BİRİNCİ VE ÜÇÜNCÜ DÜNYALARDA (KENTSEL) YOKSULLUK

BİRİNCİ VE ÜÇÜNCÜ DÜNYALARDA (KENTSEL)
YOKSULLUK ÜZERİNE •
Özer BOSTANOGLU **
GİRİŞ
Yoksulluk üzerine yazmak. kolaylıkla kestirilebilecegi gibi. basit bir iş
degildir. Konuyu ele alan kimselerin sorunsala yaklaşımlarında yararlana­
caklan perspektifler, kişiden kişiye degişebilir. Öte taraftan ülkeler ve top­
lumlar arasında, konuyu açımlama çabalarında kendi özgün izlerini bırakabi­
lecek sosyo-ekonomik, tarihsel ve cografi farklılıklar mevcuttur. Bundan do­
layı sorunsalın incelenmesinde bir kanşıklıkla karşılaşılabilmesi olasıdır. Fa­
kat, yine de, yoksulluk ile "cebelleşme" cesaretine sahip olunma1ıdır, çünkü
dünyad~ ve özellikle gelişmekte olan dünyada yüzmilyonlarca insan. onun
hükmü altında yaşamaktadır.
Dünya Bankası'nın kestirim ve ölçütlerine göre (ki bunlar yoksullugu
370 U.S.$ gelir limitine eşitlerler). gelişmekte olan dünyada bir milyan
aşkın (1.1 i 6 milyon) insan yoksulluk içindedir. l ı 980'li yıllarda dünya nüfu­
su gelişmekte olan ülkelerdeki yıllık %2-3'lük oranla (gelişmiş ülkelerdeki
yıllık %0- i 'lik orana göreli ve karşılık olarak) yüksek bir artış seyri göster­
miştir. Fakat. dünya üzerindeki kentsel nüfusun artış hızı. gelişmekte olan
ülkelerdeki yll1ık %6-7'ye karşılık. gelişmişlerdeki yıllık %1-2 oranla daha
da yüksektir. 2 Bu yüzyılın başında sadece 1.6 milyar olan dünya nüfusu,
1980 yılına gelindiginde 4.4 milyara ulaşarak. neredeyse üç kat artmıştır.
yıllık
...
**
2
Bu makale. yazann Humphrey fellow'u olarak konuk bulunduğu CU.N.Y. Hunter College'da, Ekim
i 990'da hazırlanmış rapordur.
Yüksek Şehir Planeısı.
World Bank, World Development Report 1990·Poverty, Oxford: Oxford University Press, 1990.
s. i ,29 (tablo 2. ı). Bazı araştırıeılar, dünya yoksulluk rakamının bir milyann çok üstünde olduğunu
söylemektedirler. Bkz.: Nathan Keyfiız, "Development ~Uld the Eliminalion of Poverty", Economlc
and Cultural Change. 1982. Zikreden: Areot Ramaehandran, "Costminimizaıion of Shelter and
Services", Homes Above All . Homelessness and the MIsallocation of Global Resources. Leices­
tershire: The Building and Socialllousing Foundation. 1987. s. 17 ı.
Kemal Kartaı' "Gecekondu Türü Konuta Yaklaşımlardaki Değişmeler ve Kurumlarca Üretilen Sos­
yal Konula Geçme Zonınlulugu". Amme ıdaresi Dergisi. Cilt 18. Sayı 3. Eylül 1985, s. 62-63
(Tablo 2).
Amme Idares; Dergisi, Cilt 25, Sayı 3, Eyliil1991
AMME İDARESI DERGISI
148
2000 yılındaki toplam nüfusun ise 6 milyar olması beklenm~ktedir.3 Bu artı­
şın büyük kısmı gelişmekte olan ülkelerde yeralacaktır. 1950 ve 1980 yıllan
arasında kentsel nüfus %29'dan %41'e olmak üzere % 12 miktannda artmış­
tır. Ön~müzdeki 20 yıl içerisinde bu oranın % 10 artarak. 2000 yılında %51'i
bulacagı kestirilmektedir. 4 2000 yılındaki her 10 yeni kentliden 9'unun dün­
yanın kentsel alanlannda yaşayacagı gözönüne alınırsa5 dünyadaki yoksul­
lukla. büyük ölçüde, gelişmekte olan ülkelerin kentsel yörelerinde karşılaşı­
lacagı düşünülebilir.
Sözügeçen nüfusbilimsel özelliklerin yanısıra, yoksulluk görüngüsü ile
ilgili olarak ele alınması gereken başka bazı konular daha bulunmaktadır.
Birkaç yıl önceki bir özet dökümlerne çalışması şu noktalan vurguluyordu. 6
"- Dünya nüfusunun yaklaşık dörtte birinin yeterli sayılabilecek evi yok­
tur ve çok kötü sıhhi koşullarda yaşamaktadırlar.
- Son 24 saatte. kötü beslenme ve kötü mesken. su ve kanalizasyon şart­
lanna baglı olarak oluşan hastalıklardan ötürü, 50.000'den fazla insan ölmüş­
tür. Bunlann çogunlugu çocuktur.
- Yaklaşık 100 milyon insanın hiç bannagı yoktur. Sokaklarda, köprü
altlannda, boş parsellerde ve kapı girişlerinde yatarlar. (... )
- Latin Amerika'da. 20 milyon çocuk ve gencin sokaklarda yaşadıgı ve
yattıgı kestirilmektedir.
- Gelişmekte olan ülkelerin kentlerinde, nüfusun ortalama olarak %50'si,
slum ve gecekondu yerleşmelerinde yaşamaktadır. Bazı şehirlerde oran yüz­
de 75-80'i bulmaktadır.(. ..)
- 2000 yılında: (... ) - ( ... ) en azından 1.000 milyon kişi şehirlere eklenecektir (... ) - Sahra'nın güneyindeki 49 Afrika ülkesinde kentsel nüfus (1975'teki) 66 milyondan 252 milyona yükselecektir.
- Latin Amerika'da nüfusun %76'sı kentlerde yaşayacaktır; bu oran As­
ya'nın kimi bölgelerinde ise %74'ü bulacaktır."
Eger konut sorununda en önemli ögenin gelir oldugtınu1 kabul ediyorsak
ve dünya üzerinde 900$'lık kişi başına GSMH gelir degerini tutturamayan
3
4
5
Necmi Sönmez. "Agricultural Production. PopUıation and the Environment", Population and Envl·
ronment Conrerence, Ankara: Environmental Problems Foundation of Turkey Pub., 1982, s. 108.
Ramachandran. a.g.y., s. 155-156.
.
UNCHS·HABITAT News. (Interview with Dr. Ramachandran, the Exe. Director of UNCHS-(HA­
BlBAT» nPlanning Human Settlements for the Twenty-First Century", Vol. II. No: 3, (Aralık)
1989. s.28.
6
7
Habitat News, Vol. 5, No: 3. Aralık ı983. s. 6-7.
Orville Grimes, Jr., Housing For Low·Income Familles. Washington: World Bank Research Publi­
cation, 1976, s. 10.
BİRİNCİ VE ÜÇÜNCÜ DÜNYALARDA (KENTSEL) YOKSULLUK ÜZERİNE 149
tam 56 ülke (ki bunlann 49'u Afrika ve Asya'dadır) bulundugunu dikkate
alırsak8 gelecekteki uluslararası kalkınma eylemlerinin ve/ya da politika,
proje ve programlannın yogunlaştınlacagı yön belirginleşmektedir: Dünya­
nın gelişmekte olan ülkelerinin kentsel (yoksulluk) alanlan. 9
AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ'NDE (KENTSEL) YOKSULLUK
Bununla birlikte, özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan beri, Batı ve/ya da
dünya kapitalizminin, (dogallıkla karşı çıkışlar yok degil ama) haHI daha li­
deri sayilan Amerika Birleşik Devletleri gibi bir ülkede, bu ülkedeki yoksul­
lugun ciddi bir biçimde ele alınmasını söyleyen araştıncılara rastlanmakta­
dır. Feagin & Feagin'e göre lO i 930'lardaki Büyük Buhran yıllannda, kamu
kurumlannın ilk kez olarak, yoksullar lehine, federal bazda desteklenen iş­
sizlik yardımı ve "refah" (kamu yardımı) programlan başlatmasından sonra,
1940'lı ve 1950'li yıllarda yoksulluga pratikte ilgi kalmamıştı; ama daha son­
ra, yani 1960'lardan başlayarak, kısmen de "yoksulluga savaş" açmış bulu­
nan Kennedy ve Johnson yönetimleri dönemindeki büyüyen siyah (kitle)
protestosuna cevap olarak, yoksullugun yeni bir keşfi ile karşılaşılmaktadır.
Başkan Johnson ünlü Mart i 964 konuşmasında şöyle demekteydi: IIYoksul­
luga karşı ulusal bir savaş açtım. Hedefimiz: Kesin zafer. Bir on yıl sonra
yoksullukla savaşı degerlendiren Friedman, savaşın belki somut sonuçlar
açısından yitirildigini, fakat konu ile ilgili olarak ulusun bilinçlenmesini sag­
ladıgını ve "yoksullann gereksinimlerinin gündemde, belki de sonsuza dek,
bir yer kazanmış olduklanlını belirtmiştir. 12
ıııı
Kennedy ve yönetimi sırasında ·Saglık, Egitim ve Refah Bakanlıgı yapan
Ribicoff, önceki yıllardaki yoksullukla ilgili progranılarda yetersiz olan nok­
talann, fırsat yoklugu, egitim eksiklikleri, saglıklı ol~layan aile ve yerleşim
yerleri koşullan ve genel kültürel yoksunluk oldugunu anlanu şI ardı. 13 Dola­
yısı ile şavaş programlan bunlara göre hazırlanmıştı. Harcanan gayretlerin
8
9
10
11
12
13
Ramachandran, a.g.y., s. 157.
Ö"lJ!r Bostanoğlu, "Türk Belediyeciliğinde Güncel Tarihsellik", Amme İdaresi Dergisi, Cilt 23, Sa­
yı 2, ijaziran 1990, s. 75.
Joe R. Feagin & Clairece Booher Feagin. Social Problems: A Critical Power·Conftict Perspec·
tlve, Third Edition, Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall, 1990, s. 69.
Laurence Lynn, Jr., iLA Decade of Policy Developments in the Income-Maintenance System", ADe­
cade of Federal Antipoverty Programs (Ed. Robert H. Havernann), New York: Acadernic Press,
1977, s. 63.
Lawrence M. Friedmann, "The Social and Political Contexts of the War on Poverty: An Overview",
A Decade of Federal Antlpoverty Programs (Ed. Robert H. Havernann, New York: Academic
Press, 1977, s 4.
Lynn. Jr., a.g.y., s. 62-63.
150
AMME ıDARESI DERGtst
"toplumsal sorunlann teknik çözümleriltne duyulan inanç vardı. 14
Fakat işler sanıldıgı gibi yürümedi. Yoksullukla savaş, şu üç yoldan biri ile
gerçekleştirilebilirdi: i) (Yoks~la yapılacak gelir) Transferler(i); ii) Yoksulu
degiştimıek; iii) Toplumu degiştimıek,ls Seçilen yol ikincisi olmuştur. Baş­
kan yardımcısı Humphrey'e göre. 1964 yılında çıkanlmış olan Ekonomik
Fırsat Yasası ("Economic Opportunity Act"), eski transfer girişimlerini, mes­
lek hazırlamaya verdigi özel önemle degiştimıiş ve egitim gibi ıx>litika araç­
lanndan yararlanmak suretiyle, Itölümcül kısırdöngü"yü kırabilmek amacıy­
la, yoksuııugu yaratan koşullan yoketmeye yönelmiştir. 16
arkasında.
Bir hükümet raporunun. l? 1959 ile 1974 arasında, siyah işsizliginin azal­
ması ve orta-sınıf statüsüne yükselen siyah sayısındaki artış anlamında si­
yahlarm ekonomik konumlarında önemli iyileşmeler kaydedildigini belirt­
mesine karşılık. bazı araştırıcılar tersine olarak, 1959-1974 yıllan arasında,
beyazlar için işsizligin %43 (28.3 milyondan 16.3 milyona) düşürülerek, (be­
yaz) yoksullann neredeyse yanyarıya azaltıldıgmı, buna karşılık. siyah işsiz­
liginin sadece %23 (9.9 milyondan 7.5 milyona) düşürülerek. siyah yoksullar
kitlesinin dörtte birinden daha az bir bölümünün tasfiye edilebildigini belirt­
mektedirler. 18 Kayıtlar tutuldugu müddetçe. siyah işsizligi. sürekli olarak
ulusal ortalamanm iki-üç katı oranında gerçekleşmiştir; 1988 yılındaki "ye_
tişkin beyaz erkek" işsizligi %3.7, "yetişkin siyah erkek" işsizligi %8.4 ve
"siyah genç" işsizligi ise %33.4 olarak bulgulanmıştır. J9 (Yoksullukla sava­
şın) Kritik yıllar(ın)da, resmi işsizlik rakamları ve bunlann toplam işgücü
içerisindeki payları aşagıdaki gibidir. 20
14 Lance Liebmann. "Social Intervention in a Democraey", The Public Interest, No: 34, Kış 1974,
s. 14-15.
15 Friedmann, a.g.y., s. 36.
16 Hubert H. Huınphrey, "The War on Poverty", Antl·Poverty Programs (Ed. Robinson C. Evereu),
Dobbs Feny, N.Y.: Oceana Publications, 1966, s. 6, 12. Aynca bkz..: Friedmann. a.g.y., s. 36.
17 U.S. Bureau of the Census. The Sodal and Economic Status of the Black Population in the Unit­
ed States: An Historlcal Vlew, 1790·1978. Current Population Reports. Special Studies Series
P·L3, No:80. Washington. D.C.: U.S. Government Printing Office.
18 Douglas G. Glasgow. The Black Underclass. New York: Vintage Books, 1981, s. 5.
19 Feagin & Feagin. a.g.y .. s. 75.
20 U.S. Bureau of Labor Statistics. Employment and Earnings, Washington. D.C.: U.S. Goveroment
Printing Office. 1989. s. 160.
BİRİNCİ
VE ÜÇÜNCÜ DÜNYALARDA (KENTSEL) YOKSULLUK ÜZERİNE 151 Yıllar
İşsiz Sayısı
İşgücü İçindeki Yüzde Payı(%) 1929
1.550.000
3.2
1933
12.830.000
24.9
1957
2.859.000
4.3
1975
7.929.000
8.5
1983
10.717.000
9.6
1988
6.701.000
5.5
Ve bütün bu yıllarda konut meselesi ne olmuştur? 1937 yılında çıkanI­
mış olan Konut Yasası'ndan ("Housing Act") beri yoksullar için düşük-mali­
yetli konut (yapımı) neredeyse bir ulusal hedef durumuna getirilmişti. 1949
yılının Konut Yasası ise "her Amerikan ailesi için yeterli bir konut ve uygun
bir yaşama çevresi hedefi "ni vurgulamaktaydı. 1960'lı yıllardan başlayarak,
yeterli konut konusundaki umutlar, genelolarak düşük-ve orta-gelirli gruplar
için tasarlanmış; 1961 Yılı Konut Yasası. 1965 Yılı Konut Yasası. 1965 yı­
lında Konut ve Kentsel Gelişim Dairesi'nin· ("Department of Housing and
, Urban Development") kurulması, 1966 Yılı Gösteri Kentleri ve Metropolitan
Gelişme Yasası (ltDemonstration Cities and Metropolitan Development Act
of 1966" ("Model Cities" yasası olarak da bilinir). Douglass Komisyonu
(1967), Kaiser Komisyonu (1968) (LO yıllık bir hedef progranı çerçevesinde,
en az 6 milyonu düşük-gelirli ailelere olmak üzere, toplam 26 milyon yeni
ve yenilenmiş konut birimi tasarlarilIştır), 1968 Yılı Konut ve Kentsel Geli­
şim Yasası ("Housing and Urban Development Act"), 1969 Yılı Konut ve
Kentsel Gelişim Yasası, 1970 Yılı Kentsel Gelişim Yasası ("Urban Develop­
ment Act"), Deneysel Konut Yardımı Programı ("Experimental Housing Al­
lowance Program"); 1974 Yılı Konut ve Semt Gelişimi Yasası ("Housing
and Community Development Act"), ve benzeri birçok yasal programa ter­
cüme edilmişti. 21
Fakat, yeterli konut hedefine vannak. başlıca, şehir düzlemindeki ırkçı
aynkoy(ul)ma (lisegregation") görüngüsünün varoluşunun süreklilig-i ve/ya
da "ırk çizgileri boyunca konut pazan bölümle(n)mesi" ve gettolaşma süreç­
leri nedenleri ile. mümkün olamamıştır.
Bazı araştıncılar,
*
ıı siyahlann daha az birikimleri, daha
düşük
gelirleri. de­
"Bakanlıgı" olarak (da) okunabilir. (Ö.B.)
Phyllis A. Wallace. "A Decade of Policy Developmenıs in Equal Opportunilies in Employmenı and
Housing". A Decade of Federal Antipoverty Programs (Ed. Robert H. Havemann), New York:
Academic Press 1977. s. 351-355.
152
AMME İDARESİ DERGISI
gişik
aile yapılan ve farklı konut begenileri oldugunu belirterek, bu özellik­
lerin konut tüketim kalıplannda ırksal farklılaşmalar yarattıgını savlamakta­
dırlar.22 Başka bazılan ise, bir tarafta konut aynmcılıgı ile, öte yandan met­
ropolitan (kentler) işgücü pazarlarındaki siyahlar aleyhine çcılışan istihdam
olanakları arasında çok yakın bir ilişki görmektedirler. 23 Bazı siyasal bilim­
ciler, "düşük( -gelir) sınıf bireyinin slumda yaşadıgını ve bundan da ya çok
az, ya da hiç ölçüsünde şikayetçİ olduğu"nu ve "evinin içi ya da dışının ne
denli kirli ve aşınmış oldugu ile ilgilenmedigi gibi, okul, park ve kütüphane
gibi kamu tesislerinin yetersizligini de önemsemez: giderek, bu tip tesislerin
bulundugu yerlerde, bunları, yapabilirse, vandalca yokeder"liğini dile getir­
mektedirler.24 Yine başka bazılan, Ekonomik Fırsatlar Programıının mahvına
kullanıcı eylem programının ("citizen action programlı) sebep olduğunu be­
Hrtmekte;25 bu görüşe karşı çıkanlar ise, Model Kentler deneyiminde oturan
katılımının aksamadıgını, çünkü bunun zaten hiçbir zaman uygulanmadıgını
söylemektedirler.26 Straszheim, llsüregiden bir aynkoyumcu pazar baglamın­
da gerçekleşecek siyah aile gelir artışları (... ) siyahların konut sorunlarını
çözmeyecektir" diye eklemektedir.27 (Düşük-gelir için) Konut meselesini
açıklamaya çalışan tüm bu yaklaşımların da g6sterdigi gibi, sorun, 1960'lar­
dan beri de, tam anlamıyla çözümlenernemiştir.
Ne var, konuya farklı bakış açıları ile yaklaşmaya çalışan uzmanlar da
ömegin, Salins, 1949 tarihli Konut Yasası'ndan beri, federal
hükümetin, yoksullar için 1.2 milyon yeni konut, orta-gelirliler için sekiz­
yüzbin yeni konut, ve yaşlılar için de yediyüzbin yeni konut yapımını finans
açısından destekledigini; ayrıca, yılda 1.5 milyon kişiye kira ve onbinlerce
hanehalkına da başka bazı fasıllardan konut destek yardımında bulundugunu
ileri sürerek, farklı bir tavır almaktadır. 28 "Kabul edilebilir konut"un (yeterli­
liginin) ne oldugu konusunda anlaşabilmenin olamazlığına deginmekte (bu­
nu "hareket eden hedef' sorunu olarak tanımlamakta) ve bugünün yoksulu
için -ki "dünün yoksullanna göre, daha ciddi kişisel, toplumsal ve ekonomik
bulunmaktadır;
22
23
24
25
26
27
28
Richard F. Muth, Cities and Houslng, Chicago: University of Chicago Press, 1969. John F. Kain, "The Effect of the Ghetto on the Distribution and Level of Nonwhite Employment in Urban Areas", American Statistical Assoclation, Proceedlngs of the Social Statlstlcs Sectlon,
1964, s. 260-272.
Edward C. Banfield, The Unheavenly Clty: The Nature and Future of Our Urban Crlsls, Bos­
ton: Little, Brown and Co., 1970, s. 62.
Danİe1 P. Moynihan, Maximum Feaslble Misunderstanding, New York: Free Press.
Roland L. Warren, "The Model Ciıies Program: An Assessment", CIlIzen Participatlon In Urban
Development-Vol.IlI-Decentralizatlon, (Ed. Hans B.C. Spiegel), Fairfax, Virginia: Leaming Re­
SOUrcf~s CorporationINTL, s. 33.
Zikreden: Wallace, a.g.y., s. 356-357.
Peter D. Salins, "America's Permanent Housing Problem", Houslng Amerlca's Poor, (Ed. Peter D.
Salins), Chapel Hill and London: The University of North Carolina Press. 1987, s. 1.
BİRİNCİ
VE ÜÇÜNCÜ DÜNYALARDA (KENTSEL) YOKSULLUK ÜZERİNE 153
problemleri vardır"- önerilecek çagdaş çözümün basit bir "tugla- harç gayre­
ti"nin ötesinde olarak tasarlanması gerektigini beliıtmektedir. 29 Bu tasan ça­
bası, Amerikalılann çogunlugunun iyi bir şekilde konutlandınlmış oldukla­
n" gerçeginin kabulü yanısıra, tıdüşük ama yeterli" konut standardını sapta­
ma ve konut(lanma) meselesinde kayıplılık ("disadvantage") degerlendirme­
sinde de "aydın dürüstlügü"nü içermelidir.3o Konut biriminin fiziki nitelik
standardı yanısıra degiştirilmesi gereken bir başka nokta da, pek dogal ola­
rak, "ghetto"da çalışırken (de) belli bazı "geleneksel, orta-sınıf kökenli mes­
leki standartlar"ın uygulanması tavndır.31
ii
Sanıyorum
ki, sürdürülen tartışmalar da göstermektedir, (düşük-gelir
için) konut(lanma) meselesinde. Amerika Birleşik Devletleri gibi bir ülkede
bile. ne kesin-hatlı dökümlemeler yapılabilmekte, ne de herşeyi kapsayıcı bir
düzlemde hazır reçeteler sunulabilmektedir. Tablo, (şehir) sahne(si)nin arka­
sındaki makro-ekonomik güçler de dikkate alındıgında. daha da belirsizleş­
mektedir. Kimi araştıncılar. şehir ekonomileri düzeylerinde. A.B.D. gibi
"merkez" ülkelerde bile. artık o çok ünlü Üçüncü Dünya görüngüsü "düzen­
dışılaşma"yı ("enformelleşme"yi) yaratan güncel bir yeniden-yapılanmadan
sözetmektedirler. 32
Eger iyi temellendirilmiş bir varsayım ise, gelecek yıllardaki konut stan­
d artı an nı düşürmeye gereksinim çok daha fazla olacaktır. Ve, 1980'de başla­
mış Reagan döneminin. "yoksulluk ve yoksula yönelik ilgiden geriye çekil­
me" ve insan-amaçlı toplumsal programlara büyük ölçekte bütçe kesintileri
uygulama politikalan33 sürdürülecekse. o zaman, ister resmi sayılarla
250.c:x:xJ-350JXX)34 kadar düşük, isterse de ülke ölçeginde 2 milyon kadar
yüksek tahmin edilsin. 35 "evsiz" insanlann miktannda, zamana baglı olarak,
önemli oranlarda artış beklenmelidir.
29
30
Salins, a.g.y., s. 2-12.
Peter D . Salins, "Can We Ensure That All Americans Are Well Housed?", Houslng Amerlea's
Poo.. (Ed. Peter D. Salins), Chapel Hill and London: The University of North Carolina Press, 1987,
s. 192-193.
31 Stephen D. Miııenthal & Hans Re. Spiegel, "How Residents Perceive Participatory Planning", Cltl­
zen Partidpatlon in Urban Development-Vol.IlI·Deeentralizatlon, (Ed.Hans B.C. Spiegel), Fair­
fax, Virginia: Leaming Resources CorporationINTL, 1974 (1970), s. 58.
32 Saskia Sassen-Koob, "Growth and Informalization at the Core: A Preliminary Report on New York
City", The Capitallst eUy. (Eds. Michael Peter Smith & Joe R. Feagin), Oxford: Basil Blackwell,
1987, s. 138-154.
33 Feagin & Feagin, a.g.y. s. 70.
34 U.S. Department of Housing and Urban Development (HUD) , A Report to the Secretary on the
Homeless and Emergeney Shelters, Washington, D.e.: U.S. Government Prinıing Office. 1984.
35 Kim Hopper & Jill Hamberg, "The Making of America's Homeless: From Skid Row lo New Poor,
1945-1984", Crltlcal Perspectlves on Houslng, (Eds. Rachel G, Bratl. Chester Hartman & Ann
Meyerson), Philadelphia: Temple University Press, 1986, s. 14.
ı 54
AMME IDARESI DERGISI
TÜRKİYE'DE
(KENTSEL) YOKSULLUK
Bu noktada, (kent) yoksullarının konutlandırılması baglamında,
mekte olan bir ülke olarak Türkiye deneyimine dönmek istiyorum.36
geliş­
Gelişen Türkiye, metropolitan merkezlerinde özellikle ikili bir mekfu1sal
yapı sergilemektedir. Bir yanda "modernit ruhsatlı konut alanları, öte yanda
da ruhsatsız (gecekondu) alanlar(ı) bulunmaktadır. Türkiye'de (1980 yılında­
ki) toplam 8.601.000 birimlik konut stokunun belli bir 4.387.971 birimlik
kısmı kentsel konut olarak tasnif edilmiştir. 1980'lerde 1.250.000'lik bir top­
lam sayıya ulaşan gecekondular, bu suretle toplam (kentsel konut) sto­
kun(un) dörtte birini oluşturur hale gelmişlerdir. Türkiye'nin en büyük ana­
kentleri olan Ankara, İstanbul ve İzmir'de, gecekondular. sırasıyla, %70,
%55. %50 oranlarında kent nüfusu barındırmaktadırlar. İlk gecekondu, Tür­
kiye'de, 1930'lu yılların Ankara'sında görülmüştür. Bununla birlikte, gece­
konduların, daha önce benzerine rastlanmamış büyüme ve yayılma oranları­
na erişmeleri. İkinci Dünya Savaşı'nın hemen ertesine denk gelir. İstan­
bul'daki ilk gecekondu bölgelerinin ortaya çıkışı ise 1947-1949 yılları arasın­
dadır.
. Kırsal alanlardan kentsel yörelere göçün, çeşitli uluslararası, sosyo-eko­
nomik, siyasal, sosyo-psikolojik ve mekfu1sal nedenleri vardır. Bundan dola­
yı, gecekondu, sadece bir -ya da iki- boyutlu degil; fakat çok boyutlu bir so­
runsaldır.
Böyle de oldugu için, gecekondu olgusu Türkiye'de, köklü kentliler, po­
litilr~cılar ve araştırıcılardan farklılaşmış tepkilerle karşılaşmıştır. Tekeli'ye
göre37 sürecin hemen başında gecekondu olgusu, "engellenebilir bir yer de­
giştirme" olarak algılanmıştı. Bu görüşün savunucuları, gecekonduların en
kısa zamanda yıkılması taraftarı idiler. Türkiye'deki gecekondu incelemeleri­
nin ikinci aşamasında. bazı araştırıcılar, "(köyler) iter -(kentler) çeker" diyen
"mekanik bir analoji"den yararlanmışlardır. Kimileri "kırın itmesiltnivurgu­
larken, kimileri de "kentin çekmesi"ni önemsemişlerdir. Üçüncü aşamada
gecekondulara kuramsal yaklaşım, gecekonducuların "kültürel dönüşüm" sü­
recini açımlamak olmuştur. Gecekonducular, köylerini ve kırsal yaşam bi­
çimlerini beraberlerinde taşıyan, "kentteki köylüler" olarak görülmekte idi­
36
Başka türlü belirtilmedikçe, bu bölümde. master tezim (Özer Bostanoğlu, Squatter (Gecekondu)
37
yınlanrnamış Şehir Planlama Yüksek Lisans Tezi, Ankara, O.D.T.Ü., ı986) ve eski ve yayınlanma­
mış bir çabşmama (Özer Bostanoglu, Urban Structures and Thelr Transformatlons In Turkey,
Ankara,O.D.T.Ü., 1987) yaslanıyorum.
ılhan Tekeli, Türkiye'de Kentleşme Yazıları, Ankara, Turhan Kitabevi Yay., No: 3, 1982,
Upgradlng Phenomenon In Turkey with Speclal Emphasls Upon Technical Infrastructure, ya­
s.331-337.
BİRİNCİ VE ÜÇÜNCÜ DÜNYALARDA (KENTSEL) YOKSULLUK ÜZERİNE
155
ler. "Anadolu İstanbul'da idi" .38 Dördüncü aşamada, gecekondu olgusu ve
kültürel ikilik problemi, genelolarak Bagımlılık Okulu'nun görüşleri ve Tür­
kiye'deki ikili mekansal yapının, sürdürülmekte olan çevresel kalkınma poli­
tikalarının sonucu oldugunu ileri süren belli bir merkez-çevre modeline göre
ele alınmıştır. Beşinci aşamada ise, gecekondu meselesi, (yine) bir "bagımlı
gelişme" kuramsal çerçevesinde incelenmekle birlikte, bu kez şehirlerdeki
sennaye oluşumuna yeni bir bakış açısı getinneye çalışılmıştır. Gecekondu,
denmiştir, emegin kendini ucuza yeniden-üretim aracıdır, yani sennaye sa­
hipleri için yaşamsal önem taşır. Bunun yanısıra, gecekondu kitlesi ulusal
pazarda yeni bir istem grubu yaratır. Altıncı aşamada. gecekondu olgusunun,
kentsel ve kırsal yaşam biçimlerinin birbirleri arasındaki ayrılıkların altının
çizilmesinden ziyade, (kentte) yeni bir düzlemde birbirlerine eklemlenerek
bireşime gitmelerini vurgulayan farklı bir kuramsal yaklaşımla araştırılması
istenmiştir. 39 Şimdi, konuyu degişik açılardan ele alan kuramsal yönelimlere
biraz daha yakından bakalım.
Türkiye~deki
ilk
yayınlanmış
kent
araştırması
olan
"Eregli"niıfO yazarı
Kırayla göre, kent araştınnaları, Redfieldtin "folk ve şehir toplum'ları", "köy
ve şehir toplumları", Lemer'in !'gelenekçi ve modem toplumlar"ı, Sjoberg ve
Foster'in "feodal ve modem şehir"i gibi "çift terim"lerle yürütülmektedirler.
Feodal toplumlarda, demektedir yazar~ şehirler, el sanatkarlarının, zanaat­
karların toplandıgı ve imalatın organik enerji ile gerçekleştirildigi pazar ve
mübadele merkezleridir. Ekonominin ihtisaslaşma düzeyi çok düşüktür.
Toplumda dikey hareketlilik yoktur. Geniş aile, asal toplumsallaşma ve sos­
yal güvenlik kurumu olarak işlev görür. Modem sanayi şehirleri ise tam zıt
özellikler gösterirler, yani şehirler, sanayi, artık degeri kontrol, hizmetlerin
düzenlenmesi. dagıtımı, ve mali-idari işlevler merkezleridir, ekonominin ih­
tisaslaşma düzeyi çok yüksektir; kullanılan enerji organik-olmayan enerjidir,
ve dikey sosyal hareketlilik için fırsatlar vardır.
Eski ve yeni yapılar arasındaki "geçiş toplumu", belli bir "fonksiyonel
bütünlük"e sahiptir. Bu geçiş süreci boyunca sahneye, ne eski, ne de yeni ya­
pının ürünü olan, yeni kurumlar, yeni ilişkiler çıkarlar. Bunlar, Kıray tarafın­
dan, "tampon mekanizmalar" olarak adlandırılırları ı ve geçiş sürecini yumu­
şak ve daha az sancılı kılar1ar. Yazar, bu mekanizmanın Eregli'de işleyen
çok iyi bir ömegini de verir: Yeni ortaya çıkan tüccarlar, hem eski, hem de
38
Oktay Akbal, "Bir İstanbul Köylüsü Anlatıyor", Cumhuriyet, 23 Ekim 1975'j zikreden: Önder Şen­
Köylüler, Milliyet Yay.• No: 19, 1978, s. 73-74.
Melih Ersoy, ~öç ve Kentsel Bütünleşme, Ankara, Türkiye Gelişme Araştınnalan Vakfı Yay.,
No: 2, 1985, s. 3-18.
Mübeccel Kıray, Ereğlı-Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, İkinci Baskı, İstanbul, Iletişim
Yay., 1985 (1964).
KJray~ a.g.e., s. 16-17.
yapılı, Kentlileşen
39
40
41
AMME IDARESi DERGiSi
156
yeni toplumsal yapılarda eksik bulunan sosyal sigorta ve sosyal dayanışma
kurumlan olma rollerini üstlenirler.42 Kı ray, sosyal güvenligin yoklugıInun
altmı çizer, çünkü "yeni degişen yapıda yeni ve uygun bir güvenlik mekaniz­
masının yoklugu ya da ortaya çıkış ve bütünleşmesinİn gecikmesi, toplumsal
gelişmeye birçok yoldan etkir. Bu durum, halkın bir kesimden (tanm) öteki­
ne (sanayi ya da hizmet) serbest hareket ve akışını engeller" .43 Yazara göre,
"hızlı-köylülükten-çıkış - yavaş-işçileşme" sürecinde, içinde oturanlann;
a) kentte gecekondu edinmek; b) etraflannda aynı köyden gelme akraba ve
tanıdıklı:ırla komşu oturmak; ve c) köydeki topragı elde tutmak, gibi başlıca
üç bileşenli bir toplumsal güvenlik sistemi kurdukları gecekondu yerleşme le­
ri dogar.44
Gecekondunun kendisi,
bazı
yazarlarca, gerçek tampon mekanizma ola­
rak tanımlanmış45 ve onun, oturanını, dışandaki düşman kentsel yaşama kar­
şı koruyup, ona hayatını sürdürmeye yarayacak fırsatlan verdigi ve aynı za­
manda da, degişik kent yöreleri ve hemşehriler arasında bir etkileşme ve bü­
tünleşme ortamı yarattıgı ileri sürülmüştür.
Konu ile ilgili olarak çalışan, çok etki yapmış bir başka bilimci, alan
araştırmasını Ankaratda ve yaklaşık bin kadar gecekonducu aileyle gerçek­
leştirmiş olan İ.Yasa dır.46 Yazar, Türkiyetde de, geniş halk kitleleri ve "seç­
kinlerıtden oluşan iki tabakalı bir toplumsal yapıya sahip diger azgelişmiş ül­
kelerde oldugu gibi, gecekondunun, önem verilmesi gereken ciddi bir "dev­
let sorunu haline gelmiş bulundugıInu ileri sürmüştür.47 Gecekondu ailesini,
köy ve şehir ailesinin dışında ve ikisi arasında yer alan "geçiş halinde aile ti­
pr t olarak tanımlayan ve bunun, zamanla köysel özelliklerinden annıp, şehir­
sel nitelikler kazanacagını vurgulayan Yasa, manevi degerlerle maddi deger­
lerin degişme hızlan arasında belli bir "kültürel gecikme "nin varoluşu gerçe­
ginin altını çizmiştir. 48
t
tl
Türkiyetdeki kentleşme ve gecekondu görüngüleri için bir başka kapsayı­
C. Abramstın Ankaratda etkin olarak kent planlama ve gecekondu
meselesi ile ugraşacak bir üniversite kurultnası önerisi üzerine kurulmuş bu­
cı bakış,
42
43
44
45
46
47
48
Kımy, a.g.e., s. 215-216. Mübeccel Kıray, Toplumbilim Yazılan, Ankara, Gazi Üniversitesi (U.B.F.) Yay., No: 7, 1982, s.224.
Kıray, a.g.e., s. 339-352.
Emre Kongar, "Kentleşen Gecekondular ya da Gecekondulaşan Kentler Sorunu", Kentsel Bütünleş­
me (Ed. Türköz Erder), Ankara, Türkiye Gelişme Araştınnalan Vakfı Yay., No: 4, s. 31.
ıbrahim Yasa, Ankaratda Gecekondu Aileleri, Ankara, Sa#hk ve Sosyal Yardım Bakanlı#ı Yay.,
No: 46, ı 966.
Yasa, a.g.e., s. 52·53, 239.
Yasa, a.g.e., s. 235.
BİRİNCİ VE ÜÇÜNCÜ DÜNYALARDA (KENTSEL) YOKSULLUK ÜZERİNE 157
lunan Ortadogtı Teknik Üniversitesi'nin (eski) akademisyenleri olan, "Gece­
kondulu, Dolmuşlu, lşportalı -Şehir"49 kitabının yazarlannca geliştirilmiştir.
Yazarlar, tanmsal bir yapıdan endüstriyel bir yapıya dönüşen diger ülkeler
gibi, Türkiye'nin de, hızlı bir şehirleşme süreci yaşadıgını dile getinnektedir­
ler. (Dünya) Kapitalist sistemin(in) egemenligi altındaki "çevre" ülkelerde,
"aşın", "saglıksız", ya da "sahte şehirleşme" olarak tanımlanan özel türde bir
şehirleşme görülmektedir. so Geri kalmış ülkelerin şehirleri. dünya kapitalist
işbölümüne uygun olarak işlev yapmaktadırlar. sı Kitabın tümüne hakim olan
görüş, şehir yaşamının her alanına ilişkin olarak bir ikiligin bulundugtıdur.
("Gecekondu -lüks apartmarı"; "dolmuş - belediye otobüsü"; "fonnel -örgüt­
süz (marjinal) piyasa'" v.b.) Şehir araştınnalannda ikinci yaklaşım yeni de­
gildir; fakat bu elealışta yeni olan yön, ikili yapılann şehir yaşamında ve
mekanında aynı zamanda yeraldıklan savıdır. Yazarlar, Yasa'nın, ikili yapı­
nın geçiş dönemi diye tanımlanan sürenin sonunda çözülecegi iddiasını red­
dederler. Bunun yerine, "gecekondu olgusu toplumun slnlfsal yapısının
mekana yansıyan bir görüntüsüdür" diyerek, dünya kapitalist sisteminin çev­
re ülkelerinde ve bu ülkelerin gelişme süreçlerinin belirli bir aşamasında or­
taya çıkan kırdan şehire göç hareketlerinin. gecekondu olgusunun temel ne­
den(lerinden bir)i oldugu saptamasını yaparlar. sı Sorunun çözümü, kent yok­
sulunun gelirinin ve sosyal güvenlik araçlannın arttınlmasındadır. s3
O.D.T.Ü.'den bir başka araştıncı, gecekondu ve nedenlerine. yani marji­
nallik görüngüsüne, çok-yönlü bir yaklaşım geliştinneye çalışmıştır. S4 Yazar,
kentlerin toplumsal yaşamında, fizik mekanlar yanısıra, "ekonomik me­
kanıtlar ve "sosyal mekan"lar gibi soyut mekanlardan da sözedilebilecegini
vurgulamıştır. Fizik mekandaki insan eliyle gerçekleştirilmiş yapay dokunun
fizikı görünüşü, anılan soyut mekanlardaki ilişkilerin bir yansısıdır. ss Yazara
göre, marjinal kesimin tüm sistem içinde oynadıgı rol, kentlerde varolan dual
yapı (parçalan)mn sürtüşmeden uzak biçimde işlemesini saglamasıdır. S6
Marjinal kesim, sistem çapındaki "tampon" görevini: a) Pazara ucuz ekmek
sunarak; b) (Yüzer-gezerlik ve devingenlik özellikleri sayesinde) Pazar yü­
49
50
51
52
53
54
55
56
ılhan Tekeli, Yigit Gülöksüz & Tank Okyay, Gecekondulu, Dolmuşlu, tşportall - Şehır, Lstanbul,
Cem Yayınevi, 1976.
Tekeli, Gülöksüz, Okyay, a.g.e., s. 1ı.
Tekeli, Gülöksüz, Okyay, a.g.e., s. 12.
Tekeli, Gülöksüz, Okyay, a.g.e.. s. 228-229.
Tekeli, Gülöksüz, Okyay. a.g.e., s. 231: aynca bkz.: İlhan Tekeli, "Gecekondulan Planlama Sorun­
lan ve Yollan", METU·Studles In Development, No: 2, Bahar 1971. s.287-288.
Tansı Şenyapılı, Bütünleşmemiş Kentli Nüfus Sorunu, Ankara, O.D.T.O. Yay., No: 27, 1978.
Şenyapılı, a.g.e., s. 2.
Şenyapılı, a.g.e., s. 3.
AMME İDARESİ DERGİSİ
158
zeyinin konveksitesini saglayarak; ve c) (Tüketim pazarına) Talep yaratarak;
gerçekleşti rir. 57
Bir başka bilimadamı, Çankın köylerinden Ankara'ya 1976 yılına dek
göç etmiş 399 kişiyle yürüttügü araştırmasında. yukanda sözügeçen "sosyal
mekan"ı bulgulamaya çalışmışur. 58 "Kentte kalış süresi" ve "gelir düzeyi" gi­
bi iki bagımsız degişkenin. göçmenlerin kent yaşamına uyum yapma süre­
cindeki önemi, araştırma(cı)nın yogunluk merkezi olmuştur. Başka bir araş­
tırmasında ise yazar, (kentle) sosyal ve ekonomik bütünleşmenin, tam anla­
mıyla, "ikinci kuşak" tarafından gerçekleştirilecegini ve "kır insanı"nın, top­
lumsal degişmenin çekirdegi olan "kent insanı"na dönüşmesinin 40-50 yıllık
zaman dilimi gerektirecegini savunmuştur. 59
Başka
kimileri ise "bütünleşme" kavramının belirsizligine inanmaktadır­
lar. Bir "eklemlenme" taraftan, bütünleşme sürecinin Modernleşme Oku­
lu'nun öne sürdüklerine göre gerçekleşmesi halinde, göçmenlerin tümden
kentlilere dönüşmesi gerekligini; ve (fakat) Bagımlılık Okulu'nun beklentile­
rine göre oluşması halinde ise, flmarjinalleşme"nin, diger koşullar degişme­
digi müddetçe, sonsuza dek kalıcılaşacagını belirtmiştir. Bunlann yerine,
(kent ve kır kültürlerinin) eklemlenmiş "sentez"(i) incelenmelidir.6o
Eger gecekonduyu yaratan ana nedenler sosyo-ekonomik yapının kendi­
sinde yatıyorsa ve bazı araştırmalann işaret ettigi gibi, asıl etken, kullanım
degeri içeren kent (toplumsal) mekanın. degişim degeri içeren bir tüketim
malına dönüşmesi süreci ise61 , o zaman, (olası) "sentez"in, çogu kez "par­
ça(cı)" tabiatlı. ayn ayrı işleyen altdizgelerden müteşekkil (hem sosyo-eko­
nomik, hem de mekansal anlamda) ikili bir sistemden başka ne olması bekle­
nebilir ki?62
Ve eger, ulusal gelir dagılım tablosuna göre, toplumun alt %20'si, 1963,
1968 ve 1973 yıllannda toplam gelirden, sırasıyla, %4.5, %3.0 ve %3.5 ora­
nında P':LY alırken, toplumun üst %20'si, sırasıyla, %57, %60 ve %56.5 ora­
nında pay almışsa,63 ve biz de bu gerçegi, toplumsal tabakalar ve/ya da sınıf­
lar arasında büyüyen bir gelir uçurumunu gösterdigini kabulle not ediyorsak,
her iki grubu uyumlu bir biçimde kapsayıcı sentezi nasıl bekleyebiliriz ki?
57
58
59
60
61
62
63
Şenyapılı, a.g.e., s. ı65-166. S. Kemal Kartal, Kentleşme ve ınsan, Ankara, T.O.A.l.E. Yay., No. 175, 1978. S. Kemal Kartal, Ekonomık ve Sosyal Yönlerıyle Türkiye'de Kentlileşme, Ankara, Yurt Yay., 6, 1983, s. 61-62, 227-228.
Ersoy, a.g.e., s. 16-17.
Barlas To]an, Büyük Kent Sorunlarma Toplu Bır Bakış, Ankara, A.l.T.t.A. Yay., No. 99. s. 26.
Özer Bostanoğlu, "Türkiye'de (planlı ve Gecekondu Alanlarda) Kira Politikası". Mülkiyeliler Birli­
ği Dergisi. Glt XI, Sayı 82, (Eylül 1986), s. 50.
DPT, Gelır Dağıhmı 1973, Ankara, DPT Yay., 1976, s. 24.
BİRİNCİ VE ÜÇÜNCÜ DÜNYALARDA (KENTSEL) YOKSULLUK ÜZERİNE 159
Durum, 1980'lerde başla(tıl)mış "yeni) ulusal ekonomiyi bir bütün olarak dü­
şündügümüzde daha da ciddileşmektedir. "Daha liberal ekonomi" politikası,
dış borç yükümlülügünü (iç borç yükümlülügünü oldu~ gibi) sürekli olarak
arttırmış64 ve böylece. toplumsal (refah) politika(sı) programında muazzam
ölçekli ulusal bütçe kesintilerine yolaçarak, yurt ölçüsündeki yoksuııu~ de­
rinleştirmiş; bundan dolayı da daha fazla gecekondulaşma, düzendışıIaşma
ve/ya da kıyıklaşma (marjinalleşme) için zemin hazırlamıştır. Denilebilir ki,
dünya (kapitalist) sisteminin işleyişinin görünüşte dışında bazı altdizgeler,
paket alanlar, kişiler (bunlara eski köylüler, kıyık (marjinal) işçiler65 (ki bun­
lar, Worsley anlamında ayn bir sınıf oluşturmazlar; varolan işçi sınıfının bir
parçasıdırlar ve "kent yoksuıun olarak tanımlanabilirler, içerilebilirler) var­
dır. Ancak bunlar aslında dünya sistemine örgensel olarak baghdırlar. Bu
gerçegin en gösterişli işaretlerinden birisi, içsel kente-dogru göçlerin dışsal­
laş(tınl)mış biçimi olan uluslararası emek göçü süreçlerinin varoluşudur. 66
SONUÇ
(Kentsel) Yoksulluk sorunsalı yerküresel bir meseledir. Ancak kendisini,
evrensel "uygarlık" tarihinin degişik duraklarından geçen ülkelerin farklı
yerlerinde, başka başka biçimlerde gösterir.
Tarihsel gelişimleri neredeyse köktenci bir biçimde farklı New York ve
Kahire gibi iki dünya kentinin bile görünüşte sahip olduklan birçok benzer­
likler. bazı uzmanlan, New York'un; kalabalıklık, çeşitlilik, degişik alan kul­
lanışlannın ve insanların birbirine girmişligi, gürültü, kirlilik, dilenciler(in
çoklugu), v.b. özellikler yıgını açısından, bir Üçüncü Dünya kentine mi dö­
nüşmekte oldugunu düşünmeye itmektedir. Abu Lughod (1990) da New
York ve Kahire'nin, ömegin New York ve Chicago arasında oldugundan da­
ha fazla ortak yönleri bulundugunu itiraf etmekte; ve fakat aynı zamanda
New York ekonomisinin "Üçüncü Dünyaltlı gibiligi savlanna inanmadıgını
belirtmektedir. 67 Ona göre. New York misali bir Birinci Dünya kentinde
üçüncü Dünya'lılık duygusunu yaratan şey. "eski tip sömürge kentinin hük­
medilenleri ("subordinates") ile hükmedenleri ("superordinates")" arasında
varolan ilişkidir.6R
64
Dış
borç yükümlülüğü, 1986'daki 32.101 milyon $'dan. Haziran 1990'daki 42.801 milyon $'a çık­
The EconCHDIst·Panorama, 1990:7.
Peter Worsley, The Three Worlds-Culture and World Development, Löndon: Weidenfeld and
Nicholson. 1984. s. 206.
Özer Bostanogıu. "Türkiye'den Federal Almanya'ya Yönelen Dışgöç Hareketi ve Yarattıgı Mekansal
Oluşwnlar". Amme İdaresi Dergisi, Cilt 20, Sayı 4, Aralık 1987. s. 90-91.
Janet Abu Lughod. "New York and Cairo: A View From Street Leve I" , International Social
Science Journaı, 125. (Ağustos) 1990, s. 315.
Abu-Lughod. a.g.nı .. s. 317.
mıştır.
65
66
67
68
160 AMME İDARESİ DERGISI
Bununla birlikte. eger bugün ulaştıgı boyutlarla Birinci Dünya kentlerin­
de gözlenen evsizlik, bu toplumlarda temel gereksinimleri karşılama meka­
nizmalanndaki ciddi aksaklıklan sergiliyorsa69 ve eger güzide araştıncılarca,
"planlama ve refah devletinin tüm yinninci yüzyıl aygıtı"nın. yitirdiklerinin
saflanna devamlı olarak yeni üyeler alan "sınıfaItı"nı ("underelass") yerinden
etmesi biryana. varoluşunu ve sürekliligini açıklamakta bile yetersiz kalma­
sına ilişkin saptamalar yapılıyorsa70 , o zaman, (kentsel) yoksuııugun temel
nedenlerini, Birinci Dünya'da ve onun tarafından üretilmiş politikalarda ara­
maksızın, daha ileri gidilmemelidir.
Yoksulluk kültürünün, ekonomisinin modem kesiminde yeterli işlendir­
me olanaklan bulunmaksızın kır-kent göçünden dolayı hızlı bir şehirsel bü­
yüme ile karşılaşan azgelişmişlik sürecinde boy verdigini ve bu kültürün,
kendisine yakalananlann güçsüz konumlanndan bütünüyle kurtulmalanna
kolay kolay izin vennediginpı öne süren O. Lewis'in ("yoksulluk kültürü")
tezi 72 , yoksullann becerikliliklerini ve kentlerin ekonomik ve siyasal yaşamı­
na çogunlukla etken olarak katılımlannı73 azımsatacak bir ölçüde abartılma­
malıdır. Perlman. "kıyıklık (maıjinallik) konumunun, işgücünün belli kesim­
lerinin ana üretim aygıtına tipik bir tarzda bütünleşmesinden ortaya çıktı­
gı"nı ve "dolayısı ile kıyıklaş(tınl)mış kesimin belirleyici özelliginin bagımlı
toplumlara özgü birikim sürecindeki rolü oldugu"nu söylemiştir. 74 Dogal
olarak, şimdilerde, Birinci Dünya kentlerinde (de) oluşabilecek "yoksulluk
kültürü" vak'alan beklentileri mevcuttur. Ömegin (eski Federal) Alman­
ya'da75 ; bu durum da (kentsel) yoksulluk oluşumlannın evrenselleşmesinin
bir başka anlamlı göstergesi sayılmalıdır.
Noor'un yaptıgı tahminlere göre, dünya çapında. (1980) yılında) 125 mil­
yon "evsiz" hanehalkı bulunmaktadır. Deger76 bu rakamı kullanarak bir he­
69
70
71
72
73
74
75
76
Hopper & Hamberg, a.g.e., s. 33. Peter Hall, cı.les or Tomorrow, Oxford: Basil Blackwell, 1988, s. 400. Bryan Roberts, Clties of Peasants, London, Edward Amold (publishers) Ltd., 1978, s. 139-140; Worsley, a.g.e., s. 192-194.
Oscar Lewis, The Children orSanehez, New York, Random House, 1961; ve Oscar Lewis, La Vi­
da: A Puerta Rlean Family In the Cu.ture or Poverty-San Juan and New York, New York, Vin­
tage Books, Random House, 1968.
Roberts, a.g.e., s. 140.
Janice E. Perlman, The Myth of Marglnallty, Los Angeles, University of Califomia Press, 1976,
s. 258. Aynca bkz.: ılhan Tekeli, Baeımll Kentleşme, Ankara, MimarlarOdası Yay., No: 18, 1977.
Hartmut Haeussennann & Walter Siebel, Neue Urbanıtaet, Frankfurt am Main: Edition Suhrkamp,
1987. s. 21.
Saadet De~er, "The Social and Welfare Opportunity Costs of Mi1itary Spending, in Developing
Countries", Homes Above AII-Homelessness and the Misallocation of Global Resources, Leices­
tershire: The Building and Social Housing Foundation, 1987. s. 42.
BİRİNCİ VE ÜÇÜNCÜDÜNYALARDA (KENTSEL) YOKSULLUK ÜZERİNE
161
saplama yapmakta ve i 5 yıllık bir plan içerisinde, azgelişmiş ülkelerdeki
tüm yoksullar için barınak saglama işinin (1983 fı yat1arı ile) yıllık maliyeti
olan yaklaşık 28 milyar $'ın, o (Üçüncü Dünya) ülkelerinde 1983 yılındaki
yıllık askeri savunma gideri olan 170 milyar $'ın % 16'slna eşitlendigini bul­
gulamaktadır.
Demek oluyor ki, kent yoksullarının gelecegi için çok da fazla kötümser
olmaya gerek bulunmanıaktadır. İşte eger aşırı uçtan yak.laşılacak olursa, on­
lar yaşamda kalmayı, politikacılar ve/ya da plancılardan çok daha iyi bil­
mektedirler!