2/3 duygusal şiddet görüyor. Yılda
4000 kadın yaralanıyor.
Anayasanın 10. maddesinde 2004 de tanımlanmış
olmasına rağmen cinsiyet eşitliğinden ne kast edildiği açıkça
tanılanmış değildir.
Hala cinsiyet eşitliği politikasından çok kadınların güçlendirilmesi (empowerment) politikalarından bahsedilmektedir.
Kadınların güçlendirilme politikaları-ailenin korunması
politikaları arasında gerilim vardır. Anneliğin desteklendiği bir
kamu politikası anlayışı vardır, ama Türkiye’de aile politikası
kadını evde tutmaya çalışıyor, bu nedenle eşitlik politikasını
zayıflatıyor. Mesleki eğitimli kadınların %30’u çalışmıyor; bu
durum da ekonomik kalkınma mantığı açısından anlamsız bir
yatırım oluyor. Sosyal devlet politikaları kadına değil aileyi
gören bir içeriğe sahip; nüfusu aile ile yönetmeyi amaçlıyor,
bu nedenle yaşlılara, çocuklara, sakatlara evde bakım mali
olarak destekleniyor.
Kadınların aile dışındaki birey olarak varlığı giderek
görünmez oluyor: aile sigortası, sakat ve yaşlı bakımı için
kadına nakit yardım politikaları kadınları evde tutmayı
amaçlayan devlet anlayışına dönüşme eğilimi taşıyor.
246
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
“Çalışan kadınların çocuklarına devlet bakmalı” hala
güçlü biçimde desteklenmiyor.
Erkeklerin ev-içi sorumlulukları eşit paylaşmalarını teşvik
eden eşitlikçi politikalar yok. Baba-çocuk ilişkisinin sosyal ve
kültürel olarak güçlendirilmesi politika hedefleri arasında yer
almıyor.
Kadın ve seks ticareti, fuhuşla mücadeleye dair herhangi
bir kamu politikası yok, kadın satın alma suç değildir.
Yoksullaşma ve göç ile köksüzleşme, dışlanma, aile ve
erkeklik krizlerinin ortaya çıkışı nedeniyle kadınlara yönelik
şiddette aşırı artış var. Kadın hakları ve cinsiyet eşitliği politikaları yoksulluk ve göçle ilgili politikalarla ilişkilendirilmiyor.
Yeni tartışmalar aile sigortası, vb bu bağlamda geliştirilebilir.
Kamu hizmetine eşit katılma hakkı yeterince garanti altında değil. Devleti temsil işleri hala erkeklere ait; kadınlar vali,
general, imam olamıyor; kadın bakan sayısı çok sınırlı. Spor,
din hizmetleri gibi alanlarda kamu hizmetine eşit ulaşımı
amaçlayan cinsiyet eşitliği yaklaşımına acilen gereksinme
var.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
247
TÜRKIYE’DE VATANDAŞLIK
KAVRAMININ OLUŞUMU; İDARI
YAPIDAN SIYASAL KIMLIĞE DÖNÜŞÜM
Taşansu Türker
Giriş
Osmanlı imparatorluğu tam olarak geleneksel bir Akdeniz
imparatorluğu olarak doğmamış, ve fakat bu yöne doğru
muazzam gelişmeyle, doğuşundan getirdiği özelliklerin birleşimi sonucu sui generis bir devlet halini almıştır.
Kuruluşunda etkili olan faktörlere bakılacak olursa; Turani
gelenek, İran, İslam, Akdeniz İtalyan denizci devletleri,
Selçuklu mirası ve tabi ki Bizans görülecektir. (1) Bütün bu
faktörlerin biraraya gelişi ile oluşan Osmanlı imparatorluğunun bu kendine özgü yapısında en çok dikkat çeken unsur,
başkenti İstanbul olan ve Fatih Sultan Mehmed’den itibaren
“sezar” ünvanını kullanan sultanların yönetimi altında bir
müslüman Roma mirasıdır. Osmanlı imparatorluğunun
geleneksel bir Akdeniz imparatorluğu olarak tanımlanmasındaki en temel sebeb de zaten budur.
Bilindiği üzere Roma imparatorluğunun siyasal düşünce
sistemine armağanı, imparatorun tekliği kuramıdır. Yani
dünya üzerinde sadece bir imparator olabilir. Devletlerarası
ilişkilerde bu durum devletlerin hiyerarşisi şeklinde tezahür
etmektedir. Bu durumun başka bir yansıması ise, dünyanın
tek ülkeden oluştuğu kabulü ya da iddiasıdır. Dolayısıyla sınır
kavramı Romalı bilinçte yer almaz. Meşruiyetin kaynağı tüm
dünyaya (eucumene) hükmedilmesidir. (2) Bu hükmetme işi
ise bizzat imparator tarafından yapılır ve tüm insanlığın tek
imparatoruna biat edilmesi de sosyal ve siyasal tutunumun
248
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
(cohesion) özünü oluşturur. Dolayısıyla medeni dünya olarak
kabul edilen Roma’nın üzerinde yaşayan herkesi birbirine
bağlayan tek unsur Roma imparatoruna duyulan sadakattir.
Osmanlı imparatorluğunun ise henüz imparatorluk halini
aldığı ilk andan itibaren bu Romalı temayülü kabul ettiği
görülmektedir. Örneğin, Osmanlı sultanlarının protokolde
diğer devlet başkanlarıyla kendilerini eşdeğer görmemesi ya
da Kutsal Roma-Cermen imparatorluğunun kendisinin bile
tanınmaması buna işaret eder. Osmanlı sultanlarının kendilerini bu şekilde kabul etmesinin yanısıra diğer bir husus da,
kısmen Osmanlı dışından da bu yönde kabullerin olmasıdır.
Örneğin İtalya’da II. Mehmed için bastırılan paranın bir
yüzünde üç taç diğer yüzünde de tek taht olması buna işaret
eder. Üç taç Osmanlı sultanının taşıdığı mavi kanlı üç
hanedan tacını simgelemektedir ki, bunlar da Osmanlı (zira
devletin henüz ikinci hükümdarı olan Orhan bir Bizans prensesi ile evlenerek, Osmanlı soyunu mavi kanlı kılmıştır),
Trabzon Pontus ve Bizans taçlarıdır. Paranın diğer yanındaki tek taht ise kuşkusuz ki dünyanın tek hakimi olarak
Osmanlı sultanı II. Mehmed’i göstermektedir. (3)
Romalı imparatorluk anlayışındaki bu monist universal
devlet kabulü modern çağlara dek Avrupa’da da varlığını
sürdürmüştür. İngiltere’de V. Charles veya Fransa’da XIV.
Louis’ye dek devletin meşruiyet kaynağı olarak siyasal
düşünüşte bu tekçi yaklaşımla karşılaşılmaktadır. (4) Bu yaklaşımın dış ilişkiler açısından sonuçları yanında konumuz
açısından önemi ise içeride yarattığı sosyal yapının şeklidir.
Roma’da bu anlayışın yansıması olarak cemaatlerin kendi
kendilerini yönetmesi ve her cemaatin bireylerinin değil ve
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
249
fakat cemaatin bütün olarak imparatora biat etmesi olgusu ile
karşılaşılmaktadır. Böylelikle cemaat kendi içindeki idareyi
kendi gerçekleştiriyor, devletin alanına ise cemaat dışı ilişkiler ya da cemaatler arası ilişkileri düzenlemek kalıyordu. İdare
açısından devletin işini çok kolaylaştıran bu yaklaşım aslında
günün teknolojik kabiliyetleri açısından belki de tek çözüm
yolu olarak da düşünülebilir. (5)
İdari Bir Yapı Olarak Millet
Osmanlı imparatorluğu da bu sistemi İslam hukuku ile birleştirerek korumuştur. Bu sistem millet (çağdaş Türkçe’de
natsia ya da narod anlamında da kullanılmaktadır) sistemi
olarak bilinmektedir. Millet sözcüğü mille sözcüğünden
türetilmiştir. Aramca bir kelime olan mille “söz” dolayısıyla
“logos” ve dolayısıyla da “inanç” anlamına gelmektedir.
Dolayısıyla etimolojik olarak da kelime aslında sistemin
niteliğini açıklamaktadır. Sistem, Osmanlı ülkesinde yaşayan
her inanç grubunun devlet tarafından tanınması ve bu
cemaatlerin iç işlerinin cemaate bırakılması esası üzerine
kuruludur. (6)
Osmanlı milletleri her biri kapalı bir grup olarak örgütlenmişlerdir. Bu kapalılığın ayırdedici özelliği ise aynı inançtı,
hatta aynı dili konuşanlar arasında bile. Bu sebebten dolayıdır
ki her ne kadar maddi kültür ve hayat tarzında karşılıklı etkileşimlerin kısıtlılığına rağmen ortak bir Osmanlı yaşam tarzı
doğabilmişse de, yazılı ve bilimsel anlamda ortak bir Osmanlı
üstkimliğinin doğamadığı görülmektedir. Her milletin yönetimi
ve sorumluluğu milletbaşılarda (millet lideri) olduğu ve birey
250
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
de bu grubun içinde olduğu için, dışarıyla etkileşim minimumda olup, mekanlar da ayrılaşmış ve her millet kendi mahallesi
veya köyüne kapanmıştır. Bu durum ancak kırsal bölgelerde
daha zayıftır. Balkanlar, Batı Anadolu ve Karadeniz gibi bölgelerde kırsal alanlarda yaşanan bu etkileşimin de sofistike bir
üstkültür yaratamayacağı ortadadır. (7)
Din ve mezhebe dayanan bu ayrımda dilin önemi yoktur.
Zira Ermeni milleti diye birşeyden değil; Ermeni-Gregoryen,
Ermeni-Katolik ve Ermeni-Protestan milletlerinden söz
edilmelidir. Aynı şekilde hepsi de Grek Ortodoks olan Grekler,
Sırplar ve Bulgarlar da tek bir millet olarak örgütlenmişlerdir.
Bu yüzdendir ki Osmanlı’da Balkan milliyetçiliklerinin ilk
adımı Osmanlı hükümetine karşı değil, Fener Grek
Patrikhanesine karşı verilen mücadele ile atılmıştır. Osmanlı
imparatorluğunun asli unsuru sayılan Müslüman milleti ise;
Türkler, Arablar, Arnavutlar, Pomaklar, Bosnalılar, Kürtler ve
Kafkas kavimleri oluşturmaktadır. Bunlar arasında da dile ya
da etnisiteye dayanan bir ayrım söz konusu değildir. Her bir
birey etnik kökenine bakılmaksızın asli unsur olan Müslüman
milletin bir ferdi sayılmıştır. Ancak dikkate değer bir nokta
gayrı-Sünni olanların bu sistem içerisinde diğer milletlerin
gördüğü ayrıcalığı görmediği ve Osmanlı devletinin bu kesimlere karşı tolerans konusunda cimri davrandığı gerçeğidir.
Bu durum ancak Tanzimat’tan sonra değişmeye başlamıştır.
Millet sistemi varlığını farklı değişikliklere rağmen Osmanlı
devletinin sonuna kadar sürdürmüştür. Zira nüfus sayımları
ve dahi seçimler bu esasa göre yapılmıştır. Dolayısıyla
bugün hala sayım sonuçları Osmanlı’nın etnik yapısına dair
bize herhangi bir bilgi sunmamaktadır. Tanzimat reformları ile
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
251
başlayan süreçte de çeşitli değişiklikler olmasına rağmen I.
Dünya Savaşı’na kadar geçen sürede gayrımüslimlerin
genellikle bedel-i askeriye ödeyerek askerlik yapmadıkları,
bu durumun ancak I. Dünya Savaşı ile değiştiği belirtilmelidir.
Reformlarla gelişen süreçte çeşitli meclis ve komisyon
seçimlerinde de millet esasına riayet edilmiştir. Oranlar bu
esasa göre oluşturulmuş, bu yüzden idari reformlar aslında
bir yandan bu sistemi zayıflatırken, bir yandan da
güçlendirmiştir. (8) Yargı sisteminde de süreklilik devletin
sonuna kadar sürmüş ve cemaat mahkemeleri varlıklarını
korumuşlardır. Millet sistemini koruyan temel unsur devletin
kendisi olmasına rağmen, bu konuda yalnız değildir. Zira her
milletin yönetici grupları da kendi cemaatleri içindeki her türlü
yenilikçi harekete karşı son derece baskıcı davranmışlardır.
Statükonun korunması aslında cemaatin de korunması
anlamına gelmekteydi ve dini elitlerin bir döneme kadar bu
yüzden laik-milliyetçi ayrılıkçı hareketlere hiç de sıcak bakmadıkları ve hatta Osmanlı bürokratlarından daha sert tavır
aldıkları da belirtilmelidir. Bu sistemin değişimi ise idarenin
iradesi ve tercihi ile değil, tarihin zorlaması ile olmuştur. Bu
zorlamanın ilk yansıması burada olabildiğince az detaylarına
değinilecek olan Batılılaşma sürecidir.
Batılılaşma
Sosyal değişme kavramı Batı’da Rönesans ile fark edilen
bir olgu ve buna bağlı bir bilinçtir. Batı’da bu bilinç kendisi için
oluşurken kendi dışındaki dünya için ise farklı bir düşünce
ortaya çıkmıştır ki, bu da değişmemedir. Özellikle 18. yüzyıl
252
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Avrupa’sında diğer dünya parçalarındaki toplumların durgun
olduğu fikri yaygındır. Örneğin Chardin, “Asya atalettir, Avrupa
devamlı değişmedir” demektedir. Mousnier de 1740’ta
“Avrupa, bilinç ve bilgi düzeyindeki gelişme sayesinde değişen
bir dünyadır, diğer bölgeler atalet içindedir” demiştir. (9)
Osmanlı imparatorluğu ise hem coğrafi konumu gereği
Avrupa’ya en yakın parça olmasından dolayı, hem de Avrupa
ile mücadele etmek durumunda kalmasından dolayı, değişme
bilincinin Avrupa dışında ortaya çıktığı Rusya’dan sonra ilk
devlettir. Askeri açıdan zayıf düşen devletin askeriyedeki
reformları gerçekleştirmesinin doğal sonucu ve hatta şartı
olarak maliye, idare ve sosyal alanlarda da reformlar yani
değişim kaçınılmaz bir hal almıştır. 17. yüzyılda ilk olarak
askeri reformlar gündeme gelmiştir. Her ne kadar İbn-i
Halduncu yaklaşım olan devletin süreliliği yani her devletin bir
gün öleceği düşüncesi bilinse de, Osmanlı’da aydınlar bu
görüşe katılmamakta ve askeri reformlar sayesinde ve devletin
görkemli çağındaki usullere uyularak, devletin sonsuza dek
yaşayacağı inancını savunmuşlardır. Bu yüzden de 17. yüzyıl
reform layihalarında (öneri) İbn-i Halduncu görüş görülmemektedir. Koçi Bey, Selaniki, Mustafa Naima ve Katip Çelebi’de
Osmanlı’nın düzelebileceği bunun için yapılması gerekenler
ön plana çıkmaktadır. İlginçtir ki bu tavsiyelerin pek çoğu pratik
olarak 19. yüzyıl reformlarını anımsatmaktadır. (10)
18. yüzyıldaki layihalar ve sefaretnameler (elçilik raporu)
ise bu çerçevede değerlendirilemez. Bunlarda 17. yüzyılın
kendi çağına özgü derinlik ve rafine duruşa rastlamak
mümkün değildir. Daha çok pratik reform önerileridir. Belli bir
siyasi teori ya da felsefeye değil, ve hatta profesyonel bilgiye
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
253
de değil ama tecrübeye ve gözleme dayanırlar. 18. yüzyıl
Osmanlısı bu anlamda, değişmenin adının konmayıp, zaruri
olarak yaşandığı bir dönem olarak değerlendirilebilir. (11)
Ancak III. Selim devrinden itibaren ise modernleşmenin çok
daha sistematize bir hal aldığı görülmektedir. Dönemin
entelektüellerinin değerlendirmeleri de bu çerçevede
gelişmiştir. Örneğin El Hac Ali Paşa’nın 1803 tarihli
Nasihatname adlı eserinde askeri reform ele alınmış ve bu
karşılaştırmalı bir üslupla değerlendirilmiştir. Ve ilk kez
değişimci-gelenekçi, ilerici-gerici, aydın-cahil gibi dikotomiler
19. yüzyıl başlarından itibaren değişmenin sistemli bir hale
gelmesi ve buna karşı da değişme karşıtlarının ortaya çıkmasıyla oluşmuştur. 18. yüzyılda aslında Batılılaşmaktan söz
etmek mümkündür, fakat bunun adının henüz konmadığı
görülmektedir. Zira Batı henüz ne tanınan ne de anlaşılan bir
olgudur. Değişim devam etmektedir, bu değişim aslında Batılı
değerlerin ithalidir fakat Osmanlı aydını henüz ne bu
adlandırmayı yapmıştır, ne de belki de bunun farkındadır. Bu
aslında bilgisizlik kadar ilgisizliğin de sonucudur. Örneğin
Fransız devrimi hakkında Halet efendinin tavrı buna örnektir.
O, devrimi kafirlerin birbirini öldürdüğü bir süreç olarak algılamaktadır. (12) Ancak daha sonradır ki, Batı’nın teknik ve bilimsel olarak Osmanlı’dan daha ileri olduğu Osmanlı entelektüelleri tarafından görülmüştür. Bu da ilk askeri reformların
sonucu olarak gelişmiştir. Bu kabule örnek olarak; Ahmed
Resmi Efendi’nin Viyana Sefaretnamesi, Yirmisekiz Çelebi
Mehmed Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi, Ebubekir Ratib
Efendi’nin Nemçe Sefaretnamesi ve Mustafa Rasih Paşa’nın
Rusya Sefaretnamesi gösterilebilir. (13)
254
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Osmanlılık
19. yüzyıla bakıldığında bu Batılılaşma hareketinin siyasal
yapılanma manasında hala Batı’nın ulus-devlet anlayışına
yönelmediği tesbit edilmelidir. Batı’da geleneksel imparatorlukların yerlerini ulus-devlete bırakması sürecinde dünyada üç
devlet hala geleneksel yapılarını koruyorlardı: Habsburg, Rusya
ve Osmanlı imparatorlukları. Osmanlı devletine 19. yüzyılda
baktığımızda ilk göze çapan şey her alandaki yenilgilerdir.
Ekonomik, mali, sosyal ve siyasal çöküntü yanında toprak kaybı
da yaşayan Osmanlı, bu yüzdendir ki bir territory bilinci sahibi
olmuştur. Sınır kavramı ile birlikte ülke düşüncesi de gelişmeye
başlamıştır. İşte Osmanlıcılık düşüncesi bu kavramın ilk kez
Osmanlı elitlerince kavranmasıyla gelişme imkanı bulmuştur.
(14) “Ülke” düşüncesi, daha önceki “devlete sadakat” anlayışıyla birleşmiş ve millet sistemiyle beraber yürüyen bir Osmanlı
vatandaşlığı öngörülebilmiştir. Bu ideolojiye göre vatan kutsaldır
ve o vatanda yaşayan herkes eşit özneler olarak devlete
sadakatle sorumludur. Ancak çok önemli bir nokta şudur ki;
cemaat bağları da hale devam etmektedir. Yani geleneksel
sosyal yapıya modern siyasal bir sistem kurulmuştur. Tanzimat
reformlarının yarattığı ortamda yeşeren bu ideoloji ile, Osmanlı
vatandaşlığı kavramı gelişmiş, pasaport dağıtılmış, ve
Meşrutiyet sonrası mecliste ve hatta ondan önceki belediye
meclislerinde, eski millet anlayışına uygun olarak cemaatlerin
temsili sağlanarak; melez bir yapı ortaya konmuştur.
Ancak Batı’da olduğu gibi bir icat süreci gerçekleşmemiş,
eski dönemin devlete sadakat anlayışı ile Sultana sadakat
anlayışı varolmuştur. Hatta bu ikisi eşdeğerdir. Ancak siyasi
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
255
yapının da değiştirilmeye çalışıldığı bir ortamda Sultanın bir
tutunum kaynağı olamayacağı açıktır. O halde tüm bu
unsurları bir arada tutan ideolojik bir neden olarak sadece
vatan kalmaktadır. Ancak melez bir girişim olarak değerlendirdiğimiz Osmanlıcılıkta hala cemaatlerin de yani millet
sisteminin varlıklarını sürdürmesi bu üst kimliğin yeterince
etkili olmamasına sebep olmuş, hatta alt kimlik olan cemaatlerin uluslaşma süreci bu üst kimliği paramparça etmiştir.
Daha güçlü olan dış daire içinde daha güçsüz iç dairelerin
varlığı yerine, pamuk içindeki çelik çekirdekler gibi
örülmüştür toplum. Bir sarsıntıda da dış pamuk çeper
yırtılmış ve çelik çekirdekler etrafa savrulmuştur. Ya da
çürümüş bir ağaç içindeki güçlü tohumlara da benzetilebilir
bu süreç. Açıktır ki, çağın milliyetçilikler çağı olması ve
Osmanlı devletinin her açıdan yaşadığı sorunlarla gerekli
transformasyonları zamanında gerçekleştirememesi sadece
diğer etnik gruplarda değil, Türklerde bile pek çok isyana
sebep olmuştur. 1815 Viyana Barışı ile varılan milliyetçi ayaklanmaları desteklememe kararını henüz 1821’de Rusya’nın
Yunan ayaklanmasına destek vererek bozması ile başlayan
sürecin önünü kesecek güç de Osmanlı’da yoktur. Hıristiyan
unsurların tamamen kopması ile İslamcılık ideolojisine savrulan Osmanlı daha sonra da Arap nüfusunu da kaybederek bu
ideolojiye de son vermiş ve elde son kalan unsur olan
Türklüğe yönelmiştir. Ve böylelikle Osmanlıcılık, emperyal bir
milliyetçilik denemesi olarak sona ermiş ve Balkan
Savaşları’ndaki ve I. Dünya Savaşı’ndaki kesin yenilgi ile de
Türk elitlerine sadece sınır ve vatan bilinci kalmıştır.
Osmanlıcılık düşüncesi, bugünden bakıldığında başarısızlığa
256
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
mahkum gibi algılanabilse de, esasında estirdiği bütünlük
rüzgarı ve bıraktığı miras açısından son derece önemlidir.
“Osmanlıcılık, aydınlanmacı ilerlemecilik ve aydın despotizminin oluşturduğu çok enteresan bir sentez”dir. (15)
İslam
Yukarıda da değinildiği gibi Batılılaşmanın ve buna paralel giden devletin güçsüzleşmesi sürecinin doğal sonucu
olarak Osmanlı 19. yüzyılında fikir hareketlerinin temel eksenini devletin nasıl birarada tutulacağı sorunu oluşturmuştur.
İşte İslamcılık fikri de Osmanlıcılığı takip eden ve
Türkçülüğü önceleyen, İslam unsurların birliği (ittihad-ı
İslam) düşüncesini işleyen bir kurtuluş projesi olarak
karşımıza çıkmaktadır.
İslamcılık düşüncesi denildiğinde, bu fikrin olgunlaştığı ve
resmi çevrelerin de desteğini aldığı II. Abdülhamid dönemi
akla gelmesine rağmen, aslında düşüncenin ilk dönemleri
Osmanlıcılık düşüncesinin içinde aranmalıdır. Zira yukarıda
belirtildiği gibi 1856 Islahat Fermanı sonrasında Osmanlı
tebaası içindeki müslüman unsurda rahatsızlıklar oluşmuş ve
İslami bir kimlik ortaya çıkmaya başlamıştır.
Ancak bu gelişmenin bir diğer nedeni daha vardır. O da
sadece Osmanlı imparatorluğunda değil, fakat dışarıdaki pek
çok müslüman toplulukta da sömürgeciliğin getirdiği
Batılılaşma sayesinde bir İslami kimliğin oluşmasıdır. Resmi
olarak “halife” sıfatını da taşıyan Osmanlı sultanına dünyanın
farklı yerlerinden gelen yardım talepleri ve dış İslami dünya
ile Osmanlı aydınlarının tanışma süreci de; herşeyden evvel
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
257
büyük bir müslüman nüfus olduğu bilincini canlandırmış,
hemen akabinde de bu nüfusun gücü keşfedilmiştir.
Özellikle Rusya imparatorluğu içinde yaşayan müslümanlarla kültürel münasebetlerin artması, zaten Rusya karşıtı bir
atmosferde olan Osmanlı aydınları için temel bir dönemeç
olmuştur. Bu konuda yazılan kitaplar, makaleler artmış; çeşitli
heyetlerin karşılıklı ziyaretleri artmıştır. Panslavizmin gücünü
artırmasına paralel olarak da buna karşı pan-islamizm
düşüncesi üzerinde yükselebileceği bir zemin bulmuştur.
Namık Kemal bu durumu şöyle açıklamaktadır: “Bundan
yirmi sene evvel Kaşgar’da İslam olduğu buralarda bilinmez
idi. Şimdi kamuoyu onlarla birleşmeye çalışıyor. Bu hareket
öyle büyük bir sele benzer ki, bunun önüne set çekmek tamamen imkansızdır.” (16) Ve devam ediyor: “İstikbalimiz
emindir: müslümanlar bu gelişme dünyasında elbette bir gün
tek kelime üzerinde birleşebileceklerdir. Bu halde, madem ki
hilafet buradadır ve madem ki kuvvet de, oran ve konum
kabiliyetinde ... Osmanlı en önde ise; bahsettiğimiz birleşmenin merkezi elbette burası olacaktır.” (17)
Dolayısıyla olası bir birleşmeyi gerçekleştirecek tek güç
Halife-Sultan’ın nüfuzudur. Ali Suavi şöyle demektedir:
“Şimdi bizim padişahımız camilere gelse, minberlere çıksa,
Müslümanları savaşa davet etse ve bu daveti ilan etse, değil
yalnız tebaası, bütün dünyada Arabistan ve Türkistan ve
Hindistan ve Çinde; hasılı şarkta ve garpta tahmin olunan iki
yüz milyon müslüman silahlanır, hepsi padişahın peşinde
toplanır.” (18)
Bu birlik projesi aslolarak iki farklı şekilde sistematize
edilmiştir. İlkinde tüm Müslümanların birleşmesi düşüncesi
258
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
varken, ikincisi ise sadece Rusya imparatorluğuna karşı bir
proje olarak Karadeniz’den başlayıp Türkistan’ı da içine alan
ve Çin’e kadar uzanan bölgedeki müslümanların birliği
temasını işlemektedir. Bu fikrin sahiplerinin, fikrin Rusya’nın
güçlenmesinden endişe eden Batı Avrupa tarafından da
destekleneceği ümidi içinde oldukları görülmektedir. (19)
Dışarıya dönük bir politika olarak ortaya çıkan panislamizmin içteki yansıması ise İslamcılıktır. Konumuz açısından asıl önem taşıyan kısmı da budur. Buradaki asıl amaç
Osmanlı imparatorluğu içinde yaşayan müslümanları devlete
bağlamanın bir aracı olarak İslami kimliği öne çıkarmak ve
aynı zamanda da merkeze uzak olan ve idari sebeblerle
ayrılma riski olan Mısır, Tunus ve Yemen gibi bölgeleri
merkeze daha sağlam bağlarla bağlamaktır.
Bu ideolojinin tamamen etkinlik kazanması için ise II.
Abdülhamid dönemini beklemek gerekecektir. Zira 1877-78
Osmanlı-Rus savaşı sonucunda gayrımüslim tebaasının
büyük bölümünü kaybeden Osmanlı imparatorluğunda bu
dönemde müslümanların genel nüfus içindeki oranı %80’i bulmuştur. Bundan önceki dönemde ise bu oran %60’lar civarındadır ve dolayısıyla da Osmanlıcılık fikri hala daha öndedir.
İslamcılık ve Osmanlıcılığın beraber yaşadığı bu dönemde
Yeni Osmanlı düşüncesinin çözümü ise son derece pratik
fakat bir o kadar da inandırıcılıktan uzak gözükmektedir artık.
Yeni Osmanlıların konu hakkındaki görüşlerini Namık Kemal
özetlemektedir: “Biz dünyada İslam’ın birliği ve Osmanlı
ülkesinde de tüm kavimlerin birliği lazımdır diyoruz.” (20)
Bu pratik öneriyi daha inandırıcı kılmak için teorik bir arka
plan oluşturulmaya çalışılmış ve böylelikle de halifelik kuruХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
259
munun ikili yapısı ortaya atılmıştır: Manevi ve maddi. Bu
kurama göre Osmanlı padişahı bütün Osmanlıların maddi
olarak hükümdarı ve dünyadaki tüm müslümanların da
manevi olarak hükümdarıdır. (21) Bu anlayışın en somut
görünümü 1876 Anayasasındadır: “Halife ünvanlı padişah
hazretleri İslam dininin hamisi ve tüm Osmanlı tebaasının
hükümdar ve padişahıdır.” (22)
1873 yılında yeni Osmanlı muhalefetinin bastırılmasından
sonra İslamcılık tartışması ancak Meşrutiyet döneminde canlanabilmiş ve fakat Osmanlıcılık karşısında tutunamamıştır.
II. Abdülhamid döneminde ise resmi olarak kabul edilmiş ve
destek görmüştür. Bu dönemde yukarıda da belirtildiği üzere
imparatorluğun nüfusunun ezici çoğunluğunu artık müslümanlar oluşturmaktadır. Her ne kadar Osmanlıcılık düşüncesi de varlığını sürdürse bundan sonra asıl olarak dikkat
çoğunluktaki müslümanlara verilmiştir.
Bu çerçevede daha önce nasıl ortak bir Osmanlı ethosu
yaratılmaya çalışılmışsa, bu dönemde de bir İslam ethosu
yaratılmaya çalışılmıştır. Farklı mezhepler ve uygulamaların
Sünni-Hanefi mezhebi içinde birleştirilmeye çalışıldığı
görülmektedir. II. Abdülhamid dönemindeki eğitim seferberliğinin temelinde de bu yatmaktadır. Dini konulara daha fazla
önem verilmiş ve son derece büyük bir yatırım olan Hicaz
demiryolu bu dönemde yapılmıştır.
Abdülhamid şöyle der: “Bizim şanssızlığımız, imparatorluğumuzun homojen bir kütleden oluşmayıp, kendi aralarında
da mezhep birliği olmayan Hıristiyan unsuru da içeriyor
olmasıdır... Bir devlet içinde muhtelif dinlerin ve mezheplerin
olması zararlıdır.” (23) Bu tespitten hareketle II. Abdülhamid
260
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
kendi dönemini tartışılmayan bir sultan, baskıcı bir sistem,
hızlı bir kalkınma programı ve tebaanın en fazla üzerinde
anlaşabileceği kimlik olan İslam üzerine inşa etmiştir.
Abdülhamid mutlakıyeti dönemi Türk historiografyasında
istibdat (baskı) dönemi olarak anılmaktadır. Zira Tanzimat’tan
başlayan modernleşme ve bu çerçevede gelişen katılımcılık
kültürünün bıçakla kesilir gibi kesildiği ve bunun yerine
Abdülhamid’in mutlakıyet rejimin kurulduğu bir dönemdir. Ve
ayrıca bu mutlakıyet derinden gelişen muhalif hareketlere
karşı da son derece sert davranmış ve toplumsal olan her
hareketi ve hatta düşünceyi bir tehdit olarak algılamıştır. Tüm
Osmanlı coğrafyasına yayılan ve doğrudan Sultan’a bağlı
olan siyasi bir ihbar ve araştırma teşkilatı kurulmuş ve bu
teşkilatın çoğu asılsız pek çok ihbarı son derece katı bir şekilde cezalandırılmıştır. (24)
Her türlü muhalif hareket üzerindeki bu amansız baskısına rağmen Abdülhamid’in sonunu getiren kadroları da bizzat
Abdülhamid kendisi yetiştirmiştir. Zira Osmanlı tarihinde o
güne kadar görülmeyen derecede hızlı bir eğitim hamlesi
başlatılmış ve İslami kimliği oluşturması için Batılı bir eğitim
sistemi tercih edilmiştir. Açıktır ki Abdülhamid siyasal kimlik
olarak İslam’ın ancak Batılı bir eğitimle mümkün olabileceğinin farkındadır. (25)
Eğitim kalkınması yanında önem verilen bir diğer kalkınma
alanı ise Osmanlı modernleşmesinin temel dinamiği olan
askeri modernleşmedir. 1882’deki ilk nüfus sayımı bu anlamda
çok büyük bir adım olarak kabul edilmelidir. Ardından hemen
bütçe içindeki askeri ödenekler artırılmış ve mesela 1891’de
tüm bütçenin %50’sini askeri harcamalar oluşturmuştur. (26)
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
261
II. Abdülhamid tüm bu çabalarıyla aslında Osmanlı devletinin son kez silkindiği ve kendini toplamaya çalıştığı dönemi
temsil etmektedir. Ayrıca da Osmanlı devletinin geleneksel
yapısının bu devrin bitişi olan II. Meşrutiyet ile sona erdiği de
belirtilmelidir. II. Abdülhamid’in geleneksel bir imparator
olarak yeniden örgütlemeye çalıştığı Osmanlı’da bu şekilde
İslam birinci meşruiyet kaynağı olarak oluşmuş fakat bu
yönetime tepkiyle gelişen II. Meşrutiyet döneminde devlet
içindeki elitler tarafından tamamen terk edilmiştir. Bundan
sonra asla bir daha eski gücünü bulamayan İslamcılığın
tekrar sahneye çıkışı ise ancak Balkan Savaşları dönemindedir.
İslami düşüncenin Batılılaşmaya ve hatta bizzat Batı’ya
tepkiselliği ise bir sonraki baskın ideoloji olan Türkçülüğün
temel oluşum koşulunu hazırlayacaktır. Bu anlamda modern
siyasal İslami düşüncenin sadece Osmanlı’da değil, tüm
dünyada ilk temsilcisi kabul edilen Cemaleddin Afgani’den
(1839-97) bahsedilmelidir. (27)
İranlı olduğu bilinen ve muhtemelen de Şii olan Afgani
1870’de İstanbul’a gelmiş ve 1872’de ilk kez de İslamcılık terimi İstanbul düşünce çevrelerinde duyulmaya başlanmıştır.
Bu da demek oluyor ki Afgani’nin etkisi son derece hızlı bir
şekilde yayılmıştır. Afgani’nin düşüncesinin temelini progressiv İslam oluşturmaktadır. Dünya çapında İslam’ın Batı’ya
karşı güçsüzleştiği kabulünden hareketle İslami bir rönesansı önermiştir. Onun İslamcılık anlayışı tüm müslümanların birliği üzerine kurulu olsa da; bu birliği siyasal bir bütünleşme
olarak değil, farklı ulusların kendi devletleri içinde kalkın262
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
maları ve daha sonra bu ulusların ittifakı çerçevesinde formüle etmiştir. Bu anlamda Afgani, modern siyasal İslamcılık
ve bunun sonucu gelişen panislamizmin yaratıcısı olsa da
aynı zamanda da İslam ülkelerinde görülen natsionalist
hareketlerin de ilk fikir babası olarak düşünülmelidir.
Bu İslamcılık ve natsionalist barışmasının siyasallaşmasını ise Afgani’nin öğrencisi olan Muhammed Abduh
(1845-1905) gerçekleştirmiştir. Urvet’ul Vuska adlı dergisinde
bu konuyu işleyen Abduh, bu açıdan Ortadoğu’daki pek çok
devlet tarafından da resmi düzeyde hala natsional düşünür
olarak kabul edilmektedir. İlginç olan nokta Mehmet Emin
Yurdakul ve Ahmet Agaef gibi gelecek dönemdeki Türkçü
düşüncenin öncülerinin de Afgani’nin etkisinde oldukları
gerçeğidir. (28)
Her ne kadar Afgani’nin düşünceleri tarih içinde evrilerek
müslüman ülkelerdeki natsional kimliklerin temelini oluştursa
da, orijinal haliyle Osmanlı İslamcılığı natsionalizme karşıdır.
Örneğin Babanzade Ahmet Naim, Yusuf Akçura’nın Türkçü
çıkışlarına çok ciddi tepki vermiş ve natsionalizm ve ırkçılığın
İslam’da yeri olmadığı görüşünü işlemiştir. 1914 yılında
Sebil’ür Reşad adlı dergide yayınladığı İslam’da Dava-i
Kavmiyet (İslam’da ulus konusu) düşüncelerinin aslen 19.
yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında etkili olduğu bilinmektedir.
İlginçtir ki modern Türkiye Cumhuriyeti’nin milli marşının şairi
Mehmed Akif Ersoy da İslam’ın enternasyonalizmine en fazla
vurgu yapan ve Türkçülüğe en fazla karşı çıkanlardandır.
“Arnavut’lukla Arap’lıkla bu millet yürümez / son siyaset ise
Türk’lük o siyaset yürümez.”
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
263
“Arnavutluk yanıyor, hem bu sefer pek müthiş /
Hani milliyetin İslam idi, kavmiyyet ne / Sarılıp sımsıkı dursaydın ya milliyetine /
Arnavut’luk ne demek var mı şeriatta yeri /
.... /
Müslümanlıkta anasır mı olurmuş ne gezer /
Fikri kavmiyyeti telin ediyor peygamber” (29)
Görüldüğü gibi Osmanlı imparatorluğu içinde varolan
İslamcı anlayış, dinin evrenselliği görüşüne sıkı sıkıya sadıktır.
Nitekim zaten bu görüşün ortaya çıkmasına sebeb, devletin
bütünlüğü açısından tehdit olan ayrılıkçılığı bastırmak olduğuna göre, bu da gayet anlaşılabilir bir durumdur. Osmanlı’daki
İslamcılık tıpkı Osmanlıcılık gibi kapsayıcılık kaygısındadır.
Ancak Osmanlı’daki bu kaygıya rağmen, Balkanlar’daki
Arnavut natsional hareketi ve Ortadoğu’daki Arap natsional
hareketi sonucu, devlet içinde nasıl 1870’lerin sonunda elde
kalan nüfusun çoğu müslüman idiyse, 20. yüzyıl başlarında da
nüfusun çoğunluğunun Türk olmasına sebeb olmuştur.
Türklük
Osmanlı’da kimlik süreçlerine dair historiografyada
herkesin hemfikir olduğu sıralamanın sonuncusunu
Türkçülük oluşturmaktadır. Ancak bu terimin siyaset sahnesine çıkışı için II. Meşrutiyet sonrası dönem ve hatta Balkan
Savaşları döneminin beklenmesi gerekmektedir. Bundan
öncesinde ise sadece bir fikir hareketi olarak Türkçülük’ten
söz edilebilir ki bu da ancak 1904 yılında Yusuf Akçura’nın
264
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
kaleme aldığı Üç Tarz-ı Siyaset (Üç Siyaset Şekli) adlı kitapla
mümkün olabilmiştir. Bu çalışmanın sınırları 19. yüzyıl ile
sınırlı olduğu için siyasal bir hareket olarak Türkçülük konu
dışında kalmaktadır. Ancak yine de bir düşünce hareketi
olarak Türkçülük’ün anlaşılabilmesi adına kısaca da olsa bu
bölüm sonunda Türkçü siyasete değinilecektir. Bundan önce
ise konunun asıl içeriğini oluşturan 19. yüzyıl içindeki protoTürkçü bilince bakılmalıdır.
Yukarıda da açıklandığı gibi Osmanlı devletinin geleneksel
yapısı millet sitemine dayanmaktaydı ve millet-i hakime (egemen millet) de İslam milleti idi. Bu İslam nüfus içinde ise etnik
bir ayrım hukuken söz konusu değildi. Fakat buna rağmen,
devletin kurucu unsuru olan Oğuz-Türk kitlenin herzaman
devlette bir önceliği bulunduğu da açıktır. Örneğin herşeyden
önemlisi devletin dili Türkçe idi. Hukuken bir Türklükten söz
edilemese de Osmanlı devlet tablosunun de facto hakim rengi
Türklük olmuştur. Bu yüzden de Osmanlı imparatorluğu içinde
en geç natsional bilinç Türklerde gelişmiştir. Zira Türklerin bilinç süreçlerinin temelini, kendi devletleri olarak gördükleri
Osmanlı imparatorluğunu korumak belirlemiştir.
Bu çerçevede Batılılaşma ile gelişen süreç sonucunda çift
yapılı (Batılı ve geleneksel) bir imparatorluk halini alan
Osmanlı’da Türk nüfusun ilk siyasal bilinç şekli, devleti korumak adına bir kimliğin yaratılması gerektiği noktasında,
Osmanlıcılık olmuştur. Tutunamayan bu kimliğin ardından ise
yine devleti korumak adına yeni bir kimlik olarak İslamcılık ön
plana çıkmıştır. Fakat ta 1880’lerde başlayan Arab natsional
uyanışı ve ondan da önemlisi Balkanlar’da yaşanan Arnavut
natsional bilinci İslam’ın da devleti kurtaramayacağı
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
265
düşüncesini yaratmış ve bir zaruret olarak Türklük kimliğinin
öne çıkarılması süreci yaşanmıştır. Her ne kadar bu süreç
19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında gerçekleşse de daha
önce bu süreci hazırlayan çeşitli faktörlere bakılmalıdır. Ki
bunlar Türklük bilincinin aslında Türkçülükten önce de var
olduğunu gösteren düşünce ve tavırlardır. Fakat bunlar politik bir Türk kimliğinden öte spontane bir Türk kimliğinin
göstergeleri olarak değerlendirilmelidir.
Bu çerçevede bakıldığında Osmanlı devletinin korunmasını amaçlayan devletçi Tanzimat elitinin de devletçilik
yanında Türk devletinin de korunmasını amaçladığı iddia
edilebilir. Fakat bu iddiayı ispatlayacak yeterli delil bulunmamaktadır. Devletçi bir kimlikten ilk kez devlet içinde Türk kimliğinin savunulmaya başlanmasının başlangıcı olarak asıl
kabul edilmesi gereken tarih Islahat Fermanı’nın ilan edildiği
1856’dır. Yukarıda da açıklandığı gibi ilk kez Islahat fermanı
ile devlet tebaası içindeki gayrımüslimlerin müslümanlardan
daha fazla hak sahibi olmaya başladığı düşüncesi ve endişesi reform karşıtı tepkiyi yaratmıştır ki bu tepkinin asıl çizgisini
İslami bir kimlik oluşturmaktadır. Fakat bu kimliğin içinde
gömülü bir Türk tepkisi olduğu da gözden kaçırılmamalıdır.
Özellikle Yeni Osmanlı düşüncesinde ana hat bir meşrutiyet
talebi olmakla beraber, bunun sebebi Türk kimliğinin de
ortadan kalkmaması çabası olarak değerlendirilebilir. Nitekim
bu yüzden yukarıda değerlendirilen Namık Kemal İslamcı ve
meşrutiyetçi olduğu kadar olmasa da, Türkçü yanlar da taşımaktadır. Yukarıda değinilen Ahmed Cevdet Paşa da İslam
birliğini savunur ve Osmanlı’nın eğer diğer İslam ülkelerini
birleştirseydi işinin daha kolay olabileceğini yazarken, bir
266
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
yandan da Osmanlı devletinin asıl gücünün Türkler olduğunu
söylemekten geri durmamaktadır. (30)
Türk kimliğinin öne çıkmaya başlaması ile ilk kez
Meşrutiyet döneminde olmuştur. 1876 Anayasası Türkçe’yi
resmi dil ilan ettiği gibi 68. maddesi ile de seçilme şartı olarak
Türkçe bilmeyi gerekli kılmıştır. Osmanlıcılık ve emperyal
kozmopolitizmin en fazla kabul gördüğü bu dönemde
Meclis’te yaşanan dil tartışması spontane Türk bilincinin kendini göstermeye başlaması olarak değerlendirilebilir. Mebus
Vasilaki efendinin dillerin korunması talebine karşılık meclis
başkanı olan Ahmed Vefik Paşa, “biz burada Türk dilinden
başka dil bilmiyoruz” diyerek itiraz etmiştir. (31) Sapurk efendinin itirazı ile dil konusu oylamaya sunulmuş ve oy çokluğu
ile Türkçe’nin tek dil oluşu garantilenmiştir. Yeniden sorunun
gündeme gelmesi sonucunda da meclis başkanı “susunuz”
diye bağırarak bu tepkinin önünü kesmiştir. Açıktır ki kozmopolitizmin bu en fazla gözde olduğu dönemde bile Türk dili
aracılığıyla aslında Türklerin diğer unsurların kopacağı
endişesi gündeme gelmiştir. (32)
Bu dönemde dikkat çeken önemli bir gelişme ise entelektüel düzeyde ilk kez Osmanlı ve hatta İslam öncesi Türk tarihine dair çalışmaların başlamasıdır. 1869’da Mustafa
Celaleddin Paşa (ki aslen Polonyalı olup, daha sonra müslüman olan bir Osmanlı entelektüelidir) Les Turcs Anciens et
Modernes (Eski ve Yeni Türkler) adlı bir kitap yayınlayarak ilk
kez eski Türk tarihinin görkemli bir geçmiş olduğunu iddia
etmiştir. Bu süreç örneğin 1876 yılında Harbiye (Harp
Akademisi) öğrencileri için Süleyman Paşa tarafından yazılan
Tarih-i Alem (Dünya Tarihi) adlı eserle devam etmiş ve Türklük
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
267
bilinci öne çıkmaya başlamıştır. 1900’de ilk cildi yayınlanan
Necib Asım’ın Türk Tarihi (Türk Tarihi) adlı eserinde artık
Türklerin ırki kökenleri incelenmeye başlanmıştır.
Osmanlıcılığın hakim olduğu günlerde gelişen bu spontane Türk tepkinin ve ilkel Türk tarihi ilgisinin asıl yükselme
dönemi ise İslamcılığın hakim olduğu II. Abdülhamid dönemi
olmuştur. Zira her ne kadar dışarıda panislamizm içeride ise
İslami kimlik güçlendirilmeye çalışılıyor olsa da, devlet yönetimi olduğu kadar Türk kökenli aydınlar da sanki ileriki
dönemde oluşacak olan İslami ayrılıkçılık hareketlerinin
önünü kesmeye hazırlanır gibi Türk kimliği ile ilgilenmeye
başlamışlardır. Hatta bu tutum bizzat II. Abdülhamid’de bile
görülmektedir. Kendi koruma birliğini Osmanlı imparatorluğunun kurulduğu yer olan ve etnik olarak tamamen Oğuz olarak
bilinen Söğüt’ten getirdiği nüfustan oluşturan Abdülhamid, bu
insanları da “en has ve güvenilir hemşehrilerim ve tebaam”
olarak tanıtmıştır.
Devlet dışı entelektüellere bakıldığında ise hem
Osmanlıcıların hem de İslamcıların spontane Türkçü tepkiler
göstermelerine rağmen sistematik Türkçülüğü bir tehdit
olarak algıladıkları görülmektedir. Bu yaklaşım imparatorluk
ortadan kalkana dek de devam etmiştir. 14 Mayıs 1335 (29
mayıs 1919) günü geçekleşen Divan-ı Harb-i Örfi (Askeri
Yüksek Mahkeme) duruşması bu durumu son derece net bir
şekilde açıklamaktadır. Mustafa Nazım Paşa’nın başkanlığını
yaptığı mahkemede Türkçülerin önemli isimlerinden Ziya
Gökalp yargılanmaktadır. İsnat edilen suç ise Yeni Mecmua
(Yeni Dergi) adındaki Türkçü yayın organında yayınladığı
makaleler ile Türkçülüğü savunmak ve dolayısıyla da
268
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
bölücülük yapmaktır. Başkanın ilk sorusu Türk milliyetçiliğinin
Osmanlı içindeki gayrımüslim tebaayı rahatsız edip etmeyeceğidir. Ziya Gökalp’in cevabı ise Osmanlı’nın bir devlet
Türklüğün ise bir natsia olduğu yönündedir. Mahkeme
başkanı kendi duruşunu şöyle açıklar: “Natsia iddiası başka.
Fakat Osmanlılık birçok milletlerden (burada hem millet hem
de natsia ifade edilmeye çalışılmış olabilir) teşekkül ettiği için
onların arasındaki bağı güçlendirmek gerekir. Yalnız
içlerinden bir kısmını seçip de onları öne çıkarmak diğer
unsurların hatta Müslüman olan diğer unsurların da kalplerini kırmaya neden olmaz mı?” (33)
İslamcıların tepkilerinin bir kısmına yukarıda yer verilmişti.
Bunlarda İslam enternasyonalizmi vurgulanıyor ve her türlü
natsional fark yok sayılıyor ve red ediliyordu. Ancak bir de
orta yolu seçenler vardır ki bu da İslami çizgi içinde de
Türklük bilincinin kabul edilmeye başlandığının işaretidir. Bu
noktada mutlaka etken olan tavır İslamcılık ve Osmanlıcılığın
ikisinde de en önde kendini gösteren İsmail Kemal Vlora’nın
daha sonra Arnavut milliyetçiliğine meyletmesi gibi örneklerin
artması söz konusudur. Arnavut müslümanların, Hıristiyan
Arnavutlarla beraber dil kongresi yapmaları gibi unsurlar
açıktır ki İslamcı çevrelerde ciddi bir kırılma yaratmıştır ve
bunun sonucunda da Türkçülüğe daha yakın bakmaya
başlayan kesimler ortaya çıkmıştır.
Zaten Türkçülüğün sistematik bir düşünce hareketi almaya
başladığı dönemlerde bile aslında bir yakınlık vardır ki o da
panislamizm fikrinin özellikle Rusya müslümanlarında etkili
olması ve bunlarla ilgilenen kesimlerin de bu bölgelerden göç
etmiş Türkçü aydınlar olması hususuyla ilgilidir. Fakat bu
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
269
yakınlaşma çok uzun sürmemiş ve saflar ayrılmış, ancak II.
Meşrutiyet sonrası yeniden orta yolcu akımlar ortaya çıkabilmiştir. Bunlardan en önemlisi Sırat-ı Müstakim adlı İslamcı
derginin Tatar olan Yusuf Akçura ve Azeri kökenli Ahmet Agaev
gibi Türkçü düşünürlere de sayfalarında yer vermesidir. Ancak
daha da önemlisi yukarıda da bahsedilen Babanzade Ahmed
Naim’in (1872-1934) “halis Türkçü” ve “Türkçü-İslamcı”
ayrımıdır. Burada dikkat çeken nokta Ahmed Naim’in “halis”
olarak tanımladığı Türkçülerle hiçbir ortak konusu olmadığını
vurgulamasına rağmen “İslamcı” olarak tanımladığı
Türkçülerle ortak hareket edebileceğini belirtmesidir. (34)
Bütün bu tartışmalar içinde Türkçü düşüncenin ilk kez sistematize edilişine bakmak gerekmektedir. Bu sistematizasyon
Osmanlı Türklerinin değil, büyük ölçüde Rusya Türklerinin
eseridir. Bunun sebebi olarak Osmanlı Türklerinin asıl odaklandığı meselenin kendilerinin sahibi olduklarını düşündükleri
Osmanlı devletinin emperyal bütünlüğünü korumak olduğu
söylenebilir. Ayrıca bir başka neden olarak da Osmanlı fikir
dünyasının Batılılaşmadan henüz Rusya kadar etkilenmemiş
olması da gösterilebilir. Oysa ki Rusya kökenli Türklerin kendilerini Osmanlı devleti ile özdeşleştirme gibi bir durumları yoktu.
Devletin sahibi olan Türkler nasıl devleti korumaya çalışıyorlarsa, Rusya Türkleri de Rusya devletinin kendisini koruma
çabalarına karşı çıkışı temsil ediyorlardı. Dolayısıyla Rusya
Türklerinde emperyal bilinç değil tam da tersine bu bilinci
ortadan kaldırma çabası ön plandaydı. Ayrıca Rusya’nın
Batılılaşma macerasının Osmanlı’dan çok daha önce başlamış
olması ve aşağıda da incelenecek olan son derece köklü bir
Rus natsional bilincinin varlığı, Rusya Türklerinde de natsional
270
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
bilincin yüksek olması sonucunu doğal olarak yaratmıştır.
Bu Rusya Türkleri içinde ilk kez Türkçülüğü Osmanlı
coğrafyasında sistematize eden kişi olarak Yusuf Akçura
(1876-1935) (35) ile karşılaşılmaktadır. Simbirskli bir Tatar
burjuvanın oğlu olarak dünyaya gelen Akçura, babası tarafından 1883’de İstanbul’a getirilmiş ve 1896’da da Harbiye’yi
(Harp Akademisi) bitirmiştir. Jöntürk muhalefetine katıldığı için
bir buçuk yıl hapis yatmış ve daha sonra Tripoli’ye sürgün
edilmiştir. Paris’e kaçan Akçura daha sonra yeniden Rusya’ya
gitmiş ve oradan da İstanbul’a dönmüştür. 1883’den beri
Bahçesaray’da Tercüman (Tercüman) gazetesini çıkaran
İsmail Gaspirinsky onu en çok etkileyen kişilerden biridir. Bu
çerçevede F. Georgeon onun düşüncesini belirleyen üç etken
olarak Tatar reformizmi, kültürel Türkçülük ve sosyal
Darwinizmi saymaktadır.
Akçura’nın sistematik Türkçülüğü ortaya koyduğu ilk eseri
ise 1904’de Mısır’da yayınlanan Türk adlı dergideki ünlü
makalesi Üç Tarz-ı Siyaset’tir (Üç Siyaset Şekli). Burada üç
tarz ile Osmanlı devletinde olası üç siyaset şeklini yani
Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülüğü inceler, ya da
Türkçülüğü ilk kez gündeme getirir. Osmanlıcılık ve
İslamcılığın iflasını ilan eder ve tek yolun Türkçülük olduğunu
iddia eder. Bahsettiği Türkçülük doğal olarak sadece
Osmanlı dahilinde yaşayan Türklerin Türklük kimliği ile birliği
değildir. Çağının tüm dünyadaki genel özelliği olan “pan”
siyasal düşünce onda da vardır ve Türkçülük onun gözünde
pantürkizmden (Turancılık) ayrılamaz.
Ahmed Agaev (36), Ziya Gökalp (37), Mehmet Emin
Yurdakul gibi düşünürlerin daha sonra daha da sistematize
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
271
edeceği Türkçülük düşüncesi, II. Abdülhamid döneminde
yasaklı bir düşüncedir. II. Meşrutiyet’in ilanıyla ise yeniden
resmi ideoloji, Osmanlıcılık olmuş ve bu durum Balkan
savaşlarına dek devam etmiştir. Balkan Savaşları ile artık
Osmanlıcılık düşüncesinin iflas ettiği kesinleşmiş ve siyasal
arena İslamcılık ve Türkçülük arasındaki mücadele alanına
dönüşmüştür. Türkçülük düşüncesinin, bu çalışmanın kapsamı dışında olarak, asıl bu dönemden sonra siyasallaştığı
ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ile de radikal özelliklerini kaybederek, modern ulus-devlet ideolojisi olarak
yumuşatıldığını söylemek yanlış olmayacaktır.
Sonuç: Emperyal Temel, Etnik Motif;
Cumhuriyetçi Türkçülük
Açıktır ki; sosyal bilimlerde genel kabul gören
Osmanlıcılık-İslamcılık-Türkçülük ayrımında, bir sonra gelen
ideoloji, kendinden önceki ya da öncekileri de içermiştir.
Bunun sebebi Osmanlı elitlerinin oluşumlarından beri üzerlerinde taşıdıkları sorumluluk olan “devleti kurtarma”
inancıdır. Son iki yüz yıldır devamlı küçülen bir devletin
aydınları olarak, yarattıkları ideolojilerdeki öncelik her zaman
“kapsayıcılık” olmuştur. Dolayısıyla aslında zorunlulukların
ideolojileştirilmesi sürecinden bahsetmek daha doğru olacaktır. Osmanlı aydını hiçbir zaman kendisinde modern milliyetçiliğin temel özelliği olan “dışlayıcılık” hakkını görememiştir. Osmanlı mirasının kimlik politikasına etkisi bu şekilde oluşmuşken; siyasal serüveni ise Batılı aydın liberalizminin günden güne güçlenmesi olarak özetlenebilir. Batılı
272
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
küçük burjuva aydınların ülkelerini Batılılaştırmak için Batı ile
savaşmak zorunda oldukları bilinci Türk aydının bilincinin en
önemli bölümünü oluşturmuştur.
Modern Cumhuriyet’in üzerine kurulmuş olduğu sistemin
de bu çerçevede temel özelliği; Batıcılık düşüncesi ile oluşan
ve Osmanlıcılık ile sembolize edilen kapsayıcı “vatan”
kavramının modern bir milliyetçi ideoloji olan Türkçülük ile
beraber yeni bir bütün oluşturmasıdır. Bu bütün, “vatan”
kavramını doğal olarak siyasal liberalizm ile beraber ele
almış, kimlik politikasından da tamamen vazgeçmeyerek,
Türkçülük’ten Türklük kimliğini almıştır. Böylece “vatan”
kavramı ve “Türk kimliği” yanyana var edilmeye çalışılmıştır.
Ayrıca bu kimlik sadece “vatan” sınırları içinde düşünülmüş,
Türkçülüğün “pan” özellikleri törpülenmiştir. Yani Türk
aydınının temel özelliği olan devleti koruma içgüdüsü ağır
basmış ve resmi ideoloji dış ilişkilerde anti-revizyonist bir
tutum takınmıştır. Osmanlıcılık-İslamcılık-Türkçülük çizgisinde, bu resmi ideolojide kendine yer bulamayan tek yaklaşım
ise, daha sonraki dönemlerde resmi ideolojiye muhalif ideolojilerin temeli olan İslamcılık olmuştur. Sosyolojik merkezçevre kuramları çerçevesini kabul edecek olursak; modern
Türkiye’de periferi’yi İslamcılık-Osmanlıcılık sentez ya da
dikotomisi oluştururken; merkezi ise Türkçülük-Osmanlıcılık
sentez ya da dikotomisi oluşturmaktadır. (38)
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
273
Notlar:
1) Bu konuda bkz. İlber Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, TODAİE,
Ankara, 1979, c. 7-65.
2) Bu konuda bkz. J. N. Figgis, The Divine Right of Kings,
Theommes, Bristol, 1994, c. 17-38.
3) Yılmaz Öztuna, Osmanlı Padişahlarının Hayat Hikayeleri,
Ötüken, İstanbul, 1998, c. 74.
4) Franz Bosbach, “The European Debate on Universal
Monarchy,” Theories of Empire; 1450-1800, (ed.) David Armitage, c.
81-99.
5) Yu. A. Kulakovcky, Ictoriya Vizantii, cilt 1, C-Pb., 2003, c. 82-90;
M. V. Levtchenko, Bizans Tarihi, (çev.) Maide Selen, Özne, İstanbul,
1999, c. 56-72.
6) Bu konuda bkz. İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğunda
Millet,” Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, cilt 4, c. 9951001.
7) Idem.
8) S. A. Somel, “Osmanlı Reform Çağında Osmanlıcılık
Düşüncesi,” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce; Tanzimat ve
Meşrutiyetin Birikimi, (der.) M. Belge, İletişim, İstanbul, 2002, c. 108.
9) İlber Ortaylı, “Batılılaşma Sorunu,” Tanzimattan Cumhuriyete
Türkiye Ansiklopedisi, cilt 1, c. 133.
10) İlber Ortaylı, “Osmanlı’da 18. yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair
Notlar,” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce; Tanzimat ve Meşrutiyetin
Birikimi, (ed) Murat Belge, İletişim, İstanbul, 2002, c. 38.
11) Idem.
12) Idem.
13) Ibid., c. 40.
274
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
14) Taşansu Türker, “Ocmanckaya Identichnost i Natsionalizm,”
Lomonocovskie Chtenia-Voctokovedenie, 2009, Moscow, MGU, p.
38-41.
15) S. A. Somel, “Osmanlı Reform Çağında Osmanlıcılık
Düşüncesi,” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, c. 96.
16) M. N. Özön, Namık Kemal ve İbret Gazetesi, YKY, İstanbul,
1997, c. 100.
17) Ibid., c. 49.
18) Hüseyin Çelik, Ali Suavi ve Dönemi, İletişim, İstanbul, 1993, c.
155.
19) İ.Yerlikaya, XIX. Yüzyıl Osmanlı Siyasal Hayatında Basiret
Gazetesi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van, 1994, c. 190.
20) G. Çetinsaya, “İslami Vatanseverlikten İslam Siyasetine,”
Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, c. 269.
21) Mümtazer Türköne, Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılığın
Doğuşu, İletişim, İstanbul, 1991, c. 227-28.
22) Çetinsaya, idem.
23) Abdülhamid, Siyasal Hatıratım, Dergah, İstanbul, 1999, c.
129.
24) F. Georgeon, Abdülhamid, (çev.) A. Berktay, Homer, istanbul,
2006, c. 183-89.
25) Ibid., c. 290-93.
26) Ibid., c. 287.
27) Bu konuda bkz. İsmail Kara, “Tanzimattan Cumhuriyete
İslamcılık Tartışmaları,” Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye
Ansiklopedisi, cilt 5, c. 1413.
28) Idem.
29) Kara, ibid., c. 1414.
30) Sina Akşin, “Düşünce ve Bilim Tarihi,” Türkiye Tarihi, (ed.) Sina
Akşin, Cilt 3, Cem, İstanbul, 1996, c. 356.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
275
31) Somel, ibid., c. 106.
32) Ibid., c. 107.
33) Çetin Yetkin, Ben Bir Türküm, Otopsi, İstanbul, 2005, c. 9.
34) Kara, ibid., c. 1413.
35) F: Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri; Yusuf Akçura,
(çev.) Alev Er, Tarih Vakfı, İstanbul, 2005.
36) Bu konuda bkz. A. G. Soysal, “Ahmet Ağaoğlu,” Modern
Türkiye’de Siyasi Düşünce, c. 202-14.
37) Bu konuda bkz. I. L. Fadeeva, Ot Imperii K Natsional’nomu
Gocudarctvu, M., 2001.
38) Taşansu Türker, -“Resbublikansky Turkizm; Impersky
Fundament, Natsionalistichesky Motiv,” Lomonocovskie ChteniaVoctokovedenie, 2008, Moscow, MGU, p. 31-34.
276
/
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
Мярузячиляр щаггында
гыса мялумат
Яли Абасов
Абасов Яли Сейидаббас оьлу, 11 октйабр,
1950, Бакы шящ. Евлич ики ушаг. 1973 –
Азярбайжан Дювлят Педагоъи Институту физика
факултяси. Фялсяфя елмляри докторуч профессор.
АМЕА Фялсяфя Щцгуг вя Сосиолоэийа Институту “Мцасир
фялсяфянин проблемляри” шюбясинин мцдири. 300 елми ясярлярин, о
жцмлядян 10 китабын вя 200 газет вя ъурнал мягалялярин
мцяллифи. “АРЕАТ” – мцасир сосиал проссерлярин тядгигат
мяркязинин (ГЩТ) сядри (20 йахин грантлар). Азярбайжан Ачыг
Жямиййятин (Сорос Фондунун) РЩ цзвц.
Ирадя Баьырова
Баьырова Ирадя Сяид гызы 1956-жы илдя Бакы
шящяриндя анадан олмушдур. Ломоносов
адына Москва Дювлят Университетинин тарих
факцлтясини битирмиш вя тарих елмялри докторудур.
Апарыжы елми ишчи, “Гафгаз тарихи” шюбясинин
рящбяридир. Бир сыра елми ясярлярин мцяллифидир. Ясас елми
няалиййятляри: “ХХ ясрин яввялляриндя Азярбайжанда ингилаби
щярякат харижи тарихшцнаслыгда” (намизядлик дис.), “ХХ ясрин
яввялляриндя Азярбайжанда сийаси партийалары вя тяшкилатлары
(1900-1917-жи илляр)”- монографийанын фяалиййяти, “Либерал
орийентасийалы партийаларын Азярбайжанда фяалиййяти” – мягаля.
Педагоъи фяалиййяти: 1997-1999-жу иллярдя Гярб Университетинин
политолоэийа факцлтясиндя мярузяляр курсу.
278
Рящман Бядялов
Бядялов Рящман Аьащцсейн оьлу 28 май
19317-жи илдя Бакы шящяриндя анадан олмушдур. Азярбайжан Политехник Институ 1954-159жу илляр мцщяндис пешяси.
1969-жу илдя Милли Елмляр Академийасынын
естетика цзря фялсяфя вя щцгуг факултясиня дахил олуб
(аспирантура). 1971-жи илдя намизядлик десертасийасыны мцдафия
едиб вя фялсяфя елмляр намизяди олуб. 1989-жу илдя Москвада
докторлуг десертасийасыны медафия едиб вя фялсяфя елмляр доктору
адына лайиг эюрцлцб. 30 илдян артыг али мяктяблярдя фялсяфя тарихи
културолоэийа (мядяниййятшцнаслыг) фянляри цзря дярс дейиб. Бир
чох республика вя бейнялхалг елми конфрансларда чыхыш едиб.
300-дян артыг елми вя публисистик китабларын вя мягалялярин
мцяллифидир.
Йашар Жяфярли
Мян, Йашар Муса оьлу Жяфярли, 27 феврал
1964-жи илдя Тяртяр районунун Хорузлу кяндиндя доьулмушам. 1982-жи илдя Бакы Али Цмумгошун Команданлыг мяктябини, 2000-жи илдя
Азярбайжан Республикасы Президенти йанында Дювлят Идарячилик
Академийасынынын политолоэийа факултясини, 2005-жи илдя АМЕАнын Фялсяфя вя Сийаси-Щцгуги Тядгигатлар Институтунун няздиндя
диссертантураны битирмишям. 1982-2002-жи илляр ярзиндя Силащлы
Гцввяляр сырасында щягиги щярби хидмят кечмишям. Ещтийатда
олан полковник-лейтенантам. Гарабаь мцщарибяси ветераныйам.
279
2003-жц илдян «Ещтийатда вя Истефада олан Забитляр» иътимаи
бирлийинин сядри, 2005-жи илдян “Азярбайжан Тящлцкясизлик вя
Мцдафия Ассосиасийасынын” президенти- йям. Щярби Аналитик
Тядгигатлар Мяркязинин, “Милаз” информасийа аэентлийинин вя
“www.милаз.инфо” сайтынын щямтясисчисийям.
Hüseyin Dayı
1952 yılında Erzurum’da doğdu. İlk gençlik
yıllarından itibaren, kültürel maksatla kurulmuş çeşitli derneklerde görevler aldı. Üniversite tahsilini, İktisat ve Felsefe olmak üzere iki
ayrı dalda yaptı. Sırasıyla memuriyet, ticaret
ve gazetecilikle meşgul oldu.
Felsefe, dinî inançlar, tarih, dilbilim, sosyoloji, psikoloji ve
sosyal psikolojiye duyduğu ilgiyle çeşitli araştırmalar yaptı ve
alternatif fikirler geliştirdi. Fikirleri, çeşitli gazete ve dergilerin
köşe yazarları tarafından yorumlara tabi tutuldu.
Değişik tarihlerdeki ulusal ve uluslararası bilim kongrelerinde,
millet teorilerini eleştiren tebliğler sundu. Bu tebliğlerde, her bir
milletin kendine has şartlarda oluştuğunu belirterek, milletleşmede genel-geçer bir kaide konulamayacağını ifade etti.
Çeşitli kuruluşlarda verdiği konferanslarda, bugünkü Türk
milleti anlayışı ile Türk milliyetçiliğinin yabancılar tarafından
ve yanlış temeller üzerinde inşa edildiğini anlattı.
Türkiye Araştırmaları Merkezi isimli Alman vakfının 23-26
Mart 2007 tarihlerinde düzenlediği 6. Türk-Alman Sempozyumuna katıldı ve “Avrupa Kültürünün Ayrıştırıcı, Ötekileştirici
Özelliği” başlıklı tebliğini sundu.
280
/ Азярбайжан вя Тцркийядя демократийанын инкишаф тарихиня бахышлар
Çeşitli illerde “Demokrasinin Felsefî ve Sosyolojik Temelleri” isimli konferanslar verdi.
Önce Vatan, Yeni Şafak ve Zaman gibi gazetelerde makaleleri yayınlandı.
Hâlen Önce Vatan gazetesinin köşe yazarlarından olan
Dayı, evli olup bir evlat babasıdır. İlk yayınlanma tarihi sırasına göre kitapları şunlardır:
1-Türk Milletleşmesi ve Savunma Mekanizmaları (2004)
2-Türkler ve ‘Öteki’leştirdiklerimiz (2006, 2008. İlk baskıda, Türkler ve ‘Ötekiler’ ismi kullanılmıştır.)
3-Milliyetçiliğin Dinle Kavgası (2010)
Лейла Ялийева
Др. Лейла Ялийева – Милли вя Бейнялхалг
Арашдырмалар Мяркязинин тясисчи вя рящбяридир.
Москва Дювлят Университетиндя охуйуб, сонра
ися Москвада елмляр намизяди диссертасийасыны мцдафия
едиб. Бакыйа гайыдандан сонра Милли Елмляр Академийасында
елми ишчиси, Бакы Дювлят Университетиндя вя Славйан Университетиндя дярс дейир. 1993 башлайараг о, мцстягил Стратеъи вя
Бейнялхалг Арашдырмалар Мяркязиндя яввял директор мцавини,
сонра ися директор кими ишляйир. Л.Ялийева 1997 илдя БМТ-нин
Инсан Инкишафы Щесабынын Милли Координатору, 1998 илдя- Ачыг
Жямиййят Институтунун Идаря Щеййятинин цзвц олуб. О. Американын Щарвард, Беркли, Ъонс Щопкинс Университетляриндя, Вудро Вилсон Мяркязиндя, Милли Демократийа Фондунда, Ромада
йерляшян НАТО мцдафия Коллежиндя политолоэойа вя бейнялхалг ялагяляр цзря арашдырма апармышдыр вя бу сащялярдя
чохсайлы мягалялярин вя моноэрафийанын мцяллифидир.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
281
Hikmət Hacızadə
Hacızadə Hikmət 1954-cü ildə Şəkidə anadan olmuşdur.
1977-ci ildə ADU-nun fizika fakültəsini bitirmiş, 1983-cü ildə Moskvada fizika-riyaziyyat
elmləri namizədi adını almaq üçün dissertasiya müdafiə etmişdir.
Azərbaycan EA-nın Fizika İnstitutunda böyük elmi işçi vəzifəsində işləmişdir. 1988-ci ildə "perestroyka" ilə başlayan
Azərbaycanın istiqlal hərəkatında fəal iştirak etmiş, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin yaradıcılarından biri, birinci İdarə Heyətinin üzvü, AXC-nin "Svoboda" qəzetinin redaktoru olmuşdur. Xalq Cəbhəsinin hakimiyyəti dövründə baş nazirin
müavini və Azərbaycanın Rusiyada səlahiyyətli nümayəndəsi işləmişdir.
1993-cü ildən Müsavat Partiyasının və onun Divanın üzvüdür. Demokratiya və İnsan haqları barəsində biliklərin ayılması ilə məşğul olan İqtisadi və Siyasi Araşdırmalar Mərkəzinin (FAR-Centre) qurucusu və vitse-prezidentidir. Xalq
Cəbhəsi və Müsavat Partiyasının nizamnamə və məramnamələrinin tərtibçilərindən biri, "keçid dövrü"nün problemləri,
insan haqları tarixi və nəzəriyyəsi üzrə çoxsaylı məqalə və
kitabçaların müəllifidir.
Demokratiya problemlərinə həsr olunmuş Azərbaycanda
ilk esse olan “Demokratiya haqqında 150 000 işarə” kitabı
1995-ci ildə nəşr edilib. “İnsan Haqları–bəşəriyyətin əsas ideyası” (1997), "Demokratiya: Gediləsi uzun bir yol” (Demokratiya Antalogiyası) və başqa kitabların müəllifidir.
282
/ Азярбайжан вя Тцркийядя демократийанын инкишаф тарихиня бахышлар
Cəmil Həsənli
Həsənli Cəmil Poladxan oğlu 1952-ci il
yanvarın 15-də Biləsuvar rayonunun Ağalıkənd kəndində anadan olmuşdur.
Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix
fakültəsini bitirmişdir. Tarix elmləri doktoru,
profes sordur. Amerika
Orta
Şərq Araşdırmaları
Cəmiyyətinin üzvüdür.
10 monoqrafiyanın və 100-dən çox elmi məqalənin
müəllifidir. Rus və ingilis dillərini bilir.
1975-ci ildən Cəlilabad rayonunun Təzəkənd orta məktəbində müəllim işləmişdir.
1994-cü ildən Bakı Dövlət Universitetinin professorudur.
İkinci çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı olmuşdur.
2005-ci il noyabrın 6-da 18 saylı Nərimanov-Nizami
seçki dairəsindən deputat seçilmişdir.
Milli Məclisin Elm və təhsil məsələləri daimi komissiyasının üzvüdür.
Azərbaycan-Belçika, Azərbaycan-Qazaxıstan, Azərbaycan-Meksika, Azərbaycan-Rumıniya parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qruplarının üzvüdür.
MDB Parlamentlərarası Assambleyasında Azərbaycan
nümayəndə heyətinin üzvüdür.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
283
İlqar İbrahimoğlu
İbrahimoğlu İlqar – DEVAMM-ın (Dini Etiqad
və Vicdan Azadlıqlarının Müdafiə Mərkəzi) sədri,
İçərişəhər "Cümə" məscdinin imam-camaatı,
həftəlik "Dəyərlər" qəzetinin və Dəyərlər AİN
(Azerbaijan
Islam
News)
portalının
(http://www.deyerler.org/) baş redaktoru.
İqtisadiyyat, fəlsəfə və ilahiyyat üzrə ali təhsil almışdır. "İslam
və Qərb fəlsəfələrinin inteqrasiyası" mövzusunda elmi dissertasiya müdafiə etmişdir.
İlqar İbrahimoğlu Varşavada yerləşən İnsan Haqları üzrə Beynəlxalq Məktəbin məzunudur. Bununla yanaşı, "Narkomaniya və
alkoqolizm üzrə beynəlxalq ekspert" sertifikatına malikdir. O,
"Əsma-ül-Hüsna" (irsi qan xəstəlikli uşaqlara qayğı üzrə ixtisaslaşan), "Yetimsiz Vətən" (valideyin himayəsindən məhrum olmuş uşaqların psixoloji reabilitasiyası və cəmiyyətə inteqrasiyası
üzrə ixtisaslaşan) proqramlarının koordinatorudur. Bununla
yanaşı, İbrahimoğlu "Hikmət evi" disput mərkəzinin və "İslam
maarifi" proqramının elmi rəhbəridir. Həmçinin tolerantlığın,
dözümlülüyün, mədəni inteqrasiyanın inkişafına yönəli
"Mədəniyyətlərin dialoqu" proqramına rəhbərlik edir. İlqar
İbrahimoğlu teologiya, postmodern fəlsəfə və insan haqlarının fəlsəfəsi kimi sahələrdə interdistiplinar tədqiqatlar aparır. Eyni zamanda, neyrolinqvistikanın şəxsiyyətlərarası ünsiyyətlərdə və paradiqmal təmasda rolu və yeri barədə araşdırmalarla məşğul olur.
Göstərilmiş tədqiqatlar çərçivəsində Avstriyaya, Polşaya, ABŞ-a,
Almaniyaya, Türkiyəyə, İrana, Yunanıstana, Rusiyaya, Ukraynaya,
İordaniyaya, İsveçrəyə, Fransaya, İtaliyaya səfərlər etmişdir. Bir
neçə xarici dil bilir. Asudə vaxtlarını eqzistensional mövzularda
ədəbiyyatın mütaliəsinə, futbol və voleybol oynamağa sərf edir.
284
/ Азярбайжан вя Тцркийядя демократийанын инкишаф тарихиня бахышлар
Niyazi Mehdi
Niyazi Mehdi 1951-ci il fevralın 26-da
Bakı şəhərində qulluqçu ailəsində anadan
olmuşdur. Ağdam 1 saylı şəhər məktəbində
ibtidai, Bakı 158 saylı şəhər məktəbində orta
təhsil
almışdır.
Azərbaycan
Dövlət
Universitetinin filologiya fakültəsini bitirmişdir {1968-1973).
M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin fəlsəfə fakültəsində estetika üzrə təhsil almışdır (1973-1976).
M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun
fəlsəfə kafedrasında müəllim (1977-1982), baş müəllim
(1982-1984) işləmişdir. Hazırda həmin kafedrada dosent
vəzifəsində çalışır (1984-cü ildən). "Kinematoqrafın estetik
təhlilində semiotik yenidən araşdırmanın yeri" mövzusunda
namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir (1979).
Doktorluq dissertasiyası Orta çağ müsəlman, eləcə də
Azərbaycan mədəniyyətinin semiotik-struktur təhlili
üzərində qurulub.
Ədəbi fəaliyyətə 70-ci illərdən başlamışdır. Milli ədəbiyyat və estetik mədəniyyət tarixini müasir elmi-nəzəri meyar
və fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə tədqiq edir. Bədii dil, fəlsəfə,
ədəbiyyat və incəsənət problemləri ilə ardıcıl məşğul olur.
Dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edir. İngilis dilindən elmi
tərcümələri var.
Niyazi Mehdi 1993-cü ildən Müsavat Partiyasının konseptual məsələlər üzrə başqan müavini və divan üzvüdür.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
285
Mehriban Vəzir
Mehriban Vəzir yazıcı-publisistdir, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.
40-dan çox hekayənin, 300-dən çox məqalənin, nəşr olunmuş 4 kitabın müəllifi, ixtisasca telejurnalistdir.
Mətbuatda siyasi və bədii publisistik məqalələri ilə, eyni
zamanda tarixi araşdırmaları ilə çıxış edir.
Azərbaycan Dövlət Universitetində və Türkiyənin Osmanqazi
Unuiversitetlərində Mehriban Vəzirin bədii yaradığılıq və jurnalistika fəaliyyətləri ilə bağlı diplom işləri müdafiə olunmuşdur.
2001-ci ildə Türkiyədə keçirilən “Türk Ölkələrinin Hekayə
Hazarları” beynəlxalq konfransında “Azərbaycan Hekayə Yazarı Mehriban Vəzir” adlı məruzə edilmişdir.
Azərbaycan Qadınlarının Siyasi Mədəniyyət Mərkəzi
(AQASİM) İctimai Birliyinin rəhbəridir.
Zehra Odyakmaz
Prof.Dr.Zehra Odyakmaz TED Ankara
Koleji ve Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
mezunudur. Bir yıl avukatlık stajından sonra
Ankara’da 7 yıl serbest avukat olarak
çalışmış, daha sonra üniversiteye idare
hukuku asistanı olarak girmiştir. 3 yıl süreyle Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi dekanlığı ve Selçuk Üniversitesi
Hukuk Fakültesi dekanlığı yapmıştır. Ayrıca Gazi Üniveristesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü
286
/ Азярбайжан вя Тцркийядя демократийанын инкишаф тарихиня бахышлар
olarak görev almıştır. Ombudsmanlık Kanunu, Genel İdare
Usûl Kanunu gibi kanunların hazırlık komisyonunda başkanlık yapmıştır. Adalet Bakanlığı için “Kadın Cezaevleri Nasıl
Olmalı” konulu çalışmayı yürütmüştür. Ulusal ve uluslararası
toplantılarda 270 civarında tebliğ sunmuş, konferans vermiş,
konuşma yapmış, 50 civarında toplantıda da oturum başkanlığı yapmıştır. Çeşitli konularda basılmış kitapları ve
makaleleri vardır. Halen Gazi Üniversitesi İktisadî ve İdarî
Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi bölümünde idare hukuku
profesörüdür. 2 çocuk annesi ve 3 torun sahibidir.
Serpil Sancar
Prof. Dr. Serpil Sancar, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim
üyesi. Doktorasını siyaset bilimi alanında
Din, Siyaset ve Kadın: İran Devrimi Örneği
adlı tez çalışması ile 1989’da tamamladı. O
tarihten bu yana siyaset sosyolojisi, Türkiye modernleşme
tarihi, feminist kuram, Türkiye cinsiyet rejimi, toplumsal araştırma metodolojisi konularında dersler veriyor. Kadın
Araştırmaları Merkezi başkanı olan Prof. Sancar kadın
araştırmaları ve toplumsal cinsiyet rejimi konusunda çeşitli
araştırmaları ve yayınları var. Son iki kitabı olan İdeolojinin
Serüveni: Yanlış Bilinç ve Hegemonyadan Söyleme (İmge
Yayınları, 2009, ikinci baskı) ve Erkeklik: İmkansız İktidar
(Metis Yayınları, 2009) yanı sıra çeşitli makale ve araştırmaları da yayınları arasında yer almaktadır.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
287
Taşansu Türker
Dr. Türker Taşansu Balıkesir Sırrı Yırcalı
Anadolu Lisesinden sonra lisans ve yüksek
lisans derecelerini Ankara Üniversitesi Siyasal
Bilgiler Fakültesinden (Mülkiye) “uluslararası
ilişkiler” alanında alan, “tarih” alanındaki doktora (Ph. D.) derecesini de Moskova Devlet Üniversitesi Asya
ve Afrika Çalışmaları Enstitüsünden kazanmıştır. Türkçe,
Rusça ve İngilizce dillerindeki kitap ve makaleleri ve uluslararası konferanslarının yoğunlaştığı konular; Osmanlı, Rusya
ve Ortadoğu coğrafyasına dair olmak üzere tarihyazımı, modernleşme, imparatorluk kavramı ve milliyetçiliktir. 2001 yılından
beri Mülkiye’de öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.
Ali Resul Usul
Dr. Ali Resul Usul. Bahçeşehir Üniversitesi
(İstanbul) Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler
Bölümü öğretim üyesi. 1994 yılında Boğaziçi
Üniversitesi (İstanbul)’nden mezun oldu. Daha
sonra Bilkent Üniversitesi (Ankara) ve the University of
Essex’de siyaset bilimi üzerine yüksek lisans ve doktora yaptı.
Uluslararası ilişkiler, Türk Dış Politikası, Demokrasi ve Demokratikleşme, Avrupa Birliği, Türkiye-Avrupa Birliği ilişkileri
üzerine birçok çalışması yayınlanmıştır. Son olarak,
Democracy in Turkey: The Impact of the EU Political Conditionality başlıklı kitabı Routledge tarafından neşredilmiştir.
288
/ Азярбайжан вя Тцркийядя демократийанын инкишаф тарихиня бахышлар
İlhan Üzgəl
Dr. İlhan Üzgəl – Türkiyə, beynəlxalq münasibətlər üzrə mütəxəssis, Uludağ (1986),
Ankara (1989) və Kembric (1995) universitetlərində təhsil alıb, Ankara Universitetində siyasi
elm üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsinə (1997)
yiyələnib. London İqtisadiyyat Məktəbində (1992-1993,
1997) və Fulbrayt təqaüdü ilə ABŞ-ın Corctaun Universitetində (2003-2004) tədqiqat aparıb. Hal-hazırda Ankara
Universitetində beynəlxalq münasibətlər professorudur,
Millətlərarası Münasibətlər Türk İlliyinin redaktorudur.
“AKP Kitabı: Bir Dönüşümün Bilançosu”, (Ankara, Phoenix,
2009) kitabının müəllifidir.
Alaeddin Yalçýnkaya
Prof.Dr. Alaeddin Yalçınkaya 1961-ci ildə
Harput-Elazığda anadan olmuşdur. 1980-ci ildə
Adapazarı Ozanlar liseyini, 1985-ci ildə isə
İstanbul Universitetinin Siyasi Elmlər fakültəsini
bitirmişdir. 1987-1996 illərdə Osmanlı Arxivində
mütəxəssis kimi təhsil almışdır. İlk elmi işini İstanbul Universitetinin Siyasi Elmlər və Beynəlxalq münasibətlər şöbəsində “ Camaləddin Əfqani və onun Türkiyə siyasi həyatına təsiri“ mövzusunda müdafiə etmişdir. Doktorluq dissertasiyası isə “Türküstan
Kolonializm və Panislamizm baxımından, 1856-1922 ”
mövzusunda olmuşdur.
Professor Alaeddin Yalçýnkaya Sakarya Universitetinin Beynəlxalq Münasibətlər fakültəsinin təsisçisidir. Bir neçə kitab, 100
yaxın kitab hissələrin və elmi məqalələrin müəllifidir, və cox saylı
milli və beynəlxalq konfranslarda məruzələrlə çıxış etmişdir.
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
289
МЦНДЯРИЖАТ
ЭИРИШ СЮЗЦ ....................................................................................... 3
INTRODUCTION ................................................................................ 8
АЗЯРБАЙЖАНДА КИМЛИК ВЯ СИЙАСЯТ ..........................................13
АЗЯРБАЙЖАНДА МИЛЛИ КИМЛИК ВЯ СИЙАСЯТ
(ХЫХ ясрин сону - ХХ ясрин яввялляри) ...................................................34
ИСЛАМАФОБИЙА, РЕПРЕССИЙА, ЙОХСА ИСЛАЩАТ ........................ 51
ИНСАН ЩАГЛАРЫ НЯЗЯРИЙЙЯДЯ ВЯ ПРАКТИКАДА.
МЦАСИР ЖЯМИЙЙЯТДЯ ЯГИДЯ ГЦТБЛЯШМЯСИНДЯН
ГАЧМАЬЫН ЙОЛЛАРЫ ...................................................................... 62
ЙЕНИ ДЮВРДЯ АЗЯРБАЙЖАНДА ЛИБЕРАЛИЗМИН
ФОРМАЛАШМАСЫ ............................................................................. 74
АЗЯРБАЙЖАНЛЫЛАРЫН ЛИБЕРАЛИЗМ ПРОБЛЕМИНДЯН ............... 82
АЗЯРБАЙЖАНДА ГАДЫН ТЯЩСИЛИ ВЯ ТЯШКИЛАТЛАНМАСЫ
ТАРИХИНДЯН ................................................................................... 93
МИЛЛИ КИМЛИК ВЯ ВЯТЯНДАШЛЫГ: АЗЯРБАЙЖАН
ТЯЖРЦБЯСИ .................................................................................. 112
НАТО-НУН СНТ ПРОГРАМЫ ЧЯРЧИВЯСИНДЯ АЗЯРБАЙЖАНДА
ЩЯЙАТА КЕЧИРДИЙИ ИСЛАЩАТЛАР: СИЛАЩЛИ ГЦВВЯЛЯРИН
МЦЛКИЛЯШДИРИЛМЯСИ ПРОСЕСИ .................................................. 126
DINE VE İNANCA DAYALI MÜSAMAHASIZLIĞIN VE
AYIRIMCILIĞIN BÜTÜN ŞEKILLERIYLE ORTADAN
KALDIRILMASI HAKKINDA BM BEYANNAMESI
IŞIĞI’NDA LAIKLIK TATBIKATLARI ................................................ 133
290
/ Азярбайжан вя Тцркийядя демократийанын инкишаф тарихиня бахышлар
AVRUPA BİRLİĞİ ENTEGRASYONU VE
MÜNAKAŞALARIN HALLİ: TÜRK DIŞ POLİTİKASI ....................... 167
TÜRKİYE VE LİBERALİZM: TARİH, MUASIR DURUM
VE GELECEK ................................................................................. 178
TÜRKIYE’DE MILLI KIMLIĞIN MUASIR DÖNEMDE İNŞASI ........ 203
TÜRKİYE VE NATO ........................................................................ 217
TÜRKİYE’DE KADIN HAKLARI VE CİNSİYET EŞİTLİĞİ
POLİTİKALARININ TARİHSEL GELİŞİMİ VE ÖZELLİKLERİ ......... 234
TÜRKIYE’DE VATANDAŞLIK KAVRAMININ OLUŞUMU;
İDARI YAPIDAN SIYASAL KIMLIĞE DÖNÜŞÜM ........................... 248
МЯРУЗЯЧИЛЯР ЩАГГЫНДА ГЫСА МЯЛУМАТ .................................. 277
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя кимлик сечими
/
291
Милли вя Бейнялхалг Арашдырмалар Мяркязи (МБАМ)
ХХЫ-жи ясрин Тцрк дювлятляриндя
кимлик сечими
Redaktorlar: Leyla Әliyeva
Taşansu Turker
Чапа имзаланмышдыр: 27.08.2011
Форматы 84х 108 1/32.
Физики ч/в 18,25.
Тираъы: 800 нцсхя.
ГАНУН
НЯШРИЙЙАТЫ
Áàêû, ÀÇ 1102, Òáèëèñè ïðîñ., ÛÛ Àëàòàâà 9.
Òåë: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18
Ìîáèë: (+994 55) 212 42 37
å-ìàèë: èíôî@ãàíóí.àç
www.ãàíóí.àç