II. Abdülhamid - WordPress.com
advertisement
II. Abdülhamid II. Abdülhamid (Osmanlı Türkçesi: عبد الحميد ثانی `Abdü’l-Hamīd-i sânî- d. 21 Eylül [1] 1842 – ö. 10 Şubat 1918), Osmanlı İmparatorluğuist'nun 34. padişahı ve 113. İslam halifesidir. Bunalımlı bir dönemde tahta çıkan Abdülhamid, Batı'ya karşı dengeci, Doğu'ya karşı İslamcı politikalar izlemiş, ülke içinde mutlakiyeti güçlendirmiştir. 1 Gençliği Sultan Abdülmecid'in oğludur. Henüz 10 yaşındayken annesi Tirimüjgan Sultan ölünce, bakımını Abdülmecid'in Küçük imtiyaz madalyası. diğer çocuksuz eşi Piristû Kadın Efendi üstlendi. Piristû Kadın Efendi, Abdülhamid'i kendi çocuğu gibi büyüttü. Babasının ölümünden sonra yerine geçen amcası Abdülaziz diğer şehzadelerle birlikte Abdülhamid'in eğitimiyle de yakından ilgilendi. 1867 yılında çıktığı Avrupa gezisine Abdülhamid'i de beraberinde götürdü. 2 Siyasi olaylar Meclis-i Mebusan'ın açılışı, 1876 Büyük imtiyaz madalyası. den sonra saray ile Bâb-ı Âli arasındaki çekişme alevlenmiş, 1875'te devlet borçlarını ödeyemez hale düşerek Muharrem Kararnamesi ile moratoryum ilan etmiş, 2.1 Tahta çıkışı ve Birinci Meşrutiyet Rusya'nın başını çektiği Panslavizm akımının etkisiyle Amcası Abdülaziz'in 1876'da tahttan indirilmesi ve şüp- Balkanlar'da ulusal ayaklanmalar baş göstermişti. Yurt heli koşullarda ölümü, ağabeyi V. Murat'ın tahta geçiril- içinde meşrutiyet yanlısı görüşler güçleniyor, hatta padidikten üç ay sonra ruhsal çöküntü geçirdiği iddiasıyla [2] şahlığın tasfiyesiyle cumhuriyet ilânı fikri tartışmaya açıtahttan indirilerek Çırağan Sarayı'na hapsedilmesi olay- lıyordu. larına tanık oldu. 31 Ağustos 1876'da padişah ilan edildi Abdülhamid, tahta geçmeden Mithat Paşa'ya verdiği tave 7 Eylül günü Eyüp'te kılıç kuşandı.[3] Ağabeyinin ye- ahhüt uyarınca 23 Aralık 1876'da, ilk Osmanlı anayarine tahta geçirildikten sonra, her iki saltanat değişiminin sası olan Kanun-ı Esasî'yi ilan etti.[4] Meclis-i Mebumimarı olan Mithat Paşa'yı sadrazam yaptı. san ve Ayan Meclisi üyelerinden oluşan ilk meclis 19 Abdülhamid tahta çıktığında Osmanlı İmparatorluğu bü- Mart 1877'de açıldı. Böylece I. Meşrutiyet dönemi başyük bir bunalım içindeydi. 1871'de Âli Paşa'nın ölümün- ladı. Padişah ile meclisin ülkeyi birlikte yönetmesi ilke1 2 2 SİYASİ OLAYLAR sine dayanan anayasayla yargı bağımsızlığı ve temel haklar güvence altına alınmasına rağmen egemenliğin esas kaynağı yine padişahtı.[5] Abdülhamid, Kanun-ı Esasî'nin 113. maddesiyle kendisine tanınan “idari sürgün yetkisi"ni kullanarak, daha meclis toplanmadan Mithat Paşa'yı sürgüne yolladı. 2.2 Balkanlarda karışıklıklar ve uluslararası ortam II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti'nin en bunalımlı günlerini yaşadığı bir dönemde 31 Ağustos 1876 tarihinde tahta çıktı. Abdülaziz döneminde (1861-1876) 1875 yılında başlamış olan Hersek İsyanı ve Bulgar İsyanları sürerken, V. Murad döneminde Sırbistan ve Karadağ ile savaşlar da Balkan topraklarını savaş alanına çevirmişti. Bu ayaklanmaları kışkırtan ve destekleyen Rusya Şark meselesini halletmek üzere fırsat kollamakta idi. Kırım Savaşı (1853-1856) sırasında Rusya aralarında Osmanlı Devleti'nin de bulunduğu Batı ittifakına yenilmiş ve yalıtılmıştı. Rusya, dikkatini 1860'larda itibaren Kafkasya'daki son direnişi kırmaya (1863-1864) ve Orta Asya'daki Türk hanlıklarının topraklarının ele geçirilmesine (1866-1876) vermiş, aynı dönemde ise Birleşik Krallık ve Fransa'nın dikkati 1871'de Almanya'nın birleşmesi ve İtalya'nın birleşmesiyle Avrupa kıtasında oluşan yeni dengelere yönelmişti. Birleşik Krallık'ta Kırım Savaşı'nda Osmanlı Devleti'ni destekleyen Palmerston (18551865) döneminin aksine Gladstone (1868-1874, 18801885 ve 1892-1894) Osmanlı karşıtı bir siyasi tutum içine girmiş, muhalefetteyken de özellikle Bulgar İsyanları'nın bastırılması sırasında Osmanlı Devleti'nin katliamlar yaptığı iddialarını gündeme taşımış [6] ; bu da Macar devrimcilerinin Osmanlı Devleti'ne sığınmaları (1848) ve Kırım Savaşı (1853-1856) sırasındaki müttefiklik sayesinde Türklere yönelik olumlu bakış açısını tersine çevirmeye başlamıştı. Yine Abdülaziz’in son yıllarında Sadrazam Mahmud Nedim Paşa’nın dış borçların ödenmesiyle ilgili moratoryum kararı (Tenzil-i faiz kararı)[7] , Avrupa’da büyük tepkilere yol açmış ve bu yüzden Balkanlardaki ayaklanmaların bastırılması için yeni bir malî yardım alınması olanaksızlaştığı gibi, Avrupa kamuoyu da iyice Osmanlı Devleti aleyhine dönmüştü. 2.3 meyen çorak bölgede vladika adlı yöneticiler kısmi bir özerklik yaşamakta olup, 1852 yılında Rusların da desteğiyle Karadağ Prensliği adıyla bu özerkliğini resmiyete kavuşturmayı başarmışlardı. 1858 ve 1862 yıllarındaki Osmanlı-Karadağ savaşlarının sonucunda imzalanan belgelerde Karadağ'ın sınırları da belirlenmişti. Sırbistan ile savaş başlangıçta Osmanlı ordularının başarısıyla sonuçlandı. Sırpların Niş, Pirot ve Sofyahedeflerine yönelik olarak başlattıkları taarruzları durduran Türk birlikleri karşı taarruza geçti ve 1 Eylül 1876 tarihinde Aleksinaç Muharebesi'nde Sırpları kesin bir yenilgiye uğrattı. Ekim ayında Sırpların savunmasının tamamen çökmesi ve Osmanlı ordusuna Belgrad yolunun açılması üzerine Rusya 48 saat içinde silahlı çatışmaların durdurulması hususunda Osmanlı Devleti'ne ültimatom verdi. Rus baskısına boyun eğmek zorunda kalan Osmanlı Devleti ateşkes yaptı. 15 Ocak 1877 tarihi itibarıyla Sırbistan ile savaşın ilk evresi kesin olarak sona erdi. Karadağ ile 18 Haziran 1876 tarihinde başlamış olan savaşta ise Osmanlı ordusu başarısız oldu. 18 Temmuz'da Niksiç Muharebesi'nde yenilgiye uğrayan Osmanlı ordusu geri çekilmek zorunda kaldı. Balkanlarda ortaya çıkan buhranı çözüme kavuşturmak amacıyla ve Osmanlı Devleti'nin Balkanlardaki eyaletlerinin yönetim koşullarını düzenlemek üzere Avrupa ülkelerinin baskısı sonucu İstanbul'daki Haliç Tersanelerinde 23 Aralık 1876 tarihinde Tersane Konferansı toplandı. Aynı gün Meşrutiyet ilan edildiyse de bunun Batılı ülkelerin kararı üzerinde bir etkisi olmadı. Nitekim bu konferansta, Sırbistan ve Karadağ için bağımsızlık, Bulgaristan ve Bosna-Hersek içinse özerklik kararı alındı. Osmanlı Devleti 18 Ocak 1877 tarihinde bu kararları reddedince Rusya 24 Nisan 1877 tarihinde savaş açtı. Ruslarla savaşın çıkması üzerine hem Sırbistan hem de Karadağ ile muharebeler de yeniden başladı. Osmanlıların neredeyse tüm birliklerini Ruslarla savaşa teksif ettikleri bir dönemde Sırbistan ve Karadağ'daki az sayıdaki birlikle savunmada kaldılar ve yenilgilere uğradılar. Sırplar 1878 yılında Niş, Pirot ve Vranje'yi ele geçirirken Karadağlılar da Nikşiç, Podgorica, Bar ve Ülgün'ü işgal ederek Adriyatik Denizi'ne çıktılar. Osmanlı Devleti 1878 yılında imzalanan Ayastefanos Antlaşması ve Berlin Antlaşması ile Karadağ ve Sırbistan'ın bağımsızlıklarını tanıdığı gibi, kaybettiği toprakların bu iki ülkeye ait olduğunu kabul etti. Sırbistan ve Karadağ ile savaş (1876- Savaş neticesinde imzalanan Berlin Antlaşmasına göre Karadağ bağımsız olmuştur. 1879'dan itibaren Karadağ1878) ve Tersane Konferansı la diplomatik ilişkilerin de başladığı bu dönemde ilişkiSırbistan 1815 yılında özerklik kazanmış, bu özerklik lerde önemli bir mesafe katedilmiştir. Balkan Savaşlarına Karadağ Ruslarla imzalanan Akkerman Antlaşması (1826) ve kadar küçük sınır çatışmaları haricinde Osmanlı [8] ilişkilerinde savaşsız bir dönem geçirilmiştir. Edirne Antlaşması ile teyit edilmiş, 1835 yılında Sırbistan'ın ilk anayasası kabul edilmiş, 1867 yılında ise Batılı ülkelerin baskısıyla Türk birliklerinin Sırbistan'daki tüm kalelerden çekilmesi üzerine Sırbistan görünüşte özerk, 2.4 1877-78 Türk-Rus Savaşı (93 Harbi) ancak fiilen bağımsız bir yapıya kavuşmuştu. Karadağ ise İşkodra'ya bağlı bir sancak olmakla birlikte, Osmanlı egemenliği için askeri harekat yapılmasına gerek görül- 2.5 Bosna Hersek ve Yenipazar'ın Avusturya tarafından işgali (1878) 3 Romanya tam bağımsızlık kazanacak ve sınırları genişletilecek, Kars, Ardahan, Batum ve Doğubeyazıt Rusya'ya verilecek, Teselya Yunanistan'a bırakılacak, Girit ve Ermenistan'da ıslahat yapılacak, Osmanlı İmparatorluğu Rusya'ya 30 bin ruble savaş tazminatı ödeyecekti. Oldukça ağır şartlar içeren bu antlaşmaya, Rusya'nın aşırı derecede güçlenmesinden kaygı duyan diğer Avrupa devletleri karşı çıktılar. 13 Temmuz 1878'de Ayastefanos Antlaşması'nın yerine geçen Berlin Antlaşması imzalandı. Yeni antlaşmayla Rusya'nın toprak kazanımları geri alındıysa da, Romanya ve Karadağ'a bağımsızlık verilirken, Bulgaristan'da Almanya ve Avusturya-Macaristan himayesinde özerk bir prenslik oluşturuldu. Ayastefanos Antlaşmasının imzalandığı konak Rusya'nın Balkanlar'da ıslahat için verdiği tekliflerin 12 Nisan 1877'de İbrahim Ethem Paşa hükumeti tarafından reddedilmesi üzerine 93 Harbi olarak bilinen Osmanlı-Rus Savaşı patlak verdi. Abdülhamid'in karşı olmasına rağmen[9] Mithat Paşa, Damat Mahmud Paşa ve Redif Paşa gibi devlet adamlarının ısrarlarıyla girilen savaşta Rus orduları Balkan ve Kafkas cephelerinde Osmanlı kuvvetlerini bir dizi yenilgiye uğratarak doğuda Erzurum'u, batıda ise Bulgaristan'ın tamamı ile Trakya'nın İstanbul surlarına kadarki kısmını işgal ettiler. Meclis-i Mebusan'da hükümetin savaş politikalarına yöneltilen ağır eleştiriler üzerine Abdülhamid, meclisi 18 Şubat 1878'de tatil etti. Takip eden 30 yıl boyunca meclisi bir daha toplantıya çağırmadı ve bu süre zarfında meşrutiyet anayasası olan Kanun-ı Esasî'yi kağıt üzerinde de olsa muhafaza ederek, aldığı kararları yine bu anayasaya göre yürürlüğe koydu. 2.5 Bosna Hersek ve Yenipazar'ın Avusturya tarafından işgali (1878) Avrupalı devletlerin katılımıyla 13 Temmuz 1878'de Berlin'de bir toplantı düzenlenmiş, toplantıya katılan Avusturya-Macaristan delegesi Kont Andrassy Osmanlı Devleti'nin egemenliği altındaki Bosna-Hersek'te asayişi sağlayamadığını ve bu durumun kendilerini rahatsız ettiğini söylemiş, bunun üzerine Birleşik Krallık delegesi Lord Salisbury Bosna-Hersek'in Avusturya tarafından işgalini önermiştir. Tekli Rusya delegesi tarafından da kabul görünce Osmanlı delegesi Alexandır Karatodori Paşa teklife şiddetle karşı çıkmış ancak Prens Bismarck kongrenin yapılmasının amacının Osmanlı'nın menfaatlerini savunmak değil, Avrupa'nın menfaatlerini korumak olduğunu söylemiştir. Aynı toplantının ardından AvusturyaMacaristan'in Bosna işgaline izin verilmiş, Yenipazar Osmanlı'ya bırakılmıştır. Bu kararın ardından Osmanlı birebir Avusturya—Macaristan ile müzakerelere girse de Avusturya-Macaristan'nı işgal kararından geri çevirememiş, 29 Temmuz'da başlayan işgal yoğun Boşnak direnişi sonrası ancak 28 Ekim 1878'de tamamlanmıştır. 2.6 Kıbrıs’ın Birleşik Krallık tarafından işgali (1878) Berlin Antlaşması sonucu Osmanlı sınırları 93 Harbi, 3 Mart 1878'de İstanbul surları dışındaki Ayastefanos'ta karargah kuran Rus kuvvetlerinin dikte ettiği Ayastefanos Antlaşması ile sona erdi. Anlaşmaya göre; Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı, sınırları Tuna'dan Ege'ye, Trakya'dan Arnavutluk'a uzanacak bağımsız bir Bulgaristan Prensliği kurulacak, Bosna-Hersek'e iç işlerinde bağımsızlık verilecek, Sırbistan, Karadağ ve 19. yüzyıl Osmanlı'nın yıkılmasına ve dağılmasına yönelik içeriden ve dışarıdan yapılan yıkıcı faaliyetler ile geçmiştir. Yine bu yıkıcı faaliyetlerin en önemlilerinden biri de 93 Harbi olmuş, 1877-1878 Rus Harbi de denilen bu savaş sonucunda Rus askerlerinin İstanbul ile Yeşilköy'e kadar gelmeleri, topraklarında menfaati olan Birleşik Krallık'ı harekete geçirmiş, Akdeniz'de ekonomik menfaatleri olan Birleşik Krallık, Hindistan'a giden en kısa yol olan Süveyş Kanalı'nı ve Doğu Akdeniz'i kontrol etmek için Kıbrıs'ı ele geçirmek gerektiğine inanıyordu. Çünkü Birleşik Krallık için Kıbrıs, Atlantik Okyanusundan Hint Okyanusuna kadar uzanan bu deniz yolu üzerinde, Cebelitarık ve Malta'dan sonra Akdeniz'deki üçüncü bir iskele ve üs durumundaydı. Hindistan yolunu ekonomik, siyasî ve askerî denetim altına almak açısından Kıbrıs, Birleşik Krallık için önemli bir kaleydi. 4 2.7 2 SİYASİ OLAYLAR Birleşik Krallık Kıbrıs Yüksek Komi- başlamasını müteakip 5 Kasım 1914 günü, Birleşik Krallık Bakanlar Kurulu hem Osmanlı Devletine resmen saserliği Bayrağı vaş ilânı hem de Kıbrıs’ı ilhak kararı almıştır. Birleşik Krallık'ın Asya'daki en önemli rakibi olan Rusya İmparatorluğu'nun, 93 Harbi neticesinde imzalanan Ayastefanos Antlaşması ile Osmanlı üzerinde elde ettiği haklar, iki büyük güç arasındaki dengeyi bozacak nitelikteydi. Birleşik Krallık bölgede rakibi Rusya'nın Ayastefanos Antlaşması ile elde ettiği etkinliği azaltmak üzere siyasî ve askerî girişimlerde bulunmaya başlamıştır. Bu girişimlerin sonucunda Ayastefanos Antlaşmasının tadili maksadıyla uluslararası bir kongrenin; Berlin Kongresinin toplanmasına karar verilmiş, Yeşilköy'e kadar ilerlemiş olan Rus kuvvetleri, Birleşik Krallık Hükûmeti çıkarları açısından tehdit olmuştur. Rusların Anadolu içlerine doğudan da saldırması ihtimalini gündeme getiren Birleşik Krallık; Kars, Ardahan ve Batum’u işgal eden Rusların, Anadolu'daki gayrimüslimleri ve Suriye-Irak bölgesindeki ahaliyi Osmanlı Devletine karşı kışkırtabileceğini iddia etmiş. Böyle bir durumun Osmanlı Devleti'nin sonu olacağını Birleşik Krallık Hükûmeti Osmanlı Devletine tebliğle bildirmiştir. Bu durum karşısında çözümün Türk-İngiliz ittifakı olduğunu iddia eden İngilizler, bunun karşılığında Osmanlı Hükûmetinden iki talepte bulunmuş. Buna karşılık İngilizler Osmanlı'dan iki talepte bulunmuş, ilk talebi Asya'da bulunan Hıristiyan ve sair tebaanın hâlini ıslah için Osmanlının teminat vermesini, bir ikinci talep ise Birleşik Krallık'ın Rusları işgal ettikleri yerlerden çıkarmak ve Osmanlı topraklarını tecavüzden korumak taahhüdünü yerine getirebilmesi amacıyla Birleşik Krallık'a, Suriye veya Anadolu sahillerine yakın bir yerin verilmesidir. Kabine toplantısında alınan kararda Osmanlı Devleti ile Birleşik Krallık arasında başlayan savaş nedeniyle 1878 Berlin Antlaşması'nın geçerliliği kalmadığı belirtilmiş ve “Yukarıda belirtilen tarihten itibaren Kıbrıs adası ilhak edilecek ve Majestelerinin mülkünün bir parçası haline gelecektir. Bu kararnâme, 1914 Kabinesinin Kıbrıs’ı ilhak kararı adını taşıyacaktır.” denilmiştir. Bu karar tek taraflı idi, 1878 Berlin Antlaşması'na ve uluslararası hukuka aykırı, yasa dışı bir karardı. 1914 ilhakı ile beliren bu yeni durum karşısında İngiliz uyruğu (tebaası) olmak istemeyen bir kısım Türk, Kıbrıs’tan ayrılarak Türkiye'ye göç etmiştir. Böylece 1878'de başlayan nüfus dengesindeki bozulma 1914'te daha büyük göçlerle devam etmiştir. Fransa'nın Tunus’u işgali sonucu Osmanlı sınırları 2.8 1878'de Kıbrıs’a İngiliz bayrağının çekilmesi Kıbrıs’ın Osmanlı Devletine ait olacağını, vermekte olduğu vergiyi Osmanlı Hazinesine ödemeye devam edeceği, sadece askerî ve stratejik mülahazalarla Birleşik Krallıktarafından kullanılacağı o dönem Birleşik Krallık'ın Osmanlı Hükûmetine verdiği tebliğde belirtmiştir. Rusların işgal ettikleri yerlerden çekildikleri vakit Birleşik Krallık'ın da Kıbrıs'tan çekileceği taahhüt edilmiştir. Tebliği Padişah II. Abdülhamid'e ileten İngiliz elçisi dönemin Hariciye Nazırı'nın itirazı üzerine, “Eğer Osmanlı Hükûmeti bu antlaşmayı kabul etmezse kongrede (Berlin Kongresi) barış şartlarını değiştirmeye İngiliz murahhısları çalışmayacak ve İngiliz Devleti donanması kuvvetiyle cebren Kıbrıs’ı işgal edecektir” diyerek açık bir tehditte bulunmuş, bu durum üzerine Padişah II. Abdülhamit, “Hukuku şahaneme asla halel gelmemek şartı ile muahedenameyi tasdik ederim” notunu metne yazarak, muahedeyi tasdik etmiştir. Bu durum tahlil edilirken, Rus kuvvetlerinin Yeşilköy'e kadar geldikleri ve ani bir baskınla İstanbul'un tamamını ele geçirebilme ihtimalleri göz ardı edilemeyeceği düşünülmüştür. Ancak durum Osmanlı Devleti'nin I.Dünya Savaşı'na girmesiyle değişti. Savaşın 2.9 Tunus’un Fransa tarafından işgali (1881) 1878 yılında Kıbrıs'ı elde eden İngiltere, Fransa'nın Tunus’taki özel imtiyazlarını tanıdı. Fransa, bazı Tunuslu aşiretlerin (Krumirlerin) Cezayir topraklarına yaptıkları akınları ve bazı toprak taleplerini bahane ederek Osmanlı Devleti'ne bağlı olarak beyler tarafından idare edilen Tunus 12 Mayıs 1881 tarihinde Fransa tarafından işgal edilmiş, akabinde 12 Mayıs 1881'de yapılan “Bardo Antlaşması" ile Tunus Beyi, dış hükümranlığı, siyasi ve ordu işlerini bir Fransız Genel Valisine bağımlı yapılmış, devam eden işgale karşı direnişe geçen Tunuslu azınlıklara karşı silahlı baskı uygulanmış, Osmanlı İmparatorluğu protesto ederek kabul etmediğini bildirdi. Resmi padişah fermanlarında Tunus Osmanlı eyaleti olarak zikredilmeye devam etti. Fransız himaye rejimi Tunus’un bağımsızlığını kazanmasına kadar devam etti (1956). Tunus’taki Fransız idaresi 78 yıl sürdü. 2.18 Yunanistan ile savaş (1897) 5 2.10 Borçların ödenemez hale gelmesi ve Borçlar İdaresi'nin (Düyun-u Umumiye) kurulması (1881) Abdülhamit 1881'de Düyun-u Umumiye'yi kurarak devletin 252 milyon olan borcunu 106 milyona indirmiştir. 2.11 Yunanistan'ın (1881) Teselya'yı ilhakı II. Abdülhamid Mısır'ın Birleşik Krallık tarafından işgali sonucu Osmanlı sınırları 2.12 Mısır'ın Birleşik Krallık tarafından işgali (1882) 2.13 Somali'nin Birleşik Krallık tarafından işgali (1884) Daha öncelerde Osmanlı İmparatorlu Somalinin bi kısmına nezaret ediyordu ve buradaki müslüman halkın haklarını koruyordu. Ancak Ruslarla 93 harbinden sonra Osmanlı İmparatorluğunun yenilmesi ve zayıflaması İngiltere ve Fransa gibi büyük güçlerin Afrikada sömürgecilik isteklerini dahada artırdı ve böylelikle 1884 yılda İngiltere Somalinin büyük ve stratejik kısmını işgal etdi. 2.14 Habeş Eyaletinin İtalya tarafından işgali (1885) manlı İmparatorluğu'ndan bu bölgedeki Ermenilerin durumunu düzeltmeye yönelik bir dizi reform yapmasını talep etti. Abdülhamid yönetiminin bu reformları ertelemesi ve bölgedeki Kürt aşiretlerini muhtemel bir Ermeni isyanına karşı silahlandırma yoluna gitmesi üzerine Ermeniler arasında devrimci ve milliyetçi örgütler güç kazandı. 1887'de Maraş'a bağlı Zeytun'da, 1891'de ise Siirt'e yakın Sason'da Ermeni devrimci örgütlerince desteklenen direniş hareketleri başlatıldı. 1895'te bu olayların ülke çapında bir ihtilale dönüşmesi olasılığının doğması ve İstanbul'da Ermeni örgütlerinin Kumkapı'da Batı kamuoyunu etkilemeye yönelik bir ayaklanma düzenlemesi üzerine Kâmil Paşa hükümeti tarafından Anadolu'da Ermeni topluluklarına yönelik sert bastırma tedbirleri alındı. IV. Ordu Komutanı Müşir Zeki Paşa, Ermeni isyanını bastırmakla görevlendirildi. Doğuda Kürt aşiret reisleri Hamidiye Alayları adı altında düzensiz milis birliklerinde örgütlendi. 1895 yazında tüm Anadolu taşrasında gerçekleşen kanlı olaylar Batı kamuoyunda genellikle Hamidiye katliamları olarak adlandırıldı ve liberal Avrupa basınında Abdülhamid aleyhine şiddetli bir kampanya başlatılmasına sebep oldu. 2.15 Şarki Rumeli'nin Bulgaristan tara2.18 Yunanistan ile savaş (1897) fından ilhakı (1885) 2.16 Makedonya'da tedhiş hareketleri Ana Madde: Osmanlı-Yunan Savaşı (1897) 2.17 Ermeni isyanları (1891-1895) 2.19 Girit'e özerklik verilmesi (1898) Berlin Antlaşması, Doğu Anadolu'daki Ermenilerin Rus 2.20 himayesine yönelmelerine engel olmak amacıyla, Os- Kuveyt'in özerklik kazanması (1899) 6 2.21 Yemen İsyanı (1905) 2 SİYASİ OLAYLAR 2.25 Girit'in Yunanistan'a katılma kararı (1908) 2.22 İkinci Meşrutiyet (1908) 2.26 Tedbirler Ana madde: İkinci Meşrutiyet 2.23 Bulgaristan'ın bağımsızlığını ilan etmesi (1908) 2.24 Avusturya'nın Bosna-Hersek'i ilhak etmesi (1908) II. Abdülhamid devrinde Osmanlı Devleti'nin sınırları II. Abdülhamid Meclis'i kapatarak yönetimi kendi eline aldıktan sonra Osmanlı tarihinde ilk defa geniş kapsamlı bir polis ve istihbarat örgütü kurdu. 1880 yılında Yıldız İstihbarat Teşkilatını (o dönemde bilinen adıyla Umur-u Hafiye) kurdu[10] . Çok sayıda hafiyeden oluşan bu örgütün amacı Abdülhamid'in siyasi rakipleri hakkında bilgi toplamak ve Abdülhamid'e karşı hazırlanan darbe veya ayaklanma girişimlerini önlemekti. Hafiyeler sadece kendi başlarına bilgi toplamakla kalmıyor, halk arasında çok sayıda kişiye maaş bağlayarak geniş bir istihbarat ağı oluşturuyorlardı. Jurnalci adı verilen bu kişiler Abdülhamid yönetimine karşı olabilecek faaliyetleri bildiriyorlar, böylece her türlü hareketin önü önceden kesilmiş oluyordu.[11] 18 Ekim 1908 tarihli kapağında Le Petit Journal gazetesi Bosna Bunalımı'na değinerek kapağında I. Ferdinand'ı Bulgar Prensliği, Avusturya-Macaristan İmparatoru Franz Joseph'i BosnaHersek'i ele geçirirken, II. Abdulhamid'i Bosna-Hersek'i ararken tasvir etmiştir. 1908'de Bosna-Hersek'in Avusturya-Macaristan tarafından ilhak edilmesiyle patlak veren I. Dünya Savaşı'na kadar giden süreçte II. Meşrutiyet nedeniyle Osmanlı yönetimi etkisiz kalmış, Avusturya'nın Bosna-Hersek'i ilhak ettiği gün, karışıklıktan yararlanan Bulgaristan tek taraflı olarak bağımsızlığını ilan etti. Osmanlı Devleti ise, hukuken olmasa bile fillen bu oldu bittiği kabullenmek zorunda kaldı. • Abdülhamid'in dönemi bazı uzmanlarca Osmanlı Devleti'nin ömrünü 30-40 yıl daha uzatmış olduğu ileri sürülmüştür: • Düvel-i Muazzama'nın bu meclisin açılmasını demokrasi ve insan hakları için değil, kendi adamları olan milletvekilleri eliyle iç idareye daha rahat karışabilmek için istediği öne sürülmüştür. • İcrayı baskı altında tutan bir meclis vardı. • Azınlık milletvekilleri, her bir grup arkasına bir Avrupa Devletini alarak, üyesi olduğu bağımsız devletler kararı çıkarmak için uğraşmaktaydılar. Girit, Teselya ve Yanya'nın Yunanistan'a bırakılması gerektiğini ifade eden vekiller çıkmıştır. 2.28 31 Mart Ayaklanması ve Tahttan İndirilişi II. Abdülhamid, 13 Şubat 1878'de Meclisi tatil etti. Durumdan rahatsız olan Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı, V. Murat'ı Padişah, Mithat Paşa'yı sadrazam başbakan yapmak için Genç Osmanlılardan Ali Suavi'yi tahrik ederek tarihe Çırağan Baskını olarak geçen başarısız darbeyi yaşattı. 23 ihtilalcinin ölümü ile sonuçlanan bu sonuçsuz darbe, II. Abdülhamid'in hafiye denilen gizli teşkilatını kurarak daha sıkı idareyi ele almasına mecbur etti. 2.27 İkinci Meşrutiyet 7 İkinci Meşrutiyet dönemi ağırlıklı olarak İttihat ve Terakki hükumetlerinin yönetiminde geçti. Devlet yönetiminde İttihat önderleri Enver Paşa, Talat Paşa ve Cemal Paşa etkili oldular. Bu dönemde Osmanlı Devleti, Trablusgarp, I. ve II. Balkan Savaşları ve I. Dünya savaşlarına girdi. I. Dünya Savaşı'nın hemen ardından VI. Mehmet, İtilaf Devletleri’nin baskısıyla 21 Aralık 1918'de parlamentoyu kapattı. 2.28 31 Mart Ayaklanması ve Tahttan İndirilişi 12 Nisan'ı 13 Nisan'a bağlayan gece, Taksim Kışlası'ndaki Avcı Taburu'na bağlı askerler subaylarına karşı ayaklanarak kendilerine önderlik eden din adamlarının peşinde Heyet-i Mebusan'ın önünde toplandılar ve ülkenin şeriata göre yönetilmesini istediler. Hüseyin Hilmi Paşa hükumeti ayaklanmacılarla uzlaşma yolunu seçti ve hükumet üyeleri tek tek istifa etti. Ayaklanma Heyet-i Mebusan üzerinde de etkili oldu. O gün İttihat ve Terakki üyesi mebuslar, can güvenlikleri olmadığı için meclise gitmediler. Bazıları İstanbul'dan uzaklaşırken, bazıları da kent içinde gizlendi. Bu arada ayaklanmacılar İttihatçı subaylarla mebusları buldukları yerde öldürüyorlardı. Hükümetin ve meclisin etkisiz kalmasıyla, II. Abdülhamid yeniden duruma egemen oldu. Ayaklanmayı başlatan muhalefet ise, herhangi bir programdan yoksun olduğundan önderliği elde edemedi. İttihat ve Terakki asıl güç merkezi olan Selanik'teki 3. Ordu'yu harekete geçirdi. Böylece ayaklanmayı bastırmak üzere Hareket Ordusu kuruldu.Ayaklanmacılar 23 Nisan'ı 24 Nisan'a bağlayan gece İstanbul'a girmeye başlayan Hareket Ordusu'na başarısız bir direniş çabasından sonra teslim oldular. Heyet-i Mebusan ve Heyet-i Ayan da bir gece önce Yeşilköy'de toplanarak Hareket Ordusu'nun girişiminin meşruluğunu onaylamışlardı. II. Abdülhamid Abdülhamid’in örfi yönetimine karşı muhalefet de giderek güçlendi. 1889'da İttihat ve Terakki Cemiyeti kuruldu. 1908'de İttihat ve Terakki yanlısı bazı subaylar Manastır ve Selanik kentlerinde ayaklandılar. Bu baskıların üzerine, Abdülhamid 24 Temmuz 1908'de anayasayı yeniden yürürlüğe koymak zorunda kaldı ve II. Meşrutiyet ilan edildi. Yapılan seçimlerle oluşturulan yeni meclis 17 Aralık 1908'de açıldı. Ancak artan huzursuzluklar ve İttihat ve Terakki karşıtlarının baskıları sonucunda, 13 Nisan 1909'da İstanbul’da ayaklanma çıktı. Rumi takvimle 31 Mart günü patlak verdiği için bu ayaklanma 31 Mart Olayı olarak bilinir. Selanik'te kurulan Hareket Ordusu 23-24 Nisan gecesi İstanbul'a girerek ayaklanmayı bastırdı. Alatini Köşkü (Selanik, sürgün edilen Abdülhamid'in kaldığı köşk) Ayaklanmanın bastırılmasından sonra sıkıyönetim ilan edildi ve ayaklanmacıların önderleri divanıharpte yargılanarak ölüm cezasına çarptırıldılar. Muhalefet hareketi 8 3 önemli kayıplara uğradı. Ama en önemli gelişme, Meclisi Umumi Milli adı altında birlikte toplanan Heyet-i Mebusan ve Heyet-i Ayan'ın 27 Nisan'da II. Abdülhamid'in tahttan indirilmesini, yerine V. Mehmed'in geçirilmesini kararlaştırmasıydı. Ayrıca II. Abdülhamid'in İstanbul'da kalması da sakıncalı bulunarak Selanik'te oturması uygun görüldü. Divanıharp II. Abdülhamid'i yargılamak istediyse de, yeni kurulan Hüseyin Hilmi Paşa hükümeti bunu kabul etmedi. 3 yıl Selanik'teki Alatini Köşkü'nde ev hapsinde tutulduktan sonra 1912'de İstanbul'daki Beylerbeyi Sarayı'na getirildi. 10 Şubat 1918'de İstanbul'da vefat etti. Mezarı, büyük babası için Divanyolu'nda yaptırılmış Sultan II. Mahmut Türbesi'nde bulunmaktadır. 3 ŞAHSİYETİ Günde muntazam 15-16 saat çalıştığı söylenmektedir. Çalışma saatleri dışında hobi olarak marangozlukla uğraştı. Gençliğinde binicilik, yüzme, atıcılık, güreş gibi sporlar yaptı. Tiyatro ve operaya ilgi duyardı. Yıldız Sarayı'nda yaptırdığı tiyatroda çeşitli oyun ve operaları hususi olarak getirtir ve ailesiyle birlikte seyrederdi. 3.2 Kitap koleksiyonu Şahsiyeti II. Abdülhamid (1908) Abdülhamid matbaa ve yayın işlerine çok meraklıydı. Modern matbaa makinelerini Türkiye'ye getirtip kaliteli divan eserleri bastırdı. Mesela Cem Sultan Divanı'nı bastırıp bazı nüshalarını Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı'na, Almanya'ya ve Amerika'ya gönderten Sultan Abdülhamid dedektif romanlarına ve seyahatnamelere çok meraklı bir padişahtı. Abdülhamid'in iki ile beş bin adet arasında olduğu rivayet edilen bir polisiye roman koleksiyonu vardı ve bunların birçoğu Yıldız yağması sırasında ortadan kayboldu. Sherlock Holmes'un bütün maceralarını eksiksiz olarak Osmanlıcaya tercüme ettirmişti.[14] Şehzade Abdülhamid, 1868 3.1 Fiziksel görünümü ve kişiliği Sultan Abdülhamid uzunca boylu, esmerce tenli, uzunca burunlu, ela gözlü, hafif kıvırcık sakallı idi. Zeka ve hafızasının güçlü olduğu, açık bir tarzda konuştuğu, kendisine anlatılanları uzun müddet sabırla dinlediği söylenen,[12] Sultan Abdülhamid oldukça dindar bir insandı. Kızı Ayşe Sultan babasının dindarlığını şöyle anlatmıştır: Sultan Abdülhamid Yıldız Sarayı'nda çok büyük bir kütüphane kurdurtmuştu. Bu kütüphane 4 bölümden oluşmaktaydı.Bunlar arasında; t-yabancı dillerde Türkiye ile ilgili yazılmış eserler: bunların içerisinde elyazması pek çok kitap vardır. Bunlar özel olarak tercüme ettirilerek telif hakkı ödenmiş kitaplardır. Dolayısıyla bunları basmak ve dağıtmak yasaktı ve tek nüshadırlar. Gazeteler: kütüphane, Avrupa'da çıkan bütün önemli gazetelere aboneydi. Dolayısıyla son derece zengin bir süreli yayın koleksiyonu mevcuttu. roman ve hikayeler: 6 bin kadar kitap özel olarak saray için çevrilmişti. Bu romanlar haremde de okunur ve elden ele gezer, sonra kütüphaneye teslim edilirdi. Mesela Carmen Silva'nın bütün eserleri mevcuttu. Kütüphanenin bir de Arapça ve Farsça eserleri içeren kısmı vardı ama bu kısım diğerlerine nazaran fakirdi. Coğrafya ve seyahatnameler: Yıldız Sarayı'na kapanmış bir hayat süren Abdülhamid'in dünyayı bu eserler sayesinde tanıdığı ve takip ettiği söylenir. 4.1 Gerçekleştirdiği projeler 9 Hamidiye katliamları nedeniyle II. Abdülhamid'in “Kızıl Sultan” olarak tanımlandığı Le Rire dergisinin kapağı.[15] 3.3 Hakkındaki görüşler II. Abdülhamid'i “Ermeni Kasabı" olarak niteleyen bir Fransız karikatürü. Özellikle Ermeni isyanını bastırırken kullandığı tedbirler 4.1 Gerçekleştirdiği projeler nedeniyle batılı tarihçiler ve muhalifleri tarafından “kızıl sultan” diye anılmıştır.[16] Öte yandan, taraftarları onu Ordu'nun Modernleştirilmesi ve Donanmanın Duru“ulu hakan” gibi yüceltici lakaplarla anarlar. mu: Önceleri İttihat ve Terakki Fırkası içinde Sultan Abdül- 1879'da Osmanlı İmparatorluğu'nun hezimetiyle sonuçhamid'e karşı olan Filozof Rıza Tevfik ve Süleyman Na- lanan 93 Harbi'nden sonra, Sultan II. Abdülhamid Rus zif sonradan duymuş oldukları pişmanlıklarını şiirleri ile Yayılmacılığı'na karşı Osmanlı Ordusu'nun modernleşdile getirmişlerdir. mesi gerektiğine karar verdi ve bu yayılmacılıktan etkiAhmet Rıza Bey'den Talat Paşa ve Eyüp Sabri Ak- lenen diğer ülke olan Almanya ile işbirliğine karar verdi. göl'e:Ayıp, ayıp. Bu adam 32 sene Hakan ve Halife idi. Aralarında sonradan Müşir rütbesi verilecek olan Baron Sultan Hamid için şu söylenen, yazılan, çizilenlerin büyük Von der Goltz komutasında bir Alman askeri heyeti İstankısmının yalan ve iftira olduğunu bildiğimiz halde, nasıl bul'a geldi. Von der Goltz, askeri okullarda köklü reformtahammül edip imkân veriyoruz? Bu iftira selinin yarınki lar gerçekleştirip genç subayların yetiştirilmesi için önkoşulları oluşturdu. Ancak bununla birlikte Von der Goltz, muhatapları da bizler olacağız. Türk generallerinin günümüze kadar dayanan, herkesten Kızıl Sultan iddiası, Albert Vandal adlı bir Fransız yazar daha modern yöntemlerle eğitilmiş olma ve en yeni astarafından ortaya atılmıştı. Atılış sebebi, Abdülhamid'in keri teknolojileri takip etme bilincinin temel taşını oluşErmeni isyanlarını bastırtmış olmasıdır. Başta Birleşik turdu. Mamafih, Prusya geleneğinin bir diğer temeli olan Krallık ve Fransa olmak üzere Avrupa kamuoyunda Ab- askerlerin sivil siyasete karışmama prensibini aşılamakta dülhamid'in kan dökücü bir padişah olduğu propagandası başarılı olamadığı Bâb-ı Âli Baskını ile ortaya çıktı. başlatıldı.[17] II. Abdülhamid döneminde, borçların artmaması, genel durum vb. (ki gemiler hep borçlarla alınıyordu.) sebepler yüzünden Osmanlı donanmasının gücü azaldı. Osmanlı Donanması Haliç Tersanesi'nde kalmıştır. Bu dönemde 4 Projeleri dünyada ilk kez Osmanlı tarafından denenen Abdülhamid ve Abdülmecid zırhlı denizaltıları denemelerde ba- 10 4 PROJELERİ II. Abdülhamid devri demiryolları Abdülhamid döneminde yapılan Haydarpaşa Garı. şarılı olmuştur. Ayrıca, ilk deniz müzesi de bu dönemde 4.1.2 Ulaşım açıldı. (1897)[20] Ancak, çeşitli sebeplerden dolayı Osmanlı Devleti denizaltı yarışına I. Dünya Savaşı'nda elinde tek denizaltı bile olmadan devam etmiştir. En uzun süre Bahriye Nazırlığı yapan Hasan Hüsnü Paşa döneme damga vurmuştur.[21] Ordunun von der Goltz tarafından yeniden yapılandırılmasıyla birlikte Osmanlılar, Krupp ve Mauser gibi Alman şirketlerine ilk kapsamlı silah siparişlerini verdiler. Von der Goltz, Almanya'nın ve Osmanlı Devleti'nin Doğu'daki nüfuzunu garantilemek için Bağdat tren yolunun inşa edilmesini de destekledi. Bu fikir, yeni pazarlar bulmak için tren yollarının yapılmasını destekleyen Alman ekonomisinin çıkarlarıyla da örtüşüyordu. 1888 yılında Sultan II. Abdülhamid, Bağdat tren hattı inşası lisansını, Alman Bankası Deutsche Bank tarafından yönetilen bir Alman konsorsiyumuna verdi. Osmanlı Ordusunun modern silahlar kullanmaya başlaması, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda hemen semeresini gösterdi. Osmanlı Ordularının Atina'yı tekrar ele geçirmelerine ancak Rus Çarı II. Nikolay'ın Sultan II. Abdülhamid'e haber göndererek, eğer derhal ateşkes sağlanmazsa Rus Ordularının Erzurum'a hücum edeceğini bildirmesi engel oldu. 4.1.1 Abdülhamid dönemimde yapılan Şam (Dimeşk) Garı. Büyük ölçüde gerçekleşen projelerden birisi Hicaz Demiryolu'dur. Bu proje Almanların finanse edip Haydarpaşa-Ankara arasında gerçekleştirdikleri Bağdat Demiryolu'nun aksine, finansmanıyla, inşaatıyla, tasarımıyla, İslam aleminden toplanan bağışlarla tamamen yerli bir girişimin eseridir. Sirkeci ve Haydarpaşa garları Abdülhamid'in yaptırdığı önemli binalardır. Haydarpaşa Garı'nın yapımına 30 Mayıs 1906'da başlanmıştır. Eğitim 1881'de 1780 km olan demiryolu uzunluğu 1907-1908 dönemine kadar 5883 km'yi bularak Abdülhamid'in hüİlk kız okulları II. Abdülhamid zamanında açılmıştır. Ni- kümdarlığı boyunca üç misli bir artış göstermiştir.[23] tekim bilgili bir kişi olan Abdüllatif Suphi Paşa'nın ilk II. Abdülhamid zamanında bütün Anadolu'yu baştan badefa bir kız sanat okulu açma teşebbüsünde tereddüt ge- şa dolaşacak bir karayolu ağının (şose şebekesinin) proçirmesi ve titizlenmesi üzerine Abdülhamid, Sen mekte- jelendirilip tatbikata geçirildiği çeşitli kaynaklarda belirbi aç, ben arkandayım, diyerek açıktan destek vermiş ve tilmektedir. 1869 yılında getirilen bir sistemle halkın kaçevresini, daima kızların okuması için ilk adımları atma- ra yollarının yapımına katılması sağlanmıştı. Buna göre ya teşvik etmiştir. 16-60 yaş arası erkek nüfus ile her hanenin sahip olduğu Osmanlı tarihinin en canlı eğitim hamlesi, Abdülhamid dönemine rastlar. Tahta geçtiği yıl 250 olan rüştiye sayısı 1909'da 900'e, 6 olan idadi sayısı 109'a çıkmıştır. 1877'de İstanbul'da sadece 200 tane modern ilkokul varken 1905'te 9 bine çıkmıştı.[22] yük ve araba hayvanları senede 4 gün yol inşaatında çalışacaktı. Bu sayede inşaatın hızla bitirilmesi sağlanmıştır. Gümüşhane-Bayburt-Erzurum-Doğubeyazıt-İran kara yolu (1879) haricinde 12 bin kilometrelik bir güzergâha sahip Samsun-Bağdat şosesi 1895 yılına kadar ta- 4.2 Gerçekleştiremediği projeleri 11 4.2 Gerçekleştiremediği projeleri II. Abdülhamid 20. yüzyılın başlarında İstanbul'da Haliç'e, dahası Boğaziçi'ne birer köprü yaptırmayı düşündü, bunun için projeler hazırlattı. Ferdinand Arnodin (1845-1924) adlı Fransız mimarın 1900 tarihinde bir, Boğaziçi Demiryolu Kumpanyası'nın iki Boğaz köprüsü projesi, gerçekleştirilememiş olsa da, en azından belgeleri, çizimleri, resimleri bulunmaktadır.[26][27] Abdülhamid döneminde yapılan Sirkeci Garı. mamlanmıştı. Açılan yollar Samsun'a göçü başlatmış ve bu şehrin önemli ölçüde büyümesi Abdülhamid döneminde olmuştur.[24] Bursa için de durum böyledir. Hem şehir içi, hem de şehirler arası yollarla Bursa, yeniden bölgenin önemli bir karayolu kavşağı haline gelmiştir. 4.1.3 İletişim İlk olarak 1877'de Posta Telgraf Teşkilatı konuya daha etkenlik kazandırmak amacı ile aynı isimle bakanlık haline getirildi. Ayrıca 27 Haziran 1900'de Posta Telgraf Teşkilatında ilk defa bir “havale kalemi” devreye sokulmuş, 30 Mayıs 1901'de Şehir Postaları kurulmuş, 30 Ağustos 1901'de ise postaların yerine daha hızlı ulaşabilmesi için demiryolları (o zamanki adı Şark Şimendiferleri) şirketiyle özel bir anlaşma yapılmıştır. Telefon ise Avrupa'da kullanılmaya başlandığı tarihten (1876) sadece 5 yıl sonra, yani 1881'de İstanbul'a getirilmiş ve sınırlı da olsa istifadeye sunulmuştur. Telgraf hatları döşenmesine onun zamanında hız verilmiş, hatta bu hatların her birinde meteorolojik gözlemler yapılması için talimat verilmiştir. Böylece telgraf hatlarının yaygınlaşmasıyla birlikte, hatların ulaştığı noktalardaki hava durumunun merkeze bildirilmesi imkân dahiline girmekte, böylece bu çabalar çağdaş 'hava durumu' raporlarımızın başlangıcını oluşturmaktadır.[25] Gerçekleşemeyen ama projesi çizdirilen, fizibilitesi çıkartılan ve ihalesi yapılarak inşasına başlanan projelerden birisi de Yemen Demiryolu'dur. Raporu 1898'de o zamanlar Yemen Valisi olan (sonradan Sadrazam olan) Hüseyin Hilmi Paşa vermiş ve 1913 yılında inşasına başlanmıştır. Ancak İtalyan kuvvetlerinin Yemen'deki Cibana limanını topa tutmasıyla çalışmalar durmuş ve proje iptal edilmiştir.[28] 5 Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Gelişmeler II. Abdülhamid'in padişahlığı döneminde sosyal, kültürel ve ekonomik gelişmelerden bazıları şunlardı; 1. Mülkiye(Siyasal Bilgiler), Fakülte düzeyine getirilerek açıldı 2. Memurlara sicil tutulmaya başlandı 3. Eski Eserler Müzesi açıldı 4. Hukuk Fakültesi açıldı 5. Muhasebat Divanı (Sayıştay) kuruldu 6. Güzel Sanatlar Fakültesi açıldı 7. Ticaret Fakültesi açıldı 8. Yüksek Mühendislik Fakültesi açıldı 9. Dârülmuallimât(Kız Öğretmen Okulu) açıldı 10. Terkos Suyu hizmete girdi 11. Bütün yurtta İdadiler (Lise) açılmaya başlandı 12. Ziraat Bankası kuruldu 4.1.4 Sağlık 1899 yılında, halen faaliyette olan Şişli Etfal Hastanesi'ni kurdu. 13. Bursa'da İpekhane açıldı 14. Halkalı Ziraat ve Veterinerlik Fakülteleri (Halkalı Ziraat ve Baytar Mekteb-i Âlisi) açıldı 15. Bursa Demiryolu hizmete girdi 16. Aşiret Okulu açıldı 4.1.5 Sosyal yardımlaşma 25 Mart 1906 tarihli fermanıyla Okmeydanı'ndaki Darülaceze'yi kurdurmuştur. 17. Bütün yurtta Rüşdiyeler (Ortaokul) açılmaya başlandı 18. Kudüs Demiryolu hizmete girdi 12 19. Ankara Demiryolu hizmete girdi 20. Hamidiye Kağıt Fabrikası kuruldu [29] 21. Kadıköy Gazhanesi kuruldu 22. Beyrut'ta liman ve rıhtım inşa edildi 23. Osmanlı Sigorta Şirketi (Osmanlı Umum Sigorta Şirketi) [30] kuruldu 24. Kadıköy Su Tesisatı hizmete girdi 25. Selanik-Manastır Demiryolu hizmete girdi 26. Şam Demiryolu hizmete girdi 27. Eskişehir-Kütahya Demiryolu hizmete girdi 28. Galata Rıhtımı inşa edildi 29. Beyrut Demiryolu hizmete girdi 30. Darülaceze(Kimsesizler yurdu) hizmete girdi 31. Mum Fabrikası kuruldu 32. Afyon-Konya Demiryolu hizmete girdi 33. Sakız Adası'nda Liman ve Rıhtım inşa edildi 34. İstanbul-Selanik Demiryolu hizmete girdi 35. Tuna Nehri'nde Demirkapı Kanalı açıldı 36. Şam-Halep Demiryolu hizmete girdi 37. Şişli Etfal Hastanesi hizmete girdi 38. Hicaz Telgraf hattı kuruldu 39. Hama Demiryolu hizmete girdi 40. Basra-Hindistan Telgraf hattı Beyoğlu'na bağlandı 41. Hamidiye Suyu hizmete girdi 42. Selanik'te Liman ve Rıhtım inşa edildi 43. Haydarpaşa Liman ve Rıhtımı inşa edildi 44. Maden Fakültesi açıldı 45. Şam Tıp Fakültesi açıldı 46. Haydarpaşa Askeri Tıp Fakültesi açıldı 47. Trablus-Bingazi Telgraf hattı kuruldu 48. Konya Ereğlisi'nde demiryolu hizmete girdi 49. Trablus Telsiz İstasyonu kuruldu 50. Bütün yurtta Telsiz İstasyonları kuruldu 51. Medine Telgraf Hattı kuruldu 52. Şam'da Elektrikli tramvay hizmete girdi 53. Hicaz Demiryolu hizmete girdi. 27 Ağustos’ta İstanbul'dan kalkan tren, 3 gün sonra Medine'ye ulaştı. 7 AİLESİ 6 Popüler kültürdeki yeri • II. Abdülhamid adına yaptırılmış Kahramanmaraş Abdülhamid Han Cami • Necip Fazıl'ın Ulu Hakan II. Abdülhamid Han adlı bir eseri bulunmaktadır. • Okay Tiryakioğlu'nun Abdülhamid adlı bir eseri bulunmaktadır. • Gazi Kadın/Nene Hatun (1973) filminde Ali Poyrazoğlu tarafından canlandırıldı.[31] • Ferzan Özpetek'in yönettiği, 1999 yapımı Harem Suare filmi II. Abdülhamid'in son dönemlerini anlatmaktadır. Sultanı Haluk Bilginer oynamıştır.[32] • Abdülhamid Düşerken (2002) filminde Çetin Öner tarafından canlandırıldı.[33] • II. Abdülhamid'in Sultan Hasan olarak geçtiği ve Ömer Şerif tarafından canlandırıldığı 1986 tarihli bir televizyon yapımı bulunmaktadır. • atv'de yayınlanan Elveda Rumeli isimli TV dizisinde Tuna Orhan tarafından canlandırılmıştır. • TRT yapımı 7 bölümden oluşan II. Abdülhamid belgeseli vardır. Abdülhamid'in tahta çıkışından, tahttan indrilmesine ve ölümüne kadar geçen süredeki sosyal ve siyasi gelişmeleri anlatmaktadır. Yapımcılığını Abdurrahman Demirel, yönetmenliğini Salih Özderya üstlenmiştir. http://www.trt.net.tr/trtsales/ pdf/ottomans.pdf • Mustafa Armağan'ın Abdülhamid'in Kurtlarla Dansı adlı iki ciltlik bir eseri bulunmaktadır. • TRT'de yayınlanan Çırağan Baskını adlı dizide Burç Kümbetlioğlu tarafından canlandırılmıştır. • TRT' nin 2014'te yayın hayatına başlayan dizisi Filinta' nın 2.sezonundaki yeni padişahıdır. Padişahı Hakan Kurtaş canlandırmaktadır.[34] 7 Ailesi Eşleri Kızı Ayşe Sultan'a göre, babası II. Abdülhamid'in 13 eşi olmuştur.[35] Kabul gören diğer kaynaklara göre ise, bu sayı 16'dır.[36] Kadın Efendileri Nazik-eda Baş Kadın Efendi 2. Bedr-i Felek Baş Kadın Efendi 3. Safi-naz Nur-efzun İkinci Kadın Efendi 1. 13 4. Bidar İkinci Kadın Efendi 7. Ulviye Sultan 5. Dilpesend Üçüncü Kadın Efendi 8. Hatice Sultan, Fatma Pesend Hanımefendi'nin kızı 6. Mezide Mestan Üçüncü Kadın Efendi 9. Aliye Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür. 7. Emsal-i Nur Üçüncü Kadın Efendi 10. Cemile Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür. 8. Ayşe Dest-i Zer Müşfika (Kayıhan) Dördüncü Kadın Efendi İkballeri Saz-kar Hanımefendi: Baş İkbal 1. 2. Peyveste Hanımefendi: İkinci İkbal 8 Kaynakça [1] Makedonya'dan Ortaasya'ya ENVER PAŞA 1908-1914 cilt:2, Şevket Süreyya Aydemir, Remzi Kitabevi, 9.b., Mart 2005, ISBN 975-14-0396-0, s:80. Not: Hicri takvime göre 16 Şaban 1258 doğumlu olduğu belirtilmektedir. 3. Fatma Pesend Hanımefendi: Üçüncü İkbal 4. Behice (Maan) Hanımefendi: Dördüncü İkbal [2] Yüzüncü yılında II. meşrutiyet, Asım Öz, Pınar Yayınları, 2008, ISBN 975-35-2115-4 5. Saliha Naciye Hanımefendi: Dördüncü İkbal Gözdeler Dürdane Hanım: Baş Gözde 11. Saliha Sultan 1. [3] Palmer, Alan (1993). Bir Çöküşün Yeni Tarihi. İstanbul: Sabah Kitapları. s. sf. 159-160. ISBN 975-7339-00-8. 2. Calibos Hanım: 2. Gözde [4] Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi. s. c. VII s.366. 3. Nazlıyar Hanım: 3. Gözde [5] “Kanun-i Esasi”. 24 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20121024043252/ http://www.belgenet.com:80/arsiv/anayasa/1876.html. Erkek çocukları 1. Mehmet Selim Efendi, Bedr-i Felek Kadın Efendi'nin oğlu 2. Ahmet Nuri Efendi 3. Mehmed Abdülkadir Efendi 4. Mehmed Burhaneddin Efendi 5. Abdürrahim Hayri Efendi Peyveste Hanımefendi'nin oğlu 6. Ahmed Nureddin Efendi 7. Mehmet Bedrettin Efendi 8. Mehmet Abid Efendi, Saliha Naciye Hanımefendi'nin oğlu Kız çocukları [6] Bulgarian Horrors and the Question of the East, W.E. Gladstone, 1876, s.61-62.(Orijinal metnin pdf versiyonu) [7] Osmanlı Devleti'nde Dış Borç ve Borçlanma [8] Uğur Özcan, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Karadağ Siyasi İlişkileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2012 [9] Bahdıroğlu, Yavuz. “II. Abdülhamit” (Türkçe). Resimli Osmanlı Tarihi yıl = 2009. Nesil Yayıncılık. s. 470, 471. ISBN 978-975-269-299-2. [10] “Darbeler ve sıkıyönetimler gizli servisi de vurdu”. 10 Ağustos 2007. 22 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20081122135624/ http://www.sabah.com.tr/2007/07/15/haber, 87519121252A47DB905CBFCF55DE17F7.html. [11] Tektaş, Nazım (2006). “II. Abdülhamit” (Türkçe). Saraydan Sürgüne Osmanlı Tarihi. Çatı Yayıncılık. s. 588-626. [12] Belgesel Yayımcı: kultur.gov.tr] 1. Refia Sultan 2. Ayşe Sultan, Ayşe Dest-i Zer Müşfika (Kayıhan) Kadın Efendi'nin kızı 3. Şadiye Sultan [13] Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid (Hatıralarım), 3. baskı, Ankara 1986, Selçuk Yayınları, s. 24-25. [14] “II. Abdülhamid'in çevirttiği polisiye romanlar”, Müteferrika, Sayı: 28, Kış 2005-2, s. 25-34. 5. Fatma Naime Sultan [15] II. Abdülhamid'in “Kızıl Sultan” olarak tanımlandığı Le Rire dergisinin kapağı, The Red Sultan, “Le Rire”, Sayı:134, Paris, 29 Mayıs 1897. 6. Zekiye Sultan [16] Roy, Gilles; Abdul-Hamid, le sultan rouge; 1936 4. Naile Sultan 14 [17] Armağan, Mustafa. “Abdülhamid hakkında yanlış bildiğimiz 10 şey”. .zaman.com.tr. 1 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20160101184832/http: //www.zaman.com.tr/yazarlar/mustafa-armagan/ abdulhamid-hakkinda-yanlis-bildigimiz-10-sey_ 815274.html. Erişim tarihi: 2010-04-29. [18] Mustafa Armağan, Abdülhamid'in Kurtlarla Dansı (5 Nisan 2007). “Atatürk'e Göre II.Abdülhamid Han”. delinetciler.org. 25 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20150525223054/http: //www.delinetciler.org:80/mustafa-kemal-ataturk/ 10469-ataturk-e-gore-ii-abdulhamid-han.html. [19] Bedrettin Keleştimur (14 Aralık 2009). “Prens Bismark Diyor Ki!" (Türkçe). günışığı. http: //www.gunisigigazetesi.net/kategori.php?id=2840. Erişim tarihi: 31 Ekim 2011. [20] “Deniz Müzesi”. Hayat Tarih Mecmuası: 42-49. 1966. [21] Vakkasoğlu, Vehbi (1999) (Türkçe). Osmanlı İnsanı. Nesil Yayıncılık. s. 114. [22] Armağan, Mustafa. “Abdülhamid hakkında yanlış bildiğimiz 10 şey”. .mustafaarmagan.com.tr. 20 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/web/20091220010759/http: //www.mustafaarmagan.com.tr:80/yaziGoster.php? yaziNO=1214. Erişim tarihi: 2010-04-29. [23] S. Shaw-E.K.Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye II, İstanbul 1983, s. 279 nakleden Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli'den Türk Göçleri, 3. baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014, ISBN 978975-16-2958-6 s. 69 [24] Talay, age, s. 304 vd [25] Talay, age, s. 410. [26] Hayrı Mutluçağ, “Boğaziçi köprüsünün yapılması yolunda ilk çabalar”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 4, Ocak 1968, s. 32-33 (3 adet resim ve çizim, 3 adet de belge mevcut). [27] Aydın Ta-lay, Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdülhamid, İstanbul 1991, Risale Yayınları, s. 309. [28] Ufuk Gülsoy, “Yemen Demiryolu projesi”, Tarih ve Medeniyet, Sayı: 41, Ağustos 1997, s. 44-49. [29] http://prosesmatbaacilik.com.tr/trkagit.html [30] [31] Gazi Kadın/Nene Hatun Başrollerinde Türkan Şoray ve Kadir İnanır'ın oynadığı filmin konusu 93 harbinde geçen bir aşk ve kahramanlık öyküsü [32] Harem Suare, Beyazperde.com [33] Abdulhamit Düşerken, Sinema.com [34] Filinta 48. bölümünde Sultan Abdülhamit Han dönemi başlıyor [35] Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Selis Yayınları, s.278. [36] Osmanlı padişahlarının eşleri, Sabah.com.tr 9 DIŞ BAĞLANTILAR 9 Dış bağlantılar • ABD Kongre kütüphanesindeki Abdülhamid fotoğraf kolleksiyonu • Grand Sultan Abdul Hamid Khan soyağacı 15 10 10.1 Metin ve görüntü kaynakları, yazarlar ve lisans Metin • II. Abdülhamid Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/II._Abd%C3%BClhamid?oldid=17506776 Katkıda bulunanlar: Murtasa, Robbot, Nafiz, Cemyildiz, Pinar, Murat-HD, Zwobot, Withouthat, Eşref, Dbl2010bot, Katpatuka, Spas, YurikBot, Denisutku, Basak, Noumenon, Ugur Basak, Absar, İncelemeelemani, Math34, Cansız, Erk, Ruzgar, Guzelonlu, Yzkoc, Kafkasmurat, Metal Militia, Ugur Basak Bot, Filanca, Yesilyaprak, İRoNMaSTeR, Canmacit, Wisdom, Vikiyazar, Ahmetan, Nosferatü, Tarih, Khutuck, DeveDiKeNi, Aycan, Dünya vatandaşı, Ostique, Tarkovsky, Ahmettigin, Kibele, Escarbot, İllegalizer, Martianmister, M e o, Thijs!bot, Vito Genovese, Amaninbe, GNeRaL, CommonsDelinker, AndyMcKandless, Mutlutopuz, Hb27tr, Ermangg, Mach, Büzük leydi, İhsankulaksiz, OzzyPh, Brecht, Eldarion, Rei-bot, TXiKiBoT, Zinet, LuCKY, Gökhan, Levent, 2ulus, Hselik, Veleciraptor, Ademdurdu, Qeremy, Sezgin Yazar, Sakhalinio, BotMultichill, SieBot, Vikiçizer, Loveless, Homonihilis, Zenci fil, MD, Babababa, Noyder, Xyzblood, Att meunsel, Lanetli ali, Sefasungur, DragonBot, Takabeg, Manco Capac, Brk, Yalhi, Piyade13, Muhasibi, Kerem, Triancula, Myrat, Osman yahya, MelancholieBot, Mavilalan, Théoden, Amirobot, Apolas, Luckas-bot, Superyetkin, Oğuzhan, Kudelski, Nallimbot, Merube 89, Txrazy, Ayla Karadağ, Mirada, Egehan Coşkun, Reality006, Mirochi, Batuhan Aksu, Tevfikturan, Oğuzhan, Taflan, LaaknorBot, Khutuck Bot, Tuleytula, Erhfb, Charismaniac, Xqbot, Mr.piglet, İazak, Semihderen, SassoBot, Şeb, RibotBOT, Heyyo, Tapfereritter, Kenzhigaliyev, Kılıç46, Tugralar, İsaderen, Rapsar, TobeBot, Türk Süvarisi, Solider, Bermanya, Dinamik-bot, Aldimeola1122, Caracas, Akil13, MastiBot, TjBot, Chrtv, EmausBot, ZéroBot, Erasmus.new, YBot, Esc2003, ANADOLU, WikiBronze, Emperyan, Takimdan ayri duz kosu, 386-DX, KumulBot, Mkcr79, Wall-e Bot, Tacirci, Jebulon, WikitanvirBot, Rdvnygt, FoxBot, HaruNGs, Vitruvian, Uğurkent, Ullierlich, MerlIwBot, Jimbo, AvicBot, Sayz, AlperenGezer, SeyitA, Pinkmlover, RjpBot, Maurice Flesier, Systematic, SiLveRLeaD, Temel53, Kahve6, Gezginrocker, Eğitmen, BSRF, Muratero, Banazem, GurayKant, Kumsi, Talha Samil Cakir, Peykbot, Murat581982, OmerFarukDemir, Abalcio, Caglarctr, EmreSyr, Addbot, Yılmaz AKDAĞ, Yozer1, Beyazmavi, Mkaramehmet, Arifismet, Ahmet camus, Selwili, Yahyababacan, Ayrıntılı Bilgi, NurullahZağanos, MASQUERADETR, Teacher0691, AnTiKoor61, İnternion, Kemal60, Emirr hnn, Grind24, Okanfan, Aydin.tu, İbrahimosmanli, Muhammed Elber Paçacı, Xweka, Canboray441, Ugurkivanc, Yunusemreaktel, Ahmet Faruk Karaca, HakanIST, Yusuf Şensoy, Sultan Galiyev, Levent.92.D., Fatmanurbusra, Sputnik1907, Nukteolog, Yscplus, BurakOtto, Ahmetoktay028, Merhabaviki, Son of Anarchie, Dumanlarçokal, Ugur karahan0, SİNEM KIZZ, Niveles, AbdullahBinMehmed, Yozef1147, OTTOMON EMPİRE, HolyGreat ve Anonim: 352 10.2 Resimler • Dosya:Abdul-Hamid_villa_Allatini.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2a/Abdul-Hamid_villa_Allatini. jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: http://mideastimage.com/result.aspx Özgün yazarı: Bilinmiyor<a href ='//www.wikidata. org/wiki/Q4233718' title ='wikidata:Q4233718'><img alt ='wikidata:Q4233718' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/ thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png' width ='20' height ='11' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/ commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x' data-file-width ='1050' data-file-height ='590' /></a> • Dosya:Abdul_Hamid_II_1908.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Abdul_Hamid_II_1908.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Scanned from “Century: One Hundred Years of Human Progress, Regression, Suffering and Hope, 1899-1999. Small Edition (Hardcover)", conceived and edited by Bruce Bernard, ISBN: 978-0714842790 Özgün yazarı: Uncredited • Dosya:Ahamid.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d3/Ahamid.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: • Embedding web page: http://www.lib.utexas.edu/exhibits/portraits/index.php?img=2 Özgün yazarı: Bilinmiyor<a href ='//www.wikidata.org/wiki/Q4233718' title ='wikidata:Q4233718'><img alt ='wikidata:Q4233718' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png' width ='20' height ='11' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x' data-filewidth ='1050' data-file-height ='590' /></a> • Dosya:Bosnian_Crisis_1908.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d5/Bosnian_Crisis_1908.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Supplément illustré du quotidien “Le Petit Journal”. Özgün yazarı: Bilinmiyor<a href ='//www.wikidata. org/wiki/Q4233718' title ='wikidata:Q4233718'><img alt ='wikidata:Q4233718' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/ thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png' width ='20' height ='11' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/ commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x' data-file-width ='1050' data-file-height ='590' /></a> • Dosya:Büyük_imtiyaz_mad.37.5_mm.21.2_gr.gümüş1300(1882).gif Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/ 8a/B%C3%BCy%C3%BCk_imtiyaz_mad.37.5_mm.21.2_gr.g%C3%BCm%C3%BC%C5%9F1300%281882%29.gif Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Transferred from tr.wikipedia to Commons. Özgün yazarı: The original uploader was Tacirci at Türkçe Wikipedia • Dosya:Commons-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to be slightly warped.) Özgün yazarı: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG version, created by Reidab. • Dosya:Damascus-Hejaz_station.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/64/Damascus-Hejaz_station.jpg Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Heretiq • Dosya:Haydarpasa_train_station.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d4/Haydarpasa_train_station.jpg Lisans: CC-BY-SA-3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Starliner • Dosya:Hiung-nu_kemer_bağı.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/tr/4/44/Hiung-nu_kemer_ba%C4%9F%C4%B1. jpg Lisans: ? Katkıda bulunanlar: ? Özgün yazarı: ? • Dosya:HouseOfSanStefanoTreaty.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7a/HouseOfSanStefanoTreaty. jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: A. Fabbretti 16 10 METİN VE GÖRÜNTÜ KAYNAKLARI, YAZARLAR VE LİSANS • Dosya:II._Abdülahmit.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/II._Abd%C3%BClahmit.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: [1] Özgün yazarı: Bilinmiyor • Dosya:II._Abdülhamit_dönemi_demiryolları.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e7/II._Abd%C3% BClhamit_d%C3%B6nemi_demiryollar%C4%B1.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: • File:2. Abdülhamit devri demiryolları.JPG Özgün yazarı: <a href ='//commons.wikimedia.org/wiki/User:The_Emirr/MapLab' title ='User:The Emirr/MapLab'><img alt ='Maplab-logo.svg' src ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Maplab-logo.svg/60px-Maplab-logo.svg.png' width ='60' height ='18' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Maplab-logo.svg/90px-Maplab-logo.svg.png 1.5x, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Maplab-logo.svg/120px-Maplab-logo.svg.png 2x' data-file-width ='200' data-file-height ='60' /></a> • Dosya:II._Abdülhamit_zamanında_Osmanlı_Devleti_haritası.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/71/ II._Abd%C3%BClhamit_zaman%C4%B1nda_Osmanl%C4%B1_Devleti_haritas%C4%B1.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: [1] Özgün yazarı: Osmanlı Devleti • Dosya:Küçük_imtiyaz_madalyası_23.5_mm.6.1_gr.gümüş_1302_(1884).gif Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/ tr/6/6e/K%C3%BC%C3%A7%C3%BCk_imtiyaz_madalyas%C4%B1_23.5_mm.6.1_gr.g%C3%BCm%C3%BC%C5%9F_1302_ %281884%29.gif Lisans: ? Katkıda bulunanlar: Madalya Kendi Koleksiyonumdan Özgün yazarı: tacirci • Dosya:London_news_c1877_-_scanned_constantinopole(1996)-Opening_of_the_first_parlement.png Kaynak: https: //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/London_news_c1877_-_scanned_constantinopole%281996%29-Opening_of_ the_first_parlement.png Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: The source is scanned from constantinopole (1996). The original art is dated way early than19 th century. If book is concerned we claim fair use. Originally from en.wikipedia; description page is/was here. Özgün yazarı: The original uploader was Tommiks at İngilizce Wikipedia • Dosya:Osmanli-nisani.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2b/Osmanli-nisani.svg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Juris Tiltins • Dosya:Ottoman_flag_alternative_2.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2a/Ottoman_flag_alternative_2. svg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: (Original text : http://www.vicmart.com/ext/en/exrw/item=1416 - Ottoman medal from 1850 Özgün yazarı: Kerem Özcan • Dosya:P_history.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/48/P_history.svg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: User:Kontos • Dosya:Sirkeci-station_Orient_Express.JPG Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f6/Sirkeci-station_Orient_ Express.JPG Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: No machine-readable source provided. Own work assumed (based on copyright claims). Özgün yazarı: No machine-readable author provided. Briain assumed (based on copyright claims). • Dosya:Sultan_Abdul_Hamid_II_of_the_Ottoman_Empire.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/08/ Sultan_Abdul_Hamid_II_of_the_Ottoman_Empire.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Topkapi Palace Museum Özgün yazarı: Abdullah Biraderler • Dosya:Sultan_Hamid.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6d/Sultan_Hamid.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: http://www.imprescriptible.fr/photographies/massacres-hamidiens.htm Özgün yazarı: Rostro ? • Dosya:Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1878.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6b/ Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1878.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Esemono • Dosya:Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1881.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8a/ Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1881.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Esemono • Dosya:Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1882.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/ Territorial_changes_of_the_Ottoman_Empire_1882.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Esemono • Dosya:Tughra_of_Abdülhamid_II.JPG Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1d/Tughra_of_Abd%C3% BClhamid_II.JPG Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: • Egypt State Information Service: http://www.sis.gov.eg/PDF/Ar/History/0809000000000000210002.pdf Özgün yazarı: Calligrapher Sami Efendi [1] • Dosya:Wikibooks-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Wikibooks-logo.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: User:Bastique, User:Ramac et al. • Dosya:Wikinews-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/24/Wikinews-logo.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: This is a cropped version of Image:Wikinews-logo-en.png. Özgün yazarı: Vectorized by Simon 01:05, 2 August 2006 (UTC) Updated by Time3000 17 April 2007 to use official Wikinews colours and appear correctly on dark backgrounds. Originally uploaded by Simon. • Dosya:Wikiquote-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Wikiquote-logo.svg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Rei-artur • Dosya:Wikisource-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: Rei-artur Özgün yazarı: Nicholas Moreau • Dosya:Wikispecies-logo.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/df/Wikispecies-logo.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: Image:Wikispecies-logo.jpg Özgün yazarı: (of code) cs:User:-xfi- 10.3 İçerik lisans 17 • Dosya:Wikiversity-logo-Snorky.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/Wikiversity-logo-en.svg Lisans: CC BY-SA 3.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Snorky • Dosya:Wiktionary-logo-v2.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Wiktionary-logo-v2.svg Lisans: CC BY-SA 4.0 Katkıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı: Dan Polansky based on work currently attributed to Wikimedia Foundation but originally created by Smurrayinchester • Dosya:“Le_Rire”,_Number_134,_May_29,_Paris,_1897.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/ 5/5d/%E2%80%9CLe_Rire%E2%80%9D%2C_Number_134%2C_May_29%2C_Paris%2C_1897.jpg Lisans: Public domain Katkıda bulunanlar: http://www.genocide-museum.am/eng/online_exhibition_5.php Özgün yazarı: Bilinmiyor<a href ='//www.wikidata.org/wiki/Q4233718' title ='wikidata:Q4233718'><img alt ='wikidata:Q4233718' src ='https://upload. wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/20px-Wikidata-logo.svg.png' width ='20' height ='11' srcset ='https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/30px-Wikidata-logo.svg.png 1.5x, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Wikidata-logo.svg/40px-Wikidata-logo.svg.png 2x' data-filewidth ='1050' data-file-height ='590' /></a> 10.3 İçerik lisans • Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0
