TEZ zeynep yalgın 14.10.0920091215110128
advertisement
T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ AVRUPA BĐRLĐĞĐ VE ULUSLARARASI EKONOMĐK ĐLĐŞKĐLER (EKONOMĐ-MALĐYE) ANABĐLĐM DALI AVRUPA SOSYAL FONU VE TÜRKĐYE’NĐN YARARLANMA DURUMU Yüksek Lisans Tezi Zeynep YALGIN Ankara-2009 T.C. ANKARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ AVRUPA BĐRLĐĞĐ VE ULUSLARARASI EKONOMĐK ĐLĐŞKĐLER (EKONOMĐ-MALĐYE) ANABĐLĐM DALI AVRUPA SOSYAL FONU VE TÜRKĐYE’NĐN YARARLANMA DURUMU Yüksek Lisans Tezi Zeynep YALGIN Tez Danışmanı Prof. Dr. Berrin CEYLAN ATAMAN Ankara-2009 ĐÇĐNDEKĐLER ĐÇĐNDEKĐLER ........................................................................................................... i KISALTMALAR DĐZĐNĐ ........................................................................................ iv TABLOLAR DĐZĐNĐ ................................................................................................ vi ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ ................................................................................................. vii GĐRĐŞ .......................................................................................................................... 1 1. AVRUPA SOSYAL FONU’NUN TARĐHSEL VE HUKUKĐ GELĐŞĐMĐ ....... 6 1.1. Avrupa Kömür Çelik Topluluğu Đle Kurulan Yardım Mekanizması ................ 7 1.2. Avrupa Sosyal Fonu’nun Kuruluşu Avrupa Ekonomik Topluluğu Antlaşması...................................................................................................... 12 1.3. 1970’ler ve Avrupa Sosyal Fonu’nda Reform ................................................ 17 1.4. 1980’ler, Yeni Teknoloji ve Đşsizlik ............................................................... 22 1.4.1. ASF’de 1983 Reformu ............................................................................. 23 1.4.2. Avrupa Tek Senedi Kapsamında Yeni Düzenlemeler ............................. 24 1.4.3. Yapısal Fonlarda ve Avrupa Sosyal Fonu’nda Reform ........................... 27 1.5. 1990’lar, Avrupa Sosyal Fonu ve Sosyal Uyum............................................. 33 1.5.1. Maastricht Antlaşması.............................................................................. 34 1.5.2. ASF’de 1993 Reformu ............................................................................. 35 1.6. Avrupa Đstihdam Stratejisi .............................................................................. 39 1.6.1. Beyaz Kitap.............................................................................................. 41 1.6.2. Essen Stratejisi ......................................................................................... 43 1.6.3. Amsterdam Antlaşması ............................................................................ 44 1.6.3.1. Đstihdam Konusunda Yeni Başlık...................................................... 44 1.6.3.2. Avrupa Sosyal Fonu’na Đlişkin Düzenlemeler .................................. 48 1.6.4. Lüksemburg Đstihdam Zirvesi .................................................................. 49 1.6.5. Lizbon Stratejisi ...................................................................................... 54 1.6.6. Đstihdama Đlişkin Bütünleştirilmiş Yönlendirici Đlkeler ........................... 61 1.6.7. Avrupa Đstihdam Stratejisi’nin Genişlemedeki Rolü ............................... 64 1.7.Avrupa Sosyal Fonu’nda 2000-2006 Dönemi ................................................. 66 1.8. AB’nin Yeni Sosyal Gündemi (2005-2010). .................................................. 70 1.9. Avrupa Sosyal Fonu’nda Son Dönem 2007-2013 .......................................... 72 1.9.1. AB’de Đşgücü Piyasasının Durumu...................................................... 87 2. AVRUPA SOSYAL FONU’NUN KULLANIMI .............................................. 91 2.1. Avrupa Sosyal Fonu’nun Kullanım Alanları .................................................. 91 2.1.1. Ekonomik Değişim ve Yeniden Yapılanma............................................. 91 2.1.1.1. Güvenceli esneklik ............................................................................ 94 2.1.2. Đstihdam ve Sosyal Đçerme ....................................................................... 96 2.1.3. Eğitim ve Öğretim.................................................................................... 98 2.1.4. Kadınların Đşgücü Piyasasına Katılımı................................................... 100 i 2.1.5. Ayrımcılıkla Mücadele .......................................................................... 103 2.1.6. Ortak Çalışma......................................................................................... 107 2.1.7. Kamu Hizmetlerinin Đyileştirilmesi........................................................ 109 2.1.8. Uluslararası Projeler ve Ağlar................................................................ 111 2.1.9. Yenilikçi Faaliyetler............................................................................... 112 2.2. Avrupa Sosyal Fonu’nun Üye Ülkeler Tarafından Kullanım Oranları..... 113 2.2.1. 1957-1987 Dönemi .................................................................................... 113 2.2.2. 1988-1999 Dönemi ................................................................................ 116 2.2.3. 2000-2006 Dönemi ................................................................................ 118 2.2.4. 2007-2013 Dönemi ................................................................................ 119 2.3. Örnek Üye Ülkelerin Avrupa Sosyal Fonu’ndan Yararlanma Durumu........ 121 2.3.1. Đtalya....................................................................................................... 121 2.3.1.1. Đtalya’da Sosyo-Ekonomik Durum ..................................................... 121 2.3.1.2. 2000-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri ............. 122 2.3.1.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri ........................................ 123 2.3.2. Đspanya ................................................................................................... 128 2.3.2.1. Đspanya’da Sosyo-Ekonomik Durum .............................................. 128 2.3.2.2. 2000-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri ............. 130 2.3.2.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri ........................................ 131 2.3.3. Yunanistan ............................................................................................. 135 2.3.3.1.Yunanistan’da Sosyo-Ekonomik Durum ............................................. 135 2.3.3.2. 2000-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri ............. 136 2.3.3.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri ........................................ 137 2.3.4. Polonya................................................................................................... 141 2.3.4.1. Polonya’da Sosyo-Ekonomik Durum ................................................. 141 2.3.4.2. 2004-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri ............. 142 2.3.4.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri ........................................ 143 2.3.5. Macaristan .............................................................................................. 148 2.3.5.1. Macaristan’da Sosyo-Ekonomik Durum............................................. 148 2.3.5.2. 2004-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri ............. 149 2.3.5.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri ........................................ 150 3. TÜRKĐYE’NĐN AVRUPA SOSYAL FONU’NDAN YARARLANMA DURUMU ......................................................................................................... 154 3.1. Türkiye’nin Avrupa Đstihdam Stratejisine Uyum Çalışmaları ...................... 154 3.1.1. Đstihdam Durum Raporu ve Türkiye’de Đşgücü Piyasasının Durumu.... 156 3.1.2. Đlerleme Raporları Çerçevesinde Türkiye’de Đstihdam Politikası.......... 169 3.1.2.1. 2005 Yılı Đlerleme Raporu .............................................................. 169 3.1.2.2. 2006 Yılı Đlerleme Raporu .............................................................. 171 3.1.2.3. 2007 Yılı Đlerleme Raporu .............................................................. 173 3.1.2.4. 2008 Yılı Đlerleme Raporu .............................................................. 175 3.2. IPA-Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı ....................................................... 177 ii 3.2.1. IPA’dan Önceki Mali Yardım Sistemi................................................... 179 3.2.2. IPA’nın Hedef Kitlesi ve Bileşenleri ..................................................... 181 3.2.3. IPA Kapsamında Avrupa Sosyal Fonu’na Uyum: Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi .................................................................................................... 185 3.2.4. Türkiye’de Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni ....................... 187 3.2.4.1. Öncelik 1 Đstihdam .......................................................................... 189 3.2.4.2. Öncelik 2 Eğitim ............................................................................. 192 3.2.4.3. Öncelik 3 Yaşam Boyu Öğrenme ................................................... 194 3.2.4.4. Öncelik 4 Sosyal Đçerme ................................................................. 196 3.2.4.5. Öncelik 5 Teknik Yardım................................................................ 197 3.2.4.6. Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni Mali Planı.................. 198 3.3. Avrupa Birliği Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı (PROGRESS). .... 200 3.3.1. PROGRESS’in Kullanım Alanları......................................................... 202 3.3.2. PROGRESS’in Mali Çerçevesi.............................................................. 206 SONUÇ ve DEĞERLENDĐRME.......................................................................... 208 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 216 EKLER.................................................................................................................... 221 ÖZET....................................................................................................................... 225 ABSTRACT............................................................................................................ 226 iii KISALTMALAR DĐZĐNĐ AAET : Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri ABKF : Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AĐS : Avrupa Đstihdam Stratejisi AKÇT : Avrupa Kömür Çelik Topluluğu ASF : Avrupa Sosyal Fonu AT : Avrupa Toplulukları ATS : Avrupa Tek Senedi ATYGF : Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu CARDS : Batı Balkanlarda Yeniden Yapılanma, Kalkınma ve Đstikrara Yönelik Topluluk Yardımı ÇSGB : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı DPT : Devlet Planlama Teşkilatı ECU : European Currency Unit EEC : European Economic Community EFTA : Avrupa Serbest Ticaret Alanı-European Free Trade Area EQUAL : Đnsan Kaynakları için Topluluk Girişimi GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla GSYĐH : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla ISPA : Katılım Öncesi Yapısal Politika Aracı ĐBBS : Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması iv ĐKG : Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni ĐKO : Đşgücüne Katılma Oranı ĐKV : Đktisadi Kalkınma Vakfı ĐŞKUR : Türkiye Đş Kurumu Genel Müdürlüğü JAP : Ortak Değerlendirme Belgesi-Joint Assesment Paper KOBĐ : Küçük ve Orta Büyüklükteki Đşletmeler KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeleri Geliştirme ve Destekleme Đdaresi Başkanlığı MDAÜ : Merkez ve Doğu Avrupa Ülkeleri NUTS : Nomanclature of Territorial Units for Statistics OECD : Ekonomik Đşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı OP : Operasyonel Program ÖSDP : Özelleştirme Sosyal Destek Projesi PHARE : Polonya ve Macaristan Ekonomilerinin Yeniden Yapılandırılması Programı PROGRESS : Avrupa Birliği Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı SAPARD : Tarım ve Kırsal Kalkınma için Özel Katılım Programı STK : Sivil Toplum Kuruluşları TĐSK : Türkiye Đşveren Sendikaları Konfederasyonu TÜĐK : Türkiye Đstatistik Kurumu v TABLOLAR DĐZĐNĐ Tablo 1: Yapısal Fonlar’ın Uygulama Alanları ......................................................... 31 Tablo 2: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri (1992-1996) ............................................ 50 Tablo 3: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri (1997-2000) ............................................ 55 Tablo 4: Yapısal Fonların Destek Verdiği Alanlar .................................................... 81 Tablo 5: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri 1 (2001-2008) ......................................... 88 Tablo 6: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri 2 (2001-2008) ......................................... 89 Tablo 7: AB’de Kadınların Đstihdam Oranları (1996-2007) .................................... 102 Tablo 8: Đtalya’da Avrupa Sosyal Fonu Finansal Planı (2007-2013) ...................... 125 Tablo 9: Đspanya’nın ASF Kullanım Alanları ve Miktarları (2007-2013). .............. 133 Tablo 10: Yunanistan’ın ASF Kullanım Alanları ve Miktarları (2007-2013) ......... 139 Tablo 11: Polonya’nın ASF Kullanım Alanları ve Miktarları (2007-2013) ............ 146 Tablo 12: Macaristan’ın ASF Kullanım Alanları ve Miktarları (2007-2013).......... 152 Tablo 13: Türkiye’de Đşgücü Piyasasının Durumu .................................................. 159 Tablo 14: ASF Destek Alanları ve Destek Türleri ve Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı Tedbirleri...................................... 188 Tablo 15: Türkiye’nin IPA Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni Kapsamında Kullanım Alanları ve Miktarları ....................................... 199 Tablo 16: PROGRESS Kapsamında Kullanım Alanları ve Miktarları.................... 206 vi ŞEKĐLLER DĐZĐNĐ Şekil 1: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri (1996)....................................................... 51 Şekil 3: ASF’nin AB Bütçesi Đçindeki Payı (2007-2013).......................................... 79 Şekil 4: ASF Bütçesinin Hedeflere Göre Dağılımı (2007-2013). .............................. 83 Şekil 5: ASF Desteklerinin Dağılımı ......................................................................... 85 Şekil 6: ASF’den Faydalananlar ................................................................................ 86 Şekil 7: 2000-2006 Döneminde ASF’nin Öncelikli Kullanım Alanlarının Üye Ülkeler Arasında Dağılımı .......................................................................... 118 Şekil 8: ASF Kaynaklarının Üye Ülkelere Göre Dağılımı (2007-2013).................. 120 Şekil 9: ASF’den Kişi Başına Düşen Miktar (2007-2013). ..................................... 120 Şekil 10: Đtalya’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları....... 127 Şekil 11: Đspanya’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları ... 134 Şekil 12: Yunanistan’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları ..................................................................................................... 140 Şekil 13: Polonya’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları... 147 Şekil 14: Macaristan’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları ..................................................................................................... 152 Şekil 15: Türkiye’de ve AB’de Đstihdam Oranlarının Karşılaştırması..................... 166 Şekil 16: Türkiye’de ve AB’de Đşsizlik Oranlarının Karşılaştırması ....................... 167 Şekil 17: Katılım Öncesi Mali Yardımların IPA ile Yapısal Fonlara Dönüşümü ... 184 Şekil 18: Türkiye’de IPA Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni Kapsamında Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları ................ 200 Şekil 19: PROGRESS Kapsamında Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları ..................................................................................................... 207 vii GĐRĐŞ 1957 yılında ekonomik bir bütünleşme modeli olarak ortaya çıkan Avrupa Birliği’nde sosyal bütünleşme gerçek anlamda Kurucu Antlaşmalara ancak Amsterdam Antlaşması ile girebilmiştir. Avrupa sosyal politikası Birliğe üye ülkelerde çalışanların yaşam ve çalışma koşullarının iyileştirilmesi, işçi-işveren kesimleri arasında bir diyalog ortamı oluşturulması ve üye ülkelerin sosyal politikaları arasında uyum sağlanması amacıyla oluşturulmuştur. AB’de sosyal politika ve istihdam alanında egemenlik hala üye ülke ülkelere ait olmakla birlikte bu alanda daha çok stratejiler yolu ile üye ülkeler arasında yakınlaşma ve uyum amaçlanmıştır. Üye ülkeler arasındaki ekonomik ve sosyal yakınlaşmanın sağlanması ve Topluluk içinde istikrarlı bir istihdam piyasası oluşturulması amacı ile ortaya çıkan araçlardan biri de Avrupa Sosyal Fonu’dur. Đşçilerin istihdam imkanlarının iyileştirilmesi ve yaşam standartlarının yükseltilmesine katkıda bulunmak amacıyla 1957 yılında oluşturulan Avrupa Sosyal Fonu kuruluş yıllarında sadece çalışanların sağlığı, kadın-erkek eşitliği ve çalışma koşullarının güvenliği alanlarına destek olurken, günümüz itibariyle Avrupa Birliği’nde sosyal ve bölgesel politikanın ve Avrupa Đstihdam Stratejisi’nin yegane mali aracı haline gelmiştir. Bugün AB işgücü piyasalarının temel sorunları nüfusun giderek yaşlanıyor olması, işgücünün azalması, sosyal koruma sistemleri üzerinde oluşan baskılar, küreselleşme, teknolojik değişim, esnek çalışma modelleri, kadınlar arasındaki düşük istihdam oranları, işsizlik ve başta gençler olmak üzere dezavantajlı grupların 1 işsizlikten en çok etkilenen gruplar olması, mesleki yetersizlikler ve ayrımcılık olarak karşımıza çıkmaktadır. Küreselleşme, bilgi teknolojilerini, yenilikçiliği ve hızlı değişimleri beraberinde getirmiş ve piyasalarda önemli yapısal değişikliklere yol açmıştır. Đşgücü piyasalarının küreselleşme sürecine en hızlı şekilde nasıl uyum sağlayacağı, işsizlikle mücadele ve istihdam politikası alanlarında hangi araçları kullanacağı noktasında dünyada her gün biraz daha artan rekabet ortamında işgücünün verimliliğinin arttırılması büyük önem kazanmaktadır. Neo-liberal istihdam politikaları ve esneklik ile hem firmalar hem de çalışanlar açısından işgücü piyasalarının uyum kabiliyetinin arttırılması ve işgücü arz ve talebinin dengelenmesi büyük önem taşımaktadır. Aynı zamanda işgücünün bilgi, beceri ve mesleki yeterliliğini geliştirerek işsizliği önlemeyi ve işgücünün verimliliğini arttırmayı hedefleyen aktif işgücü piyasası politikaları işgücü piyasasına girmede fırsat eşitliğini yaratmak ve iş arama sürecini destelemek açısından da Avrupa Birliği’nin özellikle üzerinde durduğu alanlardan biridir. Avrupa Birliği genelinde istihdam politikalarında başarıya ulaşmış olan ülkelerin ekonomilerine bakıldığında istikrarı ve büyümeyi sağlayacak koordineli mikro ve makro ekonomi politikaları ile işgücü piyasasının dönüşümünü sağlayacak politikaların eşgüdümlü olarak bir bütünlük içerisinde uygulandığı görülmektedir. Çalışmada ekonomik bağımlılığın giderek arttığı günümüz dünyasında Avrupa Birliği’nin dünyanın en rekabetçi ekonomisi olmak için ekonomik büyüme ve istihdam üzerine kurduğu yeni stratejinin Sosyal Avrupa kanadını da korumaya çalışarak ne kadar ve nasıl başarılı olacağı sorusu incelenecek ve Avrupa Birliği’nin 2 yeni dünya düzenine uyum sağlamak, rekabet gücünü ve işgücü verimliliğini arttırmak için geliştirmiş olduğu Avrupa Đstihdam Stratejisi kapsamında aktif işgücü piyasası politikalarının işsizlikle mücadele ve istihdam alanlarında ne kadar faydalı olduğu sorusuna cevap aranacaktır. Temel olarak üye ülkelere işgücü piyasalarının işsizlikle mücadele ve istihdam yaratma, aktif işgücü piyasası politikalarının uygulanması, sosyal bütünleşme, mesleki eğitimin geliştirilmesi, çalışanların ve işverenlerin uyum kapasitesinin arttırılması, yaşam boyu öğrenim stratejisi, girişimciliğin teşvik edilmesi, kadınların işgücü piyasasına katılımının desteklenmesi, işgücü piyasalarındaki her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılması, istihdamda fırsat ve toplumsal cinsiyet eşitliğinin gerçekleştirilmesi alanlarında destek sağlamakta olan Avrupa Sosyal Fonu’nun işgücü piyasalarındaki rolü, Avrupa Đstihdam Stratejisi ve gelişen dünya düzeni içerisinde kavuştuğu yeni yapısı ve artan önemi incelenerek, üye ülkelerin Fon’dan özellikle hangi alanlarda ve ne amaçlarla yararlandıkları, üye ülkelerde yapılmış olan örnek çalışmalar ve faaliyetler değerlendirilecektir. Böylelikle son bölümde çalışmaya konu olması planlanan Türkiye'nin Fon'dan yararlanma durumu ve sonuçlarının değerlendirilmesi aşamasında Türkiye işgücü piyasasının durumu, sorunları ve ihtiyaç duyduğu reformların belirlenmesinde çalışmanın önceki bölümlerinin yol gösterici nitelikte olması planlanmıştır. Çalışma Avrupa Sosyal Fonu’nun Avrupa Birliği işgücü piyasasına sağladığı faydaların değerlendirilmesini ve bu paralelde Türkiye’deki işgücü piyasalarının eksikliklerinin vurgulanarak bu model çerçevesinde çözümlenmesini, adaylık 3 sürecinde özellikle istihdam politikası ve Avrupa Sosyal Fonu’na hazırlık alanında yapılması gereken çalışmaların ne olduğunun ortaya konmasını amaçlanmaktadır. Bu çalışma kapsamında ilk bölümde hızla gelişmekte olan küresel piyasalar karşısında, üye ülkeler için işsizlikle mücadelede ve istihdam yaratmada çok önemli bir araç olan Avrupa Sosyal Fonu’nun dünden bugüne geldiği nokta tarihsel ve hukuki bir perspektif açısından ele alınacak ve Fon’un gelişimi özellikle mevcut dönemin dinamikleri altında incelenmeye çalışılacaktır. Bu bölümde ana başlıklarıyla Fon’un temelini teşkil eden AKÇT Antlaşması'ndaki yardım mekanizması, Fon’un Kurucu Antlaşmalar çerçevesinde geçirdiği değişiklikler ve 1971, 1977, 1983, 1988, 1993, 1999 ve 2006 yıllarında yaşadığı reformlar, Avrupa Đstihdam Stratejisi kapsamındaki rolü ve günümüz itibariyle 2007-2013 dönemindeki yapısı detaylı bir şekilde incelenecektir. Đkinci bölümde Fon’un üye ülkeler tarafından hangi alanlara yönelik kullanıldığı ve üye ülkelerin Fon’un kuruluşundan bugüne kadar olan dönemde Fon’dan hangi miktarlarda yararlandığı üzerinde durulacaktır. Avrupa Sosyal Fonu’nun kullanımında işgücü piyasaları ekseninde Türkiye için örnek teşkil edebilecek nitelikte olan Đtalya, Đspanya, Yunanistan, Polonya ve Macaristan’ın Fon’un kullanımına yönelik deneyimleri ve bu kapsamda istihdam politikası alanında verdiği öncelikler kapsamlı bir şekilde değerlendirilecektir. Üçüncü ve son bölüm Türkiye’nin Avrupa Sosyal Fonu’ndan yararlanma durumuna ilişkin olup, bu çerçevede Türkiye’nin Avrupa Đstihdam Stratejisine uyum 4 çalışmaları ele alınacaktır. Uyum çalışmaları kapsamında hazırlanan Đstihdam Durum Raporu temelinde Türkiye’de işgücü piyasalarının durumu incelenecek ve özellikle katılım müzakerelerinin başladığı 2005 yılından itibaren ilerleme raporlarında yer alan istihdam politikası alanındaki görüşlere yer verilecektir. Avrupa Sosyal Fonu’na uyum kapsamında AB’ye aday ve potansiyel aday ülkelerin üyelik sonrası uyum politikasından faydalanmalarını kolaylaştırmak amacıyla oluşturulan ve 2007-2013 dönemini kapsayan katılım öncesi yeni mali yardım sistemi olan IPA’nın Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi bileşeni detaylı bir şekilde irdelenecek olup çalışma Türkiye’nin de 2007-2013 döneminde dahil olduğu Avrupa Birliği Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı'na (PROGRESS). ilişkin verilecek olan bilgi sonucu genel bir değerlendirme ile tamamlanacaktır. 5 1. AVRUPA SOSYAL FONU’NUN TARĐHSEL VE HUKUKĐ GELĐŞĐMĐ Yapısal fonların ilkini ve en eskisini oluşturan Avrupa Sosyal Fonu'nun (ASF) kuruluşu Avrupa Ekonomik Topluluğunu Kuran Antlaşma'nın (Roma Antlaşması) 3.maddesine dayanmaktadır (Gülmez, 2003:16). Temelleri, 1952’de kurulan Avrupa Kömür Çelik Topluluğu’na dayanan Avrupa Birliği, 25 Mart 1957 yılında imzalanan ve 01 Ocak 1958 yılında yürürlüğe giren Avrupa Ekonomik Topluluğunu Kuran Antlaşma ile Fransa, Almanya, Đtalya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg bu bütünleşme hareketini ekonominin tümüne taşımayı ve Roma Antlaşması’nın 2. maddesi’nde de vurgulandığı üzere bir ortak pazar oluşturmayı hedeflemiştir. Bu madde uyarınca Topluluğun görevi, ortak pazarın kurulmasını sağlamak ve Üye Devletlerin ekonomi politikalarının giderek yakınlaştırılması yoluyla Topluluğun bütününde ekonomik faaliyetlerin uyumlu bir şekilde geliştirilmesini, sürekli ve dengeli bir büyümenin, daha fazla istikrarın, yaşam standardının hızla yükselmesini ve Topluluğun bir araya getirdiği Devletler arasında daha sıkı ilişkilerin kurulmasını gerçekleştirmektir. Roma Antlaşması’nın 2. madde’sinde yer alan bu amaçlara ulaşmak üzere Topluluğun izleyeceği politikalar ve göstereceği faaliyetler ise madde 3’te sıralanmıştır. 3. maddenin (i) nolu bendinde “Đşçilerin istihdam imkanlarını iyileştirmek ve yaşam standartlarının yükseltilmesine katkıda bulunmak amacıyla bir Avrupa Sosyal Fonu’nun kurulması” belirtilmiş olup, Fon’a ilişkin hükümler Antlaşmanın 123-128. maddeleri arasında düzenlenmiştir. 6 1971, 1977, 1983, 1988, 1993 ve 1999 olmak üzere altı defa önemli revizyona tabi tutulan ASF, bugün Avrupa Đstihdam Stratejisi’nin mali aracı ve Avrupa Birliği sosyal ve bölgesel politikasının finansal omurgasıdır. Fon’a ilişkin yapılan her reform değişen koşulları ve bu koşullar karşısında AB’nin taşıdığı endişeleri yansıtmaktadır (Brine, 2004:779). Avrupa Sosyal Fonu’nun oluşturulmasındaki amaç üye ülkeler arasında sosyal açıdan da bütünleşmenin sağlanması ve sosyal sorunların çözümünde üye ülkelere destek olunmasıdır. Fon Roma Antlaşması’nın 2. maddesinde de belirtildiği üzere, üye ülkeler arasındaki ekonomik ve sosyal yakınlaşmanın gerçekleşmesini hedeflemiş ve Topluluk genelinde istikrarlı bir istihdam politikasının oluşturulmasında önemli bir araç olmuştur (Tekin, 2008:176). 1.1. Avrupa Kömür Çelik Topluluğu Đle Kurulan Yardım Mekanizması Avrupa Sosyal Fonu ilk defa Roma Antlaşması hükümleri uyarınca kurulmuş olsa da aslında Topluluk tarafından 18 Nisan 1951 tarihinde imzalanmış ve 23 Temmuz 1952 tarihinde yürürlüğe girmiş olan Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nu (AKÇT) Kuran Antlaşma’da1 (Paris Antlaşması) yer alan yardım mekanizması esas alınarak oluşturulmuştur (Tekin, 2008:176). Đkinci Dünya savaşı sonrası çeşitli siyasi ve ekonomik nedenlerle adeta zorunlu hale gelen Avrupa bütünleşmesi, önce sınırlı ekonomik sektörlerde başlamış 1 50 yıl süreli kurulan bu Topluluğun hukuki varlığı 23 Temmuz 2002 tarihinde sona ermiştir. AKÇT’nin sona ermesi ile birlikte kömür ve çelik sektörleri Avrupa Ekonomik Topluluğu’nda iç pazara dahil edilmiştir (Bilici,2005:38). 7 daha sonra da ekonominin tümünü kapsamıştır. Savaş sonrası Batı Avrupa ekonomisinin çökmesi, özellikle Fransa ve Almanya’nın ekonomik sıkıntıları aşmak için gösterdikleri çabaları, gelişen rekabet koşulları içinde Avrupa’nın çok gerilerde kalması ve ABD’nin kendisi için çok önemli olan Avrupa ekonomik pazarını kaybetme korkusu gibi ekonomik nedenlerle bir an önce Avrupa bütünleşmesine gidilmesi gereği ortaya çıkmış ve 18 Nisan 1951 tarihinde AKÇT Antlaşması imzalanmıştır (Özen, 1998:64). Savaş sonrası Avrupa’da hedeflenen siyasi istikrar ve ekonomik büyüme, Avrupa ekonomisinin yeniden inşası ile istihdam yaratılmasının, barışın sağlanmasının ve Doğu Avrupa’nın sosyalist ülkelerine yönelik uyumun geliştirilmesinin bir gereği olarak görülmüştür (Brine, 2004:781). 19. yüzyılın en stratejik maddesi ve Avrupa’da sanayi devrimini yaratan enerji kaynağı olan kömür, Đkinci Dünya Savaşı sonrası ortamda gelişen petrol endüstrisine rağmen büyük öneme sahiptir. Petrol’ün Batı Avrupa'daki toplam enerji kaynakları içerisindeki tüketim oranlarına bakıldığında 1960’ta %29,75 ve 1965’te %51,5 olduğu görülmektedir. Petrolün kullanımı ancak 1973’te toplam enerji kaynakları tüketiminin yarıdan fazlasını geçerek %63,9’a ulaşmaktadır. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere kömür Đkinci Dünya Savaşı sonrası ağır sanayinin temel girdisi olmaya uzunca bir süre devam etmiştir ve dolayısıyla ülkeler için o dönemde büyük önem taşımaktadır (Özen, 1998:64). AKÇT hem ekonomik hem de sosyal ve bölgesel alanlarda ilk ortak politika girişimlerini oluşturmuş ve Antlaşma’da yer alan sosyal amaçlar ekonomik kalkınmanın gelişimine bağlı olarak ilerlemiştir. AKÇT Antlaşmasının 2. maddesi 8 uyarınca AKÇT’ye ekonomik büyümenin yanı sıra üye devletlerde istihdamın geliştirilmesine ve yaşam düzeyinin yükseltilmesine katkıda bulunma görevi verilmiştir. Topluluk, Üye Devletlerin ekonomilerinde önemli ve sürekli bozulmalara meydan vermekten kaçınarak istihdamın sürekliliğini koruyacak ve üretimin mümkün olan en yüksek verimlilik seviyesinde en rasyonel dağılımını bizzat temin edecek şartları, aşamalı olarak gerçekleştirecektir (DPT, 1993:6). Antlaşmanın 3. maddesine göre de Topluluk Kurumları Topluluğun sorumluluk alanına giren sanayi dallarının her birindeki işçilerin eşit şekilde ilerlemelerine imkan vererek, çalışma şartları ve yaşam standartlarının yükseltilmesini teşvik etmekle yükümlüdür. Tüm bu düzenlemeler ışığında AKÇT Antlaşmasının kömür-çelik sektöründe ekonomik bütünleşmeyi gerçekleştirirken, sosyal amacı da bütünüyle göz ardı etmediğini söylemek mümkündür (Gülmez, 2003:7). AKÇT Antlaşması ile düzenlenen yardım mekanizması, kömür ve çelik sanayilerindeki yeniden yapılanma önlemlerinin işçiler üzerindeki olumsuz etkilerini ortadan kaldırmak amacıyla işçilerin yeniden mesleki uyumlarının sağlanmasına yönelik kurulmuştur ve Avrupa Sosyal Fonu’nun temelini oluşturmaktadır (Gülmez, 2003:7). Antlaşmanın 56. maddesi aşağıda yer alan hükümler uyarınca teknolojik değişimler sonucunda kömür ve demir-çelik sektöründe işsiz kalan işçilere yönelik yardım mekanizmasını düzenlemektedir. 9 Madde 56: 1. Yeni teknik yöntemlerin uygulanmasına veya yeni araç gereç kullanımına geçilmesi sonucunda, kömür veya çelik sanayi dalındaki işgücü ihtiyacında çok büyük oranda düşüş kaydedilip bir veya birkaç bölgede işsiz kalan işgücünün başka işlere yönlendirilmesi hususunda özel güçlüklerle karşılaşılması halinde, ilgili hükümetlerin talebi üzerine; • Bir endüstri dalında açıkta kalan işgücünün üretken olacak şekilde yeniden istihdamına imkan verecek ekonomik yönden sağlıklı yeni iş alanlarının yaratılması için Topluluk kendisinin desteklediği ya da destekleyeceği programların finansmanını kolaylaştırabilir, • Đşçilere yeniden istihdam edilinceye kadar beklemeleri için yapılacak ödemelerde, yeniden yerleşme masraflarını karşılamak üzere yapılacak ödemelerde ve iş alanını değiştirmek zorunda kaldıklarında yeniden mesleki eğitimlerinin finansmanına katkıda bulunmak amacıyla karşılıksız yardım sağlar. Topluluk tarafından gerçekleştirilecek olan yardım ilgili üye devletin Topluluğun yardım miktarından az olmayacak bir katkıda bulunması şartına bağlıdır. 2. Kömür ve çelik endüstrisi dalındaki pazarlama koşullarında meydana gelen ortak pazarın kurulması ile doğrudan ilişkili olmayan köklü değişiklikler sonucunda, bazı teşebbüslerin kesin olarak faaliyetlerini sona erdirmek veya yavaşlatmak veya faaliyet alanlarını değiştirmek zorunda kalması halinde ilgili hükümetlerin talebi üzerine; • Bir endüstri dalında açıkta kalan işgücünün üretken olacak şekilde yeniden istihdamına imkan verecek ekonomik yönden sağlıklı yeni iş alanlarının 10 yaratılması veya mevcut teşebbüslerin faaliyet alanlarını değiştirmesi için Topluluk kendisinin destekleyebileceği programların finansmanını kolaylaştırabilir. • Đşçilere yeniden istihdam edilinceye kadar beklemeleri için yapılacak ödemelerde, faaliyet değişiklikleri sebebiyle teşebbüslerin geçici olarak işten çıkarılabilecek olanlara maaş ödemeyi sürdürmelerine yönelik tahsisat verilmesinde, yeniden yerleşme masraflarını karşılamak üzere yapılacak ödemelerde ve iş alanını değiştirmek zorunda kaldıklarında yeniden mesleki eğitimlerinin finansmanına katkıda bulunmak amacıyla karşılıksız yardım sağlar. Topluluk tarafından gerçekleştirilecek olan yardım ilgili üye devletin Topluluğun yardım miktarından az olmayacak bir katkıda bulunması şartına bağlıdır (DPT, 1993:43-44). Sosyal alanda yenilikçi bir yaklaşım ile düzenlenen yardım mekanizması ile işletmelerin teknolojik ilerlemenin yarattığı yeni koşullara, işinden ayrılan çalışanların da yeniden çalışma yaşamına uyum sağlaması amacıyla geçici yardımlar yapılması öngörülmüştür (Gülmez, 2003:7). Her iki bileşende de Avrupa Sosyal Fonu’nun temelinde var olan Topluluk genelinde istikrarlı bir istihdam politikası oluşturulması amacı net olarak gözlemlenmektedir. Aynı zamanda mesleki eğitimlerine katkıda bulunarak uyum kapasitelerinin arttırılmasını ve Topluluk genelinde çalışanların uğrayacakları kaybı en aza indirmeyi hedeflemiştir. AKÇT, işsiz kalanların yeniden istihdamı için gerekli önlemleri almayı, yeniden istihdam edilinceye kadar geçen süre zarfında işçilere ödeme yapmayı, yer 11 değişikliklerinde mali katkıda bulunmayı ve işçilere yeniden mesleki eğitim vermeyi taahhüt etmektedir. Bu kapsamda işçilere, iş değiştirmek zorunda kaldıklarında yeni bir meslek öğrenmeleri için “bekleme yardımı”, daha düşük ücretli geçici bir işi kabul etmeleri için “fark yardımı” ve bir başka bölgeye yerleşebilmeleri için “yeniden yerleşme yardımı” yapılmış olup, 1954-1965 yılları arasında büyük çoğunluğu maden işçisi olmak üzere 188.000 işçi parasal ödemelerden faydalanmış ve yeniden iş ve mesleki uyumları sağlanmıştır (Gülmez, 2003:7-8). 1.2. Avrupa Sosyal Fonu’nun Kuruluşu Avrupa Ekonomik Topluluğu Antlaşması Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kuruluşunun temel nedeni üye ülkelerin AKÇT’den sağladıkları yararları ekonominin tüm sektörlerinden de elde etmeyi amaçlamalarıdır. AET, üye ülkelerin ekonomik ve sosyal ilerlemesini sağlamak hedefi ile oluşturulmuş ve bu hedefe ulaşmak için yaşam koşullarının iyileştirilmesini, istihdamın arttırılmasını, ekonomik istikrarın sağlanmasını, bölgeler arası eşitsizliğin azaltılmasını ve ortak ticaret politikası ile uluslararası ticaretteki engellerin ortadan kaldırılmasını öngörmüştür (Özen, 1998:93-94). Avrupa halkları arasında daha sıkı bir birliğin kurulması amacıyla oluşturulan AET temelde ekonomik düşüncelerle oluşturulmuştur, dolayısıyla liberal görüşü benimseyen Topluluğun ilk ve asıl amacı sosyal değil ekonomik niteliktedir. Ancak yine de sosyal alanlara ilişkin düzenlemeler tamamen göz ardı edilmemiş ve bir 12 tohum halinde de olsa sosyal kaygılardan kaynaklı düzenlemeler Antlaşma metninde yer almıştır (Gülmez, 2003:10-11). Roma Antlaşması hükümleri uyarınca Topluluk, istihdamın sürekliliğini koruyarak ve üretimin mümkün olan en yüksek verimlilik seviyesinde en rasyonel dağılımını bizzat temin edecek şartları gerçekleştirerek Üye Devletlerin ekonomilerinde önemli ve sürekli bozulmaları engellemekle yükümlüdür. Topluluk Antlaşma ile organlarına genel bir sosyal politika oluşturma ve yürütme konusunda yetki vermemiş ve sadece Komisyon’a sosyal alanda üye devletler arasında işbirliği geliştirme görevini vermekle sınırlı kalmıştır. Antlaşma ile sosyal politika alanında üye devletler ulusallığını korumaya devam etmiş ancak sosyal politikanın dört istisna alanında Topluluk organlarına açık ve sosyal yetkiler tanınmıştır. Topluluk tarafından düzenlenen bu alanlar; kişilerin ve malların serbest dolaşımını yerleştirmek için iş hukuku ve sosyal güvenlik, kadın ve erkekler arasında eşitlik, mesleksel eğitim politikası ve Avrupa Sosyal Fonu’dur (Gülmez, 2003:9). Aslında dönemin dinamiklerine bakıldığında 1950-1960 arası Topluktaki istihdam oranları iyi durumdadır ve hatta işsizlik Topluluk için istisnai bir durum olarak nitelendirilmektedir. 1957’de istihdam edilen 70 milyon çalışanın 2,6 milyonu işsizdir ve işsizlik oranı %3,5’tur. Dolayısıyla o dönemde Topluluk içinde işsizlik, gençlerin okuldan işgücü piyasasına geçişte yaşadıkları süre ya da bir süreliğine işgücü piyasasından ayrılanların, ASF’den alacağı eğitim desteği ile, yeniden işgücü piyasasına dönmek üzere arada geçirdikleri zaman olarak nitelendirilmektedir (European Commission, 2007a:10). 13 Roma Antlaşması’nda sosyal politika alanında düzenlenen dört istisnadan biri olan Avrupa Sosyal Fonu işçilerin istihdam imkanlarını iyileştirmek ve yaşam standartlarının yükselmesine katkıda bulunmak amacıyla, Antlaşma’nın Topluluk eylemlerinde izleyeceği politikaları içeren 3. maddesinin (i) bendi uyarınca kurulmuştur ve Fon’a ilişkin detaylı hükümler ise 123-128. maddeleri arasında yer almaktadır. • Madde 123; ASF’nin kuruluş amacını ve bu amacı gerçekleştirmek için yapılması gerekenleri açıkça belirtilmiştir. Bu çerçevede, Avrupa Sosyal Fonu, Ortak Pazar içinde işçiler için istihdam imkanlarının iyileştirilmesi ve bu suretle yaşam standardının yükseltilmesine katkıda bulunmak amacıyla kurulmuştur. Fonun görevi Topluluk içinde istihdamı kolaylaştırmak ve işçilerin coğrafi ve mesleki hareketliliklerini arttırmaktır. • Madde 124; Fon’un yönetimini Komisyon’a bırakmıştır ve Komisyon bu görevini yerine getirirken, hükümet, sendika ve işveren kuruluşları temsilcilerinden oluşan ve bir Komisyon üyesinin başkanlık edeceği bir komiteden yardım alacaktır. • Madde 125; Fon’un yardım mekanizmasını ve bu yardımın veriliş şartlarını düzenlemektedir. Bu kapsamda bir üye devletin başvurusu üzerine ASF yeniden mesleki eğitim ve yeniden yerleşme tazminatları ile işçilere verimli olabilecekleri yeni işler sağlanmasını taahhüt etmektedir. Aynı madde uyarınca, Fon bir işletmenin farklı bir üretime yönelmesi sonucunda işi bütünüyle veya kısmen azalan veya geçici olarak işten çıkarılan işçilere, yeniden tam olarak istihdam edilinceye kadar, eski ücret düzeylerini 14 koruyabilmeleri için yardım sağlanması amacıyla o Üye Devlet veya kamu hukukuna tabi bir kuruluş tarafından tahakkuk ettirilen masrafların %50’sini karşılamaktadır. Yeniden mesleki eğitim masrafları için Fon’un yardım sağlaması, işsiz kalanlara yeni bir meslek dışında iş bulunamamış olmasına ve yeniden eğitildikleri meslekte en az altı aydır üretken bir şekilde çalışıyor bulunmaları şartına, yeniden yerleşme yardımlarının verilmesi ise, işsiz kalan işçilerin, Topluluk içinde ikametgahlarını değiştirmeye mecbur bırakılmaları ve yeni ikametgahlarında en az altı aydır üretken bir şekilde çalışıyor bulunmaları şartına bağlanmıştır. Bir teşebbüsün faaliyet türünün değiştirilmesi halinde işçilere yapılacak yardımların verilmesi ise söz konusu işçilerin en az altı aydır bu teşebbüste yeniden tam olarak istihdam edilmiş olmaları, ilgili hükümetin, söz konusu değişiklik ve onun finansmanı ile ilgili olarak söz konusu teşebbüs tarafından hazırlanmış bir tasarıyı daha önceden takdim etmiş olması ya da Komisyonun bu değişiklik tasarısına ön onay vermiş olması şartına bağlıdır. Bu çerçevede, Fon’dan hangi şartlarda yardım yapılacağı belirlenmiş olup, Fon; topluluğun gelişmekte olan bölgelerine, sanayi sektörünün gerilemekte olduğu yörelere, teknolojik uyum sağlanmasına yönelik harcamalara, bazı işletmelerin karşılaştıkları zorlukların çözümlenmesine, tarım, tekstil ve giyim sektörlerinden ayrılmak isteyenlere, göçmen işçilere, iş arayan ve işsiz kalan 25 yaşın altındaki gençlere, kadınlara, sakat ve malullere mesleki eğitim vermek ve gerekli önlemleri almak için yardım yapacaktır (Karluk, 1998:309). 15 • Madde 126; Yardımın sona erdirilmesine ve Fon’a verilecek yeni görevlere yönelik kararın Konsey tarafından verileceğine ilişkin hüküm doğrultusunda Konsey, geçiş dönemi sona erdiğinde, Komisyonun görüşünü aldıktan ve Ekonomik ve Sosyal Komite ile Avrupa Parlamentosuna da danıştıktan sonra nitelikli çoğunluk ile 125. maddede düzenlenen yardımın tamamen veya kısmen kesilmesine karar vermekle yetkilidir. Ayrıca aynı madde uyarınca Konsey, Ortak Pazar içinde işçiler için istihdam imkanlarının iyileştirilmesi ve bu suretle yaşam standardının yükseltilmesine katkıda bulunmak amacıyla Fona verilebilecek yeni görevleri oybirliğiyle saptayabilecektir. • Madde 127; Konsey, Komisyonun önerisi üzerine nitelikli çoğunlukla ve Ekonomik ve Sosyal Komite ile Avrupa Parlamentosunun da görüşünü aldıktan sonra, yardımların uygulanması, sona erdirilmesi ve Fon’a verilecek yeni görevler için gerekli hükümleri belirlemektedir. Özellikle Fon tarafından verilecek yardımın koşullarını ve madde 125’te öngörülen yardımdan yararlanacak işçileri ve işletmelerin sınıflarını ayrıntılarıyla saptar. • Madde 128; Konsey, Komisyonun önerisi üzerine ve Ekonomik ve Sosyal Komitenin görüşünü aldıktan sonra, hem ulusal ekonomilerin hem de ortak pazarın uyumlu kalkınmasına katkıda bulunabilecek ortak bir mesleki eğitim politikasının uygulanmasına ilişkin genel ilkeleri belirleyecektir (DPT, 1993:187-189). AKÇT ile kurulan yardım mekanizmasının Roma Antlaşması ile oluşturulan ASF’ye temel teşkil ettiğini söylemek mümkündür. Fon AKÇT yardım mekanizmasına benzer bir şekilde yeniden mesleki eğitim, yeniden yerleşme ve eski 16 ücret düzeyinin korunabilmesi için ücret yardımı yapacaktır. Fon’un AKÇT yardım mekanizmasından farkı, yapılacak olan yardımın sadece sınırlı bir sektörü değil ortak pazar hedefi ekseninde ekonominin tüm sektörlerini kapsayacak olmasıdır. Topluluğun sosyal alanda yaptığı düzenlemelerin temel amacı Ortak Pazar’ın kurulmasına yönelik olmuştur. Antlaşmanın 123. maddesinde de belirtildiği gibi ASF işçiler için istihdam imkanlarının iyileştirilmesini ve yaşam standardının yükseltilmesini Ortak Pazar ekseninde gerçekleştirecektir. Antlaşmada yer alan düzenlemelerin sınırlı olmasının nedeni ise o dönemlerde Avrupa’da ekonomik büyümenin ve tam istihdam düzeyinin gerçekleşmiş olmasıdır. 1.3. 1970’ler ve Avrupa Sosyal Fonu’nda Reform 1970’li yılların ekonomik kriz ortamı, AT’yi yeni genişlemenin getirdiği sorunlarla birlikte yakalamıştır. 1 Ocak 1973 tarihinde Đngiltere, Đrlanda ve Danimarka2 AT’nin üyesi haline gelmiş ve böylelikle ilk genişleme gerçekleşmiştir. Dolar şoku ve petrol krizleri, Topluluk ülkelerini korumacı politikalar izlemeye sürüklerken, AT’yi hedeflerinden uzaklaştırıcı bir rol oynamış ve yeni üye devletlerin katılımı ile sorun daha da ağırlaşmıştır (Baydarol, 2001:9). Bu döneme petrol krizlerinin derin etkisi ve yeni teknolojinin icadı ve kullanımı damgasını vurmuştur ve tüm bu gelişmeler sonucunda Fon’da 1971 ve 1977 olmak üzere iki önemli reform yapılmıştır. Reformlar işgücü piyasası ve çalışanlar üzerine odaklanmaktadır (Brine, 2004:780). 2 Đngiltere, Đrlanda, Danimarka ve Norveç’in AT’ye tam üyelik başvuruları 1963 ve 1967 yılları olmak üzere iki kere Fransa tarafından reddedilmiş, ancak 1973 yılında tam üye olabilmişlerdir. Norveç yapılan halkoylaması sonucu AT’nin dışında kalmayı tercih etmiştir. 17 Đlk reform 1971 yılında meydana gelmiştir. Fonun işleyişi ve çalışma şartları Konseyin 26 Kasım 1970 tarihinde aldığı bir karar gereğince yapı değişimine uğramış ve yeniden düzenlenmiştir. 8 Kasım 1971 tarihinde ve 2396/71 sayılı Tüzük ile gerçekleştirilen düzenleme ile Fonun yapısı değiştirilirken, Fona yeni görevler verilmiş ve Fon iki bölüme ayrılmıştır. Bu reformun altında yatan sebep Fonun imkanlarının oldukça sınırlı kalmış olması ve dönemin ihtiyaçlarına artık cevap veremez hale gelmiş olmasıdır. Fonun ilk kurulduğu yıllarda sadece ilgili devletlerce yapılan harcamaların %50’sini karşılaması, fondan yapılacak yardımların işçilerin en az altı ay çalışmaları şartına bağlı olması ve yardımların harcama yapıldıktan sonra verilmesi fonun işleyişine yönelik eleştirilere sebep olmuş ve ayrıca fonun başlangıçtaki faaliyetlerinin özellikle Đtalya ve Hollanda'ya yönelik olması reformu kaçınılmaz hale getirmiştir (DPT, 1998,s.76). 1971 reformu ile ASF geçmişe dönük dağıtım sisteminden sıyrılarak, insiyatif ve yetki sahibi bir araç haline gelmiş ve kaynakların dağılımını daha etkin bir şekilde sağlar olmuştur. Bu yeni politika üretme süreçleri ile komisyon kaynakların yeniden dağıtımında teknolojik değişimlerden etkilenen belli başlı mesleki grupları hedefleyen yeni kılavuz ilkeleri ve öncelikler belirlemiştir (Brine, 2004:781). Yeni yapısı ile 1 Nisan 1972’de yürürlüğe giren Avrupa Sosyal Fonu’nun artık iki farklı fonksiyonu vardır. Fon’un birinci bölümünün Topluluk tarafından izlenen politikalar sonucunda ortaya çıkan işsizliği önleyici önlemlere kaynak sağlaması öngörülmüştür. Bu kapsamda Fon, istihdamın Topluluk politikaları ve 18 tedbirlerinden etkilendiği veya etkilenme olasılığı olduğu zamanlarda, ayrıca işgücü piyasasında arz ve talep dengesizliklerinin düzeltilmesi için üye ülkelerin ve Topluluğun ortak hareket etmesi gerektiği durumlarda finansal destek verecektir. 1971 reformu ile amaçlanan, Topluluk genelinde oluşan ya da oluşacak olan herhangi bir istihdam dengesizliğinde bu durumun Topluluğun tümünü etkilemesinin önüne geçilerek söz konusu dengesizliği gidermek için ortak bir yaklaşımın benimsenmesini sağlamaktır. Bu çerçevede ASF’nin görevi, ulusal istihdam politikalarına rehberlik etmek, onları koordine etmek ve yeni tedbirler alınmasını sağlamak olmuş ve reform kapsamında işsizliği önleyici önlemler Fon tarafından %100 oranında finanse edilmiştir (DPT, 1998:76). Fonun ikinci bölümü ise, yapısal işsizlik3 ve gizli işsizlik üzerine yoğunlaşmıştır. Đşsizlik ile mücadele için uzun vadeli tedbirlerin finansmanına ve mevcut yapısal ve bölgesel dengesizliği giderici faaliyetlere katkıda bulunmak amacını taşımaktadır. Bu tedbirler genellikle üye devletlerin daimi politikalarının olduğu alanlarda yapılmakta olup, bu alanlarda Fon’un katkı payı %50 ile sınırlandırılmıştır (DPT, 1998:76). Yapılan düzenleme sonucu Fon, az gelişmiş veya gelişmekte olan bölgelerde ve mevcut sanayilerin çökmekte olduğu alanlarda, teknolojik gelişmelere uyum sağlamak için işçilerin eğitilmeleri, sakat işçilerin yeniden işe yerleştirilmesi ve 50 yaşın üzerinde olan kişilerin istihdamı gibi konular başta olmak üzere üye ülke politikalarını destekleme amacına yönelik hale getirilmiştir (Şahin, 1983:74-75). Yapılan reform ile faaliyet alanı genişletilen Fon 3 Yapısal işsizlik sermaye stoku yetersizliği, teknolojik değişimler, kırdan kente göç, eğitimsizlik, nitelik uyuşmazlığı gibi sebepler sonucu işgücü talebi ile işgücü arzı arasında oluşan yapısal uyumsuzluktur. Yapısal işsizlik özellikle gençler, kadınlar, göçmenler ve niteliksiz işgücü gibi belli sosyal grupları etkilemektedir (Ceylan-Ataman, 2005:13). 19 1971’de işçiler dışında kalanlara yardım, 1974’te göçmen işçilere yardım, 1976’da tekstil ve giyim sektöründe çalışanlara özel önlem uygulamalarını kapsam dahiline almıştır. 20 Aralık 1977 tarihinde ve 2893/77 sayılı Tüzük çerçevesinde gerçekleştirilen ikinci reform ile Komisyonun koordinasyon ve kontrol görevleri güçlendirilmiş, ASF’nin kaynakları özellikle giderek artan işsizliğe yönlendirilmiş ve bunun sonucunda Fon’dan refah düzeyi düşük olan Đrlanda gibi ülkeler de pay almaya başlamıştır. Bu dönemde Fonun en büyük amacı işgücü piyasasında istihdam yaratılması için mesleki eğitime ağırlık vermek olmuştur (Brine, 2004:781). Tüm bu gelişmelere ek olarak 1977 yılında yapılan reform ile kaynakların ilk defa kullanımı esnasında ASF ve Topluluk Fonları arasında bir nedensellik bağı kurularak Fonların daha etkili hale getirilmesi de amaçlanmıştır (DPT, 1998:77). Yeni düzenleme ile başta okulu terk edenler olmak üzere gençlere ve kadınlara yönelik programlar ön plana çıkarılmıştır. Bu kapsamda söz konusu grupların temel mesleki eğitimler yoluyla gerekli becerileri kazanmaları ve yeni teknolojileri kullanma kapasitelerinin arttırılması hedeflenmiştir. 1977’de kadınlara yardım ve 1978’de 25 yaşın altında bulunan işsizlere yardım Fon kapsamında uygulamaya dahil edilerek, temelde ekonomik kaynakların sınırlı olduğu ülke ve bölgelere kaynakların yönlendirilmesi anlayışı benimsenmiştir (Karluk, 1998:310). Böylelikle Fon kaynaklarının yarısı 1975 yılında kurulmuş olan Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu4 kaynaklarının yöneldiği bölgelerdeki projelere ayrılmış, ayrıca Grönland, Fransa'nın deniz aşırı 4 Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, geri kalmış bölgelerin geliştirilmesi ve yapısal bakımdan düzenlenmesi ve gerileyen sanayi bölgelerindeki üretimin değiştirilmesi ve Topluluk içindeki temel bölgesel dengesizliklerin giderilmesine yardımcı olmak amacıyla oluşturulmuştur. 20 bölgeleri, Kuzey Đrlanda ve Yunanistan gibi geri kalmış bölge ve ülkelere yapılan yardım oranın %10 artırılmasına karar verilmiştir (DPT, 1998:76). Dönemin dinamikleri dikkate alındığında ASF’ye yönelik olarak gerçekleştirilen reformların aslında güçlü bir ekonomik ve ticari temeli olan Avrupa’nın oluşturulması amacını taşıdığını söylemek mümkündür. Üye ülkelerin arasında yaygın olan görüş sadece bir serbest ticaret alanı olmaktan öte, barış ve işbirliği içinde yaşayan devletlerden oluşan istikrarlı bir Topluluk olmaktır. Bu çerçevede Fon geriye dönük uygulamalardan insiyatif sahibi politikalara yönelmiş, Fonun düzenlediği alanlara ilişkin üye devletlere önemli idari görevler verilmiş ve üye devletler Fonu hafif sınırlı bir şekilde özgürce kullanmaya devam etmişlerdir (Brine, 2004:781). ASF’de yapılan 1971 ve 1977 reformları sonucu Fonun sorumluluğu, yapısı, işleyişi ve fonksiyonları giderek genişletilmiştir. 1970’li yıllara gelindiğinde yeni teknolojilerin devreye girmesi ile birlikte bu durumun Avrupa için bir tehdit mi yoksa bir fırsat mı olacağı sorunu ortaya çıkmıştır. Đkinci Dünya Savaşı sonrası yaşanan barış dönemi devam etmekte ancak hızla genişleyen bir küresel pazarı da beraberinde getirmektedir. Rekabetin giderek arttığı bu dönemde istihdam yerini işsizlik endişelerine bırakmıştır. Sosyal uyum, insan kaynakları, esnek çalışma ve post-fordist üretim sistemleri5 devreye girmiş ve artık mesleki hareketlilik esas konu olan coğrafi hareketlilikten daha önemli hale gelmiştir. 5 Post-Fordizm; tüketim taleplerini karşılayabilmek için üretimin esnek bir modelde yerine getirildiği, işgücü ve makineleşmede esnek uzmanlaşmanın sağlandığı, bilgi ve iletişim teknolojilerinin üretimde yaygın olarak kullanıldığı bir üretim ve birikim rejimidir (http://www.sakli.info/Fordizm.pdf,erişim:11.02.2009). 21 1.4. 1980’ler, Yeni Teknoloji ve Đşsizlik 1980’li yılların başında Topluluk’ta yeni bir genişleme daha meydana gelmiş ve 1 Ocak 1981’de Yunanistan ve 1 Ocak 1985’te de Đspanya ve Portekiz AT üyesi olmuştur.6 Yunanistan ekonomisi küçük ve az nüfuslu bir ülke olarak ekonomik anlamda AT’ye fazla sorun çıkarmazken, Đspanya coğrafi genişliği, nüfus büyüklüğü, tarıma dayalı ekonomisi ve AT ortalamasının çok gerilerinde olan gelir yapısı ile Topluluk bütçesine ciddi bir yük getirmiştir (Baydarol, 2001:10-11). Bu genişleme dalgası AT’de bölgesel dengesizliğe ilişkin endişeleri ve sosyal uyum için duyulan isteği de beraberinde getirmiştir. Söz konusu dönem petrol krizlerinin ve yeni teknolojinin işgücü piyasası üzerindeki etkilerinin devam etmekte olduğu, Topluluğun demografik yapısının değiştiği, işsizliğin arttığı ve aynı zamanda Tek Pazar çalışmalarının da hızlı bir şekilde tamamlanmaya çalışıldığı bir dönemdir (Brine, 2004:781). 1980’lerde AT’de özellikle de genç işsizlik rakamları endişe vermektedir. Topluluğun işsizlik rakamı 1982 yılında 10,5 milyona ulaşmıştır ve bunun %42’sini 25 yaşın altındaki gençler oluşturmaktadır. Fon’un kaynaklarının %44’ünün gençlere ve genç işsizlikle mücadeleye ayrılmış olmasına rağmen üye ülkelerin bu alandaki taleplerine yeterli gelmemektedir. Ancak söz konusu dönemde Fon’un yapısı bu alanda etkin bir şekilde çalışmak için sok sıkıdır ve müdahale imkanlarını sınırlamaktadır (European Commission, 1998:16). 6 Yunanistan, Đspanya ve Portekiz’in tam üyelik başvurularında Komisyon ekonomik gerekçelerle olumsuz görüş verse de Bakanlar Konseyi ülkelerin demokrasiye geçişini içeren siyasi gerekçeyi ön planda tutarak tam üyelik süreçlerini başlatmıştır. 22 1.4.1. ASF’de 1983 Reformu Toplulukta özellikle de 25 yaşın altındaki gençler arasında giderek artan yüksek işsizlik sonucu 1983 yılında 2950/83 sayılı Tüzük ile Avrupa Sosyal Fonu’nda bir reform daha yapılmış ve bu reform ile Fonun teknolojik değişime ve işsizliğe yönelik gerçekleştireceği faaliyetler üzerine yoğunlaşılmıştır. Öncelikle Fonun finansmanı kendi kaynaklarına dayalı hale getirilirken Fon kaynaklarının kullanım öncelikleri de iki yeni alana yönelmiştir. Bunlardan ilki Topluluk politikalarının uygulanmasından dolayı ortaya çıkan işsizlikle mücadele etmek, ikincisi de belirli bölgelerin ve iş arayanlar göçmenler, gençler, kadınlar ve engelliler gibi dezavantajlı grupların sorunlarına yardımcı olmak olmuştur (Tekin, 2008:177). Böylelikle 1983 tarih ve 2950/83 sayılı Tüzük ile uzun süreli işsizler, çalışmak isteyen kadınlar, çalışabilecek durumda olan engelliler, Topluluk içinde serbest dolaşımda bulunanlar ile üçüncü ülke işçilerine (göçmen işçiler) istihdam yaratmaya yönelik faaliyetler, yeni teknoloji kullanımı aşamasında 500’ün altında işçi istihdam eden küçük ve orta ölçekli kuruluşlarda çalışan işçilerin eğitim sorunlarını giderici çalışmalar, mesleki eğitim ve istihdam konusundaki uzman kuruluşların istihdamı arttırıcı girişimleri Fonun yardım yapacağı öncelik alanları olarak belirlenmiştir (Karluk, 1998:309). 1983 reformu ile oluşturulan hedefler sistemi ile öncelik Topluluğun en düşük gelir düzeyine sahip, ancak işsizlik oranlarının en yüksek olduğu bölgelerine tanınmıştır ve ilk defa bu reform sayesinde söz konusu bölgeler işsizliği önlemeye yönelik bir kaynağa ulaşmışlardır (Brine, 2004:782). 23 1.4.2. Avrupa Tek Senedi Kapsamında Yeni Düzenlemeler 1 Temmuz 1987 tarihinde yürürlüğe giren Avrupa Tek Senedi7 ile ASF’de yeni bir reform yapılarak Fonun “ekonomik ve sosyal uyumu güçlendirme politikası” çerçevesinde müdahale etmesi sağlanmıştır. Avrupa Tek Senedi’nin 23. maddesi ile ekonomik ve sosyal birleşme konusu düzenlenmiş olup, Fona ilişkin düzenlemeler bu başlık altında yer almakta, böylelikle Fona Topluluk içinde ekonomik ve sosyal birleşmeyi gerçekleştirecek bir rol verilmekte ve bu sayede Topluluğun bir bütün olarak uyumlu bir şekilde gelişmesine katkıda bulunulması amaçlanmaktadır (Tekin, 2008:177). ATS’nin 23. maddesi ile Roma Antlaşması’nın üçüncü kısmına ekonomik ve sosyal birleşme adıyla eklenen V nolu bu yeni başlığın ilk maddesi olan 130. maddenin a bendi; Topluluğun, sınırları içinde uyumlu bir gelişmeyi gerçekleştirmek amacıyla, ekonomik ve sosyal birleşmesini güçlendirmeye yönelik eylemini sürdüreceğini ve geliştireceğini vurgulamaktadır. Bu madde ile Topluluk özellikle çeşitli bölgeler arasında varolan farkları azaltmayı ve en az gözetilen bölgelerin geri kalmışlığını telafi etmeyi amaçlamıştır (ĐKV, 1987:15-16). Bu çerçevede Topluluğun bu görevleri yerine getirebilmesi için 130.maddenin b,d ve e notu bentleri Avrupa Sosyal Fonu’na ilişkin yeni düzenlemeler getirilmiştir. • Madde 130(b) uyarınca; Topluluk çapında uyumlu gelişmeyi gerçekleştirmek, Topluluğun çeşitli bölgeleri arasındaki farkları azaltmak ve en az gözetilen 7 Avrupa Tek Senedi ile Topluluk Antlaşmaları’nda malların, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımını sağlamak amacıyla Tek Pazar uygulamasına geçilmesi, ekonomik ve parasal birliğin sağlanması, Avrupa Parlamentosu’nun yetkilerinin genişletilmesi ve çevrenin korunması gibi bir takım belli başlı düzenlemeler gerçekleştirilmiştir (Bilici, 2005:38). 24 bölgelerin geri kalmışlığını telafi etmek amacıyla üye devletler ekonomi politikalarını koordine ederek sürdürecektir. Ortak politikaların ve iç pazarın söz konusu amaçları göz önüne almakta ve bunların gerçekleşmesine katkıda bulunmaktadır. Topluluk bu amaçlara varılmasını, Avrupa Sosyal Fonu’nun da dahil olduğu yapısal nitelikteki fonlar8, Avrupa Yatırım Bankası ve varolan diğer mali araçlar çerçevesinde yürüttüğü faaliyetler yoluyla desteklemektedir. • Madde 130(d) Komisyon Konseye Avrupa Tek Senedinin yürürlüğe girmesinden başlayarak, varolan Avrupa Sosyal Fonu’nun da dahil olduğu yapısal amaçlı fonların görevlerini 130a ve 130c sayılı maddelerde ifade edilen amaçların gerçekleşmesine katkıda bulunmak amacıyla saptamak ve rasyonalize etmek ve etkinliklerini arttırmak ile birbirleriyle ve varolan diğer mali araçlar arasında koordinasyonu sağlamak için bu Fonların işleyiş kuralları ve yapılarına değişiklik getiren toplu bir önergeyi sunacaktır. Konsey, bu önerge üstüne Avrupa Parlamentosu ve Ekonomik ve Sosyal Komitesinin mütalaasını aldıktan sonra bir yıllık süre içinde oybirliğiyle karar alacaktır. • Madde 130(e) Avrupa Sosyal Fonu ile ilgili olarak sırasıyla 43, 126 ve 127. maddeler uygulamada kalacaktır (ĐKV, 1987:16-17). Sonuçta ATS ile yapılan düzenlemelerin amacı, Topluluğun en zengin ve en fakir bölgeleri arasındaki uçurumu kapatmak, en geri kalmış bölgelerin gecikmesini azaltmak, uzun süreli işsizliğe karşı savaşmak, aynı zamanda gençlerin ve emek 8 Maddede yer alan diğer yapısal fonlar: Avrupa Tarımsal Yönverme ve Garanti Fonu ve Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu’dur. 25 piyasasından dışlanabilecek kişilerin mesleksel bütünleşmesini sağlamaktır (Gülmez, 2003:16). 1980’li yıllarda vurgu ekonomiden siyasete kayarken işsizlik, ekonomik büyümeden çok siyasi istikrar tehdidinin korkusu ile yükselmeye devam etmiştir. Đşsizlik sonucu üye ülkeler ve bölgeleri arasındaki farklar artmış ve üye ülkeler arasında istikrarsızlık korkusu oluşmaya başlamıştır. Böyle bir ortamın doğal sonucu olarak sosyal dışlanma ve sosyal uyum gündeme gelmiştir. Bu dönemde ASF’yi kapsayan alanlarda üye devletlerin idari sorumlulukları ve Komisyon’un politika yapıcılığı artmıştır. 1983 reformu ile oluşturulan öncelikli hedeflerin açıklanması sistemi, Topluluğun Destek Çerçevesini ve üye devletlerin ulusal işsizlik ve istihdam politikalarında Fon’un kullanımındaki önceliklerini belirleyen ortaklık sistemini oluşturmaya yönelik olmuştur. Bu sebeple Fon’dan faydalanılacak alanlarda üye ülke tarafından ulusal politikada tartışılmış ve Komisyon ile birlikte üzerinde karara varılmış olması gerekmektedir (Brine, 2004:782). Yapılan reformlar incelendiğinde Topluluğun amacının temelinde yatanın, sınırları içinde uyumlu bir gelişmeyi sağlamak amacıyla, ekonomik ve sosyal birleşmesini güçlendirmeye yönelik faaliyetler gerçekleştirmek, ekonomik ve sosyal açıdan gelişmişlik düzeyi yüksek ve birbirine paralel olan üye ülkeler arasında oluşturulacak olan Tek Pazar’ın etkinliğini ve etkililiğini arttırmak olduğunu söylemek mümkündür. 26 1.4.3. Yapısal Fonlarda ve Avrupa Sosyal Fonu’nda Reform Avrupa Tek Senedi ile AT’de ekonomik ve sosyal uyumun sağlanması gerektiği açıkça ifade edilmiş olup, bu hüküm sonucunda Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Avrupa Sosyal Fonu ve Avrupa Tarımsal Garanti ve Yönlendirme Fonu’ndan oluşan yapısal fonların işleyişinde 28 Haziran 1988 tarihinde 2052/88 (EEC) sayılı Tüzük ile ilk kez bir düzenleme gerçekleştirilmiştir. Yapılan yeni düzenleme ile Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu, Avrupa Sosyal Fonu “Yapısal Fonlar” başlığıyla tek bir şemsiye altında toplanmış ve yapısal fonların görevleri, etkileri, birbirleri arasındaki etkileşimleri, Avrupa Yatırım Bankası ve diğer mali araçların işlemleri arasındaki faaliyetlerinin koordinasyonu sağlanmaya çalışılmıştır (Can-Kocagül, 2008:8). Reform kapsamında Fonlar ve mali araçlar arasında koordinasyon sağlanarak Topluluğun dağıttığı mali yardımın daha etkin bir şekilde kullanılması amaçlanmış ve Yapısal Fonların faaliyet alanı genişletilirken Fonların ve Avrupa Yatırım Bankası kaynaklarının kullanımı da yeni esaslara bağlanmıştır (Karluk, 1998:320). Yapısal Fonlarda yapılan reform öncesi, birbirinden farklı projeler fon kaynaklarıyla desteklenmekte iken, yeni yaklaşımla birlikte bölgesel kalkınma ve istihdamla ilgili girişimler için öncelikler belirleyen ve bu çerçevede sağlanan fonun türünü ve miktarını içeren programlar hazırlanmaktadır. Birbirleri ile bütünleşmiş programlar, ilgili tarafların etkin bir şekilde koordinasyonu sağlarken aynı zamanda farklı fonlar ve mali araçlar yoluyla finanse edilmekte ve uygulamada ulusal, bölgesel ve yerel idari yapıların birlikte yürüttüğü bir süreç izlenmektedir (Karluk, 1998:320). 27 28 Haziran 1988 tarihinde 2052/88 (EEC) sayılı Tüzükle ile yapısal fonlara ilişkin beş hedef belirlenmiş ve ASF harcamaları da tespit edilen bu hedeflerle doğrudan ilişkilendirmiştir.9 Bu çerçevede Yapısal Fonlara ilişkin 1989-1993 program döneminde belirtilen hedefler aşağıda yer almaktadır. • Hedef 1, en az gelişmiş bölgelerin kalkınması olarak belirlenmiştir. Avrupa Tek Pazarı'nın yaratacağı rekabet ortamında bu bölgelerin sürdürülebilir bir ekonomik büyümeyi gerçekleştirebilmesine yardımcı olmak amacıyla 5 yıllık periyoda yayılmak üzere Yapısal Fonların bütçesinin yaklaşık 2/3'üne karşılık gelen 38,3 milyar ECU ayrılmıştır. Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu'nun Garanti kısmı, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Yatırım Bankası ve Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu Hedef 1'in fon kaynakları olarak saptanmıştır. Bu hedef kapsamında desteklenecek olan bölgelerin seçiminde Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (ĐBBS) (Nomenclature of Territorial Units for Statistics – NUTS) temel alınmış ve bundan sonra yapısal destek verilecek bölgelerin seçiminde ana çerçeve olarak kullanılmasına karar verilmiştir. Bu sınıflandırma ile benzer sosyoekonomik özellikler gösteren ve coğrafi olarak birbirine yakın olan yerleşim birimleri büyükten küçüğe, biri diğerini kapsayacak şekilde Düzey I, Düzey II ve Düzey III olmak üzere üç farklı düzeyde gruplandırılmaktadır. Bu çerçevede, Hedef 1 kapsamına, satın alma gücü paritesine göre kişi başına düşen GSYĐH'sı Topluluk ortalamasının %75'inden az olan üye ülkelerin ĐBBS II düzeyindeki geri 9 1993 yılında yapısal fonlar da yeniden bir revizyona gidilmiş ve 2081/93 (EEC). sayılı Tüzük, 4255/88 (EEC). sayılı Tüzüğün yerini almıştır. Yapılan bu değişiklikle balıkçılık sektörü için mali araçlar da Yapısal Fonlar kapsamına dahil edilmiş ve Fon harcamalarından yaralanacak projelerde birbirlerini tamamlama ve benzeri hususlara öncelik tanınmıştır (DPT, 1998:77). 28 kalmış bölgeleri seçilmiştir. Toplam nüfusu Topluluk nüfusunun yaklaşık %22'sine denk gelmekte olan bu bölgeler; Yunanistan, Portekiz, Đrlanda Cumhuriyeti ve Kuzey Đrlanda'nın tamamı, Đspanya'nın büyük kısmı, Güney Đtalya, Korsika, Fransa'nın denizaşırı bölgeleridir (Can-Kocagül, 2008:20). • Hedef 2 kapsamına giren bölgeler; Son üç yılda işsizlik oranı Topluluk ortalamasından yüksek olan, 1975'ten sonra herhangi bir referans yılda sanayi istihdamı Topluluk ortalamasından yüksek olan, Alınan bu referans yıldan sonra sanayi istihdamında gözle görülür bir düşüş yaşamış olan bölgelerdir. Hedef 2 sanayisi düşüşe geçmiş bölgelerin, sınır bölgelerinin ya da bölgelerin belirli kısımlarının desteklenmesi amacına yöneliktir. Bu kriterlere uyan Đngiltere, Fransa, Almanya ve Đspanya'nın ĐBBS III düzeyindeki çeşitli bölgelerinin üç yıl süreyle desteklenmesi öngörülmüş, ancak daha sonra istihdamla ilgili yapısal sorunlar için üç yılın yetersiz olduğu düşünülerek süre beş yıla çıkarılmıştır. Hedef 2 için fon sağlayacak kaynaklar Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Yatırım Bankası ve Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu olarak belirlenmiştir (Can-Kocagül, 2008:21). • Hedef 3 kapsamında uzun süreli işsizlikle mücadele etmek amacına yönelik olarak yirmi beş yaş üzeri bir yıl ya da daha uzun süredir işsiz olanlar yer almaktadır. Bu hedef kapsamında Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Yatırım 29 Bankası ve Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu söz konusu işsizleri iş hayatına kazandırmak amacıyla fon sağlayacaktır. • Hedef 4, işsiz gençlerin iş edinmelerine destek sağlamaya yöneliktir. Bu hedef için de Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Yatırım Bankası ve Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu fon sağlayacaktır. • Hedef 5 kırsal kalkınma, tarım ve balıkçılığa yönelik olarak iki ayrı hedeften oluşmaktadır. Hedef 5(a), tarımdaki yapısal düzenlemelere odaklanmış ve özel olarak aşağıdaki konular hedef kapsamına alınmıştır: o Tarımsal yapıların güçlendirilmesi ve yeniden organize edilmesi o Tarımsal üretimin korunması ve tamamlayıcı faaliyetlerin geliştirilmesi o Çiftçiler için kabul edilebilir bir yaşam standardı sağlanması o Kırsal bölgelerdeki sosyal dokunun ve çevrenin geliştirilmesi Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu'nun Garanti kısmı bu hedefin fon kaynağı olmuştur. Hedef 5(b), yüksek oranda tarımsal istihdama sahip, ancak tarım gelirleri düşük seviyede olan, kişi başına düşen GSYĐH açısından düşük sosyoekonomik gelişme gösteren ve Hedef 1 kapsamına alınmamış olan bölgelere yöneliktir. Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu'nun Garanti kısmı, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Yatırım Bankası bu hedefin fon kaynağı olmuştur. 30 Tüm bu hedefler doğrultusunda Topluluk'un sağladığı finansal destek temelde, üye ülkelere yönelik operasyonel programlar kapsamında uygun projelerin, yardım programlarının, teknik destek ve program uygulama çalışmalarının kısmi finansmanından oluşmaktadır. Çakışmaları önlemek için bir proje ya da programa aynı anda sadece bir hedef kapsamında, tek bir fondan yararlanma imkanı tanınmıştır, ancak işbirliği gereken durumlarda fonlar ve finans kuruluşları arasında entegre uygulamalar da mümkün olmuştur. Finansal destek Yapısal Fonlar'dan karşılanan hibeler ve Avrupa Yatırım Bankası gibi kuruluşlarca verilen krediler olmak üzere iki şekilde gerçekleşmiştir (Can-Kocagül, 2008:20-22). 1989-1993 döneminde hedeflere yönelik yapısal fonların dağılımı Tablo 1’de yer almaktadır. Bu çerçevede ASF’nin az gelişmiş bölgelerin kalkınmasına, sanayisi gerilemiş olan bölgelerin ve sınır bölgelerinin kalkınmasına, uzun dönemli işsizlerin ve gençlerin istihdamına yönelik faaliyetler kapsamında destek sağlaması öngörülmüştür. ASF özellikle Hedef 3 uzun süreli işsizlerin istihdamı ve Hedef 4 gençlerin istihdamı alanlarında ise Yapısal Fonlar içerisinde kaynak sağlayan tek fon olarak öne çıkmaktadır. Tablo 1: Yapısal Fonlar’ın Uygulama Alanları 1989-1993 Dönemi Yapısal Fonlar Hedef 1: Az gelişmiş ABKF ASF ATYGFbölgelerin kalkınması Garanti Kısmı Hedef 2: Sanayisi gerilemiş ABKF ASF bölgelerin ve sınır bölgelerinin kalkınması Hedef 3: Uzun dönemli ASF işsizlerin istihdamı Hedef 4: Gençlerin ASF istihdamı Hedef 5(a): Tarımda yapısal ATYGFdüzenlemeler Garanti Kısmı Hedef 5(b): Tarım ATYGFbölgelerinin kalkınması Garanti Kısmı Kaynak: Can-Kocagül-Kocagül, 2008:22 31 1980’ler Toplulukta işsizlik algısına yönelik değişikliğin meydana geldiği yıllardır. Yeni algıya göre işsizlerin işsiz olmasının sebebi, küresel ekonomi ile Avrupa ekonomisi arasındaki uyumu gerçekleştirmek isteyen üye devletlerin politikaları değil işsizlerin bizzat kendileridir. Đşsizler tecrübe, güven, motivasyon ve eğitim eksiği olan kişiler olarak değerlendirilmiştir. Đstihdamın şartları çalışanların kendi bilgi, birikim ve yeteneklerine bağlanarak, istihdam bir yapılabilirlik durumu olarak görülmeye başlanmış ve bu durumun sonucunda da işsizlik ekonomik, sosyal ve siyasi gerekçelerin dışına itilmeye çalışılmıştır (Brine, 2004:782). Tüm bu gelişmelerin sonucunda bu alandaki eksikleri kapatmak amacıyla 19 Aralık 1988 tarih ve 4255/88 sayılı Tüzük ile ASF’de yeni bir reforma gidilmiş ve söz konusu Tüzük kapsamında ASF harcamalarını düzenleyen kurallar yapısal fonlara yönelik düzenlemeleri içeren 28 Haziran 1988 tarih ve 2052/88 (EEC) sayılı Tüzük ile uygun hale getirilmiştir. Ayrıca nakit akışı problemlerini ve gecikmeleri ortadan kaldırmak amacıyla Fon için yeni bir ödeme sistemi geliştirilmiştir. Bu kapsamda Fondan yararlanmak isteyen ülkeler projelerinin onayını takip eden ilk iki ay içerisinde toplam kaynağın %50’sini almaktadırlar ve bu paranın yarısını kullandıkları anda da yine toplam kaynağın %30’unu talep edebilmektedirler Bu yeni sistem ile Fon geniş bütçe olanaklarına kavuşmuştur (European Commission, 1998:21). Yapılan bu reform ile uzun dönemli işsizlik ile mücadele, gençlerin mesleki entegrasyonu ve özellikle üye ülkeler arasında sosyal uyumun gerçekleştirilmesi öne çıkmıştır. Yapısal Fonların müdahale alanlarına ilişkin belirlenen bu hedefler içinde 32 uzun süreli işsizlerin istihdamı ve gençlerin istihdamının ayrı başlıklar altında yer alması da bu iki alanın üye ülkeler açısından önemini ortaya koymaktadır. 1.5. 1990’lar, Avrupa Sosyal Fonu ve Sosyal Uyum 1990’ların başı hem Topluluk içinde hem de Topluluk dışında önemli gelişmelerin olduğu bir dönemdir. Görece zengin ülkeler olan Avusturya, Finlandiya ve Đsveç’in Topluluğa katılımı, 1992’de Tek Pazar’ın tamamlanması ve 1992’de Maastricht Antlaşması ile Avrupa Birliği’nin kuruluşu dönemin en önemli gelişmeleri arasında yer almaktadır. Dünyada ise bir taraftan küreselleşmenin ekonomik, finansal ve kültürel süreci devam ederken diğer taraftan da Batı Avrupa devletlerinde ağır sanayinin düşüşe geçtiği ve işsizliğin artmaya devam ettiği bir dönem yaşanmaktadır. 1990’lı yıllar Sovyet sisteminin beklenmedik şekilde çökmesi, demir perdenin simgesi Berlin duvarının yıkılışı ve Đkinci Dünya Savaşı sonucu Sovyet denetimi altında kalan ülkelerin bu çatının dışına çıkmaları ile dünya siyaset sahnesinde hiç kimsenin beklemediği gelişmelerle başlamıştır. Tüm bu gelişmeler ışığında AT bünyesinde bu yeni dünya düzeni içerisinde acilen yeniden yapılanma gereğinin farkına varılarak harekete geçilmiş ve günümüz Avrupa Birliği’nin temellerini atan Avrupa Birliği Kurucu Antlaşması (Maastricht Antlaşması) oluşturulmuştur (Baydarol, 2001:13-14). 33 1.5.1. Maastricht Antlaşması 7 Şubat 1992 tarihinde imzalanan ve 1 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması ile AKÇT, AET ve AAET’ye ek olarak yeni bir birlik olan Avrupa Birliği kurulmuştur. Antlaşma ile AB; Ekonomik ve Parasal Birliğin düzenlendiği Ekonomik Bütünleşme, Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası ve Adalet ve Đçişlerinde Đşbirliğinden oluşan üç sütunlu bir yapı üzerine inşa edilmiştir. Maastricht Antlaşması ile ASF yeniden tanımlanırken Roma Antlaşması’nın 123. ve 125. maddeleri aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir. • Madde 123; Avrupa Sosyal Fonu, Đç Pazar içinde işçiler için istihdam imkanlarının iyileştirilmesi ve bu suretle yaşam standardının yükseltilmesine katkıda bulunmak amacıyla kurulmuştur. Fonun görevi Topluluk içinde istihdamı kolaylaştırmak, işçilerin coğrafi ve mesleki hareketliliklerini arttırmak, sınai değişimler ve üretim sistemlerinin gelişimi karşısında özellikle mesleki eğitim ve meslek değiştirme yoluyla işçilerin uyumlarını kolaylaştırmaktır. • Madde 125; Konsey madde 189c’de yer alan sürece uygun olarak ve Ekonomik ve Sosyal Komite’ye danıştıktan sonra, Avrupa Sosyal Fonu’na ilişkin kararları uygulayacaktır. Maastricht Antlaşması tarafından oluşturulan üç temel alan Fonun gelecekteki gelişimine de etkide bulunurken sosyal politikanın yasal çerçevesini genişletilmekte, eğitim alanında yeni uygulamalar getirmekte ve Antlaşma kapsamında AB’de “çalışan”ların yerini “vatandaş”lar almaktadır. Yürürlüğe giren 34 bu madde ile “ortak pazar” ifadesi “iç pazar” olarak değiştirilmekte ve maddeye “sınai değişimler ve üretim sistemlerinin gelişimi karşısında özellikle mesleki eğitim ve meslek değiştirme yoluyla işçilerin uyumlarının kolaylaştırılacağı” ifadesi eklenmektedir. (Gülmez, 2003:16). Aslında ASF’ye yönelik yapılan bu yeni düzenleme Fon’un felsefesini temelde değiştirmemektedir. Ancak özellikle 1980’li yıllardan sonra hızla ilerleyen teknoloji karşısında bu değişime uyum sağlamakta zorluk çeken işgücü piyasalarında artan işsizlik oranları, bu alana ilişkin düzenlemelerin daha etkin olabilmesi için gerçekleştirilecek faaliyetlerin Topluluk çapında olması gerektiğinin önemini ortaya koymuştur. Bu çerçevede Fon’un görevleri arasına eklenen “sınai değişimler ve üretim sistemlerinin gelişimi karşısında özellikle mesleki eğitim ve meslek değiştirme yoluyla işçilerin uyumlarının kolaylaştırılması” ifadesi Topluluk bünyesinde bu alana yönelik duyulan endişelerin Kurucu Antlaşmalara yansıması olarak ortaya çıkmıştır. 1.5.2. ASF’de 1993 Reformu 20 Haziran 1993 tarihinde, Yapısal Fonlara ilişkin bütün gelişmeler dikkate alınarak, 2084/93 (EEC) sayılı Tüzükle ASF yeniden bir düzenlemeye tabi tutulmuştur. 20 Haziran 1993 tarih ve 2084/93 sayılı Tüzük kapsamında aşağıda yer alan projelerin Fondan öncelikli olarak faydalanması öngörülmüştür (DPT, 1998:77). • Hedef 1 kapsamındaki bölgelerde olmak ve aşağıdaki özellikleri taşımak şartıyla Fon, yapılan harcamalara mali katkı sağlamaktadır. 35 Özellikle ekonomik gelişme veya yeni teknoloji, işgücü piyasası ile belirgin bir ilişkiye sahip yüksek eğitim sistemleri ve ulusal orta dereceli ve dengi eğitimin finansmanı ve yüksek eğitim tesisleri ve yatırımları veya eğitim merkezleri arasında ilişkileri teşvik yoluyla öğretmen, eğitmen ve idari personelin eğitim ve öğretimlerini güçlendiren ve geliştiren faaliyetler, Yapısal uyum politikaları ve kalkınmanın gerçekleştirilmesi için mümkün olan yerlerde kamu görevlilerinin eğitimi yoluyla kalkınmaya yardımcı olacak faaliyetler. • Hedef 1, 2 ve 5(b) kapsamında kalan bölgelerde olan ve aşağıdaki özellikleri taşıyan projelere Fon kaynaklarından finansman desteği verilmektedir. Özellikle erkek ve kadın işçiler için devamlılık gösteren, eğitim ve yönlendirme yoluyla istihdamı artıran ve istihdamda istikrar sağlamaya yönelik faaliyetler; ayrıca küçük ve orta boy işletmelere, işsizlik tehdidi altında bulunan işçilere ve işini kaybedenlere yönelik uygun eğitim sistemlerinin geliştirilmesi faaliyetleri, Yüksek lisans ve yöneticilerle teknik elemanların eğitimi yoluyla araştırma, bilim ve teknolojik alanlarda insan potansiyelinin yükseltilmesi faaliyetleri. • Hedef 3 kapsamında kalan bölgelerde olan ve aşağıdaki özellikleri taşıyan projeler birinci önceliğe sahip olacaktır. a) Uzun dönemli işsizliğe maruz kalmış işsizlerin mesleki entegrasyonlarına yönelik faaliyetler, özellikle; mesleki eğitim, basit becerilerin geliştirilmesine yönelik eğitim, 36 geçici çalışma yardımları, sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi ve yöneticilerin eğitimi de dahil olmak üzere uygun yapıda istihdam ve eğitim faaliyetlerinin geliştirilmesi. b) Faaliyetin sonunda gençlerin işgücü piyasasına katılabilecekleri yaşa gelmeleri şartıyla, bir mesleki formasyona yönelik iki yıla kadar veya daha fazla süreli ön mesleki eğitim veya mecburi eğitime eş değer mesleki eğitim dahil (a) şıkkında tanımlanan işlemler aracılığı ile gençlerin mesleki entegrasyonunun kolaylaştırılmasına yönelik eğitim faaliyetleri. c) (a) şıkkında tanımlanan işlemler aracılığı ile işgücü piyasasından dışlanan kişilerin entegrasyonuna yardımcı olmaya yönelik faaliyetler. d) (a) şıkkında tanımlanan işlemler veya eşzamanlı diğer işlemler aracılığı ile belirli bir süre işgücü piyasasının dışında kalan kişilerin yeniden emek piyasasına dönüşlerini kolaylaştıran veya özellikle kadınların mesleki gelişmelerinin sağlanmadığı veya daha az temsil edildikleri alanlar başta olmak üzere kadın ve erkekler arasında fırsat eşitliğini geliştirmeye yönelik faaliyetler. • Hedef 4 kapsamında olan bölgelerde, ASF imkânlarından faydalanmak için belirlenen Kriterlerden birden fazlasının kapsamında olan alanlarda ve bütün Toplulukta özellikle endüstriyel değişimler ve üretim sistemlerinde meydana gelen değişiklikler nedeniyle işsizlik tehdidi altında kalan kadın ve erkek işçilerin uyumlarını kolaylaştırmayı öngören faaliyetlerin finansmanına Fon tarafından katkı sağlanmaktadır. Bu kapsamda yürütülecek faaliyetler, 37 özellikle küçük ve orta boy işletmelerin özel ihtiyaçlarına da cevap verecek nitelikte düzenlenmiş olacaktır (DPT, 1998:77-79). Reform ile istihdamın arttırılması ve işsizlikle mücadelede gençlerin maruz kaldığı işsizlik, yetişkinlerin yaşadığı uzun dönemli işsizlik, özellikle kadınların işgücü piyasasına eşit şartlarda katılımını engelleyen mali engellerden kaynaklanan kadın ve erkek arasındaki eşitsizlik, risk gruplarına yönelik sosyal dışlanma alanlarında gerçekleştirilecek desteklenecektir. faaliyetler ASF tarafından öncelikli olarak 1993 yılında 2084/93 sayılı Tüzük kapsamında yapılan bu düzenlemeler başta gençler, kadınlar ve uzun dönemli işsizler olmak üzere tüm çalışanlar için istihdam edilebilirliğin adeta bir önkoşulu olarak mesleki eğitimin önemini vurgulamaktadır. Fonun hedefleri yeniden tanımlanırken Hedef 1 altında yer alan bölgeler için geçerli olacak yeni önlemler geliştirilmiştir. Bir yandan insan kaynakları alanındaki çalışmalar devam etmiş, diğer yandan da mesleki eğitim ve danışmanlık faaliyetleri Fonun hedefleri arasında yer almıştır. 1990’lı yıllarda yaşanan tüm gelişmeler sonucunda Avrupa Sosyal Fonu’nun faaliyet önceliklerini sosyal uyum teması ile özetlemek mümkündür. 1993 yılında Fon’a ilişkin yapılan reform 1980’lerde ortaya çıkan dezavantajlı grupların AB’ye entegrasyonunun politika yapıcılar tarafından önem kazandığının bir göstergesidir. Toplulukta insan kaynakları zayıfladıkça, dezavantajlı gençler için duyulan endişeler ön plana çıkarak sosyal dışlanma kaygısı artmıştır. Đşgücü piyasasının eğitimine yönelik olan vurgu sosyal uyum kavramının önem kazanması ile daha çok mesleki eğitim, kılavuzluk, danışmanlık alanlarına kaymıştır. Temel becerilerden yoksun, 38 düşük eğitim düzeyinde, sosyal ve kişisel yeteneklerin ve motivasyonun eksikliği işsizliğe yol açarak AB’de ekonomik ve sosyal istikrara yönelik tehdidini beraberinde getirmiş ve sosyal ve ekonomik eşitsizlik ve sosyal uyum alanlarında duyulan endişe AB’nin oluşumu esnasında baskın olmuştur (Brine, 2004:783). Maastricht Antlaşmasının yürürlüğe girmesinden sonra 1 Ocak 1995 tarihinde, EFTA üyesi olan, Avusturya, Đsveç ve Finlandiya AB’nin tam üyesi olmuştur. Zaten EFTA üyesi olan ve AB ile Avrupa Ekonomik Alanı’nı oluşturmuş olan bu ülkelerin AB’ye entegrasyonunda ekonomik anlamda herhangi bir sorun yaşanmamıştır. Ancak bu ülkelerin AB üyesi olmaları ile birlikte yapısal fonların kapsamında yer alan 5 hedefe bir yenisi daha eklenerek toplam hedef sayısı altıya çıkmıştır. Hedef 6 özellikle Đsveç ve Finlandiya’nın nüfus yoğunluğu düşük olan bölgelerinin gelişimini sağlamaya yöneliktir. Bu bölgeler km2 başına en fazla 8 kişinin düştüğü bölgeler olarak belirlenmiş ve hedef 1 kapsamında yer alan bölgeler ile aynı çerçevede değerlendirilmesi öngörülmüştür. Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu'nun Garanti kısmı, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Yatırım Bankası bu hedefin fon kaynağı olmuştur (European Commission, 1998:25). 1.6. Avrupa Đstihdam Stratejisi 1990’ların başında Avrupa Birliği bünyesinde ekonomik ve sosyal alanda yaşanmakta olan sıkıntıların aslında Birliğin kendi yapısından kaynaklandığının farkına varılmıştır. Bu dönemde AB’nin makroekonomik şoklara tepki verecek 39 yeterli derecede etkin aracı, uygun stratejisi ve işgücü piyasasında başta gençler ve kadınlar olmak üzere her kesimi tehdit eden ve yapısal problemlere sebep olan yüksek işsizlik oranları ile mücadele edebilecek etkin çözümleri bulunmamaktadır. Sonuçta teknolojik gelişmelerden, istihdam yaratmayan büyümeden, küreselleşmenin yarattığı tehditlerden ve 3. dünya ülkeleri ile sürdürülen rekabetten kaynaklanan yapısal sorunların çözümünde AB’nin politikaları yetersiz kalmaktadır. Đşsizlik 1990’larda tüm üye devletler için en ciddi ekonomik ve sosyal problemlerden biri haline gelmiştir. Her 10 AB vatandaşından biri iş aramaktadır ve AB’de %61 olan istihdam oranı ABD’nin yaklaşık %10 gerisinde kalmaktadır. Topluluk düzeyinde Tek Pazar ile birlikte birçok iş yaratılmış olsa da işsizlik hala son derece önemli sorun olarak AB’nin karşısına çıkmakta ve asıl önemlisi de iş arayanların büyük bir kısmının bir yıldan fazla süredir iş aramakta olduğudur. Bu şartlar altında işgücü piyasası bir taraftan uzun dönemli işsizlik ile mücadele ederken bir diğer taraftan da gençleri, yaşı yüksek olanları, kadınları, etnik azınlıkları ve engelli grupları tehdit eden işsizlik ile mücadele etmek zorundadır. Toplulukta kadınların istihdama katılma oranı %20’lerde seyrederken, engelli gruplarda bu oran daha da düşüktür ve Avrupa ortalamasının %30 altında kalmaktadır (European Commission, 2000:8-9). Böylelikle AB’nin görevi sadece Topluluk içinde daha çok istihdam yaratmaktan öte aynı zamanda dezavantajlı gruplar olarak nitelendirebileceğimiz kişiler için işgücü piyasasında daha iyi fırsatlar yaratmaya çalışmak olmuştur. Bu çerçevede 1990’larda AB işgücü piyasalarını etkileyen yapısal problemlerin sadece 40 ekonomik büyüme hedefi ile çözülemeyeceğini anlayan Topluluk istihdam politikalarına ilişkin yeni bir açılım gerçekleştirilmesi gereğinin farkına varmıştır. Topluluk düzeyinde bir koordinasyon sağlanarak politika geliştirilmesi gereksinimi bu sorunların çözümünde temel ihtiyaç olarak görülmektedir. Genişlemenin tüm sorunlarını, finansal çerçevenin ve AB yapısal fonlarının yenilenmesini, ekonomik ve sosyal uyumu ve AB’nin karşı karşıya olduğu bütün kurumsal reformları etkilemekte olan istihdam politikası ise Maastricht Antlaşması ile makro ekonomik düzeyde başlayan çözüm önerilerinin temelini oluşturmuştur. Ancak özelleştirmeler gibi neo-liberal politika uygulamaları devletin minimum düzeyde ekonomiye müdahalesi sonucunu doğurmakta, makroekonomik politikalara bazı sınırlamalar getirmekte sınırlamaktadır. Bu çerçevede ve devletin istihdam yaratma kapasitesini özel sektörün yatırım yapmasını teşvik edecek politika uygulamaları ile makro politikalardan mikro politikalara geçiş söz konusu olmaktadır (Ceylan-Ataman, 2003). 1.6.1. Beyaz Kitap Toplulukta tek pazarın oluşumu ile her ne kadar 9 milyon iş ve istihdam imkanı yaratılmış olsa da, 1970’lerin başında ortaya çıkan işsizlik her geçen gün büyüyerek artmaya devam etmektedir. 1993 yılına gelindiğinde Topluluktaki işsizlik rakamı 16 milyon kişiye ulaşmıştır (European Commission, 1998:24). Komisyon tam da bu noktadan hareketle en kritik problemlerden biri olan yapısal işsizlik sorununa “Beyaz Kitap” temelinde çözüm arama yolunu tercih etmiştir. Büyüme, Rekabet 41 Edebilirlik, Đstihdam, Sosyal Politika, Eğitim ve Öğretim Beyaz Kitapları10 Komisyon tarafından ekonomik büyüme ihtiyacı temelinde siyasi istikrarı güçlendirme amacına yönelik olarak yayınlanmıştır. Beyaz Kitaplar sosyal politikanın ekonomik büyüme ile birlikte elele yürümesi gerektiğini vurgulamış ve sosyal dışlanma kavramını tanımlayarak geliştirmiştir. Özellikle işsiz olan sosyal gruplar üzerine odaklanmış ve kaynakların yeniden dağılımı ile bu grupların istihdam edebilirliklerini arttırmayı hedeflemiştir (Brine, 2004:782). 1993 yılında Jacques Delors başkanlığındaki çalışma grubunun bir çalışması olarak yayınlanan “Büyüme, Rekabet Gücü ve Đstihdam” başlıklı Beyaz Kitap, Birlik düzeyinde istihdama yönelik koordine edilmiş bir yaklaşımı yansıtmakta, insan sermayesinin ve mesleki eğitimin önemine işaret etmekte ve AB’nin rekabet edilebilirliğini arttırmak amacıyla işgücü piyasalarında esnekliği vurgulamaktadır. Beyaz kitap ile hedeflenenler, genç ve uzun dönemli işsizlikle mücadele etmek, sosyal dışlanma karşında eşit fırsatlar yaratarak istihdam hizmetlerini daha verimli hale getirmek, insan sermayesini yaşam boyu öğrenim ile bilgi ve becerilerin geliştirilmesi yoluyla arttırmak ve sürekli gelişen yeni teknolojilere uyum sağlayabilmek için temel bilgi ve beceri düzeyine sahip olmak olarak sıralanmıştır (European Commission, 1998:24). 10 Komisyon tarafından yayınlanan Beyaz Kitaplar, belirli bir alanda Topluluğun faaliyet önerilerini içeren belgelerdir. Bunlar bazen, Avrupa düzeyinde belli bir konuda bir danışma süreci başlatılması amacıyla ortaya koyulan yeşil kitapların uzantısı niteliğini taşımaktadır. Beyaz Kitaplara örnek olarak, "Đç Pazar'ın tamamlanması", "Büyüme", "Rekabet", "Đstihdam", "Đç Pazar ile ilgili alanlarda MDAÜ’lerin mevzuatlarının yakınlaştırılması" verilebilir. Beyaz kitaplar, Konsey tarafından onaylanmaları halinde ilgili alanda bir "Birlik Eylem Programı"na dönüşebilmektedir (http://www.ikv.org.tr/sozluk2.php?ID=1020,erişim:14.02.2009). 42 Topluluk bu döneme kadar üye ülkelerin faaliyet alanı dahilinde olan istihdam politikasına Avrupa Sosyal Fonu aracılığıyla Topluluk kaynaklarından fon aktararak destek olma yolunu tercih etmiştir. Bu alanda Komisyon’un görevi, antlaşma kapsamında yer alan uluslarüstü çalışmalarda inisiyatif kullanarak ülkeler arasındaki işbirliğini geliştirmek, istihdam konusunda ortaya çıkan yeni eğilimler ve öngörüler konusunda rapor hazırlanmak ve araştırma yapmak olmuştur. Ancak bu alanda Konsey tarafından alınacak kararların oybirliği esasını gerektirmesi, yasal zeminde ilerleme kaydedilmesini zorlaştırmaktadır (TĐSK, 2006a:20). Dolayısıyla “Büyüme, Rekabet Gücü ve Đstihdam” başlıklı Beyaz Kitap ile istihdam politikası alanına yönelik alınacak önlemlerde Birlik düzeyinde bir ilerleme kaydedilmesinin ancak yine Birlik düzeyinde -işbirliğinden öte- koordine edilmiş bir yaklaşım yoluyla gerçekleşebileceğinin altı çizilmiştir. 1.6.2. Essen Stratejisi Delors’un Beyaz Kitap’ından esinlenerek Aralık 1994’te düzenlenen Essen Avrupa Konseyi’nde işsizlikle mücadele ve istihdam konusunda politik seviyede bir strateji oluşturmuştur. Essen Stratejisi’nin amaçları: • mesleki eğitim yoluyla insan kaynaklarının geliştirilmesi, • ılımlı ücret politikaları aracılığıyla yatırımların daha verimli hale getirilmesi, • işgücü piyasası kurumlarının daha etkin hale getirilmesi, • yerel inisiyatifler aracılığıyla yeni iş kaynaklarının belirlenmesi, 43 • gençler, uzun dönemli işsizler ve kadınlar gibi belirli hedef gruplara yönelik olarak işgücü piyasasına giriş imkanlarının artırılması olarak belirlenmiştir. Ayrıca Essen Stratejisi kapsamında 1996 yılı sonunda kalıcı bir Đstihdam ve Đşgücü Piyasası Komitesi’nin kurulması ile ortak Avrupa göstergelerinin oluşturulması ve Avrupa seviyesindeki kurumların geliştirilmesi hedeflenmiştir. Ancak Essen Strateji’si Birlik içinde istihdam konusunda yüksek seviyede bir politik bağlılığı açıkça ifade etmekte iken Essen Avrupa Konseyi’nin bağlayıcı olmayan kararlarına dayanması sebebiyle kalıcı ve güçlü bir yapıya kavuşmakta zorluk çekmektedir (TĐSK, 2006a:20). Bu noktadan hareketle Amsterdam Antlaşması ile bir taraftan istihdam politikası konusunda Avrupa seviyesinde daha güçlü ve kalıcı yapıya kavuşma isteği öne çıkarken diğer taraftan da Essen Zirvesi’nde öngörülen Strateji çerçevesinde 2000’li yılarda işsizlik oranının %7,5’a düşürülmesi hedeflenmiş11 ve bu hedefe ulaşmak için Birlik düzeyinde koordine edilmiş bir stratejinin geliştirilmesi amaçlanmıştır (Selamoğlu, Lordoğlu, 2006:98). 1.6.3. Amsterdam Antlaşması 1.6.3.1. Đstihdam Konusunda Yeni Başlık 16-17 Haziran 1997 tarihinde Amsterdam Zirvesi’nde imzalanan Amsterdam Antlaşması kapsamında istihdam politikası alanında Topluluk çapında ortak bir 11 Essen Stratejisi’nde öngörülen 2000’li yıllarda işsizliğin %7,5 oranına düşürülmesi hedefine AB ancak 2007 yılında %7,2 oranı ile ulaşabilmiştir. 44 strateji uygulanmasına yönelik alınan karar doğrultusunda istihdam politikası ayrı bir başlık altında değerlendirilmiştir. Bu çerçevede istihdam politikasına yönelik özel bir vurgu yapan Amsterdam Antlaşması, yüksek seviyelerde istihdam oranlarına ulaşılmasını Avrupa Birliği’nin temel amacı olarak vurgulamaktadır. Bu amacın büyüme ve istikrar gibi makroekonomik amaçlarla eşit derecede önemli olduğu ifade edilmekte olup, istihdam sorununa ulusaldan öte uluslarüstü bir boyut kazandırılmaktadır (Ceylan-Ataman, 1999:35). Üye ülkelerin istihdam politikası konusunda tek yetkili merci olmalarına ilişkin temel ilke sabit kalmakla birlikte Avrupa Kurumları, Konsey ve Komisyona bu alanda daha güçlü bir rol verilmiş, daha güçlü araçlarla yeni görevler yüklenmiş ve Avrupa Parlamentosu karar alma sürecine daha etkin bir biçimde dahil edilmiştir. Sosyal Protokol’ün de Antlaşmaya dahil edilmesi ile sosyal ortakların sorumlulukları ve katkı sağlama olanakları geliştirilmiş ve işgücü piyasası politikalarının ülkeler arası etkileşimi sebebiyle Antlaşma’da istihdamın ortak bir alan olduğu vurgulanmıştır. Đstihdam politikalarının Topluluk Politikaları ile uyumlaştırılması kapsamında üye ülkeler ve Topluluk özellikle nitelikli, eğitimli ve uyum kabiliyeti yüksek bir işgücü ile ekonomik değişimlere duyarlı işgücü piyasalarının yaratılmasına yönelik uyumlu bir strateji geliştirmekle yükümlü hale getirilmiştir (European Commission, 2007b:10-13). Antlaşma hükümleri doğrultusunda Konsey her yıl öncelik alanlarının belirlenmesi amacıyla Komisyon’un önerisi üzerine “Avrupa Đstihdam Kılavuz Đlkeleri”ni oluşturacaktır. Bu ilkelerin nasıl uygulanacağı üye ülkeler tarafından 45 sendikalar, işverenler, yerel ve bölgesel otoritelerin katılımıyla hazırlanacak olan “Ulusal Eylem Planları”nda belirtilecektir. Ulusal Eylem Planları’nın uygulanması Komisyon ve Konsey tarafından hazırlanan “Ortak Đstihdam Raporları” ve bir sonraki sene için hazırlanacak olan “Yıllık Kılavuz Đlkeler” kapsamında değerlendirilecektir. 2000 yılından itibaren Konsey, Komisyon‘dan gelen öneriyi takiben Đstihdam Kılavuz Đlkelerini tamamlayacak nitelikte üye ülkelere yönelik olarak tavsiye kararları yayınlamaktadır (TĐSK, 2006b:109). Antlaşma istihdam ve işgücü piyasası politikaları konularında üye ülkelerde eşgüdümün sağlanması, kalıcı ve yasal zemine dayalı bir kurumsal yapının kurulması amacıyla bir danışma organı niteliğinde olan “Đstihdam Komitesi”nin oluşturulmasını öngörmüştür. Ayrıca Komisyon’a analiz, araştırma, iyi örneklerin paylaşımı ve istihdam konusunda teşvik önlemlerinin geliştirilmesi ve Topluluk temelinde daha önceden var olmayan diğer faaliyetlerin düzenlenmesi görevi verilmiştir. Birlik çapında etkili olabilecek karar ya da tavsiyeleri tek bir ülkenin bloke etmesini engellemek için de bu alanda nitelikli çoğunlukla karar alınmasını belirtmiştir (European Commission, 2007b:10-13). Avrupa Đstihdam Stratejisi ile getirilen Açık Koordinasyon Yöntemi, subsidiarite (katmanlı yetki ilkesi), yakınsama, hedeflere göre yönetim, karşılıklı öğrenme ve bütünleştirilmiş yaklaşım olmak üzere beş temel ilkeye dayanmaktadır. 1. Subsidiarite (katmanlı yetki) Đlkesi: Üye ülkeler, AB Antlaşması çerçevesinde kendi istihdam politikalarından sorumludurlar. Yöntem kapsamında Avrupa Birliği seviyesindeki koordinasyonda, ortak hedefler, çıktılar ve faaliyetlerin detaylı 46 içeriğinin belirlenmesinde üye ülkelerin sorumluluklarının tanımlanması yoluyla bir denge yaratılması amaçlanmıştır. Ortak hedeflere ulaşmada kullanılacak olan araçların tanımlanması ve hangi koşullar altında program ve politikaların uygulanacağının belirlenmesi ise büyük ölçüde üye ülkelere bırakılmıştır. 2. Yakınsama: Bu prensip, tam istihdamın temel hedef olarak belirlendiği ve diğer bazı somut hedeflerin de ortaya konulduğu Lizbon Avrupa Konseyi toplantısında daha açık hale getirilmiştir. Yöntem kapsamında her üye ülke Avrupa’nın ortalama performansını yükseltmek için katkıda bulunacak ve ortak istihdam hedeflerine ulaşmaya çalışacaktır. 3. Karşılıklı Öğrenme: Yöntem, üye ülkelerin işgücü piyasalarında yaşanan benzer sorunlarda diğer üye ülkelerin tecrübelerinden faydalanabilmesi amacıyla ülkeler arasında iyi uygulamaların paylaşımına yöneliktir. Avrupa Đstihdam Stratejisi kapsamında yer alan politikaların uygulanması esasına yönelik olarak karşılıklı bilgi paylaşımı ve öğrenme temel alınmaktadır. 4. Bütünleştirilmiş Yaklaşım: Đstihdam Kılavuz Đlkeleri’nin işgücü piyasası politikalarının yanı sıra sosyal konular, eğitim, vergiler, işletmeler ve bölgesel politikalar için de bir araç niteliği taşımasından hareketle alınacak önlemlerin ilgili tüm kurum, kuruluş ve paydaşların katılımı ile farklı ihtiyaçlar doğrultusunda bütünleştirilmiş bir yapıda olması gereği vurgulanmaktadır. 5. Hedeflere Göre Yönetim: Uygulanan politikaların sonuçlarının izlenmesi, değerlendirilmesi, görünürlük kazanması ve kamuoyunun bilgilendirilmesi amacıyla hem AB seviyesinde hem de ulusal seviyede ölçülebilir, üye ülkeler tarafından paylaşılan ortak değerlere dayanan ortak hedeflerin belirlenmesi ve bu hedefler 47 kapsamında istatistiki verilerin oluşturulması yaklaşımı benimsenmiştir (TĐSK, 2006a:24-25). 1.6.3.2. Avrupa Sosyal Fonu’na Đlişkin Düzenlemeler 2 Ekim 1997 tarihinde imzalanan ve 1 Mayıs 1999 tarihinde yürürlüğe giren Amsterdam Antlaşması ile Avrupa Birliği’nin Merkez ve Doğu Avrupa Ülkelerine doğru genişleme hedefi de dikkate alınarak, Topluluğun siyasi ve kurumsal yapısı güçlendirilmeye çalışılmıştır. Yapılan sadeleştirme çalışmaları sonucunda Antlaşma ile madde numaraları tamamen yeniden belirlenmiştir (Bilici, 2005:16). Bu çerçevede Amsterdam Antlaşması ile ASF’nin amaçları ve yönetimi ile ilgili kurallarda herhangi bir değişiklik yapılmamış olup, Fona ilişkin düzenlemeler bundan böyle 146-148. maddeler arasında düzenlenmiş ve Kurucu Antlaşmalardaki son şeklini almıştır. • Madde 146; Avrupa Sosyal Fonu, Đç Pazar içinde işçiler için istihdam imkanlarının iyileştirilmesi ve bu suretle yaşam standardının yükseltilmesine katkıda bulunmak amacıyla kurulmuştur. Fonun görevi Topluluk içinde istihdamı kolaylaştırmak, işçilerin coğrafi ve mesleki hareketliliklerini arttırmak, sınai değişimler ve üretim sistemlerinin gelişimi karşısında özellikle mesleki eğitim ve meslek değiştirme yoluyla işçilerin uyumlarını kolaylaştırmaktır. • Madde 147; Fon Komisyon tarafından idare edilecektir. Komisyon’a bu görevinde bir Komisyon üyesinin başkanlığında toplanan ve 48 hükümet, sendika ve işveren örgütleri temsilcilerinden oluşan bir komite yardım edecektir. • Madde 148; Madde 251 uyarınca hareket edecek olan Konsey, Ekonomik ve Sosyal Komite’ye ve Bölgeler Komitesi’ne danıştıktan sonra Avrupa Sosyal Fonu ile ilgili olan uygulama kararlarını uyarlayacaktır. 1.6.4. Lüksemburg Đstihdam Zirvesi 1980’lerden itibaren Topluluk düzeyinde her geçen gün artmaya başlayan ve 1990’larda yüksek oranlara ulaşan işsizlik ve düşük istihdam oranları istihdam politikası alanına yönelik yeniden yapılanmanın önemini ve gereğini ortaya koymuştur. AB’nin 1992-1996 yılları arasındaki işgücü piyasası göstergeleri Tablo 2’de yer almaktadır. Toplulukta 1992 yılında %68,1 olan işgücüne katılma oranı 1996 yılına gelindiğinde %67,8’e düşmüştür ve işgücüne katılma oranının kadınlar arasında erkeklere kıyasla daha düşük olduğu görülmektedir. Đstihdam oranları incelendiğinde de yaşanan gelişmelerin aynı doğrultuda olduğu görülmektedir. Topluluk çapında 1992 yılında %61,8 olan istihdam oranı 1996 yılına gelindiğinde %60,4’e gerilemiştir ve yine istihdam oranları da kadınlar arasında erkeklere kıyasla daha düşüktür. Đşsizlik oranı 1992 yılında %9,3 iken Topluluk çapında artarak 1996 yılında %10,9’a yükselmiştir ve yapısı itibariyle özellikle genç işsizlik ve uzun dönemli işsizlik açısından 1992-1996 yılları arasında artış göstermiştir. 1992 yılında işsizlerin %40,6’sı uzun dönemli işsiz iken 1996 yılında bu oran yükselerek %48,3 olmuş ve acil etkili önlemlerin alınması gerekli alanlardan biri haline gelmiştir. Uzun 49 dönemli işsizlik yapısı itibariyle incelendiğinde ise kadınların uzun dönemli işsizliğe erkeklere kıyasla daha çok maruz kaldığı görülmektedir. Tablo 2: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri (1992-1996) 1992 1993 1994 1995 1996 68,1 67,7 67,6 67,6 67,8 Erkek 80,0 79,1 78,5 78,2 78,0 Kadın 56,4 56,5 56,8 57,1 57,5 61,8 60,4 60,1 60,3 60,4 Erkek 73,5 71,4 70,6 70,8 70,5 Kadın 50,2 49,6 49,6 49,9 50,3 -1,2 -1,8 -0,3 0,7 0,4 Erkek -1,8 -2,3 -0,7 0,5 0,0 Kadın -0,4 -1,1 0,2 1,0 1,0 9,3 10,7 11,1 10,7 10,9 Erkek 8,1 9,7 10,0 9,4 9,6 Kadın 10,9 12,2 12,7 12,5 12,6 40,6 43,2 47,4 49,2 48,3 Erkek 39,6 41,0 46,0 48,3 46,6 Kadın 41,7 45,7 48,9 50,0 50,1 18,2 21,4 22,2 21,6 21,8 Erkek 17,3 20,9 21,4 20,2 20,6 Kadın 19,2 22,0 23,0 23,2 23,3 Đşgücüne Katılım Oranı Đstihdam Oranı Đstihdam Artış Oranı Đşsizlik Oranı Uzun Dönemli Đşsizlik Oranı Genç Đşsizlik Oranı (15-24 yaş). Kaynak: TĐSK, Avrupa Đstihdam Stratejisi ve Đşgücü Piyasası Gelişmeleri, 2006 Şekil 1 AB’nin 1996 yılı işgücü piyasası verilerinin kadın-erkek açısından dağılımını sergilemektedir. Topluluğun özellikle 1980’li yıllarda karşısına çıkan en önemli sorunlardan biri olan işsizlik Şekil 1’de açıkça görüldüğü üzere başta kadınları ve gençleri hedef almaktadır. Đşsizliğin alt grupları incelenecek olursa özellikle kadınların işsizliğe maruz kaldığı görülmektedir ve genç işsizler arasında kadınların oranı %23,3; uzun dönemli işsizler arasında ise %50,1 olarak ortaya çıkmaktadır. Đstihdam ve işgücüne katılım oranlarında da kadınların 1996 yılında 50 sırasıyla %50,3 ve %57,5 ile erkeklerin gerisinde kaldığını ve işgücü piyasasına erişimde engellerle karşılaştıklarını söylemek mümkündür. Şekil 1: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri (1996) Genç Đşsizlik Oranı (15-24 yaş) Đşsizlik Oranı Uzun Dönemli Đşsizlik Oranı Kadın Erkek Đstihdam Artış Oranı Đstihdam Oranı Đşgücüne Katılım Oranı 0,0 Kaynak: Tablo oluşturulmuştur. 2 10,0 AB 20,0 Đşgücü 30,0 40,0 Piyasası 50,0 60,0 Göstergeleri 70,0 80,0 1996 verilerinden AB’de işgücü piyasasına ilişkin bu veriler aslında istihdam ve işsizlik alanlarında yapılan reformlara ve düzenlemelere rağmen istenilen noktaya gelinemediğini ve işgücü piyasasının sorunlarının giderek daha da artmakta olduğunun bir göstergesidir. Yaşanan tüm gelişmeler doğrultusunda 17-18 Kasım 1997 tarihinde gerçekleştirilen istihdam konulu Lüksemburg Đstihdam Zirvesi’nde AB’nin tek pazar hedefi kapsamında sosyal boyutta daha çok iş yaratılmasına, çalışma yaşamında ve ücrette esneklik konularına önem verilmiş ve Toplulukta istihdam yaratılmasına ilişkin hedefler net olarak belirlenmiştir (Ceylan-Ataman, 1999:36). 51 Avrupa Đstihdam Stratejisi kapsamında işsizlikle mücadelede işsizlere yönelik gelir desteğinden öte aynı zamanda iş arayanlara istihdam sağlamaya, girişimciliğin teşvik edilmesine, işverenlerin ve çalışanların ekonomik ve teknolojik değişimler karşısındaki uyum kapasitelerinin arttırılmasına, kadın-erkek ve engeliler için eşit fırsatlar yaratılmasına yönelik ön tedbirlerin de önemi üzerinde durulmuştur. Bu noktadan hareketle Lüksemburg Zirvesinde, Avrupa Đstihdam Stratejisi’ne yönelik üye ülkeleri ortak amaç ve hedefler çerçevesinde bir araya getirmek amacıyla dört temel eksen belirlenmiştir. 1. Đstihdam edilebilirliği arttırmak: Đş arayanların işgücü piyasasının talebine yönelik niteliklere kavuşturulabilmesi amacına yönelik bir hedeftir. Bu hedef doğrultusunda bütün gençlerin 6 ay işsiz kalmadan önce eğitim, yeniden eğitim, istihdam veya staj olanaklarına; işsizlerin yeni başlangıç, ileri düzeyde eğitim ve kariyer rehberliği olanaklarına; en az her beş işsizden birinin yeniden eğitim ya da ileri düzeyde eğitim olanaklarına kavuşturulması ve tüm bunlara ek olarak okulu bırakma oranının düşürülmesi, bir çıraklık mekanizmasının oluşturulması ya da mevcut sistemin iyileştirilmesi öngörülmüştür. Bu hedefler kapsamında amaç uzun dönemli işsizlik ve genç işsizlik ile mücadele ederken diğer bir taraftan eğitim ve öğretim sistemlerini modernize etmek, işsizlere eğitim veya istihdam alanlarında yeni bir başlangıç sağlayarak işsizliğin etkin biçimde izlenmesini sağlamak olmuştur. Üye ülkelerin bu hedeflere ulaşabilmesi için işçi ve işveren örgütleri ile birlikte çalışmalarının önemi belirtilmiştir (European Commission, 2000b:10). 52 2. Girişimciliği teşvik etmek: Üye ülkelerin yeni iş kurmayı ve kendi işinin sahibi olmayı kolaylaştırmasına yönelik hedefler iş kurma ve yürütmeye yönelik olarak açık, istikrarlı ve tahmin edilebilir kurallar geliştirilmesini ve küçük ve orta ölçekli işletmelerin üzerindeki idari engellerin azaltılmasını içermektedir. Girişimciliğin teşvik edilmesi ile yeni bir kişiyi düşük ücretle istihdam eden işletmeler için vergilerin azaltılması ve diğer engellerin ortadan kaldırılmasını, kendi hesabına çalışmaya geçişin ve mikro işletmelerin kurulmasının kolaylaştırılmasını, KOBĐ’lerin finansmanının kolaylaştırılması için risk sermayesi piyasalarının geliştirilmesi amaçlanmaktadır (TĐSK, 2006a:27). 3. Uyum kabiliyetini arttırmak: Hedef kapsamında sürekli yeni teknoloji ve değişen piyasa koşulları ile yüz yüze gelen işletmelerin rekabet edebilirliklerini arttırmak amacıyla, sosyal ortaklarla birlikte işin organizasyonuna yönelik esnek ve modern uygulamaların geliştirilmesi, daha esnek sözleşme türleri için bir çerçeve oluşturulması, mali engellerin ortadan kaldırılarak işletmeler içindeki beceri seviyelerinin yeniden belirlenmesi; işgücünün kalitesinin yükseltilmesi amacıyla devlet yardımı politikalarının harekete geçirilmesi, sürdürülebilir işlerin ve etkin biçimde işleyen işgücü piyasalarının yaratılması önerilmektedir (TĐSK, 2006a:27). 1980’lerde canlanan işsizliğe bir çözüm olarak sunulan esneklik, bu noktada da AB’nin uluslararası rekabet gücünü arttırmak ve hızla değişen ekonomik koşullar karşısında işletmelerin uyum sürecini hızlandırmak amacıyla AĐS’de yerini almıştır (Ceylan-Ataman, 2003). 53 4. Fırsat eşitliği: Cinsiyet eşitsizliği ile mücadele edilmesi ve kariyer kesintilerine, ebeveyn izinlerine, kısmi süreli çalışmaya ve yüksek kalitede çocuk bakım hizmetlerine yönelik politikalar uygulayarak özellikle kadınların işe dönüşünün kolaylaştırılması ve kadın istihdamının artırılması hedeflenmektedir (European Commission, 2000:11). 1.6.5. Lizbon Stratejisi 2. Dünya Savaşı sonrası AB’de uygulanan Keynesyen refah devleti politikaları uygulamalarının sonucunda Avrupa Birliği rekabet edebilirlik açısından ABD’nin gerisinde kalmış, ABD, Japonya, Çin ve Hindistan’ın ileri teknoloji sektörlerindeki liderlikleri ile AB’nin geleneksel sektörler ve düşük teknolojili ürünleri rekabet edemez hale gelmiştir. AB’deki katı işgücü piyasaları, yüksek oranlardaki sosyal güvenlik harcamaları, yaşlanan nüfus ve göçmen sorunu ekonomik büyüme hızının ve istihdam yaratabilme oranlarının düşük, işsizlik oranlarının çok yüksek ve sosyal maliyetlerinin fazla olmasına yol açmıştır. Bu çerçevede Avrupa Birliği küresel rekabet gücünü arttırmak, küresel ekonomide ve ABD ile yarışta dünyanın en rekabetçi ve bilgi temelli ekonomisi haline gelmek isteği ile yeni bir yol haritası belirlemiş ve bir dizi önlemler bütünü olan Lizbon Stratejisini uygulamaya karar vermiştir (Acar, 2006:185-186). 2000’li yıllara gelindiğinde Avrupa Birliği ekonomisi bilgi-temelli bir ekonomiye dönüşememiş olması sonucunda ekonomide yeterince girişimci yaratamamakta, ekonomiye katılan yeni küçük ve orta boy işletme sayıları sınırlı kalmakta ve bu durum da istihdamı olumsuz yönde etkilemektedir. Tablo 3 199754 2000 yılları arasında AB işgücü piyasasının genel görünümünü yansıtmaktadır. Đstihdam yaratılması işsizlikle mücadelede çok önemli bir konudur ve 1997 yılında oluşturulan AĐS ile işgücü piyasalarında istihdamda olumlu gelişmeler yaşanarak istihdam oranı %60,7’den %63,4’e yükselmiş ve istihdam artış oranı da tablodan da görüleceği üzere ivme kazanmıştır. Ancak istihdamda yer alan kadınların oranı incelediğinde, alınan önlemler sonucu istihdam artış oranı kadınlarda erkeklere oranla daha yüksek olsa da, bu oranın %54,1 ile % 72,8 olan erkekler arasındaki istihdam oranının çok gerisinde kaldığı görülmektedir. Tablo 3: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri (1997-2000) 1997 1998 1999 2000 67,9 68,3 68,9 69,2 Erkek 78,0 78,1 78,3 78,3 Kadın 57,9 58,6 59,5 60,0 60,7 61,4 62,5 63,4 Erkek 70,6 71,2 72,1 72,8 Kadın 50,8 51,6 53,0 54,1 1,0 1,7 1,8 2,2 Erkek 0,8 1,2 1,3 1,6 Kadın 1,4 2,4 2,6 3,0 9,8 9,3 8,5 7,7 Erkek 8,8 8,2 7,5 6,7 Kadın 11,2 10,7 9,9 8,9 4,8 4,4 3,9 3,4 Erkek 4,1 3,7 3,3 2,9 Kadın 5,6 5,2 4,6 4,1 19,6 18,1 16,4 14,8 Erkek 18,5 17,0 15,3 13,7 Kadın 20,9 19,4 17,7 16,0 Đşgücüne Katılım Oranı Đstihdam Oranı Đstihdam Artış Oranı Đşsizlik Oranı Uzun Dönemli Đşsizlik Oranı Genç Đşsizlik Oranı (15-24 yaş). Kaynak: EUROSTAT verilerinden oluşturulmuştur. 55 AB’de 1997 yılında %9,8 olan işsizlik oranı 2000 yılına gelindiğinde %7,7’ye gerilemiştir. Bu durum Topluluk için olumlu bir gelişme olmakla birlikte yüksek işsizlik oranları Topluluğun uzun zamandır mücadele etmekte olduğu bir alandır. Đşsizlik özellikle gençleri ve kadınları etkilemeye devam etmekte olup, 1997-2000 yılları arasında gençler ve kadınlar arasındaki işsizlik oranlarında olumlu gelişmeler yaşanmıştır. Ancak yine de AB için yüksek oranlarda olan işsizlik beraberinde getirdiği ekonomik ve sosyal yüklerin yanı sıra bir diğer taraftan sosyal güvenlik sistemini de olumsuz yönde etkilemektedir. Sosyal güvenlik sistemine yatırılan primler işsizlik arttıkça azalmaktadır. Primlerin azalmasına ek olarak sosyal güvenlik sisteminde sorun teşkil eden konulardan biri de AB nüfusunun ortalama yaşının yükselmesi ve gelecekte de bu eğilimin devam etmesine yönelik beklentidir. Gelecekte AB’nin karşılaşacağı olası senaryo sosyal güvenlik kuruluşlarına yatan primler azalırken, daha çok sayıda ve sağlık giderleri daha yüksek olan, daha yaşlı insanların sistemden faydalanacak olmasıdır. Bütün bu gelişmeler ışığında, AB Hükümet ve Devlet Başkanları Zirvesi 2324 Mart 2000 tarihlerinde bilgiye dayalı ekonominin bir parçası olarak istihdamı, ekonomik reformları ve toplumsal uzlaşmayı güçlendirmek amacıyla Lizbon’da özel bir toplantı düzenlemiştir. Toplantı 2010 yılında AB’nin dünyada dinamizmi ve rekabet gücü en yüksek bilgi toplumu olma hedefini sağlayacak ekonomik ve sosyal reformların gerçekleştirilmesine yönelik olmuştur. Lizbon Stratejisi olarak adlandırılan bu hedef, daha çok sayıda, daha iyi işin yaratılması ve daha geniş çaplı bir toplumsal uzlaşmayla, sürdürülebilir ekonomik büyümeyi gerçekleştirebilecek, bilgiye dayalı dünyanın en rekabetçi ve dinamik ekonomisi durumuna gelmek olarak 56 tanımlanmıştır. Söz konusu hedef doğrultusunda Tek Pazarın serbestleşmesinin tamamlanması ve üye ülkelerin ortak hedefler için ekonomi ve sosyal politikalarının eşgüdümünün sağlanması öngörülmüştür (Şener, 2004). Lizbon Stratejisi ekonomik ve sosyal hedefler olmak üzere iki temel ayak üzerine inşa edilmiş ve AB ekonomisini öncelikle bilgi temelli bir ekonomi haline dönüştürmeyi aynı zamanda da Avrupa Sosyal Modeli çerçevesinde insana ve eğitime yatırım yapmayı hedeflemiştir. Ekonomik Hedefler iç pazarın tamamlanması, inovasyon, enformasyon ve Ar-Ge alanındaki çalışmaların hız kazandırılması ve girişimciliğin arttırılmasına yönelik olmuştur. Đç pazarın tamamlanması amacıyla öncelikli olarak Topluluk mevzuatının ulusal mevzuata daha hızlı aktarılması hedeflenmiştir. Diğer taraftan haksız rekabetin engellenmesi, Topluluk çıkarlarına uygun istihdamın, bölgesel gelişmenin ve çevrenin desteklenerek, devlet yardımları düzeyinin azaltılması, rekabet eşitliğinin ve adaletinin sağlanması hedefi ile ekonomik ve sosyal açıdan iç pazarın tamamlanması alanındaki engeller giderilmeye çalışılmıştır.12 AB ekonomisinin en önemli eksikliklerinden biri olan inovasyon, enformasyon ve Ar-Ge alanında Lizbon Stratejisi “Yeniliğe Dayalı Bir Bilgi Toplumu” oluşturulması fikrini benimsemiş ve bu doğrultuda e-ticaret, telif hakkı, epara, finansal hizmetlerin satışı gibi konularda mevzuatın oluşturulması, topluluk 12 Birlik ekonomisinin %70’ini oluşturan ve istihdamın yaklaşık %70’inin yer aldığı hizmet sektörünün ve hizmet sunumu serbestisinin önündeki engellerin kaldırılması amacıyla özellikle gaz, elektrik, posta hizmetleri, taşımacılık gibi şebeke hizmetlerin serbestleştirilmesinin hızlandırılması hedeflenmiştir. Ayrıca rekabetin arttırılması ve altyapının iyileştirilmesi amacıyla da Avrupa Hava Sahası’nın oluşturulması planlanmıştır (ĐKV, 2006: 9). 57 içindeki internet erişiminin arttırılması ve mobil iletişim sektörlerinin desteklenmesini hedeflenmiştir. Beyin göçünü engellemek amacıyla Avrupa Araştırma Alanı’nın oluşturulması, Ar-Ge yatırımlarının 2010 yılı itibariyle GSYĐH’nin %3’üne çıkarılması ise diğer önemli hedefler arasında yer almaktadır (European Commission, 2000a). Bilgi temelli bir ekonomide, istihdamın büyük kısmı küçük ve orta ölçekli yeni girişimler tarafından sağlanmakta olup, başarılı olan bu girişimler sonraki yıllarda büyüme kapasitesi yüksek, rekabetçi ve dinamik şirketlere dönüşmekte ve istihdam yaratılmasında önemli bir rol üstlenmektedir. Aynı zamanda bu yeni işletmeler rekabetçi yapıları ve esneklikleri nedeniyle ekonomik büyümenin de motorunu oluşturmaktadır (Đnan, 2005: 70). Dolayısıyla girişimciliğin arttırılması Strateji’nin önemli yapı taşlarından biri olmuş ve KOBĐ’lerin13 rekabetçi bir ortamda doğmalarını ve büyümelerini sağlayacak olan dinamik bir piyasa ortamını sağlamak amacıyla girişimciliğin doğrudan desteklenmesi öngörülmüştür. Bu çerçevede iş yapma maliyetlerinin düşürülmesi, pazara giriş ve çıkışların önündeki engellerin kaldırılması, bürokrasinin azaltılması, risk sermayesine ve düşük maliyetli finansmana erişimin kolaylaştırılması yoluyla girişimciliğin teşvik edilmesi amaçlanmıştır (ĐKV,2006a:10). Lizbon Stratejisi kapsamında oluşturulan sosyal hedefler eğitim, mesleki eğitim ve aktif istihdam politikaları alanlarına yönelik olmuştur. Lizbon Sonuç Bildirgesi’nde de belirtildiği üzere AB insana yatırım ve aktif refah devleti yolu ile 13 AB ekonomisinin küresel rekabet gücünü arttırmada, milli gelir artışı ve milli gelir artış hızının yükseltilmesinde çok önemli bir yere sahip olan KOBĐ’ler ekonomide faaliyet göstermekte olan işletmelerin %99’unu oluşturmaktadır. 58 Avrupa Sosyal Modeli’nin modernleştirilmesini hedeflemektedir. Stratejinin en önemli çıkış noktalarından biri olan sosyal güvenlik, işsizlik, sosyal dışlanma ve yoksulluk konuları AB’nin Lizbon Stratejisi kapsamında öncelikli alanlar olarak yer almaktadır (Đnan, 2005: 73). Lizbon Stratejisi hem bilgiye dayalı ekonominin oluşturulmasında hem de istihdam kalitesinin ve düzeyinin arttırılmasında eğitime büyük önem vermektedir. Bu çerçevede eğitim ve mesleki eğitim alanında yaşam boyu öğrenim felsefesi temelinde önemli sayısal hedefler ortaya koymuştur. Bu hedefler, 2010 yılına kadar 18-24 yaş arası yalnızca ortaöğrenim görmüş kişi sayısının yarıya, hiçbir mesleki nitelik kazanmadan okulu bırakanların oranının ise %10’a indirilmesidir (European Commission, 2000a). Lizbon Stratejisi’nde tam istihdama yönelik hedefler aktif istihdam politikası kavramı altında yer almış ve “Herkese daha fazla ve daha iyi bir iş” sloganıyla aşağıda yer alan hedeflerin gerçekleştirilmesini öngörmüştür. • Đstihdam oranını 2005 yılında %67’ye, 2010 yılında ise %70’e yükseltmek, • Kadın istihdam oranını 2005 yılında %57’ye, 2010 yılında %60’a yükseltmek, • 55-64 yaş arası çalışanların istihdam oranını 2010 yılında %50’ye yükseltmek, • Çalışanların istihdam piyasasından ayrılma yaşı ortalamasını 2010 yılına kadar beş yıl yukarı çekmek (ĐKV, 2006a:13). 59 Sosyal güvenlik sisteminde, özellikle yaşlanan nüfus için sistemin uzun dönemli sürdürülebilirliğinin sağlanması, toplumsal katılım ve cinsiyet eşitliğinin güçlendirilmesi için emeklilik sistemlerinin gözden geçirilmesi ve emeklilik yaşının 2010 yılına kadar 5 yıl arttırılarak 65 yaşına yükseltilmesi ile sisteme daha uzun süreli prim katkısı hedeflenmiştir. Ayrıca aktif yaşlılık dönemi adı altında erken emeklilik uygulamalarının azaltılarak yaşam boyu eğitime önem verildiği görülmektedir (European Commission, 2000a). Sosyal uyum ve sosyal dışlanmayla mücadele de ise sosyal uyumun güçlendirilmesi ve özellikle azınlıklar, çocuklar, yaşlılar ve engelliler gibi sosyal dışlanmaya maruz kişilerin becerilerinin geliştirilmesi, bilgiye erişimlerinin sağlanması ve işsizlikle mücadele edilerek yoksulluk risklerinin azaltılması amacıyla, yapısal fonlar aracılığıyla finanse edilecek olan, Avrupa Sosyal Gündemi oluşturulmuştur (ĐKV, 2006a:14). Avrupa Komisyonu, 2005 yılında Lizbon Stratejisinde belirlenen ekonomik ve sosyal hedeflere ne ölçüde ulaşıldığına ilişkin bir ara değerlendirme yapmış ve yapılan bu ara dönem değerlendirmesi sonucunda hem Topluluk hem de üye devletler açısından, yüklü gündem, gerçekleşen son genişlemeler ve zayıf koordinasyon sebebiyle istenen sonuçlara ve hedeflere ulaşılamadığı görülmüştür. Komisyon 2 Şubat 2005’de “büyüme” ve “istihdam” olarak iki temel hedefe odaklanarak Lizbon Stratejisi’ni yeniden sunumu ile yeni bir başlangıç öngörmüş ve üye ülkelerle işbirliğinin sağlanmasına yönelik yeni bir yaklaşım benimsenmiştir (European Commission, 2005a). 60 Aslında Lizbon Stratejisi’nin hedeflerin gerçekleştirilmesi ile ulaşılmak istenen sonuç özellikle inovasyon, enformasyon ve Ar-Ge alanları üzerine yoğunlaşarak AB’nin küresel rekabet gücünün teknolojinin de yardımıyla arttırılmak istenmesi, yaşam süresinin yükselmesi sonucu aktif çalışan nüfus oranının azalması sorununun çözümü, işgücünün ve istihdamın arttırılması ve sosyal güvenlik sisteminin sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır. 1.6.6. Đstihdama Đlişkin Bütünleştirilmiş Yönlendirici Đlkeler Lizbon Strateji’sinin 2005 yılında yapılan ara değerlendirmesinden sonra Strateji’nin “AB” ve “üye devletler” olmak üzere iki ayaklı bir yapıda yürütülmesi öngörülmüştür. Bu çerçevede AB’nin öncelikli politikaları belirleyerek, prosedürlerini sadeleştirmesi ve hedeflerini daha net ortaya koyması amacıyla 20052008 yılları için “Bütünleştirilmiş Yönlendirici Đlkeler” yayınlanmış ve bu ilkelerin hayata geçirilmesi için 100 adet eylemi içeren “Topluluk Lizbon Programı Eylem Planı”14 kabul edilmiştir. Üye ülkeler ise bu yönlendirici ilkeler kapsamında ulusal reform programları hazırlayacak ve uygulanmasına yönelik eylemleri düzenleyeceklerdir (Çakır, 2006:3-4). Avrupa Komisyonu üye devletlerin hazırlayacakları ulusal reform programlarına rehberlik etmesi, tam istihdamın ve sosyal uyumun sağlanması 14 Topluluk Eylem Planı’nda ise AB söz konusu bu 100 adet öneri ile özellikle üye ülkelerin yetersiz kaldığı alanları düzenlemiştir. Eylem Planı’nda Birlik için de yenilikçiliğin ve bilginin desteklenmesi, tek pazarın hizmetler alanında tamamlanması, devlet yardımları politikasının reformu, iş dünyasına yönelik AB yasal çerçevesinin yalınlaştırılması ve iyileştirilmesi, Dünya Ticaret Örgütü çerçevesinde Doha Turu görüşmelerinin sonuçlandırılması, işçilerin hareketliliğinin sağlanması, ekonomik göç konusunda ortak bir yaklaşım oluşturulması ve ekonomik yeniden yapılanma ve küreselleşmenin sosyal sonuçlarıyla başa çıkmaya yönelik çabaların desteklenmesi hedeflenmiştir. 61 amacıyla Büyüme ve Đstihdam Stratejisi kapsamında ekonomiye (mikro ve makro ölçekte) ve istihdama yönelik bütünleştirilmiş ilkelerden oluşan Bütünleştirilmiş Yönlendirici Đlkeleri yayınlamıştır (ĐKV, 2006a:39). Bütünleştirilmiş Yönlendirici Đlkelerin oluşturulmasına ilişkin süreç Şekil 2’de yer almaktadır. Şekil 2: Bütünleştirilmiş Yönlendirici Đlkelerin Oluşturulma Süreci Avrupa Konseyi Bütünleştirilmiş Yönlendirici Đlkeler Ulusal Reform Programları Bahar Topluluk Lizbon Programı Yıllık Đlerleme Raporu + Önerilerin ve Kılavuzların Güncellenmesi Ortak Đstihdam Raporu Avrupa Konseyi Bahar Güncellenmiş Bütünleştirilmiş Yönlendirici Đlkeler ve Öneriler Ulusal Uygulama Raporları Dönemi Kaynak: The European Employment Strategy, European Commission Đlkeler kapsamında işgücünün giderek yaşlanması ve sürdürülebilir kamu maliyesi kaygıları sonucu, istihdam edilen kişi sayısının arttırılması ve üye ülkelerde tam istihdamın sağlanmasına yönelik politikaların uygulanması öncelikli bir hedef olarak yerini almıştır. Bu çerçevede istihdamda cinsiyetler arasındaki farkın azaltılması, özellikle kadınların işgücüne katılımının sağlanması, genç nüfusun istihdamının arttırılması, çalışma hayatının uzatılarak yaşam boyu işe ve eğitime 62 yönelik yaklaşımın teşviki ve aktif yaşlılık dönemi uygulamaları bu önlemleri tamamlayıcı nitelikte olmuştur. Ayrıca iş arayanlar ve dezavantajlı gruplardan oluşan bir işgücü piyasasının oluşturulması ve bu alanda rehberlik ve sosyal hizmetlerin geliştirilmesi, kurumların güçlendirilmesi, istihdamda şeffaflığın sağlanması, ekonomik göçün kontrol altında tutulması, sosyal ve bölgesel uyumun güçlendirilmesi ve işgücü piyasasının ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla gerekli görülmüştür. Đşteki kalite ve verimin arttırılmasının ise esnekliğin istihdam güvenliğinin temin edilerek arttırılması, işgücü piyasasındaki bölünmelerin azaltılması, kayıt dışı istihdamın önüne geçilmesi, ücret politikalarının üretimdeki büyüme ve işgücü pazarı ile uyumlu olması ve ücret pazarlıklarının ancak tüm sosyal ortakları içermesi durumunda gerçekleşeceği vurgulanmıştır. Đstihdam politikaları alanında alınan tüm bu önlemler sonucunda insan sermayesine yönelik yatırımların genişleyerek gelişmesi, yeni rekabetçilik şartlarıyla başa çıkabilecek eğitim ve meslek eğitiminin oluşturulması ile geleneksel sanayiden bilgi teknolojilerine dayalı ekonomiye geçişte de nitelikli eleman açığının giderilmesi hedeflenmiştir (ĐKV, 2006a: 39-42). Lizbon Stratejisi son dönemlerde AB’nin en önemli ve en iddialı projelerinden bir tanesi olmuştur. 2000 yılında yenilikçi bilgi toplumuna dayanan dünyanın en rekabetçi ekonomisi olmak için attığı adımı 2005 yılında yeniden gözden geçirerek bu konudaki ısrarlı tavrını sürdürmüştür. Stratejinin hedeflerini gerçekleştirmede üye ülkelerin performanslarına bakacak olursak Kuzey Avrupa ülkelerinin mevcut hedefleri yakalamakta zorlanmadıkları ancak Güney Avrupa’nın hedeflerin altında kaldığı görülmektedir. Son genişlemelerde ise AB-15 kriterlerini 63 ancak Estonya ve Slovenya’nın yakalayabildiğini, diğerlerinin ise ortalamanın epey bir altında kaldığını söylemek mümkündür (Acar, 2006:189-191, 203-206). Dengelerin hızlı bir şekilde değiştiği küresel dünya düzeninde Avrupa Birliği’nin, başlangıçtaki hedeflerine ulaşması zor gözükmektedir. AB ekonomik büyüme ve istihdam üzerine oturttuğu bu yenilenmiş stratejiyi, ekonomik anlamda dışa bağımlılığın ve küreselleşmenin giderek arttığı bir ortamda sürdürmekte zorlanmaktadır. Diğer taraftan Avrupalıların yıllardır alışkın olduğu sosyal devletçi anlayışta yapılacak olan modernizasyona yönelik tepkileri de reformların uygulanmasını geciktirmektedir. 1.6.7. Avrupa Đstihdam Stratejisi’nin Genişlemedeki Rolü Komisyon, 1999’da Mayıs 2004 itibariyle üye olacak 10 ülkenin Topluluk müktesebatının istihdam başlığı altında yer alan tüm maddelerini tam olarak uygulayabilmeleri için bu ülkelerle istihdam konusunda bir işbirliği süreci başlatmış ve AB üyesi olacak ülkelerin AĐS’nin kurum ve politikalarını benimsemelerini amaçlamıştır. Komisyon bu alanda kademeli bir geçiş sürecini öngörmüş ve aday ülkelerin istihdam politikalarını AĐS ekseninde belirlemelerini ve kurumsal yapılarını oluşturabilmeleri için Avrupa Sosyal Fonu dahil olmak üzere Yapısal Fonlara hazırlık çalışmalarına mali ve teknik düzeyde destek olmayı hedeflemiştir (TĐSK, 2006a:48). 64 Bu çerçevede öncelikle aday ülke tarafından ülkenin işgücü piyasalarının genel çerçevesine ilişkin “Đstihdam Durum Raporu” hazırlanmaktadır. Đstihdam Durum Raporu -Katılım Ortaklığı hükümleri uyarınca- aday ülkeler ve Avrupa Komisyonu Đstihdam, Sosyal Đşler ve Fırsat Eşitliği Genel Müdürlüğü ile birlikte kısa vadeli işgücü piyasası politika önceliklerini belirleyecek olan “Ortak Değerlendirme Belgesi”nin (JAP - Joint Assesment Paper) önçalışması niteliğinde olmaktadır. Ortak Değerlendirme Belgesi ise mevcut ekonomik performansın kısa bir değerlendirmesini, işgücü piyasası dönüşümünde kaydedilen ilerlemeleri, işgücü piyasasının mevcut durumunun nüfus, işgücü, istihdamdaki genel eğilimler, yapısal değişimler, kayıt dışı istihdam, işsizlikteki gelişmeler ve ücret gelişmeleri açısından analizini ve Komisyon ile üzerinde anlaşılan istihdam politikasına yönelik öncelikleri içermektedir. Ortaya çıkan Ortak Değerlendirme Belgesi aday ülkenin istihdam alanına yönelik gerçekleştirmesi gerekenlerin bir taahhüdü niteliğini taşımaktadır ve konuya ilişkin uygulamalar Đlerleme Raporları ile izlenmektedir. Đstihdam alanına yönelik hazırlanan Ulusal Eylem Planları ise aday ülkelerin bu alandaki faaliyetlerini ortaya koymaktadır (TĐSK, 2006a:49). Türkiye’nin AĐS’ye uyum çalışmalarına çalışmanın 3.Bölüm’ünde kapsamlı bir şekilde değinilmiş olup Türkiye’de bugün gelinen noktaya kısaca değinecek olursak ĐŞKUR koordinatörlüğünde yürütülen AĐS’ye uyum sağlama çalışmaları kapsamında Đstihdam Durum Raporu hazırlanmıştır ve Ortak Değerlendirme Belgesi hazırlık çalışmaları devam etmektedir. 65 1.7.Avrupa Sosyal Fonu’nda 2000-2006 Dönemi Đşsizlik ile mücadele ve rekabet edebilirliği arttırmak için işgücünün bilgi ve becerilerini geliştirmek Avrupa Birliği’nin 2000’li yıllara girerken en önemli öncelik alanlarından biri olmuştur. Avrupa bugüne kadar istihdam yaratma alanında önemli çalışmalar gerçekleştirmiş olsa da 2000 yılı itibariyle %63,4 olan istihdam ve %7,7 olan işsizlik oranı ile hala arzu edilen seviyede değildir (Tablo3) Önemli olan doğru işler için doğru becerilerin geliştirilmesi ve işletmelerin özellikle yeni sektörlerde büyüme ve istihdam yaratabilmeleri için doğru alanları geliştirebilmeleridir. Bu çerçevede AB Amsterdam Antlaşması ile işsizlikle mücadele etmek için ulusal düzeyde ve Topluluk düzeyinde etkin bir strateji geliştirmeyi amaçlamış ve Avrupa Đstihdam Stratejisi tam istihdam, işyerinde verimlilik ve sosyal uyum olmak üzere üç temel hedefi benimsemiştir. Her üye ülke yıllık istihdam eylem planları ile bu hedeflere ulaşmayı amaçlamış ve Komisyon tarafından ilerlemeler düzenli olarak izlenmiştir. ASF’nin 2000-2006 döneminde verdiği destek Yapısal Fonlara ilişkin belirlenen hedefler ekseninde gerçekleşmiştir. Yapısal Fonlara yönelik bu hedefler 2000-2006 döneminde 3 temel başlık altında toplanmakta olup söz konusu hedefler aşağıda yer almaktadır. • Hedef 1 az gelişmiş bölgelerin gelişimini sağlamaya yöneliktir. Bu bölgeler GSYĐH’si AB ortalamasının %75 altında olan (Fransa’nın deniz aşırı bölgeleri, Kanarya Adaları) ve nüfusu seyrek olan (Đsveç, Finlandiya) bölgelerdir. 66 • Hedef 2 özellikle endüstriyel değişime uyum sağlamakta zorluk çeken, nüfusu azalmakta olan kırsal alanların olduğu, zorluk yaşayan kentsel alanların olduğu ve ekonomik faaliyeti yoğun ölçüde balıkçılığa bağlı olan dört bölge için ekonomik ve sosyal dönüşümün gerçekleştirilmesini sağlamaya yöneliktir. • Hedef 3 ise hedef 1 bölgelerinin kapsamı dışında kalan diğer alanların eğitim sistemlerinin modernize edilmesi, uyum kapasitelerinin arttırılması ve istihdam politikalarına destek olunması amacını taşımaktadır (European Commission, 2005b:4). Yapısal Fonların öncelikli faaliyet alanlarını belirleyen hedefler önceki dönemde daha çok başlık altında yer alırken, yeni dönemde 3 başlık altında toplanmış ve daha net ve daha basit bir sınıflama gerçekleştirilmiştir. 12 Temmuz 1999 tarihli ve 1784/1999 sayılı Tüzük ile yapılan yeni düzenleme kapsamında 2000-20006 yılları arasında Fon’a ilişkin öncelik alanları belirlenmiştir. Bu çerçevede Fon’un amaçlarının tanımlandığı madde 2’de AĐS’nin dört temel ekseni ile uyumlu beş öncelikli alan belirlenmiştir. Söz konusu Tüzüğün 2. maddesi uyarınca ASF’nin 2000-2006 yılları arasında destek olacağı öncelikli alanlar aşağıda yer almaktadır. • Đşsizlikle mücadelede aktif işgücü piyasası politikalarını15 uygulamak, uzun dönemli işsizlerin, gençlerin ve çalışmaya bir süre ara vermiş kişilerin işgücü 15 Aktif işgücü piyasası politikaları işgücünün bilgi, beceri ve mesleki yeterlilik düzeyini arttırmak ve iş arama sürecini desteklemek amacıyla uygulanan geniş çaplı önlemler bütününü ifade etmektedir. Aktif işgücü piyasası politikaları tam istihdamla birlikte gelen enflasyon sorununa bir önlem olarak dünyada ilk kez 1940 yılında Đsveç’te uygulanmıştır. Đleriki yıllarda sanayileşmiş ülkelerde yaygın 67 piyasasına geçişlerini kolaylaştırmak ve uzun dönemli işsizliği (kadın erkek ayrımı yapmaksızın) önleyecek politikaları gerçekleştirmek • Sosyal bütünleşmeyi gerçekleştirerek herkese ve özellikle sosyal dışlanmaya maruz kalanlara istihdamda fırsat eşitliği sağlamak • Yaşam boyu öğrenim politikasının bir parçası olarak mesleki eğitim, öğretim ve danışmanlık hizmetlerini geliştirmek, işgücü piyasasına erişimi kolaylaştırmak ve işgücü piyasası bütünleşmesini sağlamak, istihdam edilebilirliği geliştirilmek ve emek hareketliliğini sağlamak • Đş organizasyonlarında yaratıcılığı, inovasyonu ve uyumu güçlendirmek için işgücünün eğitimini, niteliklerini ve uyum gücünü geliştirmek, yeni istihdam fırsatlarına yönelmelerini sağlamak, girişimciliği teşvik etmek ve işgücü piyasalarında her türlü ayrımcılığı azaltıcı politikaları desteklemek • Kadınların işgücü piyasasına katılım oranlarını arttırmak, yeni iş fırsatlarına erişimlerini kolaylaştırmak istihdam fırsatlarını güçlendirmek ve iş ortamında cinsiyet ayrımına yönelik tutumları en aza indirmek. Fon ayrıca bu hedeflere ek olarak yerel ve bölgesel istihdamı teşvik edici faaliyetlere, sosyal ve işgücü piyasası boyutlarını göz önünde bulundurarak bilgi toplumunun geliştirilmesine yönelik politika ve programlara ve bu programlara eşit düzeyde erişimi sağlayacak olan faaliyetlere, son olarak da ortak yaklaşımın bir parçası olan kadın erkek arasında fırsat eşitliğine yönelik faaliyetlere destek sağlayacaktır. işsizlik dönemlerinde işgücü arzını yeniden yönlendirmenin bir aracı olarak kullanılmıştır. Temel felsefesi esnek uygulamalar üzerine dayalı olan politikaların öncelikli uyulama alanları işsizlere yönelik danışmanlık, eğitim ve meslek edindirme faaliyetleridir (DPT, 2007:63). 68 Tüzük kapsamında düzenlenen alanlardan bir tanesi de “Đnsan Kaynakları için Topluluk Girişimi” olarak nitelendirilen EQUAL programıdır. EQUAL, işgücü piyasasında her türlü dışlama, ayrımcılık ve eşitsizlik ile mücadele etmek üzere uluslararası işbirliğinin geliştirilmesine yönelik oluşturulmuş bir Topluluk girişimidir ve programa Fon kapsamında kaynak aktarılmaktadır. Tüzük kapsamında ayrıca 6. madde önlemleri olarak bilinen ve inovasyonu, yeni yaklaşımları ve iyi uygulamaları içeren önlemler de düzenlenmiş olup, bu önlemler pilot projeleri, deneyimlerin paylaşılmasını ve bilgiye yönelik aktiviteleri içermektedir. Son olarak üye ülkelerde ASF faaliyetlerine yönelik hazırlık, izleme ve değerlendirme aşamalarında kullanılmak üzere Teknik Destek maliyetlerine de kaynak aktırılacağı belirtilmiştir (European Commission, 2005b:4-8). Avrupa Đstihdam Stratejisi’nden önceki dönemde de istihdamın ve işgücünün değişen koşullar karşısında uyum kapasitesinin arttırılmasını hedefleyen ASF’nin, aslında Đstihdam Kılavuz Đlkeleri kapsamında öne çıkan öncelikli faaliyet alanlarını kuruluşundan itibaren desteklemekte olduğunu söylemek mümkündür. 2000-2006 yıllarını kapsayan dönemde ASF yaklaşık 60 milyar Avro olan bütçesi16 ile AB düzeyinde Avrupa Đstihdam Stratejisi’nin temel finansman aracı haline gelmiştir. Ayrıca aktif işgücü piyasası politikalarının işgücü piyasası üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi bugün AB bünyesinde giderek daha da önem kazanmakta olan bir konudur. AB’de AĐS’nin önemli bir parçası olan aktif işgücü piyasası politikaları alanında en sık rastlanan uygulamalar eğitim programları, özel 16 2000-2006 döneminde yapısal fonların toplam bütçesi 195 milyar Avro’dur. 69 sektöre yönelik iş kurma destekleri ve ücret yardımları, kamu sektöründe doğrudan istihdam yaratma ve iş arama sürecinde işsizlere danışmanlık hizmetleridir. Eğitim programları en yaygın olarak kullanılan politika uygulamaları olarak ortaya çıkmaktadır. Uygulamaların hedef kitlesi özellikle 25 yaş altındaki gençlerdir. AB’de aktif işgücü piyasası politikaları uygulamaları ülkeden ülkeye ekonomik altyapı ve kurumsal kapasiteye bağlı olarak farklılık göstermektedir. Hollanda, Danimarka Đsveç GSYĐH’nin önemli bir kısmını söz konusu politika uygulamalarına aktarırken, Đngiltere ve Đtalya bu alana daha az kaynak aktarmaktadır (Kluve:2007). Avrupa Đstihdam Stratejisinin finansal aracı olan ASF ile bu alanlara daha fazla kaynak aktarılmakta olup, bir diğer taraftan da ASF kaynaklarının Birlik düzeyinde aktif istihdam politikalarını desteklemede sınırlı kaldığı yönünde eleştiriler de Topluluk içinde süre gelmektedir (Selamoğlu-Lordoğlu, 2006:113-114). Đstihdamın arttırılması için en temel koşullardan biri olan işgücünün eğitim düzeyinin yükseltilmesi, bilgi, beceri ve birikiminin arttırılması ve bunun sonucunda niteliklerinin geliştirilmesi kapsamında işgücünün niteliklerini ve uyum kapasitelerini güçlendirerek yeni istihdam fırsatlarına yönelmelerini sağlamak AB bünyesinde küresel dünya düzeni ile rekabet edebilmek için her geçen gün daha da fazla önem kazanmaktadır. 1.8. AB’nin Yeni Sosyal Gündemi (2005-2010) Sosyal Gündem’in ortaya çıkışında en önemli sebeplerden biri dönem itibariyle AB’de hem ekonomik büyümenin yavaşlaması hem de istihdamdaki artışın 70 azalma eğilimine girmesidir. Dönem itibariyle AB işgücü piyasalarının genel durumu tam istihdam hedefi ekseninde pek de olumlu bir tabloyu yansıtmamaktadır. AB’de 15-64 yaş arasındaki istihdam oranı % 63’tür, işgücünün % 9’undan fazlası işsizdir ve işsizlik gençler arasında iki kat daha fazladır, yaklaşık 68 milyon Avrupalı da yoksulluk riski altında yaşamaktadır. AB’nin karşı karşıya olduğu bir diğer sorun ise demografik yaşlanmadır. Günümüzde 65 yaş üstünde bir kişiye karşılık çalışma çağında dört kişi varken 2050 yılında bu oranın ikiye bir oranına düşecek olması AB’nin ekonomik büyümesini %1’in altına düşürebilecek tehlikededir (TĐSK, 2005:9). 2000 yılında kabul edilmiş olan ve istihdama ilişkin politikaların ve sosyal politikaların olumlu etkileşimini savunan ilk sosyal politika programı olan Sosyal Gündem ile AĐS alanında ve Lizbon Stratejisi hedefleri doğrultusunda önemli gelişmeler kaydedilmiş olup Lizbon Stratejisi’nin yeniden sunumunda ekonomik büyümeyi sosyal açıdan desteklemek amacıyla 2005-2010 yıllarını kapsamak üzere yeni bir Sosyal Gündem belirlenmiştir. “Küresel Ekonomide Sosyal Bir Avrupa: Herkes için Đş ve Fırsat” sloganı ile ortaya çıkan Sosyal Gündem’in hem 2000 yılında kabul edilmiş olan bir önceki Gündem’in eylemlerine devam etmesi hem de tam istihdama ulaşılması, fırsat eşitliği, yoksullukla mücadele ve sosyal içermenin teşvik edilmesi alanlarına öncelik vermesi kararlaştırılmıştır (TĐSK, 2006a:11). Bu çerçevede Sosyal Gündem’in uygulanmasında kullanılacak öncelikli araçlardan biri de ASF olmuş17, ASF ile Sosyal Gündem tarafından oluşturulan 17 Diğer araçlar ise AB mevzuatı, sosyal diyalog, Progress programı, açık koordinasyon yöntemi ve orta yol ilkesidir. 71 politika arasındaki bağın güçlendirilmesine ve Fon’un Avrupa Đstihdam Stratejisi temelinde kabul edilen kılavuz ilkelere yönelik hedeflerin uygulanmasında üye ülkelerin faaliyetlerine destek olması öngörülmüştür. Özellikle üye ülkeler arasındaki sosyo-ekonomik farklılıkların giderilmesinde rol oynayacak olan ASF’nin Topluluğa büyüme ve uyum hedeflerine ulaşmada yardımcı olacağı vurgulanmıştır (TĐSK, 2005:21). 1.9. Avrupa Sosyal Fonu’nda Son Dönem 2007-2013 ASF’nin 2007-2013 döneminde en önemli öncelik alanlarından biri çalışanların, işverenlerin ve işletmelerin ekonomik değişim karşısında uyum kapasitelerinin arttırılması olurken bir diğeri de özellikle esnek işgücü piyasalarının oluşturulmasıdır. Esnek işgücü piyasalarının oluşturulması AB’nin bir taraftan Avrupa Sosyal Modeli’ni korumaya çalışırken diğer taraftan da rekabet düzeyini yükseltmeyi nasıl başaracağına ilişkin bulduğu cevap niteliğini taşımaktadır (European Commission, 2007a:50). AB bünyesinde küreselleşmenin ve teknolojik ilerlemenin işletmelerin ve çalışanların ihtiyaçlarını çok hızlı bir şekilde değiştirdiğinin öneminin farkına varılmıştır. Đşletmeler her geçen gün piyasada rekabet edebilmek için ürünlerini geliştirme ve üretim teknolojilerini yenileme baskısı altında iken diğer bir taraftan da çalışanlar bilgi, beceri ve birikimlerini hızlı bir değişime adapte edebilmenin zorluğunu yaşamaktadırlar. Đşletmelerin, değişen koşullara uyum sağlayabilmek için yeniden yapılanmaya gitmesi çalışanların istihdamdaki yerlerini koruyabilmeleri 72 açısından da bir güvenlik sorununu beraberinde getirmektedir. Güvenceli esneklik (flexicurity) ise bu noktadan hareketle hem esnek işgücü piyasalarını hem de yüksek istihdam düzeylerini ve ücret güvenliğini sağlamaktadır. ASF’de 2006 yılında gerçekleştirilen yeniden düzenleme 2007-2013 döneminde geçerli olacak yeni hedefleri belirlemiştir. Yapılan bu yeni düzenleme ile Fon hem üye devletler, hem proje paydaşları, hem de AB organları ve Üye ülkelerin yetkili kurumları arasındaki ilişkiler açısından sadeleştirilmiştir. ASF’nin bu dönemden itibaren “yakınsama” ve “bölgesel rekabet edebilirlik ve istihdam” olmak üzere iki yeni hedef altındaki eylemlere destek sağlaması öngörülmüştür (Tekin, 2008:180). Fon ekonomi ve sosyal politika arasındaki koordinasyonu sağlamada etkili bir araç haline gelmiş ve istihdam politikasına yönelik eylemlerin de Lizbon hedefleri doğrultusunda gerçekleştirilmesi planlanmıştır. Bu çerçevede istihdam politikasının Lizbon Stratejisi kapsamında gerçekleştirilecek olması hedeflere ulaşmada tutarlı ve sürdürebilir bir politika izleme amacına yönelik olduğu ifade edilebilir. 5 Temmuz 2006 tarihli ve 1081/2006 sayılı Tüzük ile Fon’a ilişkin yakınsama hedefi ve bölgesel rekabet edebilirlik ve istihdam hedefi kapsamındaki öncelikler ortaya konmuştur. Tüzük öncelikle ASF ve Lizbon Stratejisi arasındaki bağı güçlendirme amacını taşımaktadır ve bu çerçevede Fon kapsamında gerçekleşecek yardımların, kılavuz ilkeleri ve belirlenen bu iki hedefe ilişkin yapılan düzenlemeler ekseninde olacağını vurgulanmaktadır. Tüzüğün 3. maddesi ile yardım mekanizmasının amacı belirlenmekte ve bu kapsamda beş 73 adet öncelik tanımlanmaktadır. Madde kapsamına 2007-2013 dönemi için yakınsama hedefi doğrultusunda iki yeni öncelik alanı eklenmiş olup, önceliklere ilişkin yapılan tanımlamaların Lizbon stratejisinin sürdürülebilirliğini sağlamak amacı taşıdığını söylemek mümkündür (European Commission, 2007c:110). 1081/2006 sayılı Tüzüğün 3. maddesi uyarınca 2007-2013 döneminde ASF’nin destekleyeceği öncelik alanları aşağıda yer almaktadır. 1. Çalışanların, işletmelerin ve girişimcilerin ekonomik değişimlere uyum kapasitesini artırmak üzere özellikle düşük nitelikteki ve ileri yaşlardaki çalışanlar için eğitim imkanı sağlayarak bilgi ve iletişim teknolojilerinin yayılması, e-öğrenmenin, çevre dostu teknolojilerin ve yönetim becerilerinin artırılması, girişimcilik ve yenilikçilik gibi sistem ve stratejilerle yaşam boyu öğrenimin geliştirilmesi ve özellikle KOBĐ'lerin insan kaynaklarına yatırım yapmasının teşvik edilmesi, çalışanlar için sağlık ve güvenlik koşulları daha iyi olan, geleceğe yönelik beceri ve niteliklere ilişkin eğitimler sağlayan, daha yenilikçi ve üretken örgütlenme yapılarının oluşturulup yaygınlaştırılması. 2. Đş arayanların ve çalışma hayatının dışında kalan kişilerin iş imkanlarına ulaşımın kolaylaştırılması, işsizlikle ve özellikle uzun dönemli ve gençler arasındaki işsizlikle mücadele edilmesi, daha uzun bir çalışma hayatının ve ileri yaşlardaki insanların aktif olmaya teşvik edilmesi, iş gücü piyasasına katılımın artırılması için emek piyasası kurumlarının, özellikle AB ve üye ülkelerin tam istihdam stratejisi bağlamında faaliyet gösteren iş kurumları ve ilgili kuruluşların modernizasyonunun güçlendirilmesi, bireysel eylem planları ve kişiye özel eğitim, iş arama, kariyer danışmanlığı, iş kurma gibi alanlarda kişiye özel destek sağlanması, iş gücüne katılımda teşvik verilmesi, 74 çalışma hayatında daha uzun kalınmasına yönelik uygulamalar yapılması, çocuk ve engelli bakımının kolaylaştırılması gibi alanlarda ihtiyaçların önceden tespit edilmesini sağlayacak tedbirlerin alınması ve iş hayatıyla özel hayatın uyumlaştırılması. 3. Kadınların işgücü piyasasına katılımını artıracak ve cinsiyet ayrımını azaltacak genel ya da özel faaliyetler gerçekleştirilmesi ve bu kapsamda, göçmenlerin işgücü piyasasına katılımını artıracak rehberlik, dil eğitimi, ehliyet ve yeterliliklerin geçerliliği gibi spesifik faaliyetler yoluyla sosyal entegrasyonun güçlendirilmesi, coğrafi ve mesleki hareketliliğin kolaylaştırması, ulusal işgücü piyasalarının birbirleriyle entegrasyonunun sağlanması, dezavantajlı kişilerin istihdam ve işgücü piyasasında ayrımcılıkla mücadele yoluyla sosyal entegrasyonunu sağlamak amacıyla sosyal olarak dışlanmış, eğitimini yarım bırakmış, azınlık gruplarına mensup, engelli ya da bakıma muhtaç kişilerin entegrasyonu ve istihdam edilmelerine yönelik eğitim ve destek sağlayacak kanallar açılması, çalışma yerlerinde farklılıkların kabul edilmesi ve ayrımcılıkla mücadele için bilinç oluşturulması, yerel topluluklar ve işletmelerin sürece dahil edilmesi ve yerel istihdam girişimlerinin teşvik edilmesi. 4. Đnsan sermayesinin güçlendirilmesi ve bu kapsamda istihdam edebilirliğin arttırılması, yenilikçilik ve bilgiye dayalı ekonomilerin gerektirdiği bilgi ve becerileri kazandırmak üzere eğitim sistemlerinde reforma gidilmesi, yüksek eğitim kurumları, araştırma ve teknoloji merkezleri ile işletmeler arasında iletişim ağlarının kurulması. 75 5. Sosyal ortaklar ve sivil toplum örgütleri gibi uluslararası, ulusal, bölgesel ve yerel düzeydeki ilgili paydaşlar arasındaki iletişim ağları sayesinde işbirlikleri ve ortaklıkları teşvik ederek işgücü alanındaki reformların yaygınlaştırması ve işgücü piyasalarının kapsamının genişletilmesi (CanKocagül, 2008:90-92). Yakınsama hedefi altındaki öncelikler ise tüzüğün aynı maddesinin ikinci bölümünde aşağıdaki şekilde yer almaktadır: 1. Đnsan sermayesine yapılan yatırımın artırılması ve geliştirilmesi ve bu kapsamda, bilgi toplumu ve yaşam boyu öğrenme yönünde kişilerin kapasitelerini geliştirmek üzere eğitim sistemlerinde reforma gidilmesi, eğitimin yarım bırakılmasını, cinsiyet ayrımını engelleyici önlemlerle ve ilköğretim, mesleki eğitim ve yüksek öğrenim kalitesini ve bu kurumlara erişimi geliştirerek eğitime katılımın artırılması, özellikle lisansüstü çalışmalar ve araştırmacıların eğitilmesi yoluyla araştırma ve yenilikçiliğe yönelik potansiyelin geliştirmesi. 2. Ekonomide, istihdamda, eğitimde, sosyal, çevresel ve yasal alanlarda iyi yönetim ilkesine bağlı olarak ulusal, bölgesel ve yerel kamu yönetimi ve kamu hizmetlerinin, gerektiği yerde sosyal ortaklar ve sivil toplum örgütlerinin kurumsal kapasite ve verimlilik açısından geliştirilmesi ve bu kapsamda, doğru politika ve program oluşturulması, bu politika ve programları istatistikler, uzman görüşleri, ilgili birimler arası işbirliği ve kamu ve özel kesim arasında kurulacak diyalog yardımıyla daha etkili şekilde izleme ve değerlendirme imkanları sunacak mekanizmaların yaratılması, yönetici ve personelin sürekli eğitimi ve belirli destekler sayesinde 76 yasamanın, denetimcilerin ve ilgili tüm sosyal partnerlerin güçlendirilerek ilgili alandaki politika ve programların uygulanmasına yönelik kapasitenin geliştirilmesi (Can-Kocagül, 2008:90-92). Tüzük kapsamında Fon’a getirilen önemli bir yenilik de yakınsama bölgelerinde özellikle ekonomi, istihdam, eğitim, çevre ve adalet alanlarına yönelik reformların gerçekleştirilebilmesi ve kapsamlı düzenlemelerin yapılabilmesi için idari ve kamusal hizmetlerin yerel, bölgesel ve ulusal düzeyde kapasitesinin ve etkinliğinin güçlendirilmesine yönelik verilen önceliktir (European Commission, 2007c:110). Đyi yönetim ve ortaklık ASF’ye ilişkin yeni düzenlemenin kilit noktalarını oluşturmaktadır. Bu çerçevede projelere sosyal tarafların katılımı teşvik edilmekte olup, özellikle eğitim, iletişim ağları ve sosyal diyaloğun güçlendirilmesine yönelik faaliyetlere ve sosyal ortaklar tarafından birlikte yürütülmekte olan projelere ASF’nin yakınsama hedefi altında yer alan kaynaklar tahsis edilebilmektedir (European Commission, 2007c:110). 2000-2006 dönemi öncelikleri arasında yer alan EQUAL programı 2007- 2013 döneminde de Fon’un öncelikleri arasına yerleştirilmiştir. Böylelikle üye devletlere EQUAL tarafından uluslararası ve bölgeler arası desteklenmekte olan inovasyon ve işbirliği alanlarını da ASF programları kapsamında değerlendirme görevi verilmiştir. Özellikle bu alandaki uluslararası işbirliğini arttırmak için bilgi ve deneyim değişimi yolu ile bütünsel bir yaklaşım içerisinde üye devletlere aktarılan 77 kaynaklarda %10’luk bir artış sağlanması mümkündür (European Commission, 2007c:110). 2007-2013 döneminin bir önceki dönem ile karşılaştırıldığında ortaya çıkan bir diğer farkı da hangi faaliyetlerin Fon kapsamında yer aldığına ilişkindir. 20002006 dönemi Fon’un hangi tip faaliyetlere destek olacağını belirlerken, 2007-2013 döneminde Fon’un hangi tip faaliyetlere destek olamayacağını belirtmiştir. Aynı zamanda Fon’dan yararlanma koşullarını belirlemede üye devletlere daha çok özgürlük tanınmıştır (European Commission, 2007c:110). Avrupa Sosyal Fon’unun AB bütçesi içindeki payı 1981 yılında 1 milyar ECU ile % 5’lik bir paya sahip iken, 1985 yılında 2,2 milyar ECU ile % 7,1’e yükselmiş, 1989 yılında 2,6 milyar ECU ile % 5,6’ya gerilemiş ve 1993 yılında 5,7 milyar ECU ile % 8,5’e çıkmıştır. ASF’nin Topluluk bütçesindeki payı zamanla ortalama bir artış sergilemiştir (Karluk, 1998:310). 2007-2013 döneminde AB’nin yıllık ortalama bütçesi yaklaşık 120 milyar Avro’dur ve üye ülkelerin GSMH’nın toplam %1’lik katkılarından oluşmaktadır. Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu ve Uyum Fonu’ndan oluşan Yapısal Fonlar ise AB bütçesinin yaklaşık üçte birini (%35) oluşturmaktadır (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/discover/esf_en.htm, Erişim24.10.2008). Şekil 3 2007-2013 döneminde ASF’nin AB bütçesi içerisindeki payını göstermektedir. Avrupa Sosyal Fonu’na AB çapında daha iyi ve daha çok iş imkanı 78 yaratılması için 2007-2013 dönemi için bütçenin %8’ini oluşturan 75 milyar Avro ayrılmıştır. Şekil 3: ASF’nin AB Bütçesi Đçindeki Payı (2007-2013) Avrupa Sosyal Fonu 8% AB Diğer Harcamalar 65% Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu ve Uyum Fonu 27% Kaynak:The European Social Fund Investing in People 2007-2013 http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/facts_figures_en.pdf Avrupa Sosyal Fonu’nun stratejisi ve bütçesi, üye ülkeler, Avrupa Parlamentosu ve Komisyon arasında müzakere edilip karara bağlanmaktadır. Avrupa Sosyal Fonu’ndan üye ülkeler ve bölgeleri proje bazında faydalanmaktadır. Fon’a ilişkin faaliyetler Üye ülkeler ve Komisyon ile birlikte oluşturulan yedi yıllık operasyonel programlar çerçevesinde yürütülmekte ve bu operasyonel programlar kapsamında ASF uygulama alanları ve hedefleri için öncelikler belirlemektedir. Fon’a ilişkin faaliyetlere ve projelere ulusal, bölgesel ve yerel düzeydeki kamu kurumları, eğitim ve öğretim kurumları, sivil toplum örgütleri, ticaret ve sanayi odaları, iş adamları dernekleri, bunun yanı sıra işletmeler ve diğer ilgili paydaşlar tarafından çok farklı şekillerde katılım sağlanabilmektedir (Can-Kocagül, 2008:9092). 79 Avrupa Sosyal Fonu ortak finansman ve paylaşılan yönetim ilkeleri üzerine inşa edilmiştir. AB’nin finansal desteği her zaman kamu sektörünün ve/veya özel sektörün ulusal katkısı sonucu Topluluğun ve üye devletlerin katılımı ile ortaklaşa gerçekleşmektedir. Ortak finansmanda Topluluğun müdahalesinin derecesi duruma göre ve sosyo-ekonomik faktörlere bağlı olarak toplam uygulamanın maliyetinin %50’si ile %85’i arasında değişmektedir. Önem sırasına göre seçilen projelerin faaliyetlerine ilişkin ilkeler Avrupa düzeyinde oluşturulmakta ancak uygulama aşaması üye ülkelerdeki gerçekleştirilmektedir. ilgili Dolayısıyla ulusal veya bölgesel paylaşılan yönetim yetkililer ilkesi tarafından çerçevesinde Topluluğun ve üye devletlerin yetkilileri tarafından birlikte hazırlanan operasyonel programlar kapsamında seçilen ve üye ülkeler tarafından uygulanan projeler Fon tarafından desteklenmekte ve izlenmektedir (http://ec.europa.eu/employment_social/ esf/discover/esf_en.htm, Erişim:24.10.08). Đlk dönemlerde üye ülkelerde yürütülen faaliyetlerin en fazla yarısını karşılayan ASF bugün gelinen nokta itibariyle gerçekleştirilecek olan faaliyetin toplam bütçesinin %85’ini karşılayabilmektedir. ASF katkısı ile sosyal bütünleşme ve istihdam alanlarında elde edilen başarılar, özellikle cinsiyet ayrımcılığının önlenmesi, göçmenlerin, azınlıkların ve engellilerin istihdamı ve entegrasyonu, yenilikçilik faaliyetleri ve bölgeler arası işbirlikleri konusunda sağlanan ilerlemeler yıllık uygulama ve final raporlarında belirtilmektedir (Can-Kocagül, 2008:90-92). 2007-2013 döneminde Yapısal Fonlar’a ilişin düzenlemeler çerçevesinde “Yakınsama” ve “Bölgesel Rekabet Edebilirlik ve Đstihdam” olmak üzere iki temel 80 hedefin gerçekleştirilmesine yönelik olarak destek vermekte olan Avrupa Sosyal Fonu yakınsama hedefi altında Gayrisafi Yurtiçi Hasılası Topluluk ortalamasının %75 altında olan tüm AB bölgelerini kapsamakta olup söz konusu hedef altında yer alan üye ülkeler ve bölgeleri ASF kaynaklarının %80’inden fazlasını kullanmaktadır. Bölgesel Rekabet Edebilirlik ve Đstihdam Hedefi ise yakınsama hedefi kapsamı dışında kalan tüm bölgeleri kapsamaktadır. Yapısal Fonların hedefler ve kullanılan araçlar doğrultusunda verdiği destekler Tablo 4’te yer almaktadır. Tablo 4: Yapısal Fonların Destek Verdiği Alanlar Hedefler Yapısal Fonlar ve Araçları Yakınsama Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu Avrupa Sosyal Fonu Bölgesel Rekabet Edebilirlik ve Đstihdam Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu Avrupa Sosyal Fonu Avrupa Bölgesel Đşbirliği Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu Uyum Fonu Kaynak: http://ec.europa.eu/regional_policy/policy/object/index_en.htm, Erişim:29.10.08 Avrupa Sosyal Fonu Topluluk çapında hem yakınsama hedefi hem de bölgesel rekabet edebilirlik ve istihdam hedefi kapsamında dört temel alanda destek sağlamaktadır. Bu alanlar: • Çalışanların ve işletmelerin uyum kapasitelerini arttırmak, • Đşgücü piyasasına katılımı ve istihdamı arttırmak, • Irkçılıkla mücadele ederek sosyal içermeyi desteklemek ve dezavantajlı grupların işgücü piyasasına erişimini kolaylaştırmak, 81 • Đstihdam ve sosyal içerme alanlarında reform gerçekleştirebilmek amacıyla işbirliğini geliştirmektir. Fon’dan faydalanma oranı gelir düzeyine bağlı olarak bir bölgeden diğerine göre farklılık göstermektedir. Bu çerçevede AB bölgeleri AB ortalaması ile karşılaştırmalı olarak bölgesel GSMH oranlarına göre dört kategoriye ayrılmıştır. 1. Yakınsama Hedefi Bölgeleri (convergence regions): 2007-2013 döneminde kişi başına düşen GSMH’sı AB 25 ortalamasının %75 altında olan bölgeler. 2. Aşamalı Çıkış Bölgeleri (phasing-out regions): 2007-2013 döneminde kişi başına düşen GSMH’sı AB 25 ortalamasının %75 üzerinde ancak AB 15 ortalamasının %75 altında olan bölgeler. 3. Aşamalı Giriş Bölgeleri (phasing-in regions): 2000-2006 döneminde kişi başına düşen GSMH’sı AB 15 ortalamasının %75 altında ancak 2007-2013 döneminde AB 15 ortalamasının %75 üzerinde olan bölgeler. 4. Bölgesel Rekabet Edebilirlik ve Đstihdam Bölgeleri (regional competitiveness and employment regions): Geriye kalan diğer tüm AB bölgeleridir (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/discover/esf_en.htm,Erişim:24.10 .08). Bir ülke ya da bölgenin refah düzeyi o ülke ya da bölgenin hangi amaç altında Fon’dan yararlanacağını belirlemektedir. Yakınsama hedefi altında yer alan ülke ya da bölgelere ASF’nin katkısı yaklaşık %80-85 gibi bir oranla, diğer bölgelere göre daha yüksek olmaktadır. Yakınsama hedefinin amacı iş imkanlarının yaratılması ve istihdamın arttırılması yoluyla Fon’dan yararlanan ülke ya da bölgeye refah ve 82 istihdam alanında AB ortalamasını yakalamasına yardımcı olmaktır. Bölgesel Rekabet Edebilirlik hedefinin amacı ise ülke ve bölgelerin küresel anlamda rekabet edebilmeleri için başarılı işgücü piyasaları ve rekabetçi ekonomiler oluşturmalarına katkıda bulunmaktır. ASF stratejisi ve bütçesi üye ülkeler, Avrupa Parlamentosu ve Komisyon arasında müzakere edilerek karara bağlanmaktadır. Şekil 4 ASF bütçesinin hedeflere göre dağılımını göstermektedir. 2007-2013 dönemi için 75 milyar Avro olan AB bütçesinin büyük kısmı % 69 oranı ile Yakınsama Hedefi için, % 31’i ise Bölgesel Rekabet Edebilirlik ve Đstihdam Hedefi için (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/facts_figures_en.pdf, 19.01.09). Şekil 4: ASF Bütçesinin Hedeflere Göre Dağılımı (2007-2013) Bölgesel Rekabet Edebilirlik ve Đstihdam 31% Yakınsama 69% Kaynak: The European Social Fund Investing in People 2007-2013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/facts_figures_en.pdf 83 kullanılacaktır Erişim: ASF amaçlarına ulaşmak ve istihdam yaratmak için belli başlı alanlarda yer alan proje ve programları desteklemektedir. Örneğin dezavantajlı gruplar için sosyal içermeyi geliştirmek alanını desteklerken bu kapsamda göçmen kadın çalışanların eğitim ihtiyacı ya da işletme, çalışan ve girişimci arasındaki uyum sonucu işbölümünün arttırılması doğrudan ortaya çıkan bir alan olmaktadır. Yakınsama hedefi altında yer alan bölgelerde genellikle insan sermayesinin geliştirilmesine önem verilse de Fon’un destekleme miktarı farklı alanlarda önceliklere bağlı olarak üye ülkelere ve bölgelere göre değişmektedir. Şekil 5 ASF kaynaklarının desteklediği alanlara göre dağılımını sergilemekte olup 2007-2013 döneminde ASF kaynakları ile en çok desteklenen alan insan sermayesinin geliştirilmesi olarak ortaya çıkmaktadır ve üye ülkeler tarafından bu alanda gerçekleştirilmekte olan faaliyetlere Fon kaynaklarının %34’ü ayrılmaktadır. Đstihdama katılımı arttırmak ve sürdürülebilirliğin sağlanması için gerçekleştirilecek faaliyetlere Fon kaynaklarının %30’u ayrılmıştır ve bu alanı %18 oranında desteklenen çalışanların-firmaların ve işletmelerin-girişimcilerin uyum kapasitelerini arttırmaya yönelik faaliyetler izlemektedir. Dezavantajlı grupların sosyal uyumunu geliştirmeye yönelik faaliyetler %14 oranında desteklenmekte, ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde kurumsal kapasiteyi geliştirme kapsamındaki faaliyetlere ise %3 oranında kaynak ayrılmaktadır. Son olarak da istihdam ve sosyal içerme alanlarında gerçekleştirilen reformların yaygınlaştırılmasına ayrılan kaynak oranı %1’dir (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/facts_figures_en.pdf, 19.01.09). 84 Erişim: Şekil 5: ASF Desteklerinin Dağılımı Đstihdam ve Sosyal Đçerme Alanlarında Reform Hareketleri 14% 3% 1% Đnsan Sermayenin Geliştirilmesi 34% Đstihdam ve Sürdürülebilirliğe Erişimi Geliştirmek Đşyeri-Çalışan ve ĐşletmeGirişimci Arasındaki Uyumu Sağlamak Dezavantajlı Gruplar Đçin Sosyal Đçermeyi Geliştirmek 18% 30% Ulusal, Bölgesel ve Yerel Düzeyde Kurumsal Kapasiteyi Güçlendirmek Kaynak: The European Social Fund Investing in People 2007-2013 http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/facts_figures_en.pdf Đşsizlik ve sosyal dışlamadan en çok etkilenebilecek kesimlere örnek teşkil eden dezavantajlı gruplar ASF’nin özellikle hedef kitlesi içerisinde yer almaktadır. Đşsizlik herkesi etkileyebilen bir olgu olmakla birlikte kadınlar, gençler ve göçmenler gibi bazı dezavantajlı gruplar işsizliğe karşı daha savunmasızdır ve işsizlikten en çok etkilenen gruplar olarak karşımıza çıkmaktadır. Birçok sebepten ötürü bazı insanlar için bir iş bulmak, mevcut bir işe devam etmekten daha zor olabilmektedir. Sahip oldukları tecrübeye yeteri kadar karşılık alamayan ileri yaştaki çalışanlar, yeteri kadar tecrübesi olmayan gençler ve bilgi ve becerileri gündem dışında kalan ve işgücü piyasasına yeniden dönmek isteyen anneler bu tip durumlara örnek olarak verilebilir. ASF’den faydalananların dağılımı Şekil 6’da yer almaktadır. Bu kapsamda işsizler ASF Kaynaklarından en fazla yararlanan grubu oluşturmaktadır ve yılda 5 milyon işsiz Fon’dan faydalanmaktadır. Bu grubu 4,7 milyon kişi ile kadınlar ve 3,2 milyon kişi ile 25 yaşın altındaki gençler takip etmektedir. 54 yaşının üstünde olan 85 ileri yaşlardaki çalışanların 1,4 milyonu Fon kaynaklarından faydalanırken, 600 bin kişilik etnik azınlık ve göçmen grubu ve 300 bin engelli Fon kaynaklarının faydalanıcılarıdır (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/facts_figures_en. pdf, Erişim: 19.01.09). Şekil 6: ASF’den Faydalananlar Engelliler Etnik azınlıklar veya göçmenler 54 yaşın üzerinde olanlar 25 yaşın altındaki gençler Kadınlar Đşsiz veya aktif işgücünde yer almayanlar 0 1 2 3 Milyon 4 5 6 Kaynak: The European Social Fund Investing in People 2007-2013 http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/facts_figures_en.pdf Avrupa Birliği üye ülkeleri ve bölgeleri arasındaki refah ve yaşam koşulları arasındaki farklılıkları azaltmak, ekonomik ve sosyal uyumu geliştirmek ve istihdamı arttırmak amacıyla oluşturulmuş olan ASF, aynı zamanda üye ülkelerdeki işgücünün ve işletmelerin küresel değişimler karşısında rekabet edebilirliklerini arttırmaktadır. Ekonomik kalkınma düzeyi düşük olan üye ülkeler ve bölgeleri tarafından kullanılan ve AB vatandaşlarının niteliklerini arttırarak onlara daha iyi yaşam koşulları sağlamayı hedefleyen Fon bugün AB’nin Büyüme ve Đstihdam Strateji’sinin önemli bir parçası ve finansman aracıdır. AB vatandaşlarının bilgi, birikim ve beceri 86 düzeylerini arttırarak istihdam oluşturan ASF’ye yön veren Büyüme ve Đstihdam Stratejisi, 27 üyeli bir Avrupa Birliği’nin bugünü ve geleceği için Avrupa’nın ve Avrupa vatandaşlarının refahının arttırılmasını amaçlayan temel stratejidir. 1.9.1. AB’de Đşgücü Piyasasının Durumu AB işgücü piyasalarının performansı 1997 Avrupa Đstihdam Stratejisi’nin uygulanması ile birlikte iyileşme sergilemiş ve istihdam oranlarındaki artış bu durumun bir yansıması olarak ortaya çıkmıştır. 2008 yılında istihdam oranı AB’de son dönemlerde yaşanan en yüksek seviye ile %65,9 olarak gerçekleşmiştir. AB işgücü piyasalarının özellikle Lizbon Stratejisi sonrası dönemine ilişkin genel durumu AB-15, AB-25 ve AB-27 olarak Tablo 5 ve Tablo 6’da yer almaktadır. AB’de 2008 yılında gerçekleşen istihdam oranları incelendiğinde aslında AB-15 için %67,3 olan istihdam oranının, AB-25 için %66,3 olan istihdam oranından daha yüksek seviyede gerçekleştiği görülmektedir. Dolayısıyla bu noktada 2004 yılı sonrası Topluluğa üye olan ülkelerin istihdam oranlarına olumsuz etki ettiğini söylemek mümkündür (Tablo 5). 87 Tablo 5: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri 1 (2001-2008) Toplam Đşgücüne Katılım Oranı Erkek Kadın Toplam Đstihdam Oranı Erkek Kadın Toplam Đstihdam Artış Oranı Erkek Kadın AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 70,5 69,8 70,4 70,7 70,9 69,2 69,7 70,2 70,6 71,3 71,8 72,1 77,7 77,5 77,9 78,1 78,2 78,3 78,4 78,6 78,6 79 79,2 79,3 63,4 62,1 62,8 63,4 63,7 60,2 61 61,7 62,7 63,5 64,3 64,8 65,4 63,4 64 64,9 65,8 64,1 64,2 64,5 64,8 65,4 66,2 67 72,5 71 71,4 72,1 73 73,1 72,8 72,7 72,7 73 73,6 74,2 58,3 55,8 56,6 57,6 58,6 55 55,6 56,2 57 57,8 58,8 59,7 1,8 0,8 1,1 1,7 1,9 1,4 0,7 0,5 0,8 1 1,5 1,7 1,6 0,4 0,7 1,4 1,6 1 0,1 0 0,2 0,4 1,2 1,3 2,1 1,3 1,5 1,9 2,2 2 1,5 1 1,5 1,6 1,9 2,1 2008 70,9 71,4 72,5 78 78,4 79,6 63,9 64,4 65,5 65,9 66,3 67,3 72,8 73,2 74,2 59,1 59,4 60,4 0,9 0,9 0,8 0,5 0,4 0,2 1,4 1,5 1,5 Kaynak: EUROSTAT verilerinden oluşturulmuştur. Đstihdam oranları kadınlar arasında 2008 yılında AB-27’de %59,1 ile erkeklerden daha düşük düzeyde seyretmekte iken istihdam artış oranı kadınlar arasında erkeklere oranlara %1,4 ile daha yüksek seviyededir. Bu durum AB genelindeki istihdam oranlarındaki artışın özellikle kadınların ve yaşı yüksek olan çalışanların işgücü piyasasına dahil olmaları sonucu kaynaklanmıştır. AB’nin dünyanın en rekabetçi ekonomisi olmak adına 2000 yılında Lizbon Stratejisi kapsamında 2010 yılına ilişkin koyduğu %70’lik istihdam oranı hedefinin bugün 88 %65,9 olan istihdam oranı ile yakalanmasının zor olduğu ancak kadın istihdam oranının %59,1 oranı ile %60’lık hedefe yaklaşmış olduğu ve bu çerçevede de hedefin gerçekleştirilmesinin mümkün olduğu ifade edilebilir. Tablo 6: AB Đşgücü Piyasası Göstergeleri 2 (2001-2008) Toplam Đşsizlik Oranı Erkek Kadın Toplam Uzun Dönemli Đşsizlik Oranı Erkek Kadın Toplam Genç Đşsizlik Oranı (1524 yaş). Erkek Kadın AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 AB-27 AB-25 AB-15 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 7,1 9 8,9 8,2 7,2 7,2 7,6 7,9 8,1 8,1 7,7 7 6,6 8,4 8,3 7,5 6,6 6,4 6,9 7,3 7,4 7,5 7,1 6,4 7,8 9,9 9,7 9 7,9 8,3 8,5 8,7 8,9 8,9 8,5 7,8 3 4,1 3,7 3 3,1 3,1 3,3 3,4 3,2 2,8 2,8 3,7 3,4 2,8 2,7 2,7 3 3,1 3 2,6 3,3 4,5 4 3,3 3,6 3,5 3,7 3,8 3,5 3,1 15,3 18,2 18,2 16,9 15,1 14,1 14,6 15,3 15,9 16,3 15,7 14,7 15,1 17,9 18,1 16,6 14,9 13,4 14,3 15,2 15,6 16,2 15,5 14,5 15,6 18,5 18,3 17,2 15,4 14,9 14,9 15,4 16,2 16,4 15,9 14,9 2008 7 7,1 7,1 6,6 6,6 6,7 7,5 7,6 7,6 2,6 2,6 2,6 2,4 2,4 2,4 2,8 2,8 2,8 15,4 15,3 15,2 15,6 15,4 15,6 15,2 15,2 14,9 Kaynak: EUROSTAT verilerinden oluşturulmuştur. Đşsizlik 2008 yılında %7 oranı ile 1990’ların başından bu yana en düşük düzeyi sergilemektedir (Tablo 6) 2003 yılında %7,9 olan işsizlik oranı 2004 yılında AB-15 düzeyinde %8,1 olurken, ani bir sıçrayış ile AB-25 düzeyinde %9 oranına yükselmiştir. Bu durum 2004 yılında, sosyal korumanın ve sosyal güvenliğin 89 yetersiz ve sınırlı, düşük ücret politikasının, niteliksiz işgücünün ve kayıt dışılığın yaygın olduğu MDAÜ’lerin AB’ye tam üye olmalarının bir sonucudur (Selamoğlu, Lordoğlu, 2006:182-185). Đşsizliğin yapısı incelendiğinde uzun dönemli işsizliğin AB için hala ciddi boyutlarda olduğu ve özellikle kadınlar ve gençler gibi belli grupların işsizlikten etkilendiği görülmektedir. 2008 yılında işsizlik %7,5 ile kadınlar arasında daha yüksek düzeydedir ve işsizlerin %15,4’ü 15-24 yaş aralığında yer almaktadır. AB-15 ve AB-27 arasında işsizlik oranları arasında fark olmakla birlikte genç işsizlik söz konusu olduğunda oranların birbirine çok yakın olduğu ve dolayısıyla gençlerin Topluluğun her yerinde işsizlikten en çok etkilenen gruplardan biri olduğu sonucunu ortaya çıkmaktadır. 90 2. AVRUPA SOSYAL FONU’NUN KULLANIMI 2.1. Avrupa Sosyal Fonu’nun Kullanım Alanları 2.1.1. Ekonomik Değişim ve Yeniden Yapılanma Küreselleşmenin beraberinde bir yaşam biçimi olarak getirdiği değişim, üye ülkelerdeki çalışanların istihdam edilebilirliklerini arttırmak için uyum kapasitelerinin geliştirilmesini ve değişiklikler karşısında daha hızlı hareket edebilmesini zorunlu hale getirirken, işletmelerin de yeni koşullara uyum sağlamak için daha esnek olmalarını gerekli kılmıştır. Çalışma yaşamında küreselleşmenin sunduğu avantajlardan yararlanmak ve aynı zamanda geleceği görebilmek için iş yaşamının değişim ile yaşamayı öğrenmesi zorunlu bir ihtiyaç haline gelmiştir. 12 Temmuz 2005 tarihinde oluşturulan Đstihdam Kılavuz Đlkeleri sosyal koruma mekanizmasının, işletmelerin ve çalışanların değişime adapte olmalarının ve eğitim yolu ile insan sermayesine yatırımın önemini belirtmiştir. Aynı zamanda bu alan “daha çok ve daha iyi işler” kapsamındaki öncelik alanları içerisinde yer almıştır ve ASF 1081/2006 sayılı Tüzüğün 3. maddesi uyarınca çalışanların, işletmelerin ve girişimcilerin ekonomik değişimlere uyum kapasitesini artırmaya yönelik projelere destek vermektedir (European Commission, 2007g). 2000-2006 döneminde ekonomik büyümenin ve istihdamın eş zamanlı olarak gerçekleştirilmesine yönelik endişenin bir yansıması olarak işletmelerin ve çalışanların uyum kapasitelerinin arttırılmasına ASF tarafından büyük önem verilmiş olup bu alan 2007-2013 dönemi için de Fon’un en önem verdiği alanlardan biri olarak yerini korumuştur. 91 ASF ekonomik değişime uyum ve yeniden yapılanma kapsamında üye ülkelerde işgücünün esnekliğini arttırmak ve işsizliği önlemek amacıyla işgücünün eğitimine, bireylerin kendi kariyerlerine yön verebilmeleri için kariyer ve danışmanlık desteğine, işgücünün AB sınırları içinde ve bölgeler arasında talep doğrultusunda hareketliliğinin arttırılmasına, beceri düzeyi düşük ve ileri yaştaki çalışanların eğitime erişiminin kolaylaştırılmasına ve gelecekte ihtiyaç duyulacak olan mesleki bilgi ve becerilerin belirlenmesine yardımcı olan projelere destek vermektedir (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/fields/workforce_en.htm). Bu alanda bir çok üye ülke tarafından proje gerçekleştirilmiş olup, gerçekleştirilen projelere ilişkin örnekler aşağıda yer almaktadır. • Đsveç, Fransa, Almanya ve Avusturya’da posta hizmetlerinin özelleştirilmesi sonucu ortaya çıkan teknolojik değişime ve rekabete uyum sağlayabilmeleri için çalışanların eğitimi. • Đngiltere’de çelik sanayinde çalışanların (özellikle ileri yaştakilerin ve niteliksiz olanların) hareketliliğinin arttırılması amacıyla niteliklerinin geliştirilmesi eğitimi. • Đspanya ve Litvanya’da çalışanların ekonomik krizde ücretlerini koruyabilmeleri amacıyla iflas yasalarının yeniden düzenlenmesi (European Commission, 2007g). AB’de artan rekabetle yüz yüze gelen işletmeler ve sektörler etkin olarak rekabet edebilmek için yeniden yapılanmalı ve yenilikçi şekillerde çalışmayı gerektiren ve sürekli gelişen bir ortamda faaliyet göstermeyi öğrenmelidirler. Bu çerçevede aktif istihdam politikaları kapsamında Fon tarafından değişikliği öngören 92 destek sistemlerine, işletmelerin ve sektörlerin yeniden yapılanmasına ve bireylere destek verilmektedir. Değişikliği öngören destek sistemlerinde, bölgelerin, sektörlerin ve işletmelerin ekonomik değişimler sonucu gelecekteki eğitim ve iletişim ihtiyaçlarını öngörmelerini sağlayan istihdamı destekleyen projelere ve çalışanları, sendikaları, işverenleri ve sosyal ortakları geleceği öngörmek ve yeniden yapılanma temelinde bir araya getiren ortaklık ve işbirliği projelerine destek verilmektedir. Fon tarafından verilen desteğin sonucunda hedeflenen Üye ülkeler ve bölgeler, sanayi sektörü, üniversiteler ve eğitim kurumları gibi aktörlerin ekonomik değişmeyi önceden tahmin ederek yenilikçi istihdam girişimlerini geliştirmeleri, yatırım ve istihdam stratejilerini geleceğin ihtiyaçlarına yönelik tasarlamaları ve sosyal koruma sistemlerinin Lizbon Stratejisi ile uyumu ekseninde esnekliğe sahip olmalarıdır (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/fields/change_en.htm, Erişim: 27.12.2008 ). AB rekabetin ve ekonomik büyümenin temeli olan ekonomik değişim süreçlerini işgücü piyasalarına entegre etmek için bu alanda bütünsel bir politika oluşturmuştur. Desteklenen tüm bu faaliyetlerin amacı Topluluğun çeşitli seviyelerinde yer alan aktörlerin değişim karşısında öngörü sahibi olarak hazır olmalarını sağlamaktır. Bu çerçevede Topluluğun rekabet gücü değişime hızlı bir şekilde uyum sağlayan işletmelere bağlanmış ve aynı zamanda istihdam yaratmak suretiyle değişimin sosyal maliyetlerinin vurgulanmıştır. 93 en aza indirgenmesinin önemi 2.1.1.1. Güvenceli esneklik Teknolojinin, ürün ve hizmetlerin hızla geliştiği bu dönemde AB’nin ekonomisini güçlendirmek ve istihdam yaratabilmek için yeni üretim teknikleri ile yenilikçi ürün ve hizmetleri ve uyum kabiliyetini geliştirmesi gerekmektedir. Ancak Avrupa işgücü piyasası bugün geldiği nokta itibariyle daha esnek ama daha korumasız sözleşmelerin olduğu bir işgücü piyasası bölümlenmesi ile karşı karşıyadır ve küreselleşme ve ucuz işgücü istihdam etme gibi sebeplerden ötürü çalışanlar işlerini kaybetme tehditi altındadır. Avrupa’daki işletmelerin sürekli bir yeniden yapılanma ortamına uyum sağlayabilmesi için insan sermayesinin ve istihdam edilebilirliğin arttırılmasında iş için esneklik ve çalışanlar için güvenlik dengesinin kurulması çok önemlidir ve bu çerçevede insan kaynakları planlaması hayati önem taşımaktadır. Ancak işletmelerin, değişen koşullara uyum sağlayabilmek için yeniden yapılanmaya gitmesi çalışanların istihdamdaki yerlerini koruyabilmeleri açısından da bir güvenlik sorununu beraberinde getirmektedir. Güvenceli esneklik (flexicurity) bu noktadan hareketle hem esnek işgücü piyasalarını hem de yüksek istihdam düzeylerini ve ücret güvenliğini sağlamaktadır. Đnsan sermayesini ve istihdamı korumayı amaçlayan esneklik ve güvenlik için gerekli koşulları yaratmak içsel ve dışsal esneklik olmak üzere çok çeşitli faktörlere bağlıdır. Bu çerçevede AB’nin temel hedefi iş kayıplarına yol açan ortak yeniden yapılanmalardan uzaklaşarak istihdamı destekleyen değişikliklerin önünü açmak olmaktadır (European Commission, 2007a:50). 94 Đçsel güvenceli esneklikte çalışanların bilgi ve becerilerini yükseltmek için yatırım yapılmakta, dışsal güvenceli esneklikte ise yeni bir iş bulmalarını ve bir işten diğerine güvenli bir şekilde geçiş yapmaları öngörülmektedir. Güvenceli esneklik ile amaçlanan çalışanların istihdamda kalmalarını sağlayarak onlara istihdam güvenliği sunmaktır. Esneklik çalışanların çalışma hayatlarını ve özel hayatlarını beraber yürütebilecekleri esnek yapıda organizasyonlar geliştirilmesini, esnek çalışma saatlerine sahip olmalarını ve eğitim seviyelerinin güncel tutulmasını amaçlamaktadır. Güvenlik ise çalışanlara istihdamda kalabilmeleri için ihtiyaçları olan nitelikleri kazandırırken aynı zamanda işini kaybedenlere de işsizlik yardımı sağlamaktadır (European Commission, 2007d:7). Avrupa Komisyonu güvenceli esneklik politikalarının esnek ve güvenilir sözleşmeler, yaşam boyu öğrenim stratejisi, etkin uygulanan aktif işgücü piyasası politikaları ve modern sosyal güvenlik sistemlerinden oluşan dört bileşen altında uygulanacağını öngörmektedir. 18 2007-2013 döneminde ASF esnek-güvenlik alanına yönelik olarak şirket içi eğitim, yaşam boyu öğrenim ve girişimciliğin teşvik edilmesi gibi bir çok faaliyeti desteklemektedir. 2007 yılında Komisyon tarafından yayınlanan bildiride19 güvenceli esneklik politikası kapsamında faaliyet gösterilecek sekiz adet temel alan belirlenmiştir. Bu alanlar; Avrupa Sosyal Modelinin güçlendirilmesi, haklar ve sorumluluklar arasında bir denge oluşturulması, esnek 18 Avrupa’da yapılan Eurobarometer Araştırması AB vatandaşlarının %76’sının yaşam boyu tek bir işte çalışmanın artık geçmişte kaldığını, %72’si istihdam yaratmayı özendirmek için iş sözleşmelerinin daha esnek olması gerektiğini ve %88’i düzenli eğitimin iş bulma şansını arttırdığını düşünmektedir (European Commission, 2007d:8). 19 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions towards common principles of flexicurity: more and better jobs through flexibility and security, 2007 95 güvenliğin üye ülkelerin ihtiyaçları doğrultusunda uygulanması, işgücü piyasasında standart olmayan uygulamalar arasındaki farkların azaltılması, çalışanlar için işgücü piyasasında içsel ve dışsal güvenceli esneklik fırsatların geliştirilmesi, toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması ve herkes için fırsat eşitliğinin geliştirilmesi, sosyal ortaklar kamu kurumları ve paydaşlar arasında dengeli politikaların oluşturulması ve güvenceli esneklik politikalarının adil dağılımının sağlanmasıdır (Social Agenda, 2007:12). AB’nin sosyal modelinin sürdürülebilmesi için sosyal koruma, sosyal uyum ve sosyal dayanışma büyük önem taşımaktadır. Çalışanlar dönemin şartları altında istihdamda kalabilmek için bilgi ve becerilerini sürekli yenileme fırsatı bulabilmeli ve aynı zamanda sosyal koruma altında yer alabilmelidirler. Dolayısıyla güvenceli esneklik esnek işgücü piyasalarını ve istihdam güvenliğini aynı potada eriterek AB’nin bir taraftan Avrupa Sosyal Modeli’ni korumaya çalışırken diğer taraftan da rekabet düzeyini yükseltmeye yönelik bir çözüm olarak ortaya çıkmaktadır. 2.1.2. Đstihdam ve Sosyal Đçerme Sosyal uyum AB bünyesinde her fırsatta vurgulanan önemli bir hedeftir ve sosyal refah sisteminin bütününü oluşturan Avrupa değerlerini ifade etmektedir. Ancak Toplulukta, AB’deki işgücünün altıda birini oluşturan dezavantajlı gruplara örnek teşkil eden, fiziksel niteliklerinden ötürü bilgi ve becerilerinden şüphe duyulan engelliler, diğer çalışanlara kıyasla daha az bilgi ve beceri düzeyine sahip olan göçmenler, günlük takip edilmesi gereken ve özel sağlık sorunları olan kişiler ve bu 96 gruplara ek olarak doğrudan ırkçılığa maruz kalan azınlıklar20 sebeplerden ötürü sosyal dışlanmaya maruz kalmakta ve işsizlik süreleri uzamaktadır. AB politikalarının temel taşlarından biri de dezavantajlı grupların bütünleşmeye tam olarak katılımlarını sağlamak aynı zamanda AB’nin karşı karşıya olduğu hem sosyal hem de ekonomik ölçekte ciddi bir demografik sorun olan yaşlanan nüfusu desteklemektir. ASF işgücü piyasalarında dezavantajlı grupların sürdürülebilir bütünleşmesini sağlamak amacıyla söz konusu grupların ihtiyaçlarına yönelik danışmanlık ve eğitim projelerine, onlara iş alanları yaratarak bütünleşmeyi ve işgücüne katılımı arttırmayı amaçlayan projelere ve kişilerin tutum ve davranışlarını değiştirmeyi hedefleyerek işyerlerinde çeşitliliği sağlamak üzere farkındalık kampanyaları oluşturan ırkçılıkla mücadele etmeye yönelik projelere destekler vermektedir (http://ec.europa.eu/ employment_social/esf/fields/woman_en.htm, Erişim: 27.12.2008). ASF, bu çerçevede 2005-2010 yıllarını kapsayacak olan ve özellikle tam istihdama ulaşılması, çalışanların ve işletmelerin uyum kapasitelerinin arttırılması, insan sermayesine yatırım yapılması, işgücü piyasalarına erişimin kolaylaştırılması, fırsat eşitliği, yoksullukla mücadele, sosyal içermenin teşvik edilmesi, sosyal korumanın modernleştirilmesi, çeşitliliğin geliştirilmesi ve ayrımcılıkla mücadele alanlarına öncelik sağlayan Sosyal Gündemin uygulanmasında kullanılacak öncelikli araçlardan biri haline gelmiştir (TĐSK, 2005). 20 Romanların %70’inden fazlası ilköğretimden daha düşük bir eğitim düzeyindedir ve bu durum onları istihdam piyasasından uzaklaştırmakta ve dolayısıyla da dışlanmalarına sebep olmaktadır. 97 2.1.3. Eğitim ve Öğretim AB Büyüme ve Đstihdam Stratejisi’nin amaçları doğrultusunda Avrupa’lı çalışanlar iyi eğitimli, bilgi ekonomisinin taleplerini karşılayacak yeteneklere sahip ve ekonomiyi ileriye taşıyabilecek nitelikte olacaktır. Bu hedefe ulaşmak için eğitimin okullarla sınırlı kalmaması ve yaşam boyu sürecek bir nitelik taşıması gerekmektedir. Yeni ürünler ve hizmetler ortaya çıktıkça, yeni teknolojiler ve süreçler uygulamaya girdikçe, sanayi sektörü ve işletmeler daha rekabetçi olmak için yeniden yapılanmakta ve bölgesel ve ulusal ekonomiler küresel pazarlarda rekabete açıldıkça Avrupa’nın işgücünün her zaman yeni yeteneklerin talep edildiği küresel çevreye uyum sağlaması önem arz etmektedir. ASF 2000-2006 döneminde üye ülkelerin eğitim ve mesleki eğitim alanlarındaki faaliyetlerini özellikle yaşam boyu öğrenimin teşvik edilmesi yönünde desteklemiştir. Fon bu alanda hem bireylerin eğitimine hem de eğitim yapılarının ve sistemlerinin gelişimine ve modernizasyonuna önem vermiştir. Bu alanda üye ülkelerde gerçekleştirilmiş bazı örnek faaliyetler aşağıda yer almaktadır: • Portekiz’de eğitim ve öğretim alanına örnek gösterilebilecek bir proje ile okuldan iş hayatına geçişi kolaylaştırmak için kurslar düzenlemiş ve aynı zamanda okul hayatında başarılı olamayan öğrencilerin alternatif eğitim programlarına katılması sağlanmıştır. • Đrlanda’da gerçekleştirilen bir diğer projede ise gençlere sanayinin ihtiyaç duyduğu nitelikleri kazandırmak amacıyla eğitim programları düzenlenmiş aynı zamanda bu programların gençlerde motivasyon, iş ahlakı gibi etik kuralları da oluşturması hedeflenmiştir (European Commission, 2007f). 98 2007-2013 döneminde ASF eğitim ve öğretim alanına yönelik desteklerini insan sermayesi önceliğinde verecek olup, eğitimin amacı genişletilmiş ve Fon kapsamında yaşam boyu yaklaşım benimsenerek araştırmaya ve inovasyona verilen önem artmıştır.21 Bu çerçevede ASF’nin 2007-2013 dönemindeki öncelik alanları, insan sermayesinin geliştirilmesi için eğitim ve öğretimi hedef alan tüm faaliyetleri kapsamaktadır. Sadece bireylerin niteliklerinin geliştirilmesine ve iş bulma kapasitelerinin arttırılmasına yardımcı olan eğitim ve öğretim programları değil aynı zamanda çalışanların çalışma hayatında kalmalarını, işlerinde yükselmelerini, işteki değişimlere kendilerini hazırlamaları ve işlerini kaybettikleri durumda işgücüne geri dönebilmeleri için yaşam boyu eğitim ekseninde yardımcı olan programlara da destek sağlamaktadır. Projelerin istihdam edebilirliği arttıran, çalışanların ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik mesleki eğitimi geliştiren ve eğitmenlerin bilgi ve beceri düzeylerini yenilikçilik ve bilgiye dayalı ekonominin ihtiyaçları doğrultusunda geliştiren reformlar içermesi hedeflenmektedir. Fon’un eğitim ve öğretim alanında verdiği desteklerden bir diğeri de yüksek öğrenim kurumları, araştırma ve teknoloji merkezleri ve işletmeler arasında iletişim ağlarının kurulmasını amaçlayan projeleri hedef almaktadır. Mesleki eğitime dahil olan organizasyonların arasındaki iletişim eğitim programlarının etkinliği, yaşam boyu öğrenimde yenilikçi yaklaşımların tasarlanması ve uygulanması açısından büyük önem taşımaktadır. ASF eğitim ve öğretim sisteminde özellikle yaşam boyu öğrenim ve bilgi temelli toplumun ihtiyaçlarının önemi konusunda kişilerin farkındalıklarının arttırılması, ilköğretim düzeyinde okulu bırakma oranının 21 Bu durum 2002 yılında Barselona’da gerçekleştirilen AB Hükümet ve Devlet Başkanları Zirvesi sonuç bildirgesi ile de paralellik göstermektedir. Bildirgede AB’nin 2010 yılı hedefleri kapsamında GSYĐH’sinin % 3’ünün Ar-Ge ve yenilikçilik faaliyetlerine ayrılacağı vurgulanmıştır. 99 düşürülmesi, okuldan mezun olan öğrencilerin desteklenerek daha çok araştırmacı yetiştirilmesi ve cinsiyet eşitsizliklerinin giderilerek kaliteli eğitime erişimin kolaylaştırılması alanlarında da özellikle AB’nin az gelişmiş bölgelerine destek olmaktadır (European Commission, 2007f). Eğitim ve öğretim AB’nin hem uzun dönemdeki potansiyel rekabet gücü için hem de tüm AB vatandaşlarının daha çok ve daha iyi işlerden faydalanabileceği sosyal uyum hedefi için kilit faktördür. AB’nin işgücünün niteliklerinin geliştirilmesi için hem bölgesel ve ulusal düzeyde hem de topluluk düzeyinde geniş kapsamlı strateji ve politikaların birçoğu yüksek eğitimi ve mesleki eğitimi geliştirmeyi ve öğrencileri bugün ve gelecekte işletmelerin ihtiyaç duyacakları bilgi ve beceri ile donatarak eğitim-öğretim kurumları arasında daha iyi bağlar oluşturmayı hedeflemektedir. Özellikle Lizbon Stratejisi ile vurgulanan yaşam boyu öğrenim Avrupa’nın ekonomik ve sosyal hedeflerine ulaşmasında büyük önem taşımaktadır. Özellikle eğitim ve öğretim alanında reformları içeren projelerin öncelikli olmasındaki temel amaç işgücü piyasasında yaşam boyu öğrenim olanaklarını ve uygulanma alanlarını genişletmektir. 2.1.4. Kadınların Đşgücü Piyasasına Katılımı Büyüme ve Đstihdam için AB Stratejisi’nin ve refahın sürdürülebilirliğinin önemli bir parçası demokratik bir toplum olarak kadın ve erkek arasındaki eşitliğin sağlanmasıdır. Toplulukta kadınların yüksek öğretime ve işgücü piyasasına katılımları artmakta ancak işgücü piyasasında kadın ve erkek arasındaki farklılıklar 100 hala devam etmektedir. ASF kapsamında kadının işgücü piyasasındaki rolüne önemli katkılar yapılmakta olup, bu katkılara toplumsal cinsiyet22 ayrımında %40’lardan %20’lere gerileyen ücret farklılıklarını örnek olarak göstermek mümkündür. ASF uygulamalarında toplumsal cinsiyet kavramı fırsat eşitliğine önem verilmesini, istihdamda kadın işgücünün teşvik edilmesini ve ücret farklılıklarının giderilmesini ifade etmektedir. Bu çerçevede göçmen kadınlar ya da kadın girişimciler gibi bir takım gruplar kadın istihdamının arttırılmasına yönelik özel önlemler alınmasını gerekli kılmaktadır (http://ec.europa.eu/employment_social/ esf/fields/woman_en.htm, Erişim: 27.12.2008). Tablo 7 1996-2008 yılları arasında AB’de kadınların istihdam oranlarını sergilemektedir. Kadınların istihdam oranı 1996 yılında % 50,2 iken 2000 yılına gelindiğinde işgücü piyasasında alınan önlemlerin ve uygulanan istihdam stratejilerinin olumlu yansıması sonucu kadınların istihdam oranı %54,1’e yükselmiştir. Fırsat eşitliğini sağlamakla birlikte ASF’nin bu alandaki önceliği kadınların işgücüne katılım oranlarının Lizbon Stratejisi hedefleri kapsamında 2010 yılı itibariyle %60 oranına yükseltilmesi olmuştur. Ancak 2004 yılında Topluluğa üye olan ülkelerin olumsuz etkisi sonucu işgücü piyasalarındaki tüm alanlarda olduğu gibi kadınların istihdam oranlarında da düşüş meydana gelmiştir. 22 Toplumsal cinsiyet kavramı kadınlar ile erkekler arsındaki evrensel biyolojik farklılıklardan öte kadınlar ile erkekler arasındaki toplumsal ilişkileri tanımlamakta ve bu ilişkinin sosyal olarak nasıl kurulduğunu ifade etmektedir. Bu çerçevede toplumsal cinsiyetin getirdiği roller dinamik olup, zamana ve mekana göre değişiklik göstermektedir (Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, 2008:15). 101 Tablo 7: AB’de Kadınların Đstihdam Oranları (%). (1996-2008) AB (27). 1996 : 1997 51.4 1998 52.0 1999 53.0 2000 53.7 2001 54.3 2002 54.4 2003 54.9 2004 55.5 2005 56.3 2006 57.3 2007 58.3 2008 59,1 Kaynak: EUROSTAT AB (25). : 51.1 51.8 52.9 53.6 54.3 54.7 55.2 55.8 56.6 57.6 58.6 59,4 AB (15). 50.2 50.8 51.6 53.0 54.1 55.0 55.6 56.2 57.0 57.8 58.8 59.7 60,4 Tablo 7’ye göre 2008 yılında kadınların istihdam oranı AB 27’de %59,1, AB 25’te %59,4 ve AB 15’te %60,4 oranında gerçekleşmiştir. Bu çerçevede 2010 yılına ilişkin Lizbon hedefi aslında AB 15 düzeyinde 2008 yılı itibariyle gerçekleşmiştir. AB 27 düzeyinde ise hedefe çok yaklaşıldığı ve 2010 yılı itibariyle %60 olan hedefin gerçekleşme olasılığının yüksek olduğu ifade edilebilir. 2007-2013 döneminde Fon belirlenen öncelikler kapsamında toplumsal cinsiyet eşitliğinin yaygınlaştırılmasına, kadınların işgücüne katılımlarının arttırılmasına ve çalışma hayatında sürekliliklerinin sağlanmasına ilişkin özel önlemler alınmasına yönelik faaliyetlere kaynak aktarmaktadır. ASF üye ülkelerde kadınların istihdamını teşvik etmek amacıyla, işgücü piyasasının her seviyesine kadınların katılımını, ücret farklılıklarının kapanmasını ve kadınların ekonomik bağımsızlığa ulaşmasını sağlayan, kadın girişimcileri destekleyen, özellikle karar 102 alma süreçlerinde yer almalarını ve bilim ve teknoloji alanlarına katılımlarını sağlayan, meslek ve kariyer seçme değerlendirme süreçlerinde cinsiyet ayrımcılığı ile mücadele eden ve yaşam boyu öğrenimi teşvik eden, ev ve iş hayatını birlikte yürütmeye imkan tanıyan, çocuk ve yaşlı bakımı gibi kolaylıklar sağlayan ve göçmen kadınların işgücü piyasası ile bütünleşmesini destekleyen projelere destek vermektedir23 (European Commission,2007h). Birlik genelinde kadın istihdamını arttırmaya yönelik yaklaşımlar özellikle ülke temelli farklılıklar göz önüne alınarak yürütülmekte ve Fon kapsamında bu alandaki destekler Topluluğa özellikle 2004 yılı sonrasında katılan üye ülkelere yönelik olmaktadır. Ayrıca hem sosyal adaletin hem de ekonomik gerekliliğin bir parçası olan, aynı zamanda yüksek büyüme performansının sergilenmesi ve istihdam yaratılması için de işgücü piyasalarının temel unsurlarından birini teşkil eden toplumsal cinsiyet eşitliği yaşlanan nüfus ve doğum oranlarındaki azalış gibi demografik zorluklarla mücadelede ve sosyal refah sisteminin finansal sürdürülebilirliğinin sağlamasında da AB açısından büyük önem arz etmektedir 2.1.5. Ayrımcılıkla Mücadele AB hukukuna ve değerlerine aykırı olan ayrımcılık işgücü piyasalarında yer alan çalışanların bilgi, birikim ve yeteneklerini kullanmalarında ve işgücü piyasasına 23 Yapısal Fonların dışında Topluluk tarafından gerçekleştirilen . 2. Defne Programı(2004-2008), Yaşam Boyu Öğrenim Programı (2007-2013) ve Kadın ve Erkek Arasında Eşitliğe Yönelik Yol Haritası Programları (2006-2010) kapsamında da toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik destek verilmektedir. Ayrıca kurulması planlanan Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Avrupa Paktı kapsamında da Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Avrupa Enstitüsü’nün kurulmasına karar verilmiştir. (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/tp_gender_en.pdf). 103 katılmalarındaki en büyük engellerden birini teşkil etmektedir. Ayrımcılıkla mücadele hem ekonomik hem de sosyal açıdan Topluluk için büyük önem arz etmektedir. Özellikle yaşlanan nüfus tehlikesi ile karşı karşıya olan AB’nin hedeflediği büyüme ve refahın sağlaması için ayrımcılığın ortadan kaldırılarak daha çok kişinin istihdam edilmesi gerekmektedir. Toplulukta ayrımcılığa en çok maruz kalanlar çocuk sahibi olduktan sonra yeniden işgücü piyasasına dönmek isteyen anneler, daha genç adaylara yer açılması için işgücü piyasasından çekilmek zorunda kalan ancak yüksek bilgi, birikim ve beceri düzeyine sahip ileri yaşlardaki çalışanlar ve göçmenlerdir. Bu çerçevede göçmenlerin durumu konunun ölçeksel boyutunu anlamaya yardımcı olacak niteliktedir. 2002’de AB’de yaşayan 3. ülke vatandaşlarına ilişkin işsizlik oranı Birlik üyesi ülkelerin işsizlik oranlarının iki katına tekabül etmektedir. Ayrıca göçmenlerin istihdam oranları ülke vatandaşlarınınkilere oranla düşüş sergilemekte olup, bu durum özellikle de kadınlar arasında erkeklere kıyasla daha belirgindir (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/fields/discrimination_en.htm, Erişim:12.12.2008). Daha çok niteliksiz işgücüne ihtiyaç duyulan sektörlerde istihdam edilmekte olan göçmenlere gelecekte sürdürülebilir büyümenin sağlanabilmesi için bilgi ekonomisine dayalı bir Topluluk olma amacına yönelik hareketle eğitim ve öğretim alanında fırsat eşitliği sağlanması önem taşımaktadır. ASF kapsamında göçmenlere ilişkin bir tanım olmamakla birlikte göçmenleri yasal ve yasa dışı olanlar şeklinde tanımlamak mümkündür.24 Fon’un destekleri ise 24 Herhangi bir üye ülkede yaşamak ve çalışmak için gerekli yasal izinlere sahip olanlar yasal olarak değerlendirilirken, bu izinlere sahip olmayanlar yasa dışı olarak değerlendirilmektedir. 104 sadece yasal olan göçmenleri kapsamaktadır. Fon kapsamında 2000-2006 döneminde de göçmenlerin işgücü piyasası ile bütünleştirilmelerine yönelik destekler verilmiş olup 2007-2013 döneminde bu desteklere ayrıca özel bir önem atfedilmektedir. Fon tarafından bu alanda yapılan destekler sonucu sosyal içerme faaliyetlerinden yararlananların Đspanya’da % 2,2’si, Batı Almanya’da % 3’ü ve Doğu Almanya’da % 0,5’i üçüncü ülke vatandaşlarıdır. Đtalya’da ise hedef 3 programlarından faydalananların % 6,4’ü ve eğitim programlarından faydalananlarının % 5,6’sı başka ülkelerin vatandaşıdır (European Commission, 2007i). AB’de çalışma çağındaki nüfusunun % 16’sını engelliler oluşturmakta ve engelli olmayanların işgücüne katılma oranı % 64,2 iken engellilerin sadece % 40’ı işgücüne katılmaktadır. Özellikle iş yaşamında herhangi bir iş kazası ya da meslek hastalığı sonucu engelli olan çalışanların çok azı yeniden iş yaşamına dönerek sosyal güvenlik sistemine dahil olmakta ve bu durumun sonucunda üye ülkelerin bütçesinde ciddi bir yük oluşmaktadır. Bu çerçevede hem ekonomik hem de sosyal maliyetleri en aza indirmek açısından AĐS ve Bütünleştirilmiş Đstihdam Đlkeleri’nde engellilerin işgücüne katılımına özel bir önem atfedilmektedir. ASF’nin 2000-2006 döneminde bu gruba ilişkin belirgin bir hedef gösterilmemiş olsa da engellilerin işgücü piyasası ile bütünleştirilmesi için faaliyetler gerçekleştirilmiştir. 2007-2013 döneminde ise işyerinde çeşitliliği sağlamaya, ayrımcılık ile mücadeleye, engelli kişiler gibi dezavantajlı grupların işgücü piyasasına katılımını teşvik etmeye ve bu anlamda sosyal uyumun güçlendirilmesine ASF Tüzüğü tarafından bizzat vurgu yapılmıştır. Bu dönemde engellilere yönelik eğitim ve danışmanlık faaliyetlerin yanı sıra rehabilitasyon, özel iş alanları yaratma, girişimciliği özendirme ve esneklik 105 kapsamında işgücüne erişimde yapısal kolaylıklar (yol,asansör) sağlanmasına yönelik faaliyetler Fon tarafından desteklenmektedir (European Commission, 2007j). ASF kapsamında ayrımcılıkla mücadelede önemli bir faaliyet alanı da azınlıkların işgücüne katılım oranlarının arttırılmasıdır. 10 milyonu aşan nüfusu ile Romanların işgücüne katılım oranlarının arttırılması Lizbon Stratejisinin hedeflerine ulaşılmasında da önemli bir rol oynayacaktır. AB’de Romanlara yönelik ayrımcı tutum ve davranışlar Romanlar arasında işsizlik oranlarının ve kayıt dışı istihdamın yüksek olmasına ve sonuçta AB’nin işgücüne katkıda bulunmalarına engel olmaktadır. Doğu Avrupa’da yaşayan ve %50’si 20 yaşın altında olan Romanların %70’i ilkokul mezunu bile değildir. Bu kapsamda Romanların eğitim düzeylerinin geliştirilerek AB’ye entegre edilmeleri büyük önem taşımaktadır (European Commission, 2007k). ASF bu noktadan hareketle ayrımcılıkla mücadele kapsamında ayrımcılığa maruz kalan grupların, ileri yaştaki çalışanların ve göçmenlerin işgücüne yeniden katılımının arttırılmasına ve entegrasyonunun sağlanmasına yönelik projelere destek vermektir. Fon tarafından verilen desteğin amacı bu alana yönelik farkındalığı arttırmak, ayrımcılıkla mücadele etmek için işyerinde çeşitliliği sağlamak ve böylelikle bu grupların sosyal entegrasyonunu güçlendirmektir. 106 2.1.6. Ortak Çalışma ASF’nin faaliyet alanlarından bazılarını oluşturan istihdam, sosyal içerme, eğitim ve öğretim gibi alanlar tek bir kurum tarafından idare edilemeyecek kadar karmaşık bir yapıda olduğundan bu kapsamda AB bünyesinde, önceki tecrübelerden de hareketle, kurumlar arası genel bir yaklaşımın belirlenmesi gerektiğine karar verilmiştir. Böylelikle ASF proje ve programların, hazırlık ve uygulama aşamasında AB ve ulusal kurumların katkılarına ek olarak aynı zamanda bölgesel ve yerel yetkililerin, STK’ların, yerel ajansların, sosyal ortakların, işçi ve işveren kuruluşlarının ve iş dünyası temsilcilerinin katkılarını da içermektir. Deneyimler ASF faaliyetlerinin uygulanması sırasında ortaya çıkan sorunların ancak tüm aktörlerin ortak hareket ettikleri durumlarda çözülebileceğini göstermektedir. Bu ortaklıklar çerçevesinde ASF proje ve programların uygulanmasında birçok kurum ve kuruluş ile irtibata geçilerek ortak bir zeminde mutabakat sağlanması amaçlanmaktadır(http://ec.europa.eu/employment_social/esf/fields/partnership_en.ht m, Erişim: 27.12.2008). 2000-2006 döneminde sosyal ortaklar, ASF tarafından özellikle çalışanların uyumu, eğitim ve yaşam boyu öğrenim alanlarında desteklenen bir çok projede yer almıştır. Almanya’da yaşam boyu öğrenim, uyum ve girişimciliğin özendirilmesi alanlarında etkin faaliyet gösteren sosyal ortaklar, Đspanya’da Fon tarafından desteklenen projelerin % 14’ünü, Belçika’da girişimciliğin geliştirilmesi, esnekliğin teşvik edilmesi ve kadın erkek arasında fırsat eşitliğinin sağlanması alanlarındaki projelerin %45’ini ve Hollanda’da %13’ünü yönetmiştir (European Commission, 2007l). 107 Sosyal ortaklar ASF’nin faaliyet alanında yer alan çok çeşitli projelerde farklı roller üstlenerek aynı zamanda AB’de Lizbon Stratejisi hedeflerine ulaşmada önemli bir rol oynamaktadır. Birleşik Krallık’ta ücret ayarlama mekanizmalarını içeren projelerin politika oluşturma süreçlerinde işveren örgütleri ve ticaret odaları tarafından danışmanlık hizmeti verilmesi ve küreselleşmenin getirdiği değişime uyum sağlamada sosyal maliyetlerin en aza indirilmesi ve uyum kapasitesinin arttırılması projelerinde Đrlanda Ulusal Merkezi’nin sosyal tarafları biraraya getirerek Đrlanda işgücü piyasasını desteklemesi bu alanda yürütülen örnek uygulamalar arasındadır. Fon bu alanda özellikle AB’nin geri kalmış bölgelerinde ulusal, bölgesel ve yerel düzeylerde sosyal diyalog mekanizmalarının kurulmasını ve geliştirilmesini teşvik etmeye yönelik faaliyetleri de desteklemektedir. Fon’un hem faydalanıcıları olan hem de ASF Operayonel Programları Đzleme Komitelerinde yer alan sosyal ortaklar bu bağlamda kilit rol oynamaktadır (European Commission, 2007m). ASF tarafından AB’de ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde STK’lar ve sosyal ortaklar dahil olmak üzere yerel paydaşlar arasında istihdam ve işgücü piyasaları alanında iletişim ağlarının kurulmasına, STK’ların ve sosyal ortakların özellikle sosyal içerme, toplumsal cinsiyet eşitliği ve fırsat eşitliğine ilişkin ASF projelerine katılımlarının teşvik edilmesine yönelik projelere destek verilmektedir. Ulusal politikaların oluşturulması sürecine sosyal ortakların da dahil olması aslında sadece ASF’ye özgü bir durum olmamakla birlikte aynı zamanda AB’nin Büyüme ve Đstihdam Strateji’sinin de bir parçasıdır. 108 2.1.7. Kamu Hizmetlerinin Đyileştirilmesi Üye ülkelerde Fon kapsamındaki politikaların oluşturulmasından ve uygulanmasından kamu kurum ve kuruluşları sorumludur. Topluluğun az gelişmiş üye ülke ve bölgelerinde istihdamla ilgili stratejilerin geliştirilmesi ve uygulanmasına kamu ilişkin hizmetleri doğru ve maliyet etkin bir şekilde gerçekleştirilemeyebileceğinden bu politika ve hizmetlerin kalitesinin, etkinliğinin ve başarısının arttırılabilmesi için bu kurum ve kuruluşların kurumsal ve idari kapasitelerinin modernleştirilmesi gerekmektedir. Bu sebeple ASF 2007-2013 mali programında yakınsama hedefi bölgelerinin ve Uyum Fonu’ndan yararlanan üye ülkelerin ve bölgelerinin kurumsal ve idari kapasitelerinin güçlendirilmesi için kaynak ayrılmıştır (European Commission, 2007n). Fon geçmiş dönemlerde de idari ve kurumsal kapasitenin güçlendirilmesi üzerinde önemle durmuş ve özellikle işgücü piyasalarına doğrudan etkisi olan istihdam hizmetleri ve eğitim-öğretim kurumlarına destek vermiştir. 10 yeni ülkenin katılımda da idari ve kurumsal kapasitenin güçlendirilmesi katılım öncesi mali yardımların öncelik alanlarından biri olmuştur. Portekiz’de kamu hizmetlerinin iyileştirilmesi sonucu işyeri açma süresinin 60 günden 12 güne düşürülmesini bu alanda yapılan faaliyetlere bir örnek olarak göstermek mümkündür (European Commission, 2007n). Đdari ve kurumsal kapasitenin güçlendirilmesine ilişkin yürütülecek olan faaliyetler, kamu personelinin eğitimi ile niteliklerinin arttırılması, daha fazla etkinlik ve bilgi paylaşımını sağlayacak olan 109 bilgi teknolojilerinin kullanımının yaygınlaştırılması ve kurumların sosyo-ekonomik çevreleriyle aktif iletişimini sağlayan ortaklık yaklaşımının geliştirilmesidir. Destek üye devletlerin ulusal, bölgesel ve yerel idarelerinde özellikle iyi politika ve programların tasarlanması için mekanizmaların geliştirilmesine, bu alandaki zayıflıkların giderilmesine ve önemli sosyo-ekonomik faydalar sağlayacak olan bu politika ve programlarının yayılımını sağlayacak kamu hizmetlerinin güçlendirilmesine yöneliktir. Bu çerçevede istihdam büroları gibi işgücü piyasalarında faaliyet gösteren kurum ve kuruluşların modernizasyonun gerçekleştirilmesine ve güçlendirilmesine, eğitim öğretim sistemlerinin geliştirilerek eğiticilerin kalitesinin yükseltilmesine, programların tasarımı ve uygulaması sırasında tüm sosyal tarafların katılımının sağlanmasına ve iyi yönetilmesine, STK’ların özellikle sosyal içerme, toplumsal cinsiyet eşitliği ve fırsat eşitliği alanlarında istihdam ve diğer politika ve programlara katılımını teşvik etmeye yönelik projeler kamu hizmetlerinin iyileştirilmesi amacıyla işgücü piyasaları ve istihdam stratejileri alanlarında Fon tarafından desteklenmektedir (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/fields/public_en.htm,Erişim:27.12.2008). 2007-2013 döneminde özellikle yakınsama bölgeleri için getirilen öncelik olan idari ve kurumsal kapasitenin güçlendirilmesi ile hedeflenen kamu kurumlarının rekabetçi bir yapıya kavuşturarak üye ülkelerde sürdürülebilir sosyo-ekonomik büyümeyi, gelişmeyi ve iyi yönetimi sağlamak, ülkeler arası farklılıkları gidermek ve sonuçta AB’nin bir bütün olarak hedeflerine ulaşmasını sağlamaktır. 110 2.1.8. Uluslararası Projeler ve Ağlar ASF, içsel hedeflerin yanı sıra yeni fikirlere ve yeteneklere ve yenilikçi yaklaşımlara ulaşılması açısından etkin bir yol olan ulusal, bölgesel ve organizasyonel anlamda sınır ötesi işbirliğine, deneyimlerin paylaşılmasına ve uluslararası ve bölgeler arası işbirliği faaliyetlerine destek olmaktadır. Geçmişte EQUAL programı ile uluslararası ve yenilikçi faaliyetlere destek sağlayan ASF, 2007-2013 döneminde EQUAL Programından edinmiş olduğu deneyimleri uygulamayı planlamış ve uluslararası işbirliğinin geliştirilmesi için bütçesinin %4’ünü oluşturan en az 3 milyar Avro’luk kaynağın kullanılmasını öngörmüştür. Bu miktarın 1,43 milyar Avro’luk kısmı 117 operasyonel program kapsamında yer alan geliştirilmesine ayrılmıştır (http://ec.europa.eu/employment_social/esf/fields/transnational_en.htm, Erişim: 42 adet programla uluslararası işbirliğinin 27.12.2008). Desteklenen işbirliği alanları farklı üye ülkeler arasındaki projelerde işbirliği, sosyal ortaklar gibi belirli bir konu ya da soruna odaklı ulusal iletişim ağlarına yönelik işbirliği, sınır ötesi bölgelerde sağlık ve ilk yardım hizmetleri gibi kurumlar ve ortaklıklar arasındaki işbirliği ve Fon’un idari kurumları ile ulusal kurum ve kuruluşların işbirliği olarak ortaya çıkmaktadır. Fon kapsamında uluslararası işbirliğinin geliştirilmesi alanında üye ülkeler tarafından en çok faydalanılan konular ayrımcılıkla mücadele eden ve işyerinde çeşitliliği teşvik eden politikaları içerecek şekilde dezavantajlı grupların sosyal uyumunun geliştirilmesi, kadınların işgücüne katılımının arttırılması ve işgücü piyasalarında dengenin sağlanması, çalışanlar için yaşam boyu öğrenimin, girişimciliğin ve yenilikçiliğin teşvik edilmesi ve eğitim ve 111 öğretime katılımın arttırılması için eğitim sistemlerine ilişkin reform ve önlemleri içerecek şekilde insan sermayesinin geliştirilmesi olmaktadır. Đşbirliğine yönelik bu sınır ötesi faaliyetlerden sadece kamu kesimi değil aynı zamanda STK’lar ve özel sektör de dahil olmak üzere bir çok taraf faydalanmaktadır. Uluslararası işbirliğinin geliştirilmesine bir örnek olarak internet tabanlı kurulan bir iletişim portalı olan ve Avrupa çapında ASF yöneticileri arasındaki işbirliğinin geliştirilmesini amaçlayan çalışmayı vermek mümkündür. Portal bilgi ve deneyim paylaşımını sağlamaya yardımcı olmakta ve uluslararası işbirliğinin güçlenmesi için gerekli olan araçların geliştirilmesine katkıda bulunmaktadır (http://ec.europa.eu/employment_social/ esf/fields/transnational_en.htm, Erişim: 27.12.2008). 2.1.9. Yenilikçi Faaliyetler ASF gelecekteki politika ve programların gelişimine katkıda bulunmak için mesleki eğitim ya da değişen sanayi koşullarına uyumu kapsayan yeni yaklaşımları ve yenilikçi faaliyetleri desteklemektedir. Bu kapsamda “6. madde” önlemleri olarak bilinen ve pilot projeler, çalışmalar, deneyimlerin paylaşımını ve bilgilendirme faaliyetlerini içeren projeler desteklenmektedir. 6. madde altında yer alan yenilikçi önlemler yeni fikirlerin uygulanmasına olanak veren yenilikçi yaklaşımlardan çıkarılan deneyimlerden, ASF faaliyetlerine transfer edilebilecek iyi uygulamalardan ve bilgi ve birikim paylaşımından oluşmaktadır (European Commission, 2004). Yeni fikirlerin uygulanmasına olanak veren, yenilikçi yaklaşımlardan ve iyi uygulamalardan elde edilen bilgi ve birikimin Birlik bünyesinde paylaşımını 112 düzenleyen 6. madde’de yer alan politika ve uygulamalarının amacı mevcut durum ile uygulamada yapılması gerekenler arasında doğrudan bir bağlantı kurmak ve politika uygulayıcıları arasındaki iletişimi kolaylaştırmak ve geliştirmektir. 2.2. Avrupa Sosyal Fonu’nun Üye Ülkeler Tarafından Kullanım Oranları 2.2.1. 1957-1987 Dönemi Topluluğun en eski ve ilk Fonu olan ASF’nin faaliyet alanlarını büyük çapta doğrudan veya dolaylı olarak istihdam yaratıcı faaliyetler oluşturmaktadır. Fon bugüne kadar üye ülkelerde gerçekleştirilen pek çok faaliyetin ve projenin finansmanına katkıda bulunmuştur. Fon’un kuruluş yılları incelendiğinde Fon kapsamında 1960 yılı sonuna kadar toplam 51,528 milyon ECU25 harcama yapıldığı görülmektedir. Đlerleyen yıllarda ASF’nin kaynakları artırılmış ve Fon’un üye ülkelere ve bölgelerine sağladığı yardım giderek yükselmiştir. Avrupa Sosyal Fonu’nun yeniden düzenlendiği 1972 yılından 1986’ya kadar geçen süre içinde ise Fon’dan yapılan toplam yardımlar, 18 milyar ECU’ye ulaşmıştır. 1973 yılında yardım miktarı 122 milyon ECU’den, 1985’te 2,2 milyar ve 1993 yılında da 5,2 milyar ECU’ye yükselmiştir (DPT, 1993:79). Bu dönemlerde Fon’dan en fazla yardım sağlayan ülkeler Đtalya ve Đngiltere olmuştur. Đtalya’da özellikle AET’nin kurulduğu ve Topluluk genelinde işsizliğin 25 ECU (European Currency Unit). 1981 yılında Avrupa Para Sistemi içinde belirlenen ve bu sisteme katılan ülkelerin para birimlerinin belli miktarlardaki birleşimlerinden oluşan bir merkezi para birimidir. Üye ülke paralarının bu paraya karşı istikrarlı ve ayarlanabilir özelliği korunmuştur. Üye ülkenin Topluluk milli geliri, dış ticareti içindeki payı gibi ekonomik kriterler ülke parasının ECU sepeti içindeki oranını belirlemektedir. Maddi varlığı olmayan ECU, bir değer ölçüsü, değişim ve tasarruf aracı niteliğindedir (Bilici, 2005:65). 113 istisnai bir durum olarak algılandığı yıllarda işsizlik diğer ülkelere kıyasla daha yüksektir. 1957-1971 yılları arasında Đtalya’da 9 milyon işsiz ülkenin gelir düzeyi düşük ve tarıma dayalı olan güney kesiminden daha sanayileşmiş olan kuzey kesimine göç etmiştir ve Đtalya 1,7 milyon işsiz ile Topluluktaki işsizliğin yaklaşık üçte ikisini oluşturmaktadır (European Commission, 2007a:10). Bu çerçevede 196081 döneminde Đtalya, Fon’dan 1.801 milyon ECU alarak, toplam Fon kaynaklarının % 31'ini kullanmıştır. 1960-1981 döneminde Fon kaynaklarını en çok kullanan ikinci ülke ise Đngiltere olmuştur. 1970’li ve 80'li yıllar, Đngiltere'de tekstil ve gemi inşa sanayilerinin çöktüğü ve bu sektörlerde çalışan insanların işsizlikle karşı karşıya kaldığı yıllardır. Bu nedenle Đngiltere, özellikle işini kaybeden insanların başka sektörlerde yeniden işe yerleştirilmelerini sağlamak üzere işçilere yeni beceriler ve meslekler edindirme amacıyla eğitim faaliyetlerini yoğunlaştırmıştır. Yapılan bu faaliyetlerin finansmanına ise, faaliyet alanında bulunması nedeniyle ASF katkıda bulunmuştur. Đngiltere toplam 1.418 milyon ECU ile Fonun yaklaşık % 25'ini kullanmıştır. Görüldüğü üzere bu dönemlerde sadece Đtalya ve Đngiltere ASF'nin neredeyse yarıdan fazlasını kullanmıştır. Fondan söz konusu dönemde Fransa 968 milyon ECU ve Almanya ise 644 milyon ECU faydalanarak Fon Bütçesinin sırasıyla % 17 ve 11 oranında kullanmışlardır. Bu iki ülkeyi Đrlanda 416 milyon ECU ile izlemektedir. Đrlanda'nın kullandığı bu miktar ASF Bütçesinin yaklaşık % 7'sine denk gelmektedir ve Topluluğun diğer üyelerinin ASF Bütçesinden aldıkları paylar ise % 2'ler civarındadır (DPT, 1993:79-80). 1980’ler Avrupa ekonomisinde ve Toplulukta çok önemli gelişmelere sahne olmuştur. Topluluk bir taraftan kendi içinde hem genişleme hem de derinleşme 114 yaşarken diğer bir taraftan da ekonomik yapı itibariyle sanayiden bilgi çağına yönelik bir geçiş süreci yaşamaktadır. Çelik, imalat ve gemi inşası gibi geleneksel sanayi kolları artık yavaş yavaş yerini nitelikli çalışanların talep edildiği hizmet ve yeni teknoloji sektörlerine bırakmaktadır. 1983 yılına gelindiğinde 1979 yılında 6 milyon olan işsizlik sayısının iki katına çıkarak 12 milyona ulaştığı görülmüştür. 12 milyon işsizin %25’i gençlerden oluşmaktadır ve uzun dönemli işsizlik Toplulukta giderek yaygın hale gelmektedir (European Commission, 2007a:23). Tüm bu gelişmeler ışığında 1983 tarihinden itibaren Fon kaynaklarının büyük çoğunluğu, genç işsizlikle mücadele etmek amacıyla 25 yaşından küçük gençlerin istihdamının arttırılmasına ayrılmıştır (Karluk, 1998:310). 1982-1987 döneminde Fon’dan kaynak kullanan ülkelerin sıralamasına bakıldığında yine bir önceki dönemde olduğu gibi en başta Đngiltere ve Đtalya yer almaktadır. ASF Bütçesinden en büyük parasal desteği alan Đngiltere, bu dönemde Fon’dan 2,609 milyon ECU kullanarak Fon’un yaklaşık %25’ini kullanmıştır. Anılan dönemde, ASF kaynaklarından en çok faydalanan ikinci ülke ise Đtalya olmuştur. Đtalya yaklaşık 2,210 milyon ECU ile Fon kaynaklarının %22'sini kullanmaktadır. Đngiltere ve Đtalya’yı bir önceki dönemin sıralamasına benzer şekilde Fransa 1.475 milyon ECU ile % 15'lik payla ve Đrlanda 1 milyar ECU ile % 10'luk payla takip etmektedir (DPT, 1993:79-80). 1985 yılında Topluluğa üye olan, Yunanistan, Portekiz ve Đspanya’da tarım sektörünün ekonomideki payı yüksek ve kişi başına düşen milli gelir düzeyi Topluluk ortalamasına göre çok düşüktür. Bu dönemde Fon kaynaklarının yarıdan 115 fazlası Yunanistan, Đspanya’nın Gasti-le-Leon, Castile La Mancha Estremadura, Andaluzya, Murçua, Galiçya, Kanarya Adaları bölgeleri, Fransa’nın deniz aşırı toprakları, Đrlanda, Đtalya’nın güneyi Mezogiorno Bölgesi, Kuzey Đrlanda ve Portekiz tarafından kullanılmıştır. Söz konusu dönemde Topluluğun diğer ülkelerinin ASF Bütçesinden aldıkları pay ise % 5’ler seviyesinde olmuştur (European Commission, 2007a:23). Bu çerçevede ASF’de gerçekleştirilen reform ile gelir düzeyi düşük olan ülke ve bölgelerin istihdam oranlarını arttırarak Topluluk ortalamasını yakalamalarına destek olma amacı güdülmüştür. 2.2.2. 1988-1999 Dönemi 1990’lı yıllara yaklaşırken dünyada ve Topluluk’ta önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Özellikle 1987 yılında menkul kıymet piyasalarında meydana gelen çöküş, Körfez Savaşı’nın sonucunda ortaya çıkan petrol fiyatlarındaki artış, iki Almanya’nın birleşmesinin Topluluğa getirdiği yük ve ortaya çıkan ekonomik resesyon 1990’lara damgasını vuran ekonomik gelişmelerdir. 1994 yılına gelindiğinde Topluluktaki işsiz sayısı 18,7 milyon kişiye ulaşmıştır (European Commission, 2007a:29). ASF Bütçesinin büyüklüğü 1987 yılından itibaren diğer Yapısal Fonlarda olduğu gibi reel olarak büyümeye başlamış ve tarımsal harcamaların Bütçedeki payının nispi olarak azalmasının yanı sıra, Avrupa Tek Senedinin kabulünden sonra Yapısal Fonlara ayrılan kaynakların artırılmasının sonucu Fon’un Topluluk 116 Bütçesi’ndeki payı % 5 seviyesinden % 7-7,5 seviyesine yükselmiştir (DPT, 1998:79-80). Önceki dönemlerde Fon kaynaklarından en fazla faydalanan Đngiltere ve Đtalya, 1988-1996 döneminde yerini Đspanya’ya bırakmıştır. Aslında bu dönemde Đspanya’nın Fon kaynaklarından yaklaşık 7,5 milyar ECU kullanarak Fon’un beşte birini kullanmış olması pek de şaşırtıcı değildir. 1985 yılında Topluluğa üye olan Đspanya Fon kaynaklarından 1986 yılında % 7,5 ve 1987 yılında % 11,5 oranında faydalanarak ileriki dönemlerde de Fon kaynaklarını aktif olarak kullanacağının sinyalini vermiştir (European Commission, 1998). Đngiltere 1988-1996 döneminde ancak Đspanya’dan sonra gelerek 5.774 milyon ECU'lük bir kaynak kullanımı ile Fon’un % 16'sını kullanmıştır. Fransa aynı dönemde 4,3 milyar ECU ile % 11,9’luk bir kullanımıyla Đtalya'nın önüne geçmiş ve Đtalya da 3.897 milyon ECU ile % 10,8’lik kaynak kullanımı ile Fransa'nın gerisinde yer almıştır. Topluluk Bütçesine en büyük katkıyı sağlayan Almanya’nın Fon’dan aldığı pay % 9,6’larda iken Sovyetler Birliğinin dağılması ve Doğu Almanya ile birleşmesinden sonra ve ilk defa 1994 yılında Fon kaynaklarının % 14'ünü kullanmıştır. Yunanistan ve Đrlanda ise az nüfuslarına rağmen ekonomik alanda yaşadıkları olumsuzlukları kapatabilmek, işsizlikle mücadele edebilmek ve değişen sanayi ve teknolojiye uyum sağlayabilmek için sıklıkla Fon kaynaklarına başvurmuşlar ve Fon’dan faydalanma oranları yaklaşık % 7 civarlarında olmuştur (DPT, 1998:79-80). 117 2.2.3. 2000-2006 Dönemi 2000-2006 döneminde ASF 62,5 milyar Avro’luk bütçesi ile destek vermeyi öngörmüştür. Bu dönemde öncelikli olarak desteklenecek faaliyetler kadınların işgücüne katılım oranlarının arttırılmasına, işgücünün uyum kapasitesinin geliştirilmesine, aktif işgücü piyasası politikalarının uygulanmasına, yaşam boyu öğrenime ve sosyal içerme alanlarına yönelik olmuştur (European Commission, 2003:3). Şekil 7: 2000-2006 Döneminde ASF’nin Öncelikli Kullanım Alanlarının Üye Ülkeler Arasında Dağılımı KADINLARIN ĐŞGÜCÜNE KATILIM ORANI ĐŞGÜCÜNÜN UYUMU YAŞAM BOYU ÖĞRENME SOSYAL ĐÇERME AKTĐF ĐŞGÜCÜ PĐYASALARI POLĐTĐKALARI 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% ĐNGĐLTERE ĐSVEÇ FĐNLANDĐYA PORTEKĐZ AVUSTURYA HOLLANDA LÜXEMBURG ĐTALYA ĐRLANDA FRANSA ĐSPANYA YUNANĐSTAN ALMANYA DANĐMARKA 0% BELÇĐKA 10% Kaynak: “The European Social Fund 2000-2006: investing in people” verilerinden derlenerek oluşturulmuştur. Şekil 7 2000-2006 döneminde üye ülkelerin Fon’un öncelikli alanlarından ne kadar yararlandıklarını göstermektedir. Đspanya bu dönemde de Fon’dan en çok yararlanan ülke olarak öne çıkmaktadır ve ASF’den aldığı kaynakların %42’sini işgücünün uyum kapasitesinin geliştirilmesi alanında kullanmaktadır. Fon’dan en çok faydalanan ülkeler sıralamasında ikinci olarak yer alan Almanya ise Fon kaynaklarının %41’ini aktif işgücü piyasasının geliştirilmesine ayırmıştır. Đngiltere 118 Fon’dan yararlanan ülkeler sıralamasında üçüncü olarak yer almakta ve Fon kaynaklarının %31’ini aktif işgücü piyasasının uygulanmasında kullanmaktadır (European Commission, 2003). Şekil 7 kapsamında değerlendirmeye alınmayan ve 2004 yılında üye olan 10 ülke, 2004 yılından itibaren fondan yararlanmaya başlamış ve bu ülkeler arasında 2004-2006 döneminde Polonya ve Macaristan Fon’dan en fazla faydalanan ülkeler olmuştur. 2.2.4. 2007-2013 Dönemi Her üye devletin fondan faydalanma oranı çeşitli faktörlere bağlı olarak değişmektedir. Nüfusu yüksek, refah düzeyi düşük ve işsizlik oranı yüksek olan ülkeler diğer ülkelere oranla Fon’dan daha fazla faydalanmaktadır. Ayrıca her üye ülkede yakınsama hedefi altında yer alan bölgelere Fon’dan daha fazla kaynak sağlanabilmektedir. Şekil 8 2007-2013 döneminde ASF kaynaklarının üye ülkelere göre dağılımını sergilemektedir. Bu çerçevede söz konusu dönemde Polonya yaklaşık 9,5 milyar Avro ile Fon’dan yararlanan ülkeler arasında ilk sırada yer almaktadır. Polonya’yı 9 milyar Avro ile Almanya, yaklaşık 8 milyar Avro ile Đspanya ve yaklaşık 7 milyar Avro ile Đtalya takip etmektedir. Fon’dan en az kaynağı alan üç ülke ise Kıbrıs, Malta ve Lüksemburg’dur. 119 Litvanya 120 Kaynak:The European Social Fund Investing in People 2007-2013 http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/facts_figures_en.pdf Danimarka Lüksemburg Hollanda Avusturya Birleşik Krallık Đsveç Fransa Đrlanda Belçika Almanya Finlandiya Đtalya Kıbrıs Bulgaristan Romanya Đspanya Letonya Polonya Slovakya Lü k sembu rg Kıb rıs M alta Đrlan da Dan imark a Esto n ya Leto n ya Av u stu ry a Đsv eç Finlan diy a Ho llan da Slo ven ya B elçik a Litv an ya B u lg aristan M acaristan Slo v ak ya Ç ek C umh u riy eti R o man ya B irleşik Krallık Yu nanistan Portek iz Fran sa Đtalya Alman ya Đspany a Po lo n ya 0 Malta Estonya Slovenya Macaristan Çek Cumhuriyeti Yunanistan Portekiz Şekil 8: ASF Kaynaklarının Üye Ülkelere Göre Dağılımı (2007-2013) Milyar Avro 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 Kaynak:The European Social Fund Investing in People 2007-2013 http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/facts_figures_en.pdf Şekil 9: ASF’den Kişi Başına Düşen Miktar (2007-2013) 600 Avro 500 400 300 200 100 0 ASF’nin yapısını iyi bir şekilde gözleme imkanı veren ve AB üyesi ülkelerde kişi başına düşen fon miktarını gösteren Şekil 9, özellikle yeni üye ülkelerin ekonomilerini ve işgücü piyasalarını küresel ekonomideki değişikliklere uyarlamak amacıyla diğer üye ülkelere oranla Fon’dan daha çok yararlanmakta olduğunu vurgulamaktadır. 2007-2013 döneminde Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Slovenya, Estonya, Malta, Litvanya, Slovakya, Polonya ve Letonya ilk sıralarda yer alan ve Fon’dan kişi başına düşen miktarın en çok olduğu yeni üye ülkelerdendir. 2.3. Örnek Üye Ülkelerin Avrupa Sosyal Fonu’ndan Yararlanma Durumu 2.3.1. Đtalya 2.3.1.1. Đtalya’da Sosyo-Ekonomik Durum Đtalya işsizlikle mücadelede genelde işletmelerdeki işgücü maliyetini azaltıcı ve kayıt dışı istihdamı önleyici politikalara öncelik vermektedir. Đşsizlik oranının %20’nin üzerinde olduğu bölgelerde işletmelerin istihdam artışına katkıda bulunması amacıyla vergi teşviki, sosyal güvenlik sisteminde prim indirimi uygulamaları gerçekleştirilmiştir. 2003 yılında AĐS paralelinde etkin bir işgücü piyasası oluşturulması için hem özel hem de kamu sektörü tarafından modern ve etkin istihdam hizmetlerinin yaratılması, kayıt dışı istihdam ile mücadele edilmesi amacıyla esnek çalışma şekillerinin yaygınlaştırılması ve yaşam boyu öğrenim temelinde mesleki eğitim ve eğitim sisteminin geliştirilmesi amaçlanmıştır (ÇSGB, 2004:13-15). 121 2005 öncesi ile kıyaslandığında düşük oranlardaki GSYĐH’sine rağmen 2006 yılında istihdam Đtalya’da son on yılda % 5 oranında yükselerek % 58,4’e ulaşmıştır. Đstihdamdaki bu artış hem ülke çapında işsizliğin azalmasının hem de merkezi ve kuzey bölgelerde bu alanda yürütülen faaliyetlerin bir sonucudur. Đşsizlik oranı 1995 yılında % 11 iken, 2006 yılında AB ortalamasının da altına düşerek % 7 civarında gerçekleşmiştir. Ancak işsizlikteki bu olumlu gelişme istihdam da aynı şekilde gerçekleşememiş ve istihdam oranları özellikle kadınlar arasında 2006 yılında %46,3 ve ileri yaştaki çalışanlar arasında %32,5 ile AB ortalamasının ve Lizbon hedeflerinin altında kalmıştır. Đtalya’da daha çok çalışanın a-tipik işlerde istihdam edilmesi, kötü çalışma koşulları, geçici sözleşmeler ve uyum ve işgücünün hareketi sorunları işgücü piyasalarının bölümlenmesine yol açmıştır. AB’de bölgesel farklılıkların en fazla olduğu ülke olan Đtalya’nın güneyinde kadınlar ve ileri yaştaki çalışanlar arasında istihdam oranları çok düşüktür ve işsizlik oranlarının bu bölgelerde azalıyor olmasının asıl nedeni ise istihdam yaratılması değil uzun süreli işsizlerin artık umudunu kaybederek iş aramaktan vazgeçmiş olmalarıdır. AB ortalamaları ile karşılaştırıldığında Đtalya’da okulu erken yaşta terk edenlerin oranı % 20,8’dir ve ülkenin güneyi ve kuzeyi arasında eğitim ve öğretimin kalitesi arasında önemli farklar bulunmaktadır (European Commission, 2007o). 2.3.1.2. 2000-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri Đtalya’da 2000-2006 döneminde ASF’den kaynak alarak gerçekleştirilmiş örnek projelerden ilki Romanların dil ve iletişim kabiliyetlerinin geliştirerek onların işgücü piyasasına erişimlerinin kolaylaştırılması 122 ve işgücü piyasası ile bütünleştirilmelerinin sağlanmasına yönelik olmuştur. Bir diğer proje ile nitelikli gençlerin arasında yüksek işsizlik oranlarının azaltılması amacıyla mezun olan gençlere işletmelerde 1 sene boyunca araştırma projesi yürütme ve okulu terk edenlere iş deneyimi edinme şansı verilmesi amaçlanmıştır. Bu projenin faaliyetlerinden 2750 kişi faydalanmış ve proje sonunda üçte ikisi kadın olan katılımcı grubun yarısı iş bulmuştur. Son olarak da adliye binalarının yeniden organizasyonu sonucunda daha maliyet etkin bir yapıya kavuşturulması projesi ile müşteri hizmetleri sistemlerinin, interaktif web sayfasının, ISO kalite standartlarının oluşturulması ve sonuçta adliyelerin harcamalarının yarıya indirilmesi amaçlanmıştır. (European Commission, 2007o). 2.3.1.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri Đtalya 2007-2013 döneminde 24 adet Operasyonel Program ile Fon kaynaklarından faydalanacaktır. Bu operasyonel programlar Đtalya’da işletmelerin ve çalışanların verimlilik, esneklik ve rekabet edilebilirliklerini güçlendirerek değişen piyasa koşullarına uyum sağlamalarına yardımcı olmak amacına yöneliktir. Üniversiteler, işletmeler ve kamu kurumları arasındaki ortaklıklar ve yenilikçilik faaliyetleri ile okulu bırakma oranlarının düşürülmesi için eğitime ve sertifika programlarına öncelik verilecektir. Bu çerçevede kadınların işgücüne katılımını arttırmak amacıyla toplumsal cinsiyet eşitliğine özel önem verilmektedir. Ayrımcılıkla mücadele, göçmenlere ilave destek sağlanması, ekonomi ve istihdam politikalarının uyumlaştırılması ve bölgesel hareketliliğin teşvik edilmesi Fon kapsamında yer alan diğer öncelikli alanlar olarak ortaya çıkmaktadır. Bu amaçlara 123 ulaşmak için ise düzenli izleme ve değerlendirme ile şeffaflık sağlanması ve projelerin iyi yönetilmesi gerekmektedir (European Commission, 2007o). Đtalya 2007-2013 dönemi için Fon’dan öncelikli altı faaliyet alanında destek almaktadır. • Öncelik 1 işletmelerin ve çalışanların uyum kapasitesinin arttırılmasına yönelik faaliyetleri kapsamaktadır. Bu çerçevede gerçekleştirilecek olan faaliyetler KOBĐ’leri küresel pazarlarda desteklemek amacıyla özellikle yeni işletmeleri değişime hazırlayarak rekabet edilebilirliklerini güçlendirmeye ve onları teşvik etmeye, ayrıca yüksek kalitede sürekli eğitim sistemlerinin geliştirilmesine ve fiziksel ve mesleki hareketliliği özendirmeye yöneliktir. • Öncelik 2 kapsamında istihdam alanında gerçekleştirilecek olan faaliyetler yer almaktadır. Bu kapsamda işgücü piyasasında esneklik ve güvenliği bir araya getirerek yerel gelişmenin sağlanması ve dezavantajlı gruplara destek verilmesine, kadınların işgücü piyasasına katılımlarının sürdürülebilirliğinin sağlanmasına, istihdam hizmetlerinin geliştirilmesine, kamu ve özel sektör arasında yerel ortaklıkların oluşturulmasına ve kayıtışı istihdamın azaltılmasına yönelik faaliyetlere öncelik verilmektedir. • Öncelik 3 sosyal uyumun sağlanmasına yönelik olup, dezavantajlı gruplar için istihdam yaratılmasına, bu grupların önlerindeki engellerin kaldırılmasına, işyerinde ayrımcılıkla mücadele edilmesine ve fırsat eşitliğine yönelik projeler geliştirilmesine destek vermektedir. • Öncelik 4 insan sermayesinin geliştirilmesine yönelik faaliyetleri kapsamaktadır. Bu çerçevede eğitim, öğretim ve işgücü sistemlerinin 124 bütünleştirilmesine ve kalitesinin arttırılmasına, daha iyi eğitim sistemlerinin oluşturulabilmesi için değerlendirme aşamalarının oluşturulmasına, üniversiteler, araştırma merkezleri ve işletmeler arasında bilgi ekonomisinin ihtiyaçları doğrultusunda iletişim ağları kurulmasına, yüksek öğretimin güçlendirilmesine ve yakınsama hedefleri altında okulu erken terk etme oranlarının düşürülmesine yönelik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. • Öncelik 5 uluslararası ve bölgeler arası faaliyetlerin geliştirilmesine yönelik olup, bu kapsamda istihdam alanındaki iyi deneyimlerin paylaşılmasına ve ortaklaşa gerçekleştirilen uluslararası ve bölgeler arası projelerin teşvik edilmesine ilişkin faaliyetlerin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. • Öncelik 6, özellikle yerel idarelerde kamu görevlilerinin eğitilmesi yoluyla daha iyi kamu hizmetlerinin sunulması ve faklı kurumlar arasında koordinasyon sağlanması amacıyla kurumsal kapasitenin geliştirilmesi faaliyetlerine öncelik vermektedir (European Commission, 2007o). 125 Tablo 8: Đtalya’da ASF’nin Kullanım Alanları ve Kullanım Miktarları (2007-2013) Öncelikler Uyum kapasitesinin arttırılması Đstihdam Sosyal Đçerme Đnsan Sermayesi Topluluk Fonu Ulusal Katkı Toplam Fon 1.048.651.706,00 € 1.362.982.073,00 € 2.411.633.779,00 € 2.374.855.825,00 € 2.824.945.992,00 € 597.207.021,00 € 757.960.349,00 € 2.321.712.515,00 € 2.705.914.191,00 € 5.199.801.817,00 € 1.355.167.370,00 € 5.027.626.706,00 € Uluslararası ve bölgeler arası faaliyetler 177.934.587,00 € 232.917.421,00 € 410.852.008,00 € Yakınsama hedefi bölgeleri için kapasite geliştirilmesi 180.543.273,00 € 207.334.640,00 € 387.877.913,00 € Teknik yardım 237.102.969,00 € 290.920.515,00 € 528.023.484,00 € TOPLAM 6.938.007.896,00 € 8.382.975.181,00 € 15.320.983.077,00 € Kaynak: http://ec.europa.eu/employment_social/esf/members/it_en.htm, Erişim: 11.02.2009 Tablo 8 2007-2013 döneminde Đtalya’da ASF’nin yukarıda yer alan öncelikli faaliyet alanlarına ilişkin finansal planı yansıtmaktadır. Finansal plan çerçevesinde Đtalya’nın 2007-2013 döneminde söz konusu faaliyet alanları kapsamında ASF’den toplam 6.9 milyar Avro’luk kaynak kullanması öngörülmüştür. Hedeflenen öncelik alanlarına ilişkin faaliyetlerin gerçekleştirilmesi için ASF katkısının yanı sıra ulusal katkı da sağlanmakta olup, Đtalya 8,4 milyar Avro’luk ulusal katkı ile toplamda 15,3 milyar Avro kullanacaktır. Đtalya’da toplam bütçenin %55’i ulusal katkıdan %45’i ise ASF katkısından oluşmaktadır. 126 Şekil 10: Đtalya’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları 3% 3% 3% Uyum kapasitesinin arttırılması Đstihdam 15% Sosyal Đçerme Đnsan Sermayesi 33% 34% 9% Uluslararası ve bölgeler arası faaliyetler Yakınsama hedefi bölgeleri için kapasite oluşturulması Teknik yardım Kaynak: http://ec.europa.eu/employment_social/esf/members/it_en.htm, Erişim: 11.02.2009 Şekil 10 ASF kapsamında Đtalya’ya ayrılan 6,9 milyar Avro’nun faaliyet alanlarına göre dağılımını sergilemektedir. Bu çerçevede Fon kapsamında en fazla kaynak toplam kaynağın %34’ü oranında 2.4 milyar Avro ile istihdam alanına yönelik gerçekleştirilecek faaliyetlere ayrılmıştır. Đnsan sermayesinin geliştirilmesine yönelik faaliyetlere ise ASF kaynaklarının %33’ünü oluşturan 2.3 milyar Avro kaynak ayrılmış olup en çok desteklenen alanlar arasında ikinci sırada yer almaktadır. Đtalya 2007-2013 döneminde ASF’den sağladığı kaynak ile çalışanları daha esnek ve işletmeleri daha rekabetçi hale getirmeyi amaçlayan ortaklıklar temelinde istihdam ve büyüme alanında uzun dönemli bir yaklaşım benimsemiştir. Đtalya, desteğe ihtiyacı olan gruplara ve bölgelere ek destek sağlayarak eğitimin bütünleştirilmesi ekseninde gelecek için hedeflemektedir. 127 bir işgücü piyasası oluşturmayı 2.3.2. Đspanya 2.3.2.1. Đspanya’da Sosyo-Ekonomik Durum Đspanya işsizlikle mücadelede eğitim programları düzenleyerek işsizlerin iş bulma şanslarını arttırmaya amaçlamıştır. Bu kapsamda da özellikle dezavantajlı gruplara yönelik mesleki eğitim programlarına öncelik verilmiştir. Yaşam boyu öğrenim alanında gerçekleştirilen faaliyetler sonucu ülke çapında okur yazarlık oranı yükselmiştir. Girişimciliğin geliştirilmesi amacıyla idari engellerin kaldırılması ve prosedürlerin azaltılması uygulamalarına ağırlık verilerek KOBĐ’lerin ve girişimcilerin ihtiyaçları doğrultusunda eğitim programları düzenlenmiştir. Aynı zamanda istihdamın yoğun olduğu hizmet sektörünün özellikle turizm alanında geliştirilmesi ile yeni iş alanları yaratılmış ve böylelikle istihdamın arttırılması amaçlanmıştır. Ayrıca daha fazla istihdam yaratan işletmelere vergi teşvikleri, eğitim harcamaları için vergi indirimleri, düşük ücretlilere vergi indirimleri gibi uygulamalara yönelmiştir. AĐS uygulamalarına paralel olarak Đspanya ulusal eylem planlarında toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik uygulamalara öncelik vermiş ve özellikle iş ve aile yaşamının uzlaştırılmasına yönelik yasaları hayata geçirerek çocuk bakımı, sosyal bütünleşme ve işsizlik alanlarında önemli ilerlemeler kaydetmiştir (ÇSGB, 2004:27-29). Đspanya son on yılda istihdam oranlarında ciddi ve önemli gelişmeler sergilemiştir. Eylül 2006’da Đspanya’da kadınların istihdam oranı %54 ve toplam istihdam oranı %66’dır. 2000 yılındaki %13,5 olan işsizlik oranı 2006 yılı itibariyle %8,15’e düşmüştür. 2000 yılındaki yüksek işsizlik oranı büyük çapta 1998 tarihinde yaşanan göçten kaynaklanmış olan yüksek nüfus artışının sonucunda gerçekleşmiştir. 128 Bugün nüfusun %8’inden fazlasını oluşturan göçmenlerin istihdam oranı ülke vatandaşlarının istihdam oranından daha yüksektir. Son yıllardaki yüksek büyüme oranlarına rağmen, kadınların işgücü piyasasına katılımı hala yetersizdir. Bakım hizmetlerinin daha erişilebilir nitelikte olması özellikle kadınların istihdamda yer almaları açısından iş ve aile hayatı arasındaki dengeyi güçlendirmede büyük önem taşımaktadır. Đspanya’da son dönemlerde kadınların kariyer sahibi olmaları ve yönetim mekanizmalarında yer almalarına yönelik çabalar hız kazanmış olmakla birlikte bugün gelinen noktada yönetim kurullarında yer alan kadınların oranının %4 ile sınırlı kaldığını söylemek mümkündür.26 Đstihdam oranlarındaki olumlu gelişmeye rağmen etnik gruplar, kadınlar, engelliler, gençler ve 45 yaş üstü çalışanlar arasında yapısal işsizlik oranları yüksektir. AB 25 ortalaması %18,6 olan 25 yaş altı çalışanlar arasındaki işsizlik oranı Đspanya’da %22’dir ve hedef bu oranın 2010 yılında AB ortalamasına çekmektir. Okulu terk eden çocuklarının oranı ise AB ortalamasının iki katı ile %30 seviyelerindedir. Ayrıca 2005 yılında istihdamın üçte biri -AB ortalamasının iki katı üzerinde bir oranda- kısa dönemli sözleşmelerden oluşmaktadır ve birçok çalışan yeterli iş güvencesine sahip değildir. Đspanya 2006 yılında %3,49 olan ekonomik büyüme oranı ile AB ortalamasını ikiye katlamıştır. AB ortalaması %1,8 olarak gerçekleşen ekonomik büyümedeki verimlilik artışı oranı Đspanya’da %0,5 olmuştur. Đspanya’da azalma eğiliminde olan verimlilik oranı kapsamında rekabet gücünün 26 Norveç’te 1992 yılında yönetim kurullarında yer alan kadınların oranı %3 iken, 2002’de çıkarılan yasa ile işletmelerin yönetim kurulu üyelerinin en az %40’nın kadınlardan oluşmasına ilişkin kota uygulamasına geçilmiştir. Bugün dünyada yönetim kurullarında en fazla kadın üyenin yer aldığı Norveçli işletmeler tarafından uygulanan yasa, 1 Ocak 2008 tarihinden itibaren zorunlu hale gelmiş ve kotaya uygun hareket etmeyen işletmelere cezai yaptırım uygulanmasına başlanmıştır (Women on boards directors: The case study of Norway, http://www.mba.unisg.ch/org/es/mba.nsf/ SysWebRessources/March-April/$FILE/Norway.pdf, Erişim:01.04.09). 129 arttırılmasının, taahhüt, hizmet ve turizm sektörlerinde modernizasyona ve yeni teknolojiye gidilmesi ve yenilikçilik yaklaşımının yaygınlaştırılması ile mümkün gözükmektedir (European Commission, 2007p). 2.3.2.2. 2000-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri Đspanya’da 2000-2006 döneminde ASF’den kaynak alarak gerçekleştirilmiş örnek projelerden ilki özellikle kadınlar arasındaki yüksek işsizlik oranlarının azaltılması amacıyla kadınlara yönelik bilgi ve iletişim teknolojileri alanında istihdam destekli eğitimler verilmesine yönelik olmuştur. Özel sektörün de finansal katkıları ile gerçekleştirilen eğitimler sonucunda 450 işletme kadınlara istihdam sağlanmasında yardımcı olmuş ve projeye katılan 3200 kadından 2/3’ü istihdam edilmiştir. “Sosyal Ekonomide Đş Yapmak Đçin Eğitim” adlı farklı bir projede ise bilgi ve iletişim teknolojileri alanında özellikle riskten korunmaya, organizasyon yapısına, uyum kapasitesinin ve becerilerin geliştirilmesine yönelik eğitimler gerçekleştirilmiştir. 2002 yılında 330 kişinin katıldığı 27 adet eğitim programı düzenlenmiş olup, katılımcıların 1/3’ü kadınlardan geri kalanı ise 45 yaş üzerindekilerden oluşmuştur. Son proje örneği olan “Engelliler için Desteklenen Đstihdam” projesi kapsamında ise 3200 engelliye bir iş bulabilmeleri için kişisel destek verilmiş ve proje sonunda 410 engelliye istihdam olanağı sağlanmıştır (European Commission, 2007p). 130 2.3.2.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri Đspanya’nın ASF stratejisi öncelikle istihdamın istikrarını sağlamaya ve işgücünün uyum kapasitesini arttırmaya yöneliktir. Ülke büyüme ve istihdam stratejisini işgücü piyasasında yaşam boyu öğrenimi güçlendirmek üzerine inşa etmiştir. Strateji, dezavantajlı grupların işgücüne entegrasyonunu sağlamayı ve onlar için istihdam olanakları geliştirmeyi amaçlamıştır. Bu çerçevede özellikle dezavantajlı grupların bilgi ve beceri düzeylerinin geliştirilmesi, iyi ve kaliteli işlere erişimlerini ve işgücüne katılımlarını kolaylaştıracak eğitim programlarının desteklenmesi öngörülmüştür. Ayrıca çalışanların iş hayatları ile aile hayatlarını dengede tutabilmeleri için daha esnek çalışma şekilleri oluşturulmaya çalışılmıştır. Đspanya aynı zamanda eğitim ve öğretim sistemini reforma tabi tutmayı, üniversitelere ve mesleki eğitim programlarına katılımı ve devamı arttırarak araştırma ve inovasyon üzerine daha çok yatırım yapmayı planlamaktadır. Hedefler öncelikle küresel bilgi ekonomisinin tamamlaması, beceri düzeyi yüksek ve nitelikli işgücünü oluşturulması ve son olarak da rekabetçi ve verimli bir ekonomi yaratılması amaçları kapsamında oluşturulmuştur (European Commission, 2007p). Đspanya’da 2007-2013 döneminde ASF kapsamında yürütülecek öncelikli faaliyet alanları aşağıda yer almaktadır: • Öncelik 1 kapsamında girişimciliğin geliştirilmesi, çalışanların, işverenlerin ve işletmelerin uyum kapasitesinin arttırılması amacıyla işletmelerde, çalışanlar için çeşitli eğitim hizmetleri ile yaşam boyu öğrenime yönelik stratejilerin geliştirilmesine, yeni ve daha üretken iş akışlarının oluşturulmasına, çeşitli sektörlerdeki yeniden yapılanmaya yardım etmek için 131 istihdam, eğitim ve destek hizmetlerinin oluşturulmasına, kendi adına çalışanlara ve yeni işletmelerin kuruluşuna destek olunmasına yönelik faaliyetlerin desteklenmesi öngörülmüştür. • Öncelik 2 kadın erkek arasında fırsat eşitliğinin sağlanması, istihdamın ve sosyal içermenin geliştirilmesi faaliyetlerine yönelik olarak tasarlanmıştır. Bu kapsamda işgücü piyasası kurumlarının modernize edilmesi, istihdama erişimin güçlendirilmesi, özellikle kadınların ve göçmenlerin uzun dönemli istihdamının ve gelişiminin sağlanması ve dezavantajlı grupların işgücü piyasalarına geri dönüşü için eğitimler düzenlemesine yönelik işgücü piyasasında önlemler alınması, ilgili kuruluşlar arasında iletişim ağları kurulması amacıyla ortaklık anlaşmalarının oluşturulması, ayrıca yapılan uygulamalara ilişkin izleme ve değerlendirme politikalarının geliştirilmesi faaliyetlerine öncelik verilmiştir. • Öncelik 3 insan sermayesinin arttırılması ve geliştirmesine yönelik olup, bu çerçevede eğitim ve öğretim reformunun tamamlanması, yaşam boyu öğrenime katılımın güçlendirilmesi ve özellikle üniversitelerde araştırma ve yenilikçilik faaliyetlerine yatırım yapılması amaçlanmaktadır. • Öncelik 4 hem uluslararası ve hem de ulusal işbirliğini sağlamaya ilişkindir ve bu kapsamda ilgili kuruluşlarla iletişim ağları kurmak amacıyla ortaklık anlaşmalarının ve girişimlerin oluşturulması hedeflenmiştir. • Öncelik 5 yönetim, bilgi, değerlendirme, seminer, çalışma ve kampanya programları kapsamında teknik yardım faaliyetlerine yöneliktir (European Commission, 2007p). 132 Đspanya’nın ulusal ASF stratejisi 22 operasyonel program -ASF’den alacağı payın yaklaşık %60’ını oluşturan üç ulusal program ve ASF’den alacağı payın yaklaşık %40’ını oluşturan 19 bölgesel program- vasıtasıyla yürütülecektir. Tablo 9 Đspanya’nın 2007-2013 döneminde ASF’ye yönelik faaliyet alanlarını ve bu alanlardaki kullanım miktarlarını göstermektedir. Đspanya 2007-2013 döneminde 22 operasyonel programı ve öncelikli faaliyet alanları kapsamında ASF’den toplam 8 milyar Avro’luk kaynak kullanacaktır. Hedeflenen öncelik alanlarına ilişkin faaliyetlerin gerçekleştirilmesi için öngörülen toplam bütçe 11,4 milyar Avro’dur ve bütçenin %70’i ASF tarafından karşılanırken %30’u 3,4 milyar Avro ile Đspanya tarafından karşılanmaktadır. Tablo 9: Đspanya’nın ASF Kullanım Alanları ve Miktarları (2007-2013) Öncelikler Girişimcilik ve uyum kapasitesi Topluluk Fonu Ulusal Katkı 2.207.669.944,00 € 917.904.873,00 € Toplam Fon 3.125.574.817,00 € Kadın-erkek 4.474.859.732,00 € 1.858.094.845,00 € 6.332.954.577,00 € fırsat eşitliği, istihdam ve sosyal içerme Đnsan sermayesi 1.143.652.056,00 € 487.037.553,00 € 1.630.689.609,00 € Đşbirliği 112.673.018,00 € 52.013.865,00 € 164.686.883,00 € Teknik yardım 118.474.072,00 € 53.434.415,00 € 171.908.487,00 € TOPLAM 8.057.328.822,00 € 3.368.485.551,00 € 11.425.814.373,00 € Kaynak: http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/es_country_profile_en.pdf, Erişim:11.02.2009 133 Şekil 11: Đspanya’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları Girişimcilik ve uyum kapasitesi Kadın-erkek fırsat eşitliği, istihdam ve sosyal içerme 1%1% 14% 27% Đnsan sermayesi Đşbirliği 57% Teknik yardım Kaynak: http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/es_country_profile_en.pdf, Erişim:11.02.2009 Şekil 11 söz konusu öncelik alanları kapsamında Đspanya’nın 2007-2013 döneminde Fon’dan sağladığı kaynakların dağılımını sergilemektedir. Kadın ve erkek arasında fırsat eşitliğinin sağlanması, istihdam ve sosyal içermenin geliştirilmesi alanında kullanılacak kaynak miktarı 4,5 milyar Avro ile en yüksek paya sahiptir. Girişimcilik ve uyum kapasitesinin geliştirilmesine yönelik faaliyetlere ise ASF kapsamında 2.2 milyar Avro kaynak ayrılmış olup en çok desteklenen alanlar arasında ikinci sırada yer almaktadır. Đnsan sermayesinin geliştirilmesine yönelik gerçekleştirilecek faaliyetler ise üçüncü sırada yer alarak 1,1 milyar Avro ile toplam kaynaklar arasında %14’lük paya sahiptir. Đspanya 2007-2013 döneminde ASF kaynaklarını insan sermayesini ve girişimciliği geliştirmek, işgücü piyasalarına ve istihdama kadınların katılımını arttırmak, sosyal uyumu gerçekleştirmek ve kadın erkek arasında fırsat eşitliğini sağlamak amacıyla kullanmaktadır. Đspanya, özellikle ekonomisinin verimlilik düzeyini yükseltmek için eğitim ve yaşam boyu öğrenime katılımın arttırılmasını 134 amaçlayan faaliyetlerin yanı sıra araştırma ve yenilikçilik faaliyetlerinin geliştirilmesi için de Fon’dan büyük oranda faydalanmaktadır. 2.3.3. Yunanistan 2.3.3.1.Yunanistan’da Sosyo-Ekonomik Durum Yunanistan istihdamın arttırılması ve işsizliğin önlenmesi alanlarında son dönemde özellikle esnek çalışma şekillerine yönelik uygulamalara ağırlık vermektedir. Bu kapsamda çalışma koşulları, iş süresi, ücret ve sosyal güvenlik düzenlemelerine ilişkin hususlar belirli süreli işlerle ilgili yapılan düzenlemeler çerçevesinde çalışan ve işveren arasında esnek bir şekilde belirlenmektedir (ÇSGB, 2004:33). Küresel yavaşlamaya rağmen Yunanistan’da ekonomik büyüme son yıllarda %3,7 ile AB ortalamasının üzerinde gerçekleşmiş ancak 2006 yılında %61 olan istihdam oranı AB ortalamasının %3,3 altında kalmıştır. Kadınlarda %47 olan istihdam oranı, %57 olan AB ortalamasının altında yer almıştır. Đşsizlik oranı %8,9 ile AB ortalamasının üzerinde yer alsa da düşme eğilimindedir ancak işsizlikten en çok etkilenen kesim gençler ve kadınlardır. 2006 yılında kadınlar arasındaki işsizlik oranı %13, 15-24 yaş arası gençlerin işsizlik oranı ise %25’tir ve ülkedeki uzun dönemli işsizlik oranı %4,8’dir. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere Yunanistan’ın ekonomik gücü işgücü piyasasının genişlemesinden çok mevcut çalışanların işgücü verimliliğine dayanmaktadır ve bu durumun bir yansıması olarak ileri yaştaki çalışanların oranının AB ortalamasına yakınlığı ortaya çıkmaktadır. Yunanistan’da 135 okulu erken yaşta terk edenlerin oranının AB ortalamasının üstünde olması gelecek dönemlerde büyüme ve istihdam için eğitim düzeyinden kaynaklı sorunların oluşmasına sebep olabilecektir. Ayrıca AB’de az düzeyde okuma-yazma bilenlerin oranı %20 iken Yunanistan’da bu oran %25’tir. Yaşam boyu öğrenime yönelik faaliyetlerde ise Yunanistan’da çalışan kesimin sadece %2’si eğitim almaya devam ederken AB ortalamasında bu oran %11’dir. Bu durum hem eğitime erişimin sınırlı olmasına hem de KOBĐ’lerin çalışanları eğitmeye yönelik yeterli bütçeyi ayıramamasına bağlıdır. Yunanistan’daki bir diğer sorun ise özellikle son yıllarda göçmen işçilerden kaynaklanan kayıt dışı ekonomidir. Göçmenleri eğiterek kayıt altına almanın hem sosyal içermeye hem de sürdürülebilir büyümeye katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Aynı zamanda kadınlar, gençler, engelliler ve azınlıklardan oluşan dezavantajlı grupların işgücü piyasasına katılımlarını arttırmak için sosyal uyumu desteklemek ve bu alana yönelik önlemler almak gerekmektedir. Yunan işgücü piyasasında işgücü talebi ve arzı beceriler açısından dengede değildir. Bu çerçevede eğitim ve öğretimin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması bilgi ekonomisinin ihtiyaçları ve yaşam boyu öğrenim temelinde büyük önem taşımaktadır (European Commission, 2007r). 2.3.3.2. 2000-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri Yunanistan’da 2000-2006 döneminde ASF’den kaynak alarak gerçekleştirilmiş örnek projelerden ilki Yunanistan nüfusunun %7’sini oluşturan göçmenlere Yunanca’yı öğretmek için tasarlanmış olan projedir. Proje ile 136 göçmenlerin toplumsal yaşama uyum sağlamaları ve işgücü piyasasına erişebilirliklerinin kolaylaştırılması amaçlanmıştır. %60’ı kadın olan 14.000 göçmen bu proje kapsamında dil kurslarını tamamlayarak istihdam ve yaşam boyu öğrenim olanaklarına kavuşturulmuş veya kendi işlerini kurma imkanı bulmuştur. Kadınlara karşı ayrımcılığı ortadan kaldırmaya yönelik olan bir diğer projenin hedef kitlesini ise gençler oluşturmaktadır. Ortaokullardan ve meslek okullarından gelen toplam 3500 öğretmen, eğitim sisteminin içerisinde yer alan toplumsal cinsiyet eşitsizliği konusunda farkındalık oluşturulması amacıyla eğitilmiştir. Proje sonucunda gündelik hayata yerleşmiş olan toplumsal cinsiyet eşitsizliklerine karşı eleştirel bir bakış geliştirmek ve bu durum ile mücadele etmek amaçlanmıştır. Son olarak da ülke çapında kurulan yaklaşık 150 adet “Sosyal Destek Hizmetleri Ağı” projesi ile dezavantajlı gruplara destek verilmesi amaçlanmıştır. Her merkezde görev yapan uzman psikologlar ve sosyal görevliler bu gruplara sosyal güvenlik ve sosyal hizmetlere ilişkin danışmanlık hizmeti vermişlerdir (European Commission, 2007r). 2.3.3.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri Yunanistan 2007-2013 döneminde Fon’dan dört temel alanda faydalanacaktır. Amacı dezavantajlı grupların becerilerini geliştirmek, potansiyellerini ortaya çıkarmak ve toplumda daha etkin bir şekilde yer almalarına yardımcı olmaktır. Sürdürülebilir istihdamı sağlamak için ayrıca tüm vatandaşlarının sağlık ve yaşam koşullarını iyileştirmeye yönelik çalışmalar gerçekleştirecektir. Eğitim harcamaları AB ortalamasının altında olan Yunanistan eğitim harcamaları araştırma ve yenilikçilik üzerine daha çok eğilmiş ve üniversiteler, okullar ve iş dünyası 137 arasındaki bağı güçlendirmeye yönelmiştir. Kadınların sosyo-ekonomik potansiyellerini ortaya çıkarmak amacıyla özel eğitimler ve çocuk bakımı hizmetlerini geliştiren Yunanistan aynı zamanda kamu hizmetleri alanını da güçlendirmeye önem vermektedir. Daha etkin bir kamu yönetimi ile hem politikaların tasarlanması ve uygulanmasında kamu hizmetlerine erişimde kolaylık sağlanması hem de kayıt dışı ekonomi ile mücadele edilerek daha gelişmiş bir sosyal güvenlik ve vergi sisteminin oluşturulması hedeflenmiştir (European Commission, 2007r). Yunanistan’ın 2007-2013 döneminde ASF kapsamında gerçekleştireceği öncelikli faaliyet alanları aşağıda yer almaktadır. • Öncelik 1 insan kaynaklarının geliştirilmesine yönelik faaliyetleri içermekte olup, işletmelerin ve çalışanların uyum kapasitelerini arttırmaya, sosyal dışlanma ile mücadele etmeye, işgücü piyasasına erişimi kolaylaştırmaya, etkin ve ekonomik açıdan sürdürülebilir bir sağlık sistemi oluşturmaya, toplumsal cinsiyet eşitliğini ekonomik ve sosyal anlamda ulusal politikalara yerleştirmeye yönelik projelere destek vermektedir. • Öncelik 2 kapsamında eğitim ve yaşam boyu öğrenimin yaygınlaştırılması amacıyla, sosyal içermeyi geliştirerek eğitimin kalitesini arttırmaya, eğitim ve işgücü piyasası arasındaki bağları güçlendirirken yetişkinleri yaşam boyu öğrenime teşvik etmeye, araştırma ve inovasyon ile insan kaynaklarını güçlendirmeye, teknik ve mesleki eğitim sistemlerini geliştirmeye yönelik faaliyetler desteklenmektedir. 138 • Öncelik 3 kamu yönetiminde reform yapılmasına ilişkindir ve kamu hizmetlerini genişletmek ve yaygınlaştırmak, kamu hizmetlerinin ve politikaların iş dünyasının ihtiyaçları doğrultusunda oluşturulmasını ve yaşam kalitesinin yükseltilmesini, toplumsal cinsiyet eşitliğini ekonomik ve sosyal anlamda ulusal politikalara yerleştirmeyi hedeflemektedir. • Öncelik 4 Yunanistan’ın 2007-2013 döneminde ortaya çıkabilecek yeni öncelik alanları için ayrılmış olan yedek kaynak niteliğini taşımaktadır (European Commission, 2007r). Tablo 10 Yunanistan’da 2007-2013 döneminde ASF kapsamında öncelikli faaliyet alanlarını ve kullanım miktarlarını göstermektedir. Söz konusu dönemde Yunanistan ASF’den toplam 4,4 milyar Avro’luk kaynak kullanacaktır. Hedeflenen öncelik alanlarına ilişkin faaliyetlerin gerçekleştirilmesi için öngörülen toplam bütçe 6,1 milyar Avro’dur ve bütçenin %72’si ASF katkısından oluşurken, %28’i 1,7 milyar Avro ile ulusal katkıdan oluşmaktadır. Tablo 10: Yunanistan’ın ASF Kullanım Alanları ve Miktarları (2007-2013) Öncelikler Topluluk Fonu Ulusal Katkı Toplam Fon Đnsan Kaynakların Geliştirilmesi 2.260.000.000,00 € 731.333.333,00 € 2.991.333.333,00 € Eğitim ve Yaşam Boyu Öğrenim 1.440.000.000,00 € 775.000.000,00 € 2.215.000.000,00 € 505.000.000,00 € 170.000.000,00 € 675.000.000,00 € Kamu Yönetiminde Reform Yedek Kaynak 158.800.403,00 € 52.933.467,00 € 211.733.870,00 € TOPLAM 4.363.800.403,00 € 1.729.266.800,00 € 6.093.067.203,00 € Kaynak: http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/gr_country_profile_en.pdf, Erişim: 11.02.2009 139 Şekil 12 Yunanistan’da ASF’nin öncelikli faaliyet alanlarına yönelik desteklerin dağılımını göstermektedir. Bu bağlamda Fon kapsamında en fazla kaynak 2.3 milyar Avro ile insan kaynaklarının geliştirilmesi alanına yönelik gerçekleştirilecek faaliyetlere ayrılmıştır. Eğitim ve yaşam boyu öğrenimin yaygınlaştırılmasına yönelik faaliyetlere 1,4 milyar Avro kaynak ayrılmış olup en çok desteklenen alanlar arasında ikinci sırada yer almaktadır. Kamu yönetiminde reform yapılmasına ilişkin faaliyetler ise 505 milyon Avro’luk kaynak ile üçüncü sırada yer almaktadır. Ayrıca Yunanistan 2007-2013 döneminde Fon kapsamında gerçekleştirilecek öngörülemeyen harcamalar için de 158,8 milyon Avro’luk ek kaynak avantajı sağlamıştır. Şekil 12: Yunanistan’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları 12% 4% 51% 33% Đnsan Kaynakların Geliştirilmesi Eğitim ve Yaşam Boyu Öğrenim Kamu Yönetiminde Reform Yedek Kaynak Kaynak: http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/gr_country_profile_en.pdf, Erişim: 11.02.2009 Yunanistan 2007-2013 döneminde ASF kaynaklarını kamu idaresinin kapasitesini arttırmaya, işgücünün esnekliğine, sosyal hizmetlere ve eğitim faaliyetlerine yönelik kullanmaktadır. Aynı zamanda kayıt dışı işgücünü azaltmaya, 140 dezavantajlı grupların -özellikle kadınların- işgücü piyasasına katılımını teşvik etmeye yönelik faaliyetler gerçekleştirmektedir. 2.3.4. Polonya 2.3.4.1. Polonya’da Sosyo-Ekonomik Durum Polonya’da güçlü bir ekonomik büyüme ve artan işgücü verimliliğine rağmen yapısal problemler yaşanmaya devam etmektedir. 2005 yılında %17,7 olan işsizlik oranı 2006 yılında %13,8’e gerilemiş, ancak %54,5 oranındaki istihdam düzeyi hala AB üye ülkeleri arasındaki en düşük oran olarak yerini korumuştur. Bölgesel farklılıklardan ötürü bölgelerde %13 ile %27 arasında değişen işsizlik oranları işgücü piyasasında karmaşık bir yapıya sebep olmaktadır. Đşsizlik genelde uzun dönemli olup, en çok gençleri hedef almaktadır. Đleri yaştaki çalışanların istihdam oranları ise yaklaşık %28 ile düşük seviyelerdedir. Polonya’da diğer AB ülkelerinde olduğu gibi yaşlanan nüfus sorunu gelecekte kamu finansmanı için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Kişileri istihdam içinde tutmak için uygulanan önlemlerin az da olsa istihdam artışına yönelik olumlu etkileri vardır. Birbirleri ile doğrudan ilintili olan sosyal dışlanma ve işsizlik kapsamında Polonya’da 2004 yılında yoksulluk riski %21 ile AB ortalamasının bir hayli üzerinde yer almakta olup, bu oranın çocuklar (%29)., gençler uzun dönemli işsizler ve sosyal hizmetlerin daha yetersiz olduğu bölgelerde yaşayanlar arasında daha yüksek olduğu görülmektedir (European Commission, 2007s). Polonya’da işgücü piyasalarına da katkıda bulunmak amacıyla işletmeleri destekleyen uygulamalarda işletmelere yatırımlarının büyüklüğüne göre belirli oranlarda vergi istisnası uygulamaları getirilerek, arsa ve enerji maliyetlerinde devlet tarafından destek sağlanmıştır (ÇSGB, 2004:31). 141 Polonya’da yapısal işsizliği önlemek için ekonominin yeniden yapılanmasına paralel olarak işgücünün beceri düzeyini arttırmak hayati önem taşımaktadır. Bunu başarmak için eğitim ve öğretim sisteminin iş hayatının ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde reforma tabi tutulması, bu reformun bölgesel farklılıkları ortadan kaldırıcı nitelikte olması, daha çok sayıda genç insanın eğitimini tamamlamaya teşvik edilmesi, daha çok sayıda yetişkinin eğitimine devam etmeye yardımcı olunması ve yaşam boyu öğrenim kavramının toplumda içselleştirilmesi gerekmektedir. Ekonomik yeniden yapılanma çerçevesinde çalışanlar ve işletmeler ekonomik değişime uyum sağlayabilecek bilgi ve becerilerle yeniden donatılmalı, işgücü piyasalarındaki sürdürülebilirliğin sağlanması için ileri yaştaki çalışanların daha uzun süreler iş hayatında kalmaları teşvik edilmelidir. 2.3.4.2. 2004-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri 2004 yılında AB’nin tam üyesi haline gelen Polonya aynı zamanda AB yapısal fonlarından da faydalanmaya başlamış ve 2004-2006 döneminde yeni üye olan ülkeler arasında yapısal fonlardan yaklaşık 8,3 milyar Avro ile en fazla faydalanan ülke olmuştur (http://www.euractiv.com/en/enlargement/eu-launchesnegotiations-poland-cohesion-policy/article-116312). 2004-2006 yılları arasında Polonya’nın ASF kaynaklarından faydalanarak gerçekleştirdiği projelerden biri kırsal alanlardaki ilköğretim düzeyinde yer alan öğrencileri hedef alan “Rüya Okulu” projesidir. Proje kapsamında kırsal alanlardaki okullarda yer alan öğrencilerin eğitim fırsatlarının geliştirilmesi amacıyla bir eylem planı çerçevesinde 85.000 öğrenci ve 5.000 öğretmen 250.000 ek ders ile desteklenmiştir. Bir diğer projede ise engelli 142 çocukların anneleri için profesyonel programlar düzenlenmiş ve proje kapsamında 160 işsiz anne hem psikolojik hem de niteliksel açıdan eğitim desteği görmüştür. Proje kapsamında esnek çalışma şekilleri ve bilgi teknolojileri alanında eğitim gören annelerin kendilerine güven duygusu güçlendirilmeye ve işgücü piyasasına katılımları teşvik edilmeye çalışılmıştır (European Commission, 2007s). 2.3.4.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri Polonya insan sermayesi eksenindeki operasyonel programları kapsamında 2007-2013 dönemi için 9,7 milyar Avro ile Fon’dan en yüksek miktarı alan ülke olarak öne çıkmaktadır. Programlar istihdam, sosyal dışlanma ve işgücünün becerileri gibi ASF’nin geleneksel alanlarını içermekle birlikte eğitim ve öğretim, iyi yönetişim, sağlık ve kırsal kalkınma alanlarına ilişkin faaliyetleri de hedef almaktadır. Belirlenen on adet öncelikli alandan 1-5 arası işgücü piyasasını, sosyal yardımı, eğitimi ve kamu kurumlarını güçlendirmeyi hedeflerken, 6-10 arası kişileri ve işletmeleri hedef almaktadır (European Commission, 2007s). • Öncelik 1 istihdam ve sosyal bütünleşme alanına yöneliktir. Bu alanda kalite standartlarının oluşturulması, bu standartların tüm kamusal istihdam hizmetlerine ve sosyal yardım kurumlarının en az %90’ına uygulanabilir nitelikte olması planlanmıştır. Aynı zamanda çalışanların beceri düzeylerinin geliştirilmesi için eğitim, aktif işgücü piyasası politikalarının daha geniş alanda uygulanabilmesi ve sosyal bütünleşmeye ilişkin faaliyetlerin gerçekleştirilmesi desteklenecektir. 143 • Öncelik 2 kapsamında işletmelerin ve çalışanların uyum kapasitesinin arttırılması ve aynı bir zamanda sağlıklı işgücünün oluşturulması hedeflenmektedir. Amaç eğitim hizmetlerinin geliştirilmesi, sürelerinin uzatılması ve eğiticiler için bir akreditasyon sistemi kurulması yoluyla nitelikli ve uyum gücü yüksek işgücünün yaratılması, diğer bir taraftan da çalışanların daha iyi sağlık sistemlerine ve önleyici programlara kavuşması sağlanarak çalışanların hastalıktan sonra tekrar işe dönmesinin kolaylaştırılmasıdır. • Öncelik 3 eğitim sisteminin kalitesinin arttırılmasına yönelik faaliyetleri içermektedir. Öğretmenleri eğitime tabi tutarak eğitim sisteminin çalışanların ihtiyaçlarını karşılayacak doğrultuda güçlendirilmesi ve böylelikle oluşturulacak ulusal strateji ile yaşam boyu öğrenime destek sağlanması hedeflenmiştir. • Öncelik 4 yüksek öğretim ve bilim alanındaki faaliyetleri modern ekonominin ve işgücü piyasasının ihtiyaçlarına göre uyarlamaya yöneliktir. Üniversitelerdeki koşulların iyileştirilmesi, Ar-Ge personelinin kalitesinin yükseltilmesi ve Ar-Ge sonuçlarının yayılımının sağlanması amaçlanmıştır. • Öncelik 5 kamu hizmetlerinin standartının yükseltilmesi ve daha iyi tasarlanmış politikaların oluşturulması amacıyla iyi yönetişim hedefli uygulamaların desteklenmesini içermektedir. Bu alanda yönetim standartlarının yükseltilmesi ve iş kurmak için gerekli olan sürenin 7 güne indirilmesi27 gibi somut hedefler konmuştur. 27 Türkiye’de bir işe başlamak için gerekli olan süre 6 gündür (World Bank, Doing Business2009:141). 144 • Öncelik 6 işgücü piyasasının herkese açık olması faaliyetleri kapsamında verilen desteklere yöneliktir. Đşgücüne katılımı arttırmak amacıyla aktif işgücü piyasası politikalarının işsizlerin %45’ini kapsayacak şekilde genişletilmesi, kamu istihdam hizmetlerinde çalışan personelin bu politikaları desteklemek için eğitim alması, desteğin hedef kitlesinin de işsiz gençler, kadınlar ve engelliler gibi dezavantajlı gruplar ve ileri yaştaki çalışanlar olması öngörülmüştür. • Öncelik 7 sosyal bütünleşmenin teşvik edilmesi, çalışanların beceri düzeyinin yükseltilmesi, sosyal-ekonominin geliştirilmesi ve böylelikle dışlanmış grupların işgücü piyasasına erişiminin kolaylaştırılması amacına yöneliktir. • Öncelik 8 insan kaynaklarının bölgesel olarak geliştirilmesine yöneliktir ve bu kapsamda hem çalışanların hem de işletmelerin yönetim değişiklikleri dahil olmak üzere uyum kapasitelerinin arttırılması için eğitim fırsatlarının geliştirilmesi hedeflenmiştir. • Öncelik 9 bölgelerde beceri ve rekabet düzeylerinin geliştirilmesi alanındaki faaliyetleri desteklemektedir. Özellikle kırsal bölgelerde herkesin eğitime erişimini arttırmak, okul öncesi eğitimi yaygınlaştırmak ve yetişkinler için yaşam boyu öğrenimi sağlamak yoluyla şehirler ve kırsal alanlar arasındaki bölgesel farklılıkların ve eğitim kalitesindeki dengesizliklerin giderilmesine katkıda bulunmak amacını taşımaktadır. Kırsal alanlarda eğitime erişimde fırsat eşitliğinin sağlanması ve ilköğretim düzeyinde mesleki eğitim programlarının düzenlenmesi faaliyetlerine öncelik verilmesi planlanmıştır. 145 • Öncelik 10 ASF kapsamında alınacak desteğin yönetimi ve uygulanması aşamasında yer alan tüm kurum ve kuruluşların kapasitelerinin geliştirilmesine yöneliktir (European Commission, 2007s). Tablo 11 Polonya’da 2007-2013 döneminde ASF’ye yönelik faaliyet alanlarını ve bu alanlardaki kullanım miktarlarını göstermektedir. Polonya söz konusu dönemde ASF’den toplam 9,7 milyar Avro’luk kaynak kullanacaktır. Hedeflenen öncelik alanlarına ilişkin faaliyetlerin gerçekleştirilmesi için ASF katkısı ve ulusal katkı ile birlikte toplam bütçe 11,4 milyar Avro’dur ve toplam bütçenin %85’i ASF tarafından karşılanırken, ulusal katkı 1,7 milyar Avro ile %15 dolaylarındadır. Tablo 11: Polonya’nın ASF Kullanım Alanları ve Miktarları (2007-2013) Öncelikler Topluluk Fonu Ulusal Katkı Toplam Fon Đstihdam ve Sosyal Bütünleşme 430.260.954 € 75.928.404 € 506.189.358 € Uyum Kapasitesinin Arttırılması 661.310.120 € 116.701.786 € 778.011.906 € Yüksek Kalitede Eğitim Yüksek Öğretim ve Bilim Đyi Yönetişim 855.300.828 € 816.311.813 € 519.225.980 € 150.935.440 € 144.055.026 € 91.628.114 € 1.006.236.268 € 960.366.839 € 610.854.094 € Herkese Açık Đşgücü Piyasası 1.918.389.821 € 338.539.380 € 2.256.929.201 € Sosyal Bütünleşme 1.319.970.145 € 232.935.908 € 1.552.906.053 € Bölgesel Đnsan Kaynakları 1.350.207.670 € 238.271.942 € 1.588.479.612 € Rekabet Düzeyinin 1.447.911.629 € 255.513.817 € 1.703.425.446 € Geliştirilmesi Teknik Destek 388.287.040 € 68.521.242 € 456.808.282 € TOPLAM 9.707.176.000 € 1.713.031.059 € 11.420.207.059 € Kaynak: http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/pl_country_profile_en.pdf, Erişim: 11.02.2009 146 Şekil 13 Polonya’da ASF’nin öncelikli alanlara yönelik destekleme oranlarını göstermektedir. Bu kapsamda en fazla kaynak 1,9 milyar Avro ile işgücü piyasasının herkese açık hale getirilmesi alanına yönelik gerçekleştirilecek faaliyetlere ayrılmıştır. Rekabet düzeyinin geliştirilmesine yönelik faaliyetlere ise ASF kapsamında 1,5 milyar Avro kaynak ayrılmış olup en çok desteklenen alanlar arasında ikinci sırada yer almaktadır. Đnsan kaynaklarının geliştirilmesi ve sosyal bütünleşme alanlarına yaklaşık 1.3 milyar Avro ile eşit miktarlarda kaynak ayrılmış olup, bu alanlar da Fon kaynaklarının kullanımında ilk sıralarda yer almaktadır. Şekil 13: Polonya’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları Đstihdam ve sosyal bütünleşme 15% 4% 4% Uyum Kapasitesinin Arttırılması 7% 9% 8% Yüksek kalitede eğitim Yüksek öğretim ve bilim Đyi yönetişim 5% 14% Herkese açık işgücü piyasası Sosyal bütünleşme 14% 20% Bölgesel insan kaynakları Rekabet düzeyinin geliştirilmesi Teknik Destek Kaynak: http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/pl_country_profile_en.pdf, Erişim: 11.02.2009 Polonya’nın 2007-2013 operasyonel programı insan sermayesi ekseninde bugün geçirdiği değişim sürecinin bir kanıtı olarak ortaya çıkmaktadır. Đşsizlikle mücadelede, sosyal uyumu gerçekleştirmede ve bölgesel faklılıkların ortadan kaldırılmasında eğitim ve öğretime verilen önem, Polonya’nın sürdürülebilir başarıyı elde etme şansını arttıracaktır. 147 2.3.5. Macaristan 2.3.5.1. Macaristan’da Sosyo-Ekonomik Durum 1990’ların ortalarından itibaren Macaristan’ın GSYĐH’si yılda ortalama %4,2’lik büyüme sergilemiştir Bu rakam 2006’da %3,9’a düşmüş ve 2007-2008 döneminde %2,5 dolaylarında gerçekleşmiştir. Ekonomik büyümenin hızlı yükselişine rağmen istihdam daha yavaş bir seyirde ilerlemektedir. Macaristan’da 2006’da istihdam oranı %57,3 ile AB hedefi olan %70’in ve AB’nin istihdam ortalaması olan %64,3 oranının altında gerçekleşmiştir. 2006’da kadınlar için istihdam oranı %51,1 ile yine AB ortalaması olan %57,1’in altındadır. Đşsizlik oranı 2004 yılından 2006 yılına kadar %6’dan %7,5’e yükselmiş ve 2008 yılında %7,9 olmuştur (OECD Economic Outlook, No:84:118). 2006’da çalışma çağındaki nüfusun sadece %62’si işgücü piyasasında yer almaktadır. Ayrıca 2006’da AB 27’de yarı zamanlı çalışanların oranı %18,8 iken bu oran Macaristan’da sadece %4’tür (European Commission, 2007t). Macaristan’da 2001 yılında uygulamaya konan 10 yıllık teşvik programı ile istihdamın arttırılması ve işsizliğin önlenmesi amaçlanmaktadır. Bu kapsamda teşvik programında işletmelere yatırımlarının büyüklüğüne göre belirli oranlarda vergi istisnası uygulamaları getirilmektedir (ÇSGB, 2004:31). Đşgücünün bölgesel hareketliliğinin zayıflığı, Romanlar gibi dezavantajlı gruplar arasındaki istihdam oranlarının ve çalışanların bilgi-beceri düzeylerinin düşük oluşu, yüksek kalitede eğitim ve öğretim sorunu ülkede yaşanan sosyal sıkıntılara örnek teşkil etmektedir. Ekonomi tarım sektöründen sanayi ve hizmet 148 sektörüne yönelmekte ve bilgiye dayalı ekonomide, eğitim ve öğretim sistemine yönelik bir dönüşüm yaşanmaktadır. Bu çerçevede çalışanlara işgücü piyasasının taleplerine, yeni işlere ve yeni çalışma şekillerine uyum sağlamada yardımcı olmak büyük önem taşımaktadır. 2.3.5.2. 2004-2006 Döneminde Gerçekleştirilmiş Proje Örnekleri 2004 yılında AB’nin tam üyesi haline gelen Macaristan aynı yıl ASF kaynaklarından da faydalanmaya başlamıştır. Macaristan 2004-2006 yılları arasında kullanılmak üzere hazırlanan Operasyonel Programlar kapsamında Polonya’dan sonra yapısal fonlardan en fazla kaynağı alan ikinci yeni üye ülke olmuştur (http://www.euractiv.com/en/enlargement/hungary-eu-start-regional-aidnegotiations/article-115824). 2004-2006 yılları arasında gerçekleştirilen örnek projelerden ilki Elele Vakfı tarafından yürütülen “Aktif Atölye Çalışmaları” projesidir. Proje kapsamında zihinsel engelli kişilerin istihdam edilebilirliklerini arttırmak amacıyla rehabilitasyon sistemi oluşturulması amaçlanmıştır. Zihinsel engellilerin işgücü piyasalarında istihdam edilmesi alanında faaliyet gösteren altı kuruluş proje çerçevesinde eğitim fırsatları sağlanması, uygun istihdam olanaklarının yaratılması ve iletişim ağlarının güçlendirilmesi faaliyetlerini yürütmüştür. 20042006 yıllarında Macaristan’da yürütülen bir diğer proje ile çalışma hayatına ara vermiş olan kadınların tekrar işgücü piyasasına dönmelerine yönelik çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Psikolojik yöntemlerin de kullanıldığı proje kapsamında kadınlar özellikle iş ve aile yaşamlarını dengede tutabilecekleri işlere yerleştirilmeye çalışılırken, bir taraftan da motivasyonlarının ve niteliklerinin geliştirilmesi 149 amaçlanmıştır. Son olarak da bilgi teknolojileri alanında yürütülen bir proje kapsamında bilgi teknolojileri kullanımını özellikle iş arayanlar arasında ve yetişkin eğitim kurumlarında yaygınlaştırmak amaçlanmıştır. Proje ile yetişkinlerin okulu bırakma oranının düşürülmesi hedeflenmiş ve bu çerçevede öğrenme süreçlerine eöğrenme modelleri akredite edilmeye çalışılmıştır (European Commission, 2007t). 2.3.5.3. 2007-2013 Döneminde ASF Öncelikleri ASF kaynaklarının kullanımında Macaristan’ın stratejisi öncelikle istihdam oranlarının yükseltilmesi ve ekonomik büyüme için işgücüne katılımının arttırılması faaliyetlerine yöneliktir. Aynı zamanda istihdamda bölgesel farklılıkların azaltılması, dezavantajlı grupların işgücü piyasasındaki durumunun iyileştirilmesi, iş hayatının ihtiyacı olan bilgi ve beceri düzeyi yüksek çalışanların modernize edilmiş eğitim ve öğretim ile donatılması ve kamu idaresinin performansının arttırılmasıdır. Bu strateji kapsamında istihdam ve büyüme için Ulusal Reform Programında yer aldığı gibi tutarlı bir yaklaşım sergilenmekte ve strateji diğer yapısal fonların harcamaları ile de desteklenmektedir. Macaristan’da 2007-2013 dönemindeki ASF önceliklerinin “sosyal yenilenme” ve “kamu reformu” olmak üzere tüm ülkeyi kapsayıcı nitelikte uygulanacak olan iki operasyonel program ile yürütülmesi planlanmıştır (European Commission, 2007t). • Öncelik 1 sosyal yenilenme programı ASF kaynaklarının en büyük kısmını oluşturmakta olup, özellikle insan kaynaklarının geliştirilmesi üzerine odaklanan önlemler sayesinde hem büyümeyi hem de istihdamı desteklemeyi 150 hedeflemektedir. Programın temel öncelikleri; eğitim yoluyla istihdamın arttırılması ve özellikle kadınlar, gençler, ileri yaşta çalışanlar ve Romanlar gibi dezavantajlı grupların işgücü piyasasına girişinin kolaylaştırılması, kişilerin ve kurumların eğitime erişebilirliklerini kolaylaştırarak kurumsal kapasitenin geliştirilmesi, sosyal ortaklara ve STK’lara destek verilmesi, ulusal yaşam boyu öğrenim stratejisinin uygulanması, engelli öğrencilere özel önem verilmesi, yüksek öğretimin kalitesinin iş dünyasının ve bilgi ekonomisinin ihtiyaçları çerçevesinde geliştirilmesi, Ar-Ge kapasitesinin geliştirilmesi, işgücü piyasasına erişimde sosyal uyumun güçlendirilmesi, sağlık sisteminin kalitesinin ve etkinliğinin arttırılması amacıyla özellikle sağlık sektöründe insan kaynaklarının geliştirilmesidir. • Öncelik 2 kamu reformu programı altında verilen destek ile idari ve adli hizmetlerin kalitesinin arttırılması ve idari görevlerde devletin işleyiş yapısının en az STK’lar kadar etkin hale getirilmesi amaçlanmaktadır. Program kapsamında kamu idaresindeki süreçlerin iyileştirilmesi, insan kaynaklarının ve kurumsal gelişmenin sağlanmasına yönelik projelere destek verilecektir (European Commission, 2007t). Tablo 12 Macaristan’ın Fon kapsamındaki öncelik alanlarına yönelik gerçekleştireceği faaliyetlerde ilişkin kullanım miktarlarını göstermektedir. Macaristan 2007-2013 döneminde ASF’den toplam 3,6 milyar Avro’luk kaynak kullanacaktır. Hedeflenen öncelik alanlarına ilişkin faaliyetlerin gerçekleştirilmesi için öngörülen 4,3 milyar Avro’luk toplam bütçeye Fon’un katkısı %85 iken Macaristan tarafından sağlanan ulusal katkı 640,4 milyon Avro ile %15’tir. 151 Tablo 12: Macaristan’ın ASF Kullanım Alanları ve Miktarları (2007-2013) Öncelikler Topluluk Fonu Ulusal Katkı Toplam Fon Sosyal 614.562.011,00 € 4.097.080.055,00 € 3.482.518.044,00 € Yenilenme Kamu 146.570.507,00 € 25.865.384,00 € 172.435.891,00 € Reformu TOPLAM 3.629.088.551,00 € 640.427.395,00 € 4.269.515.946,00 € Kaynak:http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/hu_country_profile_en.pdf, Erişim:11.02.2009 Şekil 14 Macaristan’da ASF’nin öncelikli alanlara yönelik desteklerinin dağılımını göstermektedir. Bu çerçevede kaynakların büyük çoğunluğu 3,5 milyar Avro ile sosyal yenilenme alanına yönelik gerçekleştirilecek faaliyetlere ayrılmıştır. Kamu reformuna yönelik faaliyetlere ise ASF kapsamında yaklaşık 146 milyon Avro kaynak ayrılmıştır. Şekil 14: Macaristan’da ASF’nin Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları Sosyal Yenilenme Kamu Reformu 4% 96% Kaynak: http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/hu_country_profile_en.pdf, Erişim:11.02.2009 Macaristan ASF kapsamındaki faaliyetlerini, ekonomik büyümeyi destekleyecek nitelikte işgücüne katılımı arttırmaya aynı zamanda istihdamdaki 152 farklılıkları ortadan kaldırmaya ve dezavantajlı gruplar için fırsatları geliştirmeye yönelik bir strateji temelinde yürütmektedir. Ayrıca bugün ve gelecek dönemler için iş hayatının ihtiyaçları doğrultusunda nitelikli çalışanların yetiştirilmesi amacıyla eğitim ve öğretim sisteminin reforma tabi tutulmasını ve kamu yönetiminin performansının yükseltilmesini amaçlamaktadır. 153 3. TÜRKĐYE’NĐN AVRUPA SOSYAL FONU’NDAN YARARLANMA DURUMU 3.1. Türkiye’nin Avrupa Đstihdam Stratejisine Uyum Çalışmaları 1997 yılında geliştirilen Avrupa Đstihdam Stratejisi, AB’de üye ülkelerin işsizlikle mücadelesini desteklemek, istihdam ve sosyal politikalar açısından Birlik içinde yakınlaşma sağlamak ve sosyal tarafların da geniş katılımı ile üye ülkeler arasında istihdamla ilgili koordinasyonu sağlayıcı ortak politikalar geliştirmek amacını taşımaktadır. Avrupa Komisyonu, 1999 yılında ortak bir çerçeve kapsamında aday ülkelerle de istihdam konusunda kademeli bir geçiş sürecine yönelik işbirliğini başlatmıştır. Temel amaç, aday ülkelerin adaylık sürecinde istihdam politikasını ve kurumlarını AĐS’ye uyumlu olarak geliştirmesini ve böylelikle Kurucu Antlaşmanın VIII. Bölüm “Đstihdam” başlığı altında yer alan maddelerini tam olarak uygulayabilecek konuma gelmesini sağlamaktır. Bu kapsamda Komisyon, aday ülkelere istihdam politikalarını Avrupa Đstihdam Stratejisine göre belirlemeleri, kurumsal yapılarını oluşturmaları ve geliştirmeleri için mali ve teknik düzeyde yardım sağlamaktadır. Bu işbirliği, aynı zamanda, istihdam politikalarında öncelikli olarak belirlenmiş konulara ilişkin AB mali yardımlarından yararlanmayı ve Avrupa Sosyal Fonu dahil olmak üzere tüm yapısal fonlara hazırlık çalışmalarını da kapsamaktadır. Türkiye, AĐS’ye dahil olma çalışmalarına başlamış olup çalışmalar Türkiye Đş Kurumu koordinatörlüğünde yürütülmektedir. Bu kapsamda Avrupa Eğitim Vakfı’nın finansman desteği ile hazırlanan Đstihdam Durum Raporu Avrupa Komisyonuna sunulmuştur. Türkiye işgücü piyasasının genel çerçevesini çizen rapor 154 eğitim ve işgücü, çalışma süreleri, işsizlik, kamu ve özel istihdam, bölgesel farklılıklar alanlarındaki güncel raporlar temelinde oluşturulmuştur. Đstihdam politikası için kritik sorunların analiz edildiği bir politika dokümanı olan Ortak Değerlendirme Belgesi (JAP) çalışmaları ise 2004 yılı Şubat ayında başlatılmıştır. JAP taslak hazırlama ekibi -ikisi Türk, ikisi Avrupa Komisyonu’ndan olmak üzere dört uzmandan oluşacak şekilde- belirlenmiş, ilk teknik toplantı Şubat 2004’te Brüksel’de yapılmış ve JAP’ın içeriği ile ilgili ana hatlar ve zaman çizelgesi oluşturulmuştur. Ortak Değerlendirme Belgesinin, birinci bölümü; başlıca ekonomik gelişmelerin kısa bir değerlendirmesini içermektedir. Đkinci bölümde işgücü piyasasındaki gelişmelerin ve durumun bir analizi yapılmış olup, istihdamdaki gelişmeler, istihdamdaki yapısal değişimler, kayıt dışı istihdam, işsizlikle ilgili gelişmeler, işgücü piyasasının dezavantajları, ücretlerle ilgili gelişmeler, bölgesel eşitsizlikler, çocuk işçiliği, engelliler ve nüfus konularında detaylı bir incelemeye gidilmiştir. Đstihdam politikalarının değerlendirildiği üçüncü bölümde insan kaynaklarının geliştirilmesi, genel ve mesleki eğitim, yüksek öğretim, esneklik ve güvence, vergiler ve sigorta primleri, işsizlere yönelik gelir desteği, kamu istihdam hizmetleri ve aktif istihdam politikaları, fırsat eşitliği politikaları ve sosyal diyalog ele alınmıştır. Dördüncü ve son bölümde ise daha önceki bölümlerde yapılan analiz ve değerlendirmelere dayanarak ilerlemenin gerektiği AĐS’ye dahil olma kapsamında izlenecek olan öncelik alanları belirlenmektedir. Daha fazla kişinin istihdama çekilmesi, işgücü arzının arttırılması ve sosyal koruma sistemlerinin modernizasyonu, çalışanların ve işletmelerin uyum kapasitesinin geliştirilmesi, eğitim ve beceriler yoluyla insan kaynaklarına yatırımın arttırılması ve iyi yönetişim 155 hususlarında gerçekleştirilmesi gereken faaliyetler üzerinde durulmuştur. Ortak Değerlendirme Belgesi Taslak Metni tamamlanmış olup, özel özen gösterilmesi gereken grupları etkileyen istihdam sorunlarının nasıl ele alınabileceği konusunda Avrupa Komisyonu ile görüşmeler sürdürülmektedir. Bu konularda da anlaşmaya varılması halinde Avrupa Đstihdam Stratejisi’ne uyum kapsamında Ortak Değerlendirme Belgesi imzaya hazır hale gelmiş olacaktır (ĐŞKUR, 2009). Đstihdam Durum Raporu ve Ortak Değerlendirme Belgesi’nden sonraki adım Türkiye’nin uygulamaya yönelik çalışmasının Avrupa Komisyonu ile birlikte gerçekleştirilecek izleme süreci aşamasından oluşmaktadır. Đzleme, Komisyon tarafından devletin temel politikaları ve amaçları ile AĐS-JAP’da belirlenmiş hedeflere ulaşmak için tespit edilen tedbirlerin uygulamasını içeren yıllık ilerleme raporları ile gerçekleştirilecektir. Ayrıca Ortak Değerlendirme Belgesi’nin imzalanmasından sonra Türkiye tarafından yerine getirilmesi gereken bir diğer yükümlülük ise Ulusal Reform Programı’nın hazırlanmasıdır. 3.1.1. Đstihdam Durum Raporu ve Türkiye’de Đşgücü Piyasasının Durumu Türkiye’deki işgücü piyasasının kapsamlı bir çözümlemesini yapmak amacıyla hazırlanan Đstihdam Durum Raporu’nda, özellikle istihdam, işgücüne katılım ve işsizlik alanlarında 1980 sonrası uyum eğilimlerinin belirlenmesi amacıyla bir inceleme yapılmakta ayrıca ilgili kurumsal çerçeve ve hizmet sunum mekanizması değerlendirilmektedir. Çalışmanın bu bölümünde Đstihdam Durum Raporu ekseninde Türkiye’deki işgücü piyasasının yapısı incelenmeye çalışılacaktır. 156 Türkiye’de 1980’li ve 90’lı yıllarda işgücü piyasasına ilişkin uygulanan yapısal reformların olumlu sonuçlar vermediği 2000’li yıllara gelindiğinde ortaya çıkmış ve 2001 yılında yaşanan ekonomik kriz de işgücü piyasasındaki sorunun boyutlarını derinleştirmiştir. Ülkedeki işsiz sayısının 2000 yılı sonu ile 2003 yılı ortaları arasındaki dönemde iki kat artmış olması (Şekil 16) ve özellikle 15-24 yaş grubunda lise eğitimi düzeyindeki gençler arasında işsizlik oranının %30’lara yaklaşması bu durumun en büyük göstergesi olarak ortaya çıkmıştır (ĐŞKUR, 2004:6). Türkiye’nin bugün geldiği noktada, Avrupa Đstihdam Stratejisi’ne uyum ve istihdam odaklı sürdürülebilir bir büyüme çerçevesinde, rekabetçi bir ekonomi ve bilgi toplumu doğrultusunda istihdam imkanlarının geliştirilmesi, işsizliğin azaltılması, işgücü piyasasının işleyişinin etkinleştirilmesi, eğitim ile istihdam arasında etkin bir ilişkinin güçlendirilmesi, tarım sektöründen ayrılan işgücünün diğer sektörlere kaydırılmasının sağlanması ve aktif işgücü politikalarının yaygınlaştırılması istihdam politikasının temel önceliklerini oluşturmaktadır (DPT, 2009:68). Bir ülkenin demografik yapısı işgücü piyasasını şekillendiren en önemli etkenlerden biridir. Türkiye’deki nüfus artış hızının yüksek olması sonucu her yıl işgücü piyasasına daha fazla sayıda işgücü girmekte ancak söz konusu işgücü için yeterli istihdam yaratılamamakta ve bu da beraberinde işsizliği getirmektedir.28 (DPT, 2007:23). Türkiye’nin demografik yapısı incelendiğinde 2008 yılı sonu 28 Yapılan projeksiyonlar Türkiye’de dünyada yaşananlara paralel olarak 2000-2025 döneminde nüfus artış hızında bir yavaşlama olacağına, 2025 yılı sonrasında nüfus artış hızının sıfırlanarak nüfusta gerileme başlayacağına ve 2050 yılında sabitlenen nüfusta azalma dönemi başlayacağına ilişkindir. 157 itibarıyla Türkiye nüfusu TÜĐK verilerine göre 71,5 milyon kişidir ve yapılan geçici tahminler doğrultusunda 2009 yılında %1,11 artarak 72,2 milyona ulaşacağı beklenmektedir. Toplam nüfus içinde 0-14 yaş grubundaki nüfusun payı azalırken, çalışma çağındaki nüfusun ve yaşlı nüfusun payı artmaktadır. Đstihdam artışı çalışma çağındaki nüfusun artışı ile paralellik gösterememektedir ve 2007 yılında bir önceki yıla göre çalışma çağı nüfusu %1,5 artarken, işgücü artışı bu oranın gerisinde kalarak %1,2 oranında artmıştır. Ancak işsizlerin sayısı %1,6 ve işgücüne dahil olmayanların sayısı %1,8 oranında yükselmiştir (DPT, 2009:69). Bu çerçevede yaşanan demografik değişimin de göz önünde bulundurularak çalışma çağındaki nüfus için eğitim olanaklarının iyileştirilmesi ve uyum kapasitelerinin geliştirilerek yeni istihdam alanlarının yaratılması Türkiye’nin küresel ekonomide rekabet edebilmesinin kilit noktalarından birini oluşturmaktadır. Türkiye ekonomisindeki yapısal dönüşüm sürecinde bazı sektörler küçülürken bazıları büyümüş ve bu durumun sonucunda istihdamın sektörel dağılımı farklılaşmıştır. Özellikle tarım sektörünün çözülmesi sanayi ve hizmetler sektörlerinin paylarında üretim ve istihdam açısından önemli artışlara yol açmış ancak Türkiye’de gelişmiş ülkelerin aksine sanayi sektöründe yeterli gelişme sağlanamadan tarım sektöründen hizmetler sektörüne hızlı bir geçiş yaşanmıştır. 2007 yılı itibariyle bir önceki yıla göre, tarım sektörünün istihdam içerisindeki payı yüzde 27,3’ten yüzde 26,4’e gerilemiş olup, bu sektördeki istihdam 112 bin kişi azalmıştır. AB ülkelerinde tarımın istihdamdaki payı %3-4 düzeylerinde iken Türkiye’de toplam istihdamın dörtte birinden fazlasını oluşturan tarım sektörünün 158 GSYĐH’daki payının bu oran ile paralellik sergilemediği ve verimlilik sorunu sonucunda düşük kaldığı görülmektedir (DPT, 2007:27,35). Türkiye’de işgücüne katılım oranları incelendiğinde bu oranın AB ortalamasına göre oldukça düşük olduğu görülmektedir. 2007 yılında Türkiye’de işgücüne katılma oranı (ĐKO) %46,2 iken AB-25 ülkelerinde bu oran %70,9’dur (Tablo 13). ĐKO’nun düşük olmasının başlıca sebeplerinden biri kadınların işgücüne katılma oranının hem kırsal hem de kentsel yerlerde erkeklerin işgücüne katılma oranından düşük olmasıdır. 2007 yılında erkeklerin işgücüne katılma oranı kentsel alanlarda %70,6 ve kırsal alanlarda %72,6 iken kadınlarda bu oran sırasıyla %20,2 ve %32,7’dir (DPT, 2009:69). Tablo 13: Türkiye’de Đşgücü Piyasasının Durumu 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Đşgücüne Katılım Oranı Erkek Kadın Đstihdam Oranı Erkek Kadın Đşsizlik Oranı Erkek Kadın Genç Đşsizlik Oranı (15-24 yaş) Erkek Kadın 52,9 51,8 54,4 49,9 49,8 49,6 48,3 48,7 48,3 48,0 46,2 46,9 76,3 30,0 49,5 71,3 28,2 6,4 6,5 6,2 75,9 28,1 48,2 70,6 26,1 7,0 7,0 7,0 76,9 32,4 50,1 70,5 30,0 7,9 8,3 7,2 73,7 26,6 46,7 68,9 24,9 6,5 6,6 6,3 72,9 27,1 45,6 66,5 25,1 8,4 8,7 7,5 71,6 27,9 44,4 63,9 25,3 10,3 10,7 9,4 70,4 26,6 43,2 62,9 23,9 10,5 10,7 10,1 72,3 25,4 43,7 64,7 22,9 10,3 10,5 9,7 72,2 24,8 43,4 64,8 22,3 10,3 10,3 10,3 71,5 24,9 43,2 64,5 22,3 9,9 9,7 10,3 69,8 23,6 41,5 62,7 21,0 10,3 10,0 11,0 70,1 24,5 41,7 62,6 21,6 11,0 10,7 11,6 13,4 14,0 15,0 13,1 16,2 19,2 20,5 19,7 19,3 18,7 20,0 20,5 14,1 12,3 14,1 13,8 16,3 12,7 13,7 11,9 17,2 14,4 20,3 17,1 21,4 18,9 20,1 18,8 19,3 19,3 18,2 19,7 19,6 20,8 20,1 21,2 Kaynak: TÜĐK Türkiye’de işsizlik oranı 1990’da %8,2 ve 2000’de %6,5 ile AB ülkeleri ortalamasından daha düşük seviyede seyrederken 2001 yılında yaşanan ekonomik 159 kriz sonrası ciddi bir yükselişe geçmiştir. Đşsizlik oranının yapısı incelendiğinde işsizliğin kentsel alanlarda –tarımsal faaliyetlerin büyük ölçüde kadınlardan oluşan ücretsiz aile işçiliği ile yürütülmesinden dolayı- kırsal alanlara kıyasla daha fazla olduğu görülmektedir. Kentlerde görülen işsizlik ise cinsiyet grupları arasında en çok kadınları ve yaş grupları arasında da en çok 15-24 yaş arası gençleri etkilemektedir. Bir yıldan fazla süredir işsiz olan uzun dönemli işsizlerde ise yine en çok kadınlar işsizliğe maruz kalmaktadır (DPT, 2007:42-46). Bu noktada özellikle eğitim kalitesinin arttırılması ve iş dünyasının ihtiyaçları ile eğitimin niteliklerinin örtüşmesi büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de işgücü piyasalarında kadınların durumu incelendiğinde tarımsal istihdamdaki azalışa rağmen tarım hala kadınların en çok istihdam edildiği alanlardan biridir ve 2008 yılında kadınların toplam istihdamı içerisinde tarımın payı %45’tir. Azalan tarımsal gelir sonucu erkekler bu sektörü terk etmekte ve kadınların sektördeki yoğunluğu artmaktadır. Ancak tarımda makineleşme ya da kente göç gibi sebeplerden ötürü tarımsal istihdamdan çekilen ve işgücü piyasasına erişimde güçlük çeken kadınlar ya ev kadını olmakta ya da kayıt dışı istihdama yönelmektedir. Özellikle 1980 sonrası uygulanan neo-liberal politikaların bir sonucu olarak 20012007 yılları arasında kırsal alandaki kadın istihdam oranı %41’den %31’e gerilemiş ve çoğunluğu ücretsiz aile işçisi olan kadınlar istihdam dışında kalarak kadın işsizlik oranı %11’den %19’a yükselmiştir (KEĐG, 2009:10-11). Đstihdamın sektörel yapısındaki değişimin devam etmesi ve tarım sektörünün istihdam içerisindeki payının giderek azalması sonucu kırsal alanda ücretsiz aile 160 işçisi olarak istihdam edilen kadınların, kente göç sonucunda kentsel alandaki işlere göre bilgi, beceri ve mesleki niteliklerinin yetersiz kalması ve ailedeki çocuk, yaşlı ve engelli bakımının sorun haline gelmesi ortalama eğitim düzeyi düşük olan kadınların katma değeri yüksek olmayan düşük ücretli işlere yönelmesine yol açmakta ve bu durumun sonucunda kadınlar işgücünün dışında kalmayı tercih etmektedir (ĐŞKUR, 2004:23-32). Kentlerde yoğunlaşan tarım dışı istihdam artışı sonucu 15 yaş üstündeki kadınlardan sadece 1’i istihdam edilebilmektedir ve Türkiye dünyadaki en düşük kadın istihdamına sahip 10 ülkeden biridir. Đstihdam edilen kadınlar ise özellikle kayıt dışı sektörlerde düşük ücretli, güvencesiz ve düzensiz işlerde çalışmaktadır. 2000’li yıllardan itibaren tarım dışındaki kayıt dışı istihdamın artış hızı kayıt altındaki istihdamın iki katı olması sebebiyle kentsel alanlardaki kayıt dışı işlerde daha çok kadınlar çalışmaya başlamış ve bu durumun sonucu olarak 2008 yılında kadınların %58’i kayıt dışı istihdamda çalışırken erkekler için bu oran %38 olmuştur (KEĐG, 2009:12). Bu çerçevede tarımsal istihdamdan kopan kadınların tarım dışı istihdam olanaklarına erişemediklerini söylemek mümkündür. Kentsel alanlarda tarım dışı istihdamda yer alan kadınlar arasında ise sektörel ve mesleki anlamda belirgin ayrımlar söz konusudur. Eşdeğer işlerde çalışan kadınlar erkeklere göre daha düşük ücret almakta olup kadın erkek arasındaki ücret ortalamaları arasında %22 oranında bir fark vardır ve özel sektörde bu fark %50’nin üzerine çıkmaktadır (KEĐG, 2009:15). 161 Türkiye diğer ülkelerdeki uygulamalara paralel olarak işsizlikle mücadele alanında aktif ve pasif olmak üzere çeşitli istihdam politikaları uygulamaktadır. Pasif istihdam politikaları işsizlik sorunun sonuçlarına odaklanarak işsizlik sigortası ve işsizlik yardımları gibi önlemlerle işsizliğin olumsuz sonuçlarını ortadan kaldırmayı hedeflerken, aktif istihdam politikaları işsizliğe sebep olan faktörlere odaklanarak işsizliği önlemeyi amaçlamaktadır. Türkiye özellikle 2000’li yılların başlarında pasif politikaların işgücü piyasası üzerindeki etkilerinin sınırlı olması sonucu işsizliği önleyici aktif istihdam politikalarına ağırlık vermeye başlamıştır (DPT, 2007:63). Türkiye’de uygulanan pasif politikaları, işçilere tazminat ödeme yükümlülüğü, işsizlik sigortası29 ve özelleştirme nedeniyle işten çıkartılanlara iş kaybı tazminatı verilmesi uygulamaları olmak üzere üç başlık altında toplamak mümkündür (ĐŞKUR, 2004:94). ASF’nin desteklediği öncelikli alanlardan biri olan aktif işgücü piyasası politikaları ise eğitim ve meslek eğitimi, kendi işini kurma destekleri, işe yerleştirme, danışmanlık ve istihdam hizmetleri ile işgücü arzının kalitesini ve uyum kapasitesini geliştirmeyi amaçlamaktadır. Türkiye’de aktif işgücü piyasası politikaları ilk olarak 1993 yılında Dünya Bankası’nın desteği kapsamında uygulanan “Đstihdam ve Eğitim” projesi ile hayata geçirilmiştir. Bu alana ilişkin deneyimlerin sınırlı olduğu Türkiye’de aktif işgücü piyasası politikalarına yönelik faaliyetler günümüzde birçok kurum ve kuruluş tarafından ülke genelinde yaygın bir şekilde uygulanmaya çalışılmakta olup bu faaliyetlerin bazıları aşağıda yer almaktadır (ĐŞKUR, 2004:9698). • “Özelleştirme Sosyal Destek Projesi” (ÖSDP): Dünya Bankası tarafından desteklenen proje özellikle özelleştirmeler sonucu işsiz kalmış olanlara ve 29 Pasif istihdam politikaları kapsamında gerçekleştirilen uygulamalardan biri 1999 yılı Ağustos ayında yürürlüğe giren Đşsizlik Sigortası’dır. Bu alanda prim toplanması 2000 yılı Haziran ayında başlamış ve ilk işsizlik ödemeleri 2002 Mart ayında yapılmıştır 162 genel işsizlere yönelik tasarlanmış bir proje olarak 2000 yılında faaliyete geçmiştir. Projede kapsamında ĐŞKUR tarafından danışmanlık, eğitim ve Toplum Yararına Çalışma Programı Hizmetleri, KOSGEB tarafından ise Küçük Ölçekli Đş Kurma Danışmanlık Desteği ve girişimcilere uygun işyeri, danışmanlık ve eğitim hizmetleri sunan Đş Geliştirme Merkezleri faaliyetleri gerçekleştirilmektedir. • Milli Eğitim Bakanlığı tarafından “Çıraklık Eğitimi” programları yürütülmektedir. • ĐŞKUR tarafından koordine edilen ve hedef kitlesini özellikle gençler, kadınlar, işlerini yitirenler, işsizlik yardımı alanlar, engelliler ve eski hükümlülerin oluşturduğu eğitim programları ve “Đstihdam Garantili Eğitim Kursları” düzenlenmektedir. • KOSGEB tarafından üniversitede okuyan gençlere mezun oldukları zaman iş kurmayı bir seçenek olarak sunmayı amaçlayan “Genç Girişimci Geliştirme Programı” yürütülmektedir. • Ayrıca Özel Đstihdam Büroları ve kamu istihdam hizmetleri de Türkiye’de uygulanmakta olan aktif istihdam politikaları uygulamaları arasında yer almaktadır. Türkiye’de işgücü piyasasının en önemli sorunlarından biri olan kayıt dışı istihdamı incelediğimizde 2007 yılı TÜĐK verilerine göre istihdamın yüzde 46,8’i, tarım dışı sektörlerdeki istihdamın ise yüzde 32,2’si kayıt dışı çalışmaktadır. Son yıllarda kayıt dışı istihdam azalma eğilimine girmiş olsa da bu oranının yüksek olması sonucu işgücü piyasasında oluşan ikili yapı işletmeler açısından haksız 163 rekabete sebep olmaktadır. Bu çerçevede AB’de son dönemde özellikle önem verilen konulardan biri olan esnek çalışma biçimleri istihdamın artırılması, işsizliğin ve kayıt dışı çalışmanın azaltılması, sosyal içerme kapsamında kadınların ve dezavantajlı kesimlerin işgücü piyasasına girişlerinin kolaylaştırılması açısından özel bir öneme sahiptir (DPT, 2009:69). Özellikle ASF’nin desteklediği öncelikli alanlardan biri olan ve çalışanların istihdamda kalmalarını sağlayarak onlara istihdam güvenliği sunmayı amaçlayan güvenceli esneklik uygulamaları esnek ve güvenilir sözleşmeler, yaşam boyu öğrenim stratejisi, etkin uygulanan aktif işgücü piyasası politikaları ve modern sosyal güvenlik sistemlerinden oluşan dört bileşen altında toplanmakta ve bu çerçevede sosyal modeli koruyarak rekabet edebilirliğin bir yolu olarak önem kazanmaktadır. Đşgücüne katılma oranlarının eğitim düzeyine paralel olarak yükseldiği dikkate alındığında, eğitim kapasitesinin arttırılması da Türkiye’de işgücü piyasasının durumu açısından büyük önem arz etmektedir. Türkiye’de 2007 yılında işgücünün yüzde 65’i, istihdamın yüzde 65,7’si ve işsizlerin yüzde 59,1’i lise altı eğitim seviyesindekilerden ve okur-yazar olmayanlardan oluşmaktadır. Đşgücünün eğitim düzeyinin düşük olması, işgücü verimliliğinin düşük kalmasına ve işgücü arz ve talebi arasında uyumsuzluk yaşanmasına neden olmakta ve bu sebeple işgücü piyasasının etkinliği azalmaktadır. Diğer taraftan eğitim seviyesi yükseldikçe özellikle yüksekokul ve fakülte mezunları için işgücüne katılma ve istihdam oranları artmakta ancak geriye kalan gruplarda bu sebepten ötürü işsizlik oranları da yükselmektedir (DPT, 2009:69). 164 26 Mayıs 2008 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 5763 sayılı Đş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’un ilk öncelik alanı istihdamı arttırmak ve işsizliği önlemek olmuştur. Kanun kapsamında özellikle işverenlerin, çalışanların sayısına bağlı olarak istihdam etmek zorunda oldukları kişiler ve açmak zorunda oldukları birimlerden kaynaklanan yükümlülükleri konusunda olmak üzere, işgücü maliyetlerini azaltıcı, gençlerin, kadınların ve engellilerin istihdamını artırıcı, aktif işgücü programlarını geliştirici, işsizlik ödeneklerini artırıcı, eğitim ile istihdam arasındaki ilişkiyi güçlendirici, kayıt dışılığı azaltıcı, özel istihdam bürolarının açılmasını kolaylaştırıcı, alt işverenlik ilişkisini düzenleyici ve işyeri açma formalitelerini azaltıcı tedbirler öngörülmektedir30 (DPT, 2009:70). Türkiye’deki işgücü piyasasının analizinde Türkiye ve AB arasında istihdam ve işsizlik oranları arasında yapılacak bir karşılaştırmanın konunun geneli açısından faydalı olacağı düşünülmektedir. Şekil 15 ve Şekil 16 Türkiye’de ve AB’de sırasıyla karşılaştırmalı olarak istihdam ve işsizlik oranlarını sergilemektedir. Şekil 15’te görüleceği üzere 1997 yılındaki Avrupa Đstihdam Stratejisi’ne kadar olan dönemde AB’de istihdam oranları %60, Türkiye’de ise %50 dolaylarında seyretmektedir. AĐS ile 1997 yılından itibaren AB’nin istihdam oranlarında artış meydana gelirken aynı doğrultuda işsizlik oranlarında da azalış gerçekleşmiştir (Şekil 16). Türkiye’de ise özellikle 1999 yılından itibaren istihdam oranlarında belirgin bir düşüş yaşanmıştır ve 2000 yılından itibaren artmaya başlayan işsizlikte 2001 yılı ekonomik krizi sonucu hızlı bir yükseliş görülmektedir. 30 5763 sayılı Kanun ile mevcut durumda sadece sigortalı işsizlerin yararlandığı iş bulma, danışmanlık hizmetleri, mesleki eğitim, işgücü uyum ve toplum yararına çalışma hizmetlerinden ĐŞKUR’a kayıtlı tüm işsizlerin yararlanması sağlanmış olup aktif işgücü politikalarına yönelik kaynaklar arttırılmıştır. 165 Şekil 15: Türkiye’de ve AB’de Đstihdam Oranlarının Karşılaştırması 70,0 60,0 50,0 40,0 AB TR 30,0 20,0 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 0,0 1992 10,0 Kaynak: TÜĐK,EUROSTAT verilerinden derlenmiştir. Türkiye’de istihdamın büyüme ile paralel artış gösterememesinin nedenlerinden biri tarım dışı sektörlerde tarım sektöründen ayrılanlara yeterince istihdam yaratılamamış olmasıdır. Ayrıca 2000 yılından önceki dönemde istikrarsız piyasa ve yüksek enflasyon koşulları altında faaliyet gösteren işletmelerde oluşan verimsizlikler 2001 yılı ekonomik krizi ile birlikte istihdam da daralmaya yol açmıştır. 2004 yılında 1999 yılından sonra ilk kez artış gösteren istihdamdaki bu yükselişi ekonomik ortamdaki iyileşmenin bir yansıması şeklinde değerlendirmek mümkündür. Ancak istihdamdaki artış kısa dönemli olmuş ve 2005 yılından itibaren tekrar düşüş yaşanmaya başlamıştır (Selamoğlu-Lordoğlu, 2006:198-200). 166 Şekil 16: Türkiye’de ve AB’de Đşsizlik Oranlarının Karşılaştırması 12,0 10,0 8,0 AB 6,0 TR 4,0 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 0,0 1992 2,0 Kaynak: TÜĐK, EUROSTAT verilerinden derlenmiştir. AB’de 1997 yılına kadar yükselen bir seyir izleyen işsizlik oranları 1997 yılından itibaren uygulamaya konan Avrupa Đstihdam Stratejisi ile düşmeye başlamıştır. Bu çerçevede AB’de işsizlik oranlardaki azalışta aktif istihdam politikalarının etkisinin büyük olduğu düşünülmekle birlikte 2004 yılında gerçekleşen büyük çaplı genişleme sonucu işsizlik 2001 yılından itibaren tekrar yükselişe geçerek yüksek oranlara ulaşmıştır. 2008 yılı itibariyle gelinen noktada ise AB 1990’ların başından beri en düşük işsizlik oranlarını yaşamaktadır. Türkiye’de 1999 yılından itibaren istihdam oranlarında ciddi bir daralma görülmektedir. 2002 yılından itibaren yaşanan pozitif büyüme istihdam oranlarına yansıyamamış ve 1999 ve 2001 yıllarındaki ekonomik krizlerin işgücü piyasalarındaki etkisi giderilemeden 2008 yılında yaşanan küresel krizin de etkisiyle işsizlik son yıllarda yaşanan en yüksek oranlara çıkmıştır. TÜĐK Hane Halkı Đşgücü Araştırması 2009 yılı Şubat Dönemi sonuçlarına göre Türkiye’de işsizlik oranı 167 %16,1, tarım dışı işsizlik oranı %19,8 ve genç nüfus arasındaki işsizlik oranı %28,6’dır. Bu oranlar kentsel ve kırsal alanlara göre farklılık göstermekte ve işsizlikten en çok etkilenen gruplar kentsel alanlarda %30,1 oranı ile gençler, kırsal alanlarda ise %25,1 oranında tarım dışında çalışanlar olmaktadır (TÜĐK, 2009). Türkiye’de kadınların işgücü piyasasına katılımlarının arttırılması için kadınların eğitim düzeylerinin yükseltilmesi, eğitim olanaklarına erişimde kadın erkek arasında fırsat eşitliği sağlanması ve özellikle kadın girişimciliğinin arttırılmasına yönelik çalışmaların yanı sıra kadın istihdamının arttırılması için toplumsal cinsiyet eşitliğinin öncelikle kurumsal yapılarda ve toplumda yaygınlaştırılması gerekmektedir. Bu kapsamda toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına yönelik ulusal politikaların somut hedeflerle netleştirilmesi, mali kaynakların söz konusu eşitsizlikleri giderecek şekilde yeniden yapılandırılması, AB uygulamalarına paralel olarak toplumsal cinsiyete duyarlı bütçelemenin yapılması ve uygulanması, aktif istihdam politikaları uygulamalarının yaygınlaştırılması, bu alanda arzu edilen düzeye gelinene kadar kadınlara yönelik pozitif ayrımcılık yapılması, çocuk, yaşlı ve engelli bakımı gibi aile ve iş yaşamını uzlaştırıcı uygulamaların geliştirilmesi ve gerçekleştirilen çalışmalara ilişkin izleme ve değerlendirme sistemlerinin oluşturulması büyük önem arz etmektedir. Sonuçta Türkiye’de öncelikle işgücü piyasasının etkinleştirilmesi, eğitim ve işgücü piyasaları arasındaki bağın güçlendirilmesi, istihdam imkanlarının artırılması, her düzeyde okullaşma oranının yükseltilmesi amacıyla insan kaynaklarının geliştirilmesi, eğitime erişimin kolaylaştırılması, eğitim kalitesinin artırılması ve 168 mesleki ve teknik eğitimin içeriğinin ve niteliğinin geliştirilmesi ve bu çerçevede de kadın erkek arasındaki fırsat eşitliğinin sağlanması üzerinde önemle durulması gerekmektedir. 3.1.2. Đlerleme Raporları Çerçevesinde Türkiye’de Đstihdam Politikası 1997 yılında Lüksemburg Avrupa Konseyi kararlarını takiben Komisyon, aday ülkelerin üyeliğe yönelik hazırlık çalışmalarını Konsey ve Parlamento’ya düzenli bir rapor şeklinde sunmaya başlamıştır. 2004 yılında AB Konseyi, Türkiye’nin kapsamlı reform süreci çerçevesindeki gelişimini memnuniyetle karşıladığını ve Türkiye’nin katılım müzakerelerinin başlatılması için Kopenhag kriterlerini yerine getirdiğini ifade etmiş ve bunun sonucunda Komisyon 3 Ekim 2005 tarihinde Türkiye ile tam üyelik müzakerelerine başlamıştır. Bu kapsamda Türkiye’nin Avrupa Đstihdam Stratejisi’ne uyumu, istihdam politikası alanında geçekleştirmiş olduğu faaliyetler ve ASF’ye hazırlık çalışmaları AB ile katılım müzakere sürecinin başladığı 2005 yılından itibaren Đlerleme Raporları doğrultusunda incelenmeye çalışılmıştır. 3.1.2.1. 2005 Yılı Đlerleme Raporu 2005 yılındaki Đlerleme Raporu’nda31 Türkiye’de sosyal politika ve istihdam alanında ilerlemeler kaydedildiğini ancak iş hukuku alanındaki ilerlemenin sınırlı olduğu belirtilmiştir. Đstihdam politikasında, iş gücü piyasasının zayıf bir performans 31 Commission of the European Communities, 9.11.2005, Turkey 2005 Progress Report 169 sergilemeyi sürdürmekte olup, bu alandaki ilerlemenin yeterli olmadığı vurgulanmıştır. Başta kadınlar olmak üzere, işgücüne katılım oranlarının ve istihdam oranlarının düşüklüğü, gençler arasında yüksek düzeydeki işsizlik, kayıt dışı ekonominin büyüklüğü ve şehir/kırsal iş piyasaları arasındaki büyük fark Türkiye’deki işgücü piyasasının başlıca sorunlarındandır. Rapor’a göre 2003 yılına kıyasla hafif bir artış gösteren genel istihdam oranı 2004 yılında %43,7 olmuş, ancak kadınlar arasında istihdam oranı %25’in biraz altında hala yeterli düzeye ulaşamamış ve 2003 yılında %62,9 olan erkekler arasındaki istihdam oranı, hafif bir artışla 2004 yılında %64,7’ye yükselmiştir. Rapor temel eğitim şartlarının iyileştirilmesi için önemli çaba sarf edildiğini ancak insan sermayesinin gelişiminin sağlanabilmesi için yetişkin eğitimi üzerinde daha fazla çaba harcanması gerektiğini vurgulamaktadır. Aynı zamanda iş arzının artırılması, kapsayıcı iş piyasasının ve her düzeyde kamu istihdam hizmetlerinin gelişiminin sağlanması için de çalışmalar yapılması gerekmektedir. AB’nin cinsiyet eşitliğine ilişkin yönergelerinin iç hukuka tam olarak aktarılmasının önemini ve bu çerçevede kadınlara ve erkeklere eşit muamele edilmesiyle ilgili olarak, istihdamda ayrımcılığı yasaklayan AB yönergelerinin iç hukuka aktarılmasına dair bir ilerleme kaydedilmediğini belirten Rapor AB mevzuatının öngördüğü Eşitlik Kurumu’nun hala kurulmadığını vurgulamıştır. 2005 yılı Đlerleme Raporu istihdam politikası önceliklerine yönelik olarak hazırlanan Ortak Değerlendirme Belgesi çalışmalarının yanı sıra sosyal içerme 170 alanında da Ortak Đçerme Belgesi çalışmasının başlatılmış olmasının olumlu bir nitelik taşıdığını ve bu kapsamda özellikle dezavantajlı grupların durumlarını iyileştirmeye yönelik ve sosyal içermeyi teşvik edecek ulusal bir entegre stratejinin de geliştirilmesi gerektiğini belirtilmiştir.32 Her iki belgenin tamamlanarak sonuçlarının uygulanabilir hale gelmesine verilen önem 2005 yılı Đlerleme Raporu’nda açıkça ifade edilmektedir. 3.1.2.2. 2006 Yılı Đlerleme Raporu 2006 yılında yayınlanan Đlerleme Raporu33 istihdam politikası açısından, özellikle kadınların işgücüne katılım oranlarının ve istihdam oranlarının düşük olduğu, genç nüfusun yüksek düzeyde işsizliğe maruz kaldığı, kayıt dışı ekonominin büyüklüğü ve kentsel/kırsal işgücü piyasaları arasındaki farkın yüksek olduğu temelinde ilerlemenin sınırlı kaldığını belirterek bir önceki yılın raporunda yer alan vurguları tekrarlamaktadır. 2005 yılında genel istihdam oranı %43,4’e düşmüş ve işsizlik oranı %10,3’de kalmıştır. Genel istihdamın %50,1’ini ve tarım sektöründeki istihdamın %88,2’sini oluşturan kayıt dışı istihdamın boyutlarının endişe vermeye devam etmekte olduğunu ifade etmiştir. 32 Temmuz 2005’te engelli kişilere ilişkin kabul edilen yasa, farklı türlerdeki engelliliğin sınıflandırılması için rehber ilkeler sağlamakta ve bakım hizmetleri, rehabilitasyon, erken teşhis, istihdam ve engellilerin eğitimine ilişkin hükümler içermektedir. Yasa, engellilere karşı ayrımcılıkla mücadele ihtiyacını vurgulamakta ve engellilik temelinde ayrımı suç olarak tanımlamaktadır. Yasa, ayrıca, işverenlere ve kamu kurumlarına işyerinde gerekli fiziksel düzenlemeleri yapma zorunluluğu getirmektedir. 33 Commission of the European Communities, 8.11.2006, Turkey 2006 Progress Report 171 Avrupa Đstihdam Stratejisi’ne uyum çalışmaları kapsamında sorumlu olan ĐŞKUR’un kurumsal kapasitesini geliştirme çabaları devam ederken, Ortak Değerlendirme Belgesi’nin hazırlanmasında Avrupa Komisyonu ve Türk makamları arasında ilerleme sağlandığı belirtilmiştir. Rapor, Avrupa Sosyal Fonu alanında hukuki uyumun sınırlı kaldığını, üyelik sonrası dönemde ASF’nin ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde uygulanması, idaresi, izlenmesi, denetimi ve kontrolü aşamalarında yeterli kurumsal yapının oluşturulması amacıyla idari yapıların ve mevzuatın uyarlanması gerektiğini vurgulamıştır. Bu çerçevede de Türkiye’nin öncelikli olarak Katılım Öncesi Mali Araçlarından olan Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni kapsamında yürütülecek faaliyetlerin uygulanabilmesi için yapısal ve mevzuata ilişkin uyarlamaları gerçekleştirmesi gereğinin üzerinde durmuştur. Sosyal içerme kapsamında Ortak Đçerme Belgesine ilişkin çalışma sürecinin sürdüğü ancak ulusal bütünleşmiş stratejide henüz bir ilerleme kaydedilemediği ifade edilmektedir. Sosyal koruma alanında basitleştirilmiş, bürokrasisi azaltılmış, herkes için hakların ve sorumlulukların eşit olduğu, 18 yaşın altındaki tüm çocuklara ücretsiz sağlık hizmeti sağlayan yeni sosyal güvenlik sisteminin uzun vadede mali istikrarın sağlanması ve yoksullara yardım konusunda katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Đdari kapasitesine yönelik iyileştirmenin sürmekte olduğu Sosyal Güvenlik Kurumu’nun denetim kapasitesinin güçlendirmesi de 2006 yılı Đlerleme Raporu uyarınca önem arz etmektedir. 172 Ayrımcılıkla mücadele ve eşitlik alanında 2005 yılı Đlerleme Raporu’nda yer alan görüşler tekrarlanmıştır. Kadınların işgücüne katılım oranlarına (%25’in altında) ve istihdam oranlarına (yaklaşık %20) ilişkin yapılan değerlendirme de bir önceki yılın ilerleme raporu ile paralellik sergilemekte olup bu oranın çok düşük seviyede olduğu ifade edilmektedir. 3.1.2.3. 2007 Yılı Đlerleme Raporu 2007 yılı Đlerleme Raporu’nda34 öncelikle istihdam politikası alanında fazla bir ilerleme kaydedilmediğini vurgulanmış ve 2006’da işsizlik oranının %9,9’a düştüğü, toplam istihdam oranının %43,2 ile 2005’e göre biraz daha düşük olduğu, işgücü piyasasında başta kadınlar olmak üzere işgücüne katılımın ve istihdam oranlarının düşük olduğu ve genç nüfusun yüksek düzeyde işsizliğe maruz kaldığı yinelenmiştir. Çalışanların yarısından fazlasının herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna bağlı olmayışı sonucu kayıt dışı ekonominin büyüklüğü ve kentsel/kırsal işgücü piyasaları arasındaki farkların da altı çizilmiştir. Kayıt dışı istihdamla mücadele alanında yayınlanan ve birçok hedef ve faaliyeti içeren Başbakanlık genelgesinin uygulanmasının yanı sıra sosyal ortaklarla işbirliğine gidilmesinin de önemi belirtilmiştir. Rapor Türkiye’nin Avrupa Sosyal Fonu’na IPA’nın Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni’nin uygulanması ile hazırlanacağını ve istihdam, eğitim ve öğretim ile sosyal içerme alanındaki faaliyetleri desteklemek amacıyla yardımın 34 Commission of the European Communities, 6.11.2007, Turkey 2007 Progress Report 173 programlanması konusunda ilerleme kaydedildiğini ifade etmiştir. Yine bir önceki yılın raporu ile paralel olarak Avrupa Sosyal Fonu gibi yardımların gelecekteki idaresi, uygulanması, izlenmesi, denetimi ve kontrolü için gerekli kurumsal yapının oluşturulması kapsamında idari yapıların ve mevzuatın uyumlaştırılması gereğinin üzerinde durulmuştur. Đlerleme Rapor’unda vurgulanan bir diğer konu sosyal içerme alanında Ortak Đçerme Belgesi çalışma sürecinin tamamlanmamış olması, Türkiye’de yoksulluk tehdidi altında yaşayan nüfusun oranının35 üye ve aday ülkelerle karşılaştırıldığında en yüksekler arasında yer alması ve sosyal güvenlik reformunun uygulanmasının 2008 yılına ertelenmiş olmasıdır. Engellilerin istihdam edilebilirliklerinin geliştirilmesine yönelik kaynakların arttırılmış olması olumlu bir gelişme olarak ortaya çıkmaktadır. Ortak Değerlendirme Belgesi’nin sonuçlandırılması konusunda ise bir ilerleme sağlanamadığı, bu çerçevede ĐŞKUR’un kurumsal kapasitesini geliştirme çabalarının devam ettiği belirtilmiştir. Rapor ayrımcılıkla mücadele ve eşit fırsatlar alanında sınırlı bir gelişme kaydedildiğini ve ırk veya etnik köken, din veya inanç, engellilik, yaş ve cinsel yönelim temelinde ayrımcılığa ilişkin AB Direktiflerinin aktarımında daha fazla uyum gerektiğini açıklamıştır. Eşitlik Kurumu’nun oluşturulmasının önemini vurgulayan Rapor, Türkiye Đş Kurumu tarafından işe alımlarda cinsiyet ayrımını 35 Türkiye Đstatistik Kurumu tarafından yapılan yoksulluk konulu araştırmanın sonuçlarına göre, nüfusun %1.29 açlık sınırının altında yaşarken, %25.6 ise yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Yoksulluk sınırının altında yaşayanların oranı kırsal kesimde %40’a çıkmaktadır. Aynı çalışmaya göre çocukların yoksulluk oranı (altı yaşın altında) %34 olup, bu oran kırsal kesimde %40’a ulaşmaktadır. 174 yasaklayan bir genelgenin yayınlanmasını da olumlu bir gelişme olarak değerlendirmiştir. 3.1.2.4. 2008 Yılı Đlerleme Raporu 2008 yılı Đlerleme Raporu36 genel itibariyle Đstihdam Paketi ve Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun kabul edilmesiyle, sosyal politikalar ve istihdam alanında ilerleme kaydedildiğini vurgulamaktadır. Đstihdamlarının teşvik edilebilmesi amacıyla engellilerin sosyal güvenlik primlerinin devlet tarafından karşılanması hususunu içeren Đstihdam Paketi ve 2008 Ekim ayında yürürlüğe giren Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu çerçevesinde, 18 yaşın altındaki herkesin genel sağlık sigortası kapsamına alınması ve sağlık primlerini ödeyemeyecek kişilerin de devlet tarafından sigorta edilmesi olumlu gelişmeler olarak karşılanmıştır. 2008 Mayıs ayında kadınların, gençlerin ve engellilerin istihdam imkanlarını teşvik etmeye odaklanan ve işsizlik sorunlarını ele almayı amaçlayan Đstihdam Paketi, ĐŞKUR’a kayıtlı işsizlerin Đşsizlik Sigorta Fonu’nca karşılanacak iş eşleştirme, rehberlik ve mesleki eğitimden faydalanabilecek olması ve 2008’in kayıt dışı istihdamla mücadele yılı olarak ilan edilmesi Komisyon tarafından 2008 Đlerleme Raporu’na yansıyan olumlu gelişmelerdir.37 36 Commission of the European Communities, 5.11.2008, Turkey 2008 Progress Report Yapılan değişikliklerden biri işverenin yeni işe alınan kadın çalışanlar için ödemesi gereken sosyal güvenlik primlerinin, ilk yılda % 100’le başlayarak beşinci yılda % 20’yle son bulması suretiyle Đşsizlik Sigorta Fonu’ndan karşılanmasını öngörmektedir. 37 175 Rapor tüm bu gelişmelere rağmen işgücü piyasasındaki sorunlara değinerek, 2007 yılında işsizlik oranının %9,9’da sabit kaldığını ancak %43,1 olan genel istihdam oranının 2006’ya kıyasla düştüğünü ifade etmiştir. Đşgücüne düşük katılım (2007’de %47,8), özellikle kadınlar arasındaki düşük istihdam oranları (2007’de %22,2), gençler arasındaki yüksek oranlı işsizlik (2007’de %19,6), kayıt dışı ekonominin büyüklüğü ve kentsel-kırsal işgücü piyasası arasındaki belirgin farklar işgücü piyasasının temel sorunları olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca Ortak Değerlendirmesi Belgesi ile Ortak Đçerme Belgesi’nin sonuçlandırılmasına yönelik yeni ilerleme kaydedilmediği, 2007 yılı Raporunda da ifade edildiği üzere özel özen gösterilmesi gereken grupları etkileyen istihdam sorunlarının nasıl ele alınabileceği konusunda henüz anlaşmaya varılmadığı, sosyal içerme politikaları kapsamında uygulama-izleme-değerlendirmeye yönelik sistemlerin geliştirilemediği ve bu sebeplerden ötürü Türkiye’nin istihdam alanında henüz yeterince hazır olmadığı açıklanmıştır. Đlerleme Raporu’nda Avrupa Sosyal Fonu hazırlıkları çerçevesinde 2007 Aralık ayında Đnsan Kaynakları Geliştirme Operasyonel Programı’nın Komisyon tarafından onaylanması Türkiye’nin IPA Đnsan Kaynaklarını Geliştirme bileşeninin uygulanmasında iyi bir ilerleme olarak ifade edilmiştir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın bu Operasyonel Programın idaresine yönelik gerekli iç yapılanmayı gerçekleştirmiş olduğu, gerekli personeli ve eğitimi temin ettiği vurgulamıştır. Ayrımcılıkla mücadele ve eşit fırsatlar konusunda ise, sınırlı ilerleme kaydedildiği vurgulanmış olup önceki yıllardaki raporlara paralel olarak kadınların 176 istihdam oranlarının ve eğitime erişim imkanlarının AB üyeleri ve OECD ülkeleri arasında en düşük düzeyde olduğunun altı çizilmiştir. Irk, etnik köken, din veya inanç, engellilik, yaş ve cinsel eğilim temelli ayrımcılık hakkındaki müktesebatın aktarılması henüz tamamlanmamış olup ayrımcılıkla mücadele alanındaki hazırlıkların hala erken aşamada olduğu ifade edilmiştir. Sonuç itibariyle Rapor’da tam sendikal hakların oluşturulmasına, kayıt dışı istihdamla ve çocuk istihdamıyla mücadeleye özellikle vurgu yapılmakta olup ekonomik ve toplumsal yaşamda cinsiyet eşitliği ve sosyal içermeyi teşvik etmeye yönelik politikaların iyileştirilmesine, ASF hazırlıkları çerçevesinde IPA’nın Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeninin etkin şekilde uygulanmasına yönelik hazırlıkların hızlandırılmasına ve idari kapasitenin artırılmasına yönelik çabaların devam ettirilmesine ilişkin önem vurgulanmaktadır. Bu çerçevede IPA’nın merkezi olmayan şekilde uygulanmasına yönelik bir idare ve kontrol sisteminin akredite edilmiş olması önem taşımakta olup bununla birlikte idari yapıların ve mevzuatın, gelecekte ASF gibi yardımların idaresi, uygulanması, izlenmesi, denetimi ve kontrolüne uygun bir idari kapasitenin oluşturulabilmesini sağlayabilecek düzeyde uyarlanması gerekmektedir. 3.2. IPA-Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı Avrupa sosyal modelinde uyum, çeşitli bölgelerin kalkınma düzeyleri arasındaki farkların azaltılması olarak tanımlanırken ifade edilmek istenen sadece Tek Pazar olmaya yönelik bir ekonomik bütünleşme değil, aynı zamanda AB sosyal 177 modelinin beraberinde getirdiği ekonomik büyüme, gelişme ve sosyal refah düzeninin artılarını da içerecek şekilde bir ilerlemenin sağlanmasıdır. Bugün çeşitli araçlarla geliştirilmeye çalışılan uyum politikası Topluluk çapında ekonomik, sosyal, kültürel kalkınmayı ve bölgesel farklılıkların azaltılmasını amaçlamaktadır. AB’de katılım öncesi mali yardımlar aday ülkeyi üyeliğe hazırlamada önemli bir paya sahip olup, aynı zamanda aday ülkede üyelik sonrasında uyum politikası kapsamında yer alan yapısal fonlardan ve uyum fonlarından yararlanmada bir temel oluşturma amacını taşımaktadır. Bu çerçevede AB’ye aday ve potansiyel aday ülkelerin üyelik sonrası uyum politikasından faydalanmalarını kolaylaştırmak amacıyla oluşturulan katılım öncesi mali yardımlar genişlemede gelinen son nokta itibariyle 2007-2013 döneminde yeniden yapılandırılmıştır (ĐKV, 2006b:11-12). 2007-2013 döneminde aday ülkelere yönelik katılım öncesi yeni mali araçlarından biri38 olan IPA (Instrument for Pre-Accession Assistance- katılım Öncesi Mali Araç). 17 Temmuz 2006 tarih ve 1085/2006 sayılı Tüzük39 ile oluşturulmuştur. IPA 1 Ocak 2007 tarihi itibariyle, 2000-2006 döneminde yürütülmekte olan PHARE, ISPA, SAPARD, Türkiye Katılım Öncesi Mali Yardımı ve CARDS mali yardım programlarının yerini almıştır. 38 AB’nin diğer dış yardım araçları ise Avrupa Komşuluk ve Ortaklık Aracı (European Neighbourhood and Partnership Instrument- ENPI), Kalkınma Đşbirliği ve Ekonomik Đşbirliği Aracı (Development Cooperation and Economic Cooperation Instrument- DCECI., Đstikrar Aracı (Instrument for Stability), Đnsani Yardım Aracı (Humanitarian Aid) ve Makro Finansal Yardım Aracıdır (Macro Financial Assistance). 39 Council Regulation (EC). No 1085/2006 of 17 July 2006 establishing an Instrument for Pre Accession Assistance (IPA). 178 3.2.1. IPA’dan Önceki Mali Yardım Sistemi 1990’ların başında SSCB’nin dağılması sonucu Topluluğa üye olmak için başvuran 8 Merkez ve Doğu Avrupa Ülkesi 1999 yılında adaylık statüsünü kazanmış ve 1 Mayıs 2004 tarihinde Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Slovenya, Estonya, Letonya, Litvanya ve bu ülkelerle birlikte Güney Kıbrıs ve Malta AB’ye üye olmuşlardır. Bu benzersiz genişlemede AB katılım öncesi sürecin kolaylaştırılması için Phare, Ispa ve Sapard olmak üzere çok çeşitli mali yardım programları oluşturmuştur. Ayrıca 2001 yılında oluşturulan CARDS ve Türkiye’ye yönelik katılım öncesi mali yardımları da değerlendirecek olursak IPA’dan önceki katılım öncesi mali yardımları beş başlık altında toplanmak mümkündür. • PHARE (Poland and Hungary:Action for the Restructuring of their Economies Polonya ve Macaristan Ekonomilerinin Yeniden Yapılandırılması Programı): 1989 yılında başlangıçta sadece Polonya ve Macaristan’a yönelik oluşturulmuş program Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerinin ekonomilerini yeniden yapılandırma çabalarını desteklemek amacıyla zaman içerisinde 13 ülkeyi (Arnavutluk, BosnaHersek, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Letonya, Litvanya, Makedonya, Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya, Slovenya) kapsayacak biçimde genişletilmiştir. Program kapsamında Topluluk müktesebatına uyum, kurumsal kapasitenin geliştirilmesi, ekonomik ve sosyal uyuma ilişkin faaliyetler ve sınır ötesi işbirliği projeleri desteklenmiştir (ĐKV, 2006b:17-24). • ISPA (Instrument for Structural Policies for Pre-Accession - Katılım Öncesi Yapısal Politika Aracı): Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerinin Birliğe katılımlarına 179 kadar AB-15 ülkelerinin standartlarına yakınlaştırılmaları ve AB uyum fonuna hazırlanmaları amacıyla özellikle çevre ve ulaştırma altyapısı alanlarında mali destek sağlamak üzere 1999 yılında 2000-2006 dönemini kapsayacak şekilde oluşturulmuştur (ĐKV, 2006b:24-26). • SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development - Tarım ve Kırsal Kalkınma için Özel Katılım Programı): Aday ülkelerin Ortak Tarım Politikası müktesebatına uyum sağlaması ve yapısal fonlara hazırlanması amacıyla tarım sektörünün ve kırsal bölgelerin yapısal uyumunu gerçekleştirmeye yönelik katılım programı olup 1999 yılında 2000-2006 dönemini kapsayacak şekilde oluşturulmuştur (ĐKV, 2006b:26-28). • CARDS (Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation - Batı Balkanlarda Yeniden Yapılanma, Kalkınma ve Đstikrara Yönelik Topluluk Yardımı): 2001 yılında oluşturulan program kapsamında Batı Balkan Ülkeleri (Hırvatistan, Bosna Hersek, Arnavutluk, Makedonya, Sırbistan ve Karadağ). politik ve ekonomik gelişimlerinin gerçekleştirilmesi ve kurumsal kapasitelerinin artırılması amacıyla finansal olarak desteklenmiştir (ĐKV, 2008:13). • Türkiye Đçin Katılım Öncesi Yardım: Türkiye’ye yönelik AB mali yardımları Gümrük Birliği dönemine kadar (1964-1996) Mali Protokoller kapsamında gerçekleşmiş ve 1,4 milyar Avro’luk yardımın ancak 830 milyon Avro’su Türkiye tarafından kullanılabilmiştir (ĐKV, 2006b:44). Türkiye’nin 1999 yılında Helsinki 180 Zirvesi ile aday ülke statüsünü kazanması sonucu, daha önce “MEDA”, “Türkiye’ye Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Yardımı” ve “Türkiye-AB Gümrük Birliğini Güçlendirme Yardımı” olmak üzere üç farklı başlık altında yapılan mali yardımların niteliği ve miktarı değişmiş ve bu yardımlar 2001 yılında “Türkiye için Katılım Öncesi Mali Yardıma Yönelik Çerçeve Tüzük” ile tek bir çatı altında toplanmıştır. Mali yardım çerçevesinde Topluluk müktesebatına uyum, gerekli kurumsal kapasitenin oluşturulması ve ekonomik ve sosyal uyum konularındaki projeler desteklenmiştir. Türkiye bu kapsamda 2000-2006 döneminde yaklaşık 1,7 milyar Avro’luk hibe mali yardım kullanmış olup, bu miktarın yaklaşık 1 milyar Avro’luk kısmı 2005 yılında başlayan katılım müzakerelerini içeren, 2004-2006 döneminde kullanılmıştır. Türkiye bu dönemde kişi başına yaklaşık 5 Avro’luk mali yardım alırken, Hırvatistan ve Makedonya’da kişi başına düşen yardım miktarının 23 Avro oluşu yardım miktarının dönem itibariyle aday olan diğer ülkelerle kıyaslandığında düşük kaldığını göstermektedir (ĐKV, 2008:11-13). 3.2.2. IPA’nın Hedef Kitlesi ve Bileşenleri 2007-2013 mali perspektif uyum politikası ve yapısal fonlara ilişkin yeniden yapılanmayı öngörmüş ve az gelişmiş bölgelere odaklanarak daha sade ama daha etkin bir uygulamayı tasarlamıştır. Bu yeni mali perspektif çerçevesinde dış ülkelere yapılan mali yardımlarda da yeni bir düzenlemeye gidilmiş olup, 1 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe giren IPA kapsamında 2007-2013 döneminde Türkiye, Hırvatistan, Makedonya olmak üzere hem aday ülkelere hem de Batı Balkan ülkelerine (Arnavutluk, Bosna-Hersek, 181 Sırbistan, Karadağ) mali yardım sağlanmasına karar verilmiştir. IPA’nın en önemli özelliklerinden biri kaynak kullanacak bölgeleri aday ve potansiyel aday olarak ikiye ayırmış olmasıdır. Böylelikle hem aday ülkeleri üyelik sonrası için yapısal fonların kullanımına hazırlamak hem de potansiyel aday ülkelerin adaylık statüsüne geçişlerini kolaylaştırmak amaçlanmış, aynı zamanda aday ve potansiyel aday ülkeler için olan katılım öncesi mali yardımlar tek bir çerçevede toplanarak yardımların etkinliğini arttırmak hedeflenmiştir (ĐKV, 2006b:42-43). 2007-2013 dönemi süresince toplam 11 milyar 468 milyon Avro’luk kaynak sağlayacak olan IPA kapsamında geçiş süreci desteği ve kurumsal yapının güçlendirilmesi, bölgesel ve sınır ötesi işbirliği, bölgesel kalkınma, insan kaynaklarının geliştirilmesi ve kırsal kalkınma olmak üzere beş temel alanda kaynak aktarılması planlanmıştır. Potansiyel aday ülkeler “geçiş süreci desteği ve kurumsal yapının güçlendirilmesi” ve “bölgesel ve sınır ötesi işbirliği” alanları olmak üzere sadece iki bileşenden faydalanabilirken, aday ülkeler tüm bileşenlerden faydalanabilmektedir. • Geçiş Süreci Desteği ve Kurumsal Yapının Güçlendirilmesi: Potansiyel aday ve aday ülkelere yönelik olan bu bileşen kapsamında finansal ve kurumsal kapasite oluşumu faaliyetlerine destek verilmektedir. Destek tüm adayların topluluk programlarına hazırlanmalarını teşvik etmek amacı ile kullanılmakta olup, öncelikle hukukun üstünlüğü, temel haklar, adalet ve içişlerinde reform ve mali kontrol sistemleri gibi alanları kapsamakta ve diğer bileşenlerin kapsamında yer almayan tüm işbirliği önlemlerini içermektedir. 182 • Bölgesel ve Sınır Ötesi Đşbirliği: Sınır ötesi işbirliği ve uluslararası, bölgesel ve üye devletler arasındaki işbirliklerinde destek sağlayan bileşen potansiyel aday ve aday ülkelere yönelik olup, sınırlar arasında güvenliğin sağlanması, sınır ötesi turizmin ve ticaretin desteklenmesi, iyi komşuluk ilişkilerinin geliştirilmesi, sınır kaçakçılığının önlemesi alanlarına yönelik destek vermekte ve ülkelerin karşılıklı çıkarları doğrultusunda istikrar, güvenlik ve refahın geliştirilmesi hedefini amaçlayarak ülkelerin uyumlu, dengeli ve sürdürülebilir gelişmelerini teşvik etmektedir. • Bölgesel Kalkınma: Sadece aday ülkelerin faydalanmakta olduğu bileşen kapsamında ülkelerin uyum politikasını yürütme ve özellikle Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu ve Uyum Fonu uygulamalarına ve yönetimine ilişkin hazırlık çalışmalarına destek verilmektedir. Bölgesel kalkınma bileşeni altında özellikle çevre, ulaştırma, bölgesel rekabeti ve üretkenlik ortamını geliştiren ve sürdürülebilir istihdamı sağlayan faaliyetler desteklenmektedir. • Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi: Sadece aday ülkelerin faydalanabildiği bileşen uyum politikası ve özellikle Avrupa Sosyal Fonu uygulamalarına hazırlık çalışmalarına destek vermekte olup, ekonomik ve sosyal uyumun güçlendirilmesi ile Avrupa Đstihdam Stratejisi’ne istihdam, eğitim-öğretim ve sosyal içerme alanları ekseninde uyum sağlamaya yardımcı olmayı hedeflemektedir. • Kırsal Kalkınma: Sadece aday ülkelerin faydalanmakta olduğu bileşen kapsamında topluluk ortak tarım politikası yönetimi ve uygulamalarına, tarım 183 sektörü ile kırsal alanların uyumuna, kırsal ekonominin gelişimine ve AB Kırsal Kalkınma ve Tarım Fonu’na ilişkin hazırlık çalışmalarına destek verilmektedir. Aday ülkelerin IPA’nın tüm bileşenlerinden yararlanabilmesinin altında yatan unsur AB’ye üyelik sonrası dönemde AB fonları uygulamasına ve yönetimine her açıdan hazırlıklı olmalarına ilişkindir. Şekil 17, 2000-2006 döneminde katılım öncesi mali yardım kapsamında yer alan fonların 2007-2013 dönemi mali perspektifi ekseninde IPA’nın ilgili bileşenleri ile yaşadığı geçiş sürecini ve tam üyeliğin gerçekleşmesi aşamasından sonra yapısal fonlara dönüşümünü sergilemektedir. Aday ülkeleri yapısal fonların kullanımına hazırlamak amacını taşıyan özellikle son üç bileşenin uygulaması yerel otoritelere bırakılırken nihai sorumluluk Komisyon’a bırakılmış ve merkezi olmayan bir yapılanma tasarlanmıştır. Şekil 17: Katılım Öncesi Mali Yardımların IPA ile Yapısal Fonlara Dönüşümü Kaynak: ĐKV,Avrupa Birliği’nin Katılım Öncesi Mali Aracı IPA ve Türkiye,2008 184 Bu noktada aday ülkede Đnsan Kaynaklarının Gelişimi Bileşeni ile uyum politikası araçlarından biri olan Avrupa Sosyal Fonu’na ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde uygulama, idare, izleme, denetim ve kontrol aşamalarında ve yeterli kurumsal yapının oluşturulması, idari yapıların ve mevzuatın uyarlanması alanlarında hazırlık yapılması amaçlanmaktadır. 3.2.3. IPA Kapsamında Avrupa Sosyal Fonu’na Uyum: Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Aday ülkelerin üyelik dönemlerinde uyum politikasına ve yapısal fonlara hazırlık çalışmalarının desteklenmesi amacıyla oluşturulan bileşenlerden biri olan “Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi” bileşeni Avrupa Sosyal Fonu uygulamalarına ve Avrupa Đstihdam Stratejisi’ne istihdam, eğitim-öğretim ve sosyal içerme alanları ekseninde uyum sağlamaya destek olmak amacıyla oluşturulmuştur. Bu alanda desteklenecek öncelikler mali yardımdan faydalanacak ülkenin sosyo-ekonomik yapısına göre belirlenmekte olup, temelde aşağıda yer alan alanlara öncelik verilmektedir (ĐKV, 2008:58). • Ekonomik değişimlere uyum sağlamak amacıyla çalışanların, işletmelerin ve girişimcilerin uyum yeteneklerinin arttırılması için yaşam boyu öğrenimin teşvik edilerek, insan kaynaklarının geliştirilmesi, iş organizasyonlarında yenilikçi ve verimlilik esasına dayanan modellerin oluşturulması ve yaygınlaştırılması. 185 • Đşgücü piyasasının modernleştirilmesi, aktif ve koruyucu önlemlerin geliştirilmesi, istihdama erişimin kolaylaştırılması ile işgücü piyasasında sürdürülebilir katılımın gerçekleştirilmesi ve özellikle kadınların, gençlerin istihdama katılımının geliştirilerek uzun süreli işsizliğin önlenmesi. • Đşgücü piyasalarında ayrımcılıkla mücadelenin geliştirilerek sosyal içermenin güçlendirilmesi, dezavantajlı grupların sürdürülebilir istihdamının sağlanması. • Đstihdam ve işgücü piyasası alanlarında sosyal ortakların ve STK’ların ortaklaşa faaliyetlerinin geliştirilmesi. • Đşgücü piyasalarının ihtiyaçlarına yönelik eğitim-öğretim sistemindeki reformların gerçekleştirilmesi, yaşam boyu öğrenimin yaygınlaştırılması, araştırma ve yenilikçilik alanlarında insan sermayesinin geliştirilmesi, yüksek öğretim kurumları, araştırma ve teknoloji merkezleri ve işletmeler arasındaki ağların kurulması. • Kayıt dışı istihdam ile mücadele edilmesi. • Đşgücü piyasaları ve istihdam alanlarında yürütülecek olan tüm faaliyetlerde iyi yönetişimin sağlanması amacıyla ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde kurumsal kapasitenin geliştirilmesi. • Đnsan kaynaklarının geliştirilmesi bileşeni kapsamında gerçekleştirilecek faaliyetlere ilişkin yönetim, izleme, değerlendirme amacıyla teknik destek alınması. 186 3.2.4. Türkiye’de Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni 3 Ekim 2005 tarihinde AB ile katılım müzakerelerine başlayan Türkiye için üyelik sonrası uyum politikasına ve Avrupa Sosyal Fonu’na hazırlık çalışmaları kapsamında Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi bileşeni altında yürütülen faaliyetlerde uygulamanın Türk yetkililerine nihai sorumluluğun ise Komisyon’a ait olduğu merkezi olmayan bir yapılanma öngörülmüştür. AB tarafından öngörülen bu yapılanmada mali işbirliğinin değişik evrelerinin farklı birimler ve kişilerce uygulanması ve denetlenmesi söz konusudur. AB mali işbirliği sürecinde program hazırlama, izleme ve değerlendirme ile proje uygulama birimlerinin farklılaştırılması öngörülmektedir (ÇSGB, 2007). IPA Đnsan kaynaklarının geliştirilmesi bileşeni altında yer alan faaliyetler Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından düzenlenen bir Operasyonel Program40 kapsamında gerçekleştirilmektedir. IPA ile ilgili 1085/2006 sayılı Konsey Tüzüğü’nün, insan kaynaklarının geliştirilmesi bileşeninin politika alanını tanımlayan 11. maddesi, insan kaynaklarının geliştirilmesi bileşeninin özellikle Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyinin Avrupa Sosyal Fonu hakkındaki 5 Temmuz 2006 tarih ve 1081/2006 sayılı Tüzüğü çerçevesinde öngörülen eylemlerin finansmanı yoluyla katkıda bulunacağını ifade etmektedir. Đnsan kaynaklarının geliştirilmesi operasyonel programının öncelikli alanları, ASF tarafından desteklenen faaliyet alanları temelinde 1085/2006 sayılı Tüzüğün 3. maddesi ve yardım alanları ve yardım türleri konusundaki IPA Uygulama Tüzüğünün 151. maddesi ile de uyumluluk arz etmektedir (ÇSGB, 2007:22). Bu çerçevede Tablo 14 ASF’nin destek 40 Operasyonel Program, 9. Ulusal Kalkınma Planı, Çok yıllı endikatif Planlama Belgesi, Stratejik Çerçeve Belgesi, Ortak Đçerme Belgesi ve Ortak Değerlendirme Belgesi göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. 187 olduğu alanlara ilişkin öngörülen faaliyetleri ve Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı’nın söz konusu faaliyetler ile uyumluluk sergileyen öncelik alanlarının bir özeti niteliğindedir. Tablo 14: ASF Destek Alanları ve Destek Türleri ve Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı Tedbirleri ASF Destek Alanları ve Destek Türleri ASF Faaliyetleri Ekonomik değişim beklentisini geliştirme ve değişimin olumlu yönetimini sağlama açısından çalışanların, işletmelerin ve girişimcilerin uyum kapasitesini artırma Yaşam boyu öğrenim ve işletmeler ve çalışanlar tarafından insan kaynaklarına daha fazla yatırım yapılması Đş arayanların ve aktif olmayan insanların istihdama ve işgücü piyasasına, sürdürülebilir içermeye erişimi, işsizliği önleme, aktif yaşlanmayı ve çalışma ömrünün uzatılmasını teşvik etme, işgücü piyasasına katılımı artırma ĐKG OP Öncelikleri 3: Yaşam Boyu Öğrenme Đşgücü piyasası kurumlarının oluşturulması, modernizasyonu ve güçlendirilmesi Đhtiyaçların erken teşhisi için aktif ve önleyici önlemlerin uygulanması 1: Đstihdam Đstihdama erişimin geliştirilmesi ve kadınların istihdama sürekli katılımlarının ve istihdamdaki ilerlemelerinin sağlanması Kadınların istihdama erişimlerini geliştirme ve istihdama daimi şekilde katılımlarını ve istihdamda ilerlemelerini sağlama Đnsan sermayesine yapılan yatırımı yayma ve arttırma, istihdam edilebilirliği ve uygun işgücü piyasasını geliştirmek için eğitim ve öğretim Özel özen gösterilmesi gereken kişilerin istihdama entegre olmaları ve istihdama yeniden katılımları için yolların aranması Đşyerlerinde çeşitliliğin kabul edilmesi Đstihdam edilebilirliği ve uygun işgücü piyasasını geliştirmek için eğitim ve öğretim sistemlerinde reformlar yapılması ve uygulanması 1: Đstihdam 4:Sosyal Đçerme 2:Eğitim 3: Yaşam Boyu Öğrenme Yaşam döngüsü yolu ile eğitim ve öğretime katılımın artırılması Sosyal alanlar yanında istihdamda, eğitim ve öğretimde reformlar yapılması ve iyi yönetim bakış açısıyla, ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde kamu idarelerinin ve uygun olduğu durumda sosyal tarafların ve STK’ların kurumsal kapasitesini güçlendirme ve kamu hizmetlerinde etkinlik sağlama 1: Đstihdam 5:Teknik Yardım Kaynak: ÇSGB, 2007, Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Program Taslağı 2007-2009 188 Sosyal uyum ve sürdürülebilir ekonomik büyüme ve bilgi ekonomisine geçişi destekleme temelinde oluşturulan Đnsan Kaynaklarını Geliştirilmesi Operasyonel Programı AB Yapısal Fonlar’ının “yakınsama hedefi” ile paralel olarak hazırlanmıştır ve Türkiye’deki mevcut bölgesel farklılıkları azaltmaya katkıda bulunacak önlemleri desteklemeyi amaçlamaktadır. Böylece ĐKG OP çerçevesinde öngörülen yardımın Türkiye’deki 26 ĐBBS Düzey II bölgesinden 12 Düzey II bölgesine ve 15 büyüme merkezine odaklanması planlanmıştır. 41 Bu 12 bölgede kişi başına düşen GSYĐH, Türkiye’nin ortalama kişi başına düşen GSYĐH’nın %75’inin altındadır. 12 ĐBBS Düzey II bölgesinde Stratejik Çerçeve Belgesi büyüme merkezi olabilme potansiyeline sahip 15 şehir belirlemiştir. Operasyonel program kapsamında ASF tarafından desteklenen faaliyet alanları temelinde uyumluluk arz eden alanlar beş öncelik altında toplanmış olup bu alanlar istihdam, eğitim, yaşam boyu öğrenim ve sosyal içerme ve teknik yardım alanları olarak belirlenmiştir. 3.2.4.1. Öncelik 1 Đstihdam Türkiye’de özellikle kadınların işgücü piyasasına katılım oranlarının düşük olması, ekonomik büyüme oranlarına kıyasla istihdamın sınırlı sayıdaki artışı ve tarımsal istihdamda ortaya çıkan çözülme işgücü piyasasının en temel sorunlarındandır. Bu noktadan hareketle 1. öncelik alanı olan istihdama yönelik faaliyetlerin; kadınların işgücüne katılım oranlarının arttırılması, özellikle gençler arasındaki işsizlik oranlarının azaltılarak gençlerin istihdama yönlendirilmesi, kayıtlı 41 Operasyonel Programın hedef kitlesini oluşturan ĐBBS II Bölgeleri ve Büyüme Merkezleri’nin Tablosu EK 1’de yer almaktadır. 189 istihdamın teşvik edilmesi, kamu istihdam hizmetlerinin geliştirilmesi ve sürdürülebilir istihdamın sağlanması temelinde yürütülmesi planlanmıştır. Đstihdam önceliği altında gerçekleştirilecek faaliyetlerin 82.150.588 Avro’luk bir bütçe ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve ĐŞKUR sorumluluğunda uygulanması öngörülmüştür (ĐKV, 2008:59). ASF’nin yapısı incelendiğinde istihdamın 2007-2013 dönemini düzenleyen Tüzük kapsamında da öncelikli faaliyet alanı olduğunu ve desteklenecek faaliyetlerin aynı temel üzerine inşa edildiğini söylemek mümkündür. Ayrıca üye ülkelerin öncelik alanlarında da istihdam ve işgücüne katılım oranlarının arttırılması ve işsizliğin önlenmesi ilk sıralarda yer almakta olup, Fon’un yüksek miktarda kaynak aktardığı alanlardan biri olmaktadır. Türkiye’de istihdam öncelikli alanı kapsamında yürütülecek faaliyetler aşağıda yer alan dört başlık altında toplanmıştır. Daha önce tarımda çalışanlar dahil olmak üzere, kadınların işgücüne katılımlarını teşvik etmek ve kadın istihdamını arttırmak başlığı altında kadın istihdamının arttırılması, kadın girişimciliğinin teşvik edilmesi42 ve kadınların işgücü piyasasına katılımlarını sınırlayan engellerin azaltılması hedeflenmektedir. Kadınların işgücü piyasasına katılımlarının önündeki en büyük engeller öncelikle 42 IPA’da öncelikli alanlardan biri olan kadın girişimciliğin teşvik edilmesi, IPA’dan önceki dönem olan 2005 yılı Türkiye Katılım Öncesi Mali Yardımı kapsamında da desteklenen alanlardan biri olmuştur. Bu çerçevede 2006-2008 yılları arasında KOSGEB ve TESK tarafından yürütülen Kadın Girişimciliğin Desteklenmesi Projesi kapsamında TESK tarafından 25 ilde verilen eğitimlerden 6291 kadın faydalanmış ve KOSGEB tarafından 4 yörede kurulan Kadın Đş Geliştirme Merkezlerinde 69 kadın girişimci kendi işletmelerini kurmuştur. Projenin bütçesi 4,8 milyon Avro olup bugüne kadar Türkiye’de kadın girişimciliği alanında desteklenen en büyük projedir (www.kadindestek.com,www.kişgem.org,http://www.abfonlari.gov.tr/doc/adaylikdonemimaliyardiml ar.doc). 190 bilgi, beceri ve mesleki yetersizlikler, çocuk ve yaşlı bakımı gibi toplumsal cinsiyetçi işbölümü, kadına yönelik ayrımcı uygulamalar gelmektedir. Bu alanda işgücü piyasası analizleri, kadınlara yönelik aktif işgücü piyasası programları, çocuk ve yaşlı bakımı faaliyetlerinin desteklenmesi, kariyer yönlendirme ve danışmanlık hizmetleri faaliyetlerinin yürütülecektir43 (ĐKV, 2008:60). Gençlerin istihdamının arttırılması ve başta üniversiteden yeni mezun olmuş, orta öğretim mezunu ve okulu terk edenler olmak üzere tüm gençlerin işgücü piyasası ile bütünleştirilmesinin teşvik edilmesi amacıyla gerçekleştirilecek faaliyetlerin desteklenmesi öngörülmüştür. Eğitim sistemi ile işgücü piyasası ihtiyaçlarının örtüşmemesi, gençler arasında bilgi, beceri ve mesleki yetersizlikler gençlerin işgücü piyasasına girişte karşılaştıkları engeller arasında yer almakta olup 15-24 yaş grubundaki gençler arasındaki yüksek işsizlik oranları bu alana özel önem verilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu alanda yapılması öngörülen faaliyetler işgücü piyasası analizleri, aktif işgücü programları, gençlerin girişimciliğe teşvik edilmesi, staj imkanlarının yaygınlaştırılması, danışmanlık ve meslek eğitimi hizmetlerinin verilmesidir (ĐKV, 2008:61). Kayıtlı istihdamın arttırılması başlığı altında, sosyal güvenlik kurumunun kapasitesinin güçlendirilmesi ve sosyal taraflar arasındaki işbirliğinin geliştirilmesi ile kayıtlı istihdamın teşvik edilmesi amaçlanmaktadır. Türkiye’de 43 Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA) Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni çerçevesinde, kadınların istihdamının artırılması, daha iyi işlere erişimlerinin sağlanması ve işgücü piyasasına girişlerinin önündeki engellerin azaltılması amacıyla, ĐŞKUR tarafından ĐBBS II ve Büyüme Merkezleri bölgelerinde uygulanacak olan Kadın Đstihdamının Desteklenmesi Projesi 2008 yılı itibarıyla başlatılmıştır (DPT, 2009:71). 191 tarım sektöründeki istihdamın büyük bir kısmının ve tarım dışı çalışan istihdamın üçte birinin kayıt dışı çalışması işgücü piyasalarının en önemli sorunlarından biridir. Aynı zamanda Avrupa Đstihdam Stratejisi’nin son genişleme dalgası kapsamında azınlıkların işgücüne erişiminin kolaylaştırılması ve işgücü piyasasında ayrımcılığın önüne geçilmesi yoluyla kayıt dışı istihdamın azaltılması hedeflenmiştir (ĐKV, 2008:61). Đdari kapasitenin güçlendirilmesi yolu ile kamu istihdam hizmetlerinin kalitesinin ve etkinliğinin arttırılması hedeflenmektedir. Bu çerçevede de işgücü piyasasında yaşanan gelişmelerin izlenmesi amacıyla işgücü piyasası bilgi sisteminin oluşturulmasına ve politika üretme sisteminin güçlendirilmesine yönelik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi öngörülmüştür (ĐKV, 2008:62). 3.2.4.2. Öncelik 2 Eğitim Eğitim kalitesinin arttırılmasına yönelik olan bu öncelik kapsamında eğitim ve işgücü piyasaları arasındaki bağın güçlendirilmesi ve özellikle kız çocukları olmak üzere her düzeyde okullaşma oranının yükseltilmesi yoluyla insan kaynaklarına yatırım yapılması amaçlanmıştır. Bu çerçevede öncelikle eğitimin önemine dair bilincin arttırılması, başta kadınlar olmak üzere insan kaynaklarının geliştirilmesi, mesleki ve teknik eğitimin içeriğinin ve niteliğinin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Bu faaliyetlerin gerçekleştirilmesi için öngörülen toplam bütçe 36.011.764Avro’dur (ÇSGB, 2007:112). 192 Eğitim alanında yürütülecek olan faaliyetler aşağıda yer alan iki gruba ayrılmıştır. Eğitimin önemi hakkındaki bilincin arttırılması, başta kadınlar olmak üzere insan kaynaklarının geliştirilmesi ve işgücü piyasasına erişimin kolaylaştırılması için okullaşma oranının arttırılması ve dolayısıyla işgücünün mesleki becerilerinin, yetkinliklerinin ve ebeveynlerin bilincinin arttırılması hedeflenmiştir. Kız çocuklarının okullaşma oranında ilköğretim düzeyinde zorunlu hale getirilen eğitim, kampanyalar ve projelerle desteklenmekte olup bu alanda önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. Ancak ilköğretim sonrası eğitimine devam edemeyenler sonucu kız çocukları arasındaki okullaşma oranı düşmekte ve bilgi, beceri ve mesleki yeterlilik düzeyi eksik olan kız çocukları işgücü piyasasına girerken engellerle karşılaşmaktadır. Bu çerçevede okullaşma oranı düşük kız çocukları arasında izleme sistemlerinin geliştirilmesine, okulu terk etme nedenlerinin ortaya konmasına ilişkin araştırmaların yürütülmesine, okula dönüşün teşvik edilmesine, mesleki rehberlik hizmetlerinin geliştirilmesine ve kız çocuklarının eğitiminin desteklenmesi için sosyal ortakların işbirliğine yönelik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir (ÇSGB, 2007:111). Mesleki ve teknik eğitimde eğitim içeriğinin ve niteliğinin iyileştirilmesi başlığı altında eğitim sisteminin daha esnek hale getirilmesi, mesleki eğitimin öğrencilere bir seçenek olarak sunulabilmesi, meslek okulları, sosyal ortaklar ve özel sektör arasındaki işbirliğinin arttırılması amacıyla meslek okulları öğrencilerine, mezunlarına ve öğretmenlerine, yüksek öğrenime devam edemeyen öğrencilere yönelik faaliyetlerin yürütülmesi öngörülmüştür. Mesleki eğitimin kalitesinin arttırılarak özellikle eğitim sistemi ve işgücü piyasasının ihtiyaçları arasındaki 193 farkların giderilmesinin işgücü piyasasına geçişi kolaylaştıracağı düşünülmektedir. Bu bağlamda meslek okullarının müfredatının güncellenerek işgücü piyasasının ihtiyaçlarına cevap verecek niteliğe taşınması, meslek okullarının donanım kapasitesinin güçlendirilmesi, mesleki rehberlik ve kariyer hizmetlerinin arttırılması, ĐBBS Düzey II bölgelerinde çıraklık sisteminin, yenilikçi uygulama merkezlerinin geliştirilmesi ve meslek okulları mezunlarına yönelik izleme sistemi oluşturulması kapsamında faaliyetlerin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir (ĐKV, 2008:63-65). 3.2.4.3. Öncelik 3 Yaşam Boyu Öğrenme Đnsan kaynaklarının geliştirilmesi operasyonel programının 3. öncelik alanı çalışanlara, işletmelere ve girişimcilere daha fazla yatırım yapılarak işgücü piyasasının yaşam boyu öğrenme ilkesi ile bütünleştirilmesine yönelik faaliyetlerin gerçekleştirilmesine odaklanmıştır. Özellikle ĐBBS Düzey II bölgelerinde yer alanların ve KOBĐ’lerin teknoloji ve yenilikçilik alanları başta olmak üzere bilgi, beceri ve yeteneklerinin yaşam boyu öğrenim ilkesi temelinde geliştirilerek işgücü piyasasının uyum kapasitesinin arttırılması hedeflenmektedir. Bu faaliyetlerin hedef kitlesinde meslek okullarındaki öğrenci ve öğretmenler, ĐBBS Düzey II bölgesinde yer alan okuma-yazma bilmeyen kadınlar, KOBĐ’lerde çalışanlar ve işverenleri44, 15 büyüme merkezindeki sosyal taraflar, kadınlar ve işsizler yer almaktadır (ÇSGB, 2007:121). 44 Sadece Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programında belirtilen sektörlerde faaliyet gösteren KOBĐ’leri kapsamaktadır. 194 Yaşam boyu öğrenim ekseninde yürütülecek faaliyetler aşağıda yer alan iki başlık altında düzenlenmiştir. Yaşam boyu öğrenim için tutarlı ve kapsamlı stratejilerin geliştirilmesini ve uygulanmasını teşvik etmek amacıyla dezavantajlı gruplara temel becerilerin kazandırılması, örgün eğitimin niteliğinin arttırılması, ulusal yeterlilikler sisteminin oluşturulması, yaşam boyu öğrenim ve işgücü piyasası arasındaki bağın güçlendirilmesi, Avrupa Mesleki Eğitim Kredi Sistemi (ECVET). ilkeleri doğrultusunda mesleki eğitim sisteminin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Böylelikle işgücü piyasasına erişimin önündeki engellerden biri olan beceri ve yeteneklerin yetersizliği sorununun çözümüne ve yaşam boyu öğrenim ilkesine katkı sağlanacağı öngörülmektedir (ÇSGB, 2007:123-124). Đnsan kaynaklarına daha fazla yatırım yapılarak çalışanların ve işverenlerin uyum kapasitelerinin arttırılması başlığı altında yürütülecek olan faaliyetler 15 büyüme merkezinde gerçekleştirilecek olup işgücü piyasasının artan küreselleşme ve rekabet sonucu değişen ekonomik şartlara, teknolojik ilerlemelere uyum sağlayabilmesi amacıyla bilgi ve beceri düzeylerinin geliştirilmesine yöneliktir. Đlk etapta çalışanların eğitime erişimlerinin arttırılması, işgücü verimliliğine katkı sağlayacak iş örgütlerinin oluşturulması ve sosyal ortakların eğitim kapasitelerinin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Bu çerçevede KOBĐ’lere45 yönelik sürekli eğitim 45 Ülkemizdeki işletme sayısı 1.720.598 olup, işletmelerin sektörel dağılımlarına bakıldığında en büyük payı % 46,19 ile ticaret sektörünün oluşturduğu görülmektedir. Đmalat sektöründe ise toplam girişimlerin %14,35'ini oluşturan 246.899 firma yer almaktadır. Đmalat sanayindeki işletmelerin ölçeklerine göre dağılımına göre, mikro ölçekli olarak tanımlanan 1 ila 9 işçi çalıştıran işletmelerin, toplam işletmelerin %89.12’sini oluşturarak en yüksek paya sahip oldukları görülmektedir. KOBĐ’ler toplam istihdamın %76,7’sini, toplam yatırımların %26,5’ini, toplam katma değerin %38’ini oluşturmaktadır. Ayrıca KOBĐ’lerin toplam ihracatın %10’unu oluşturdukları, toplam kredi hacminden %25’lik bir pay aldıkları tahmin edilmektedir (KOSGEB, KOBĐ Stratejisi ve Eylem Planı, 2007:22). 195 sistemlerinin oluşturulması ve KOBĐ’ler ile üniversitelerin, eğitim kurumlarının STK’ların ve sosyal ortakların aralarındaki bağların güçlendirilmesi faaliyetleri önem kazanmaktadır (ĐKV, 2008: 67). 3.2.4.4. Öncelik 4 Sosyal Đçerme Sosyal içermeye yönelik gerçekleştirilecek olan faaliyetler ile dezavantajlı grupların işgücüne katılımının arttırılması ve bunun sürdürülebilirliğinin sağlanması, işgücü piyasalarında ayrımcılıkla mücadele edilmesi ve sosyal içermeyi teşvik eden bir işgücü piyasasının yaratılması amaçlanmıştır. Bu kapsamda öngörülen toplam bütçe 37.341.177 Avro olup söz konusu faaliyetler özellikle engelliler, gecekondu bölgelerinde yaşayan yoksullar ve yoksulluk riski altında olanlar, eski hükümlü ve tutuklular, madde bağımlıları, aile içi şiddet gören kadınlar, çalışan çocuklar ve aileleri, Romanlar gibi özel özen gösterilmesi gereken grupları hedef almaktadır (ÇSGB, 2007:132). Sosyal içerme öncelik alanına yönelik gerçekleştirilecek faaliyetler aşağıda yer alan iki başlık altında toplanmıştır. Özel özen gösterilmesi gereken kişilerin istihdam edilebilirliğinin arttırılması, işgücü piyasasına erişimlerinin kolaylaştırılması, toplumun bu kişilere yönelik önyargılarının ve işgücü piyasasına girişlerinin önündeki engellerin ortadan kaldırılması amacıyla özel önem verilmesi gereken gruplara yönelik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Bu gruplara yönelik Aktif Đşgücü Programları ve meslek eğitimleri, rehabilitasyon programları, kamu hizmetlerine yönelik 196 farkındalık arttırıcı faaliyetler, rehberlik ve danışmanlık hizmetlerinin gerçekleştirilmesi planlanmıştır (ĐKV, 2008:68). Özellikle özen gösterilmesi gereken kişilerin işgücü piyasasına dahil olmalarının kolaylaştırılması amacıyla işgücü piyasası ve sosyal koruma alanlarındaki kurumlar ve mekanizmalar arasında daha iyi bir işleyiş ve koordinasyon sağlanması hedeflenmiş ve bu gruplara yönelik istihdam hizmetleri sunan kamu kurumlarının kurumsal kapasitelerinin güçlendirilmesi ve STK’lar ile işbirliği içerisinde istihdam hizmetlerinde koordinasyonun geliştirilmesine yönelik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Bu kapsamda yürütülecek olan faaliyetlerin hedef kitlesi başta ilgili kamu kurumlarının, STK’ların ve yerel idarelerin personeli olmak üzere özel özen gösterilmesi gereken gruplardır. Hedef kitleye yönelik gerçekleştirilecek faaliyetlere; AB’deki iyi uygulama örnekleri ile uyumlu olarak istihdam ve sosyal koruma alanlarındaki kamu hizmetleri personelinin eğitilmesi, iletişim becerilerinin güçlendirilmesi, söz konusu grupların sosyal güvenlik, sosyal hizmetler, eğitim düzeyi ve mesleki niteliklerine ilişkin ortak bir veri tabanının oluşturulması, izleme, değerlendirme ve analiz sistemlerinin kurulması örnek olarak verilebilir (ĐKV, 2008:69). 3.2.4.5. Öncelik 5 Teknik Yardım Teknik yardım önceliği altında ĐKG OP’nin koordinasyonu, kontrolü ve uygulamasının geliştirilmesi, gelecekte programlama izleme, değerlendirme ve 197 uygulama süreçlerinde Operasyonel Program Otoritesine ve ilgili kurumlara destek olunması amacıyla; Yönetim, uygulama, izleme, kontrol, değerlendirme ve yaygınlaştırma faaliyetlerinin desteklenmesi, Nihai faydalanıcıların kapasitelerinin geliştirilmesine destek verilmesi, Bilgilendirme ve tanıtım faaliyetlerinin desteklenmesine ilişkin faaliyetlerin yürütülmesi öngörülmüştür. Bu çerçevede proje seçimi ve değerlendirmede uzmanlık eğitimi sağlanması, Yönetim Bilgi Sistemi’nin oluşturulmasına ve sürdürülebilirliğinin sağlanmasına, proje geliştirme kapasitesinin iyileştirilmesine, ihale, sözleşme, ve hibe programlarının uygulaması ve yönetimi konusunda personelin eğitilmesine, kamuoyuna yönelik tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerinin yürütülmesine, operasyonel programın çıktılarının ulusal düzeyde yaygınlaştırılmasına yönelik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir (ĐKV, 2008:71). 3.2.4.6. Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni Mali Planı Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni mali çerçevesinde Çok Yıllı Mali Çerçeve Belgesi kapsamında, 2007-2009 dönemi operasyonel programı için 158.700.000 Avro’su IPA tarafından olmak üzere toplam 186.705.885 Avro tahsis edilmiştir. IPA uygulama tüzüğü çerçevesinde AB katkısı her bir öncelik ekseni harcamalarının ve toplam bütçenin %85’ini aşmamaktadır (ÇSGB, 2007:155). 198 Tablo 15, Türkiye’nin 2007-2009 dönemi için IPA Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni kapsamında kullanacağı toplam 158,7 milyon Avro’luk kaynağın öncelikli faaliyet alanları ekseninde kullanım alanlarına ve miktarlarına göre dağılımını sergilemektedir. Tablo 15: Türkiye’nin IPA Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni Kapsamında Kullanım Alanları ve Miktarları Öncelikler IPA Katkısı Ulusal Katkı Toplam Đstihdam 69.828.000,00 € 12.322.589,00 € 82.150.589,00 € Eğitim 30.609.999,00 € 5.401.765,00 € 36.011.764,00 € Yaşam Boyu Öğrenme 17.000.000,00 € 3.000.000,00 € 20.000.000,00 € Sosyal Đçerme 31.740.000,00 € 5.601.177,00 € 37.341.177,00 € Teknik Yardım 9.522.001,00 € 1.680.354,00 € 11.202.355,00 € 158.700.000,00 € 28.005.885,00 € 186.705.885,00 € TOPLAM Kaynak: Đktisadi Kalkınma Vakfı, 2008, Avrupa Birliği’nin Katılım Öncesi Mali Aracı IPA ve Türkiye verilerinden derlenmiştir. Bu çerçevede en fazla kaynak 69,8 milyon Avro ile istihdam alanına yönelik gerçekleştirilecek faaliyetlere ayrılmıştır. Sosyal içerme alanına yönelik faaliyetlere IPA kapsamında 31,7 milyon Avro kaynak ayrılmış olup bu alanın toplam içerisindeki payı %20’dir. Sosyal içerme alanını 30,6 milyon Avro ile eğitim alanı takip etmektedir. Yaşam Boyu Öğrenme alanına yönelik gerçekleştirilecek faaliyetler için 17 milyon Avro kaynak aktarımı gerçekleştirilecektir ve son olarak teknik yardım faaliyetlerine 9,5 milyon Avro ayrılması planlanmıştır. Hedeflenen öncelik alanlarına ilişkin faaliyetlerin gerçekleştirilmesi için IPA Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi bileşeni temelinde yürütülecek olan operasyonel program kapsamında öngörülen 186,7 milyon Avro’luk toplam bütçenin %85’i AB’nin katkısı, %15’i ise Türkiye’nin ulusal katkısı ile oluşturulmuştur. 199 Türkiye’de IPA Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni kapsamında öncelikli alanlara yönelik destekleme oranları Şekil 18’te görsel olarak ifade edilmektedir. Şekil 18: Türkiye’de IPA Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni Kapsamında Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları 6% 20% 44% 11% 19% Đstihdam Eğitim Yaşam Boyu Öğrenme Sosyal Đçerme Teknik Yardım Kaynak: Đktisadi Kalkınma Vakfı, 2008, Avrupa Birliği’nin Katılım Öncesi Mali Aracı IPA ve Türkiye verilerinden derlenmiştir. 3.3. Avrupa Birliği Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı (PROGRESS). Avrupa Birliği’nde istihdam ve sosyal politika alanında temel sorumluluk üye ülkelere ait olmakla birlikte AB üye ülkelere istihdam ve sosyal politika alanında destek olmakta ve üye ülkeler arasında koordinasyonun sağlanmasına yardımcı olmaktadır. Avrupa Sosyal Fonu da bu alanda Sosyal Avrupa’nın en kapsamlı mali aracıdır. ASF’nin yanı sıra Topluluk programları ile de istihdam ve sosyal politika alanlarında üye ülkelerin işbirliği teşvik edilmektedir. AB istihdam ve sosyal politika alanında 2003-2006 yılları arasında Sosyal Dışlanma ile Mücadele, Cinsiyet Eşitliği, Ayrımcılıkla Mücadele ve Đstihdamı Teşvik Tedbirleri Topluluk Programlarını 200 uygulamış olup Türkiye tarafından da bu Topluluk Programlarına katılım sağlanmıştır.46 Avrupa Birliği Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı-Progress 2007-2013 dönemi için Avrupa Sosyal Fonu’nun yanı sıra Avrupa Birliğinin sosyal politika ve istihdam alanındaki mevzuatına ilişkin uygulamalarının projeler ile desteklenmesini, böylece üye ve aday ülkelerde bu alandaki uygulamaların geliştirilmesini sağlamak amacıyla Avrupa Parlamentosu ve AB Konseyinin 24 Ekim 2006 tarih ve 1672/2006/EC sayılı kararı ile oluşturulmuş olan yeni Topluluk Programıdır. PROGRESS, AB Fonlarını daha rasyonel bir zemine oturtmak ve fonların etkisini arttırmak amacıyla, Sosyal Dışlanma ile Mücadele, Cinsiyet Eşitliği, Ayrımcılıkla Mücadele ve Đstihdamı Teşvik Tedbirleri Topluluk Programlarını 2006 yılı sonu itibariyle tek bir çatı altında birleştirmiş ve bu sayede programların kapsamında yer alan farklı politika alanlarının görünürlüğünü, açıklığını ve tutarlılığını sağlamayı amaçlamıştır (TBMM, 2008:2). Avrupa istihdam Stratejisine uyumlu bir ulusal istihdam planının oluşturulmasına ilişkin çalışmalar “Müzakere Çerçeve Belgesi” bağlamında 19 numaralı müzakere başlığı olan “Sosyal Politika ve Đstihdam” faslı kapsamında, istihdamda kadın-erkek eşitliği, ayrımcılığın önlenmesi, iş sağlığı ve güvenliği, sosyal güvenlik ve sosyal yardım sistemlerinin yeniden yapılanması ve sosyal dışlanmayla mücadele gibi hususlarla birlikte ele alınmaktadır. Bu çerçevede Avrupa Topluluğu Đle Türkiye Cumhuriyeti arasında 17 Ekim 2007 tarihinde imzalanan 46 Türkiye’nin programlara katılımı 21 Şubat 2003 tarih ve 25027 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Mutabakat Zabıtları ile gerçekleşmiştir. 201 Türkiye Cumhuriyetinin Topluluk Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programına Katılımı Hakkında Mutabakat Zaptı, 14.04.2009 tarih ve 27200 sayılı Resmi gazetede yayınlanan 5880 sayılı Avrupa Topluluğu ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Türkiye Cumhuriyetinin Topluluk istihdam ve Sosyal Dayanışma Programına Katılımı Hakkında Mutabakat Zaptının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun ile yürürlüğe girmiştir. PROGRESS programı ülkemizde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı AB Koordinasyon Dairesi Başkanlığı tarafından koordine edilmektedir. 3.3.1. PROGRESS’in Kullanım Alanları Program, AB’de daha çok ortaklık ve işbirliği gerektiren faaliyetlere odaklanmış olup daha fazla ve daha iyi istihdam sağlamayı, herkes için eşit fırsatlar yaratmayı ve AB mevzuatının daha bütüncül bir yaklaşımla uygulanması konusunda yararlanıcı ülkelerin katkıda bulunmasını, üye ve aday ülkelerde AB müktesebatının aynı şekilde uygulanmasına destek verilmesini hedeflemektedir. Program kapsamında yürütülecek olan faaliyetler ulusal, bölgesel ve yerel otoritelerin, tüm sosyal ortakların ve STK’ların işbirliği içinde gerçekleştirilecektir. PROGRESS kapsamında öncelikle beş alanda politika geliştirilmesine destek verilmesi öngörülmektedir. Bu alanlar: • Avrupa Đstihdam Stratejisinin uygulanması ekseninde istihdam, • Sosyal koruma ve içerme, • Đş sağlığı ve güvenliği, iş ve aile hayatının uzlaştırılması dâhil çalışma şartlarının ve iş ortamının iyileştirilmesi, 202 • Ayrımcılıkla mücadele edilmesi, ırk, etnik köken, din ve inanç, özgürlük, yaş veya cinsiyet temelli ayrımcılık uygulanmaması ilkesinin etkili bir biçimde hayata geçirilmesi, • Toplumsal cinsiyet eşitliği ilkesinin etkin bir şekilde uygulanmasıdır (European Commission, 2007e:7). Program politikaların analizi, değerlendirilmesi ve yakın takibi yoluyla üye ve aday ülkelerin bilgi ve anlayışının arttırılmasını, programın kapsadığı alanlarda istatistikî araçların, metotların ve ortak göstergelerin geliştirilmesinin desteklenmesini, Topluluk müktesebatının ve politika hedeflerinin etkinliğine ve etkililiğine katkıda bulunmak amacıyla üye ve aday ülkelerdeki uygulamaların izlenmesi ve desteklenmesini, AB düzeyinde işbirliğinin ve karşılıklı öğrenmenin desteklenmesini ve iyi uygulama örneklerinin ve yenilikçi yaklaşımların tanıtılmasını, halkın ve paydaşların arasında her politika alanında takip edilen hedeflerin ve Topluluk politikalarının bilinirliğinin arttırılmasını, AB’nin temel ağlarının kapasitesini arttırmak amacıyla AB politikalarının ve hedeflerinin desteklenmesini ve daha ileriye götürülmesini amaçlamaktadır (European Commission, 2007e:10). Program üye devletler ve sosyal ortaklar ile işbirliği içerisinde çalışan Avrupa Komisyonu tarafından uygulanmaktadır. Bu amaçla Program kapsamında üye ülkelerin temsilcilerinden oluşan bir PROGRESS Program Komitesi kurulmuş olup söz konusu Komite yıllık iş planlarını onaylamakta ve programın bu planlar çerçevesinde yürütülmesini sağlamaya çalışmaktadır. Programdan AB üyesi ülkeler 203 başta olmak üzere aday ülkeler (Türkiye, Makedonya, Hırvatistan, Sırbistan) ve EFTA ülkeleri (Norveç, Lihtenştayn, Đzlanda, Đsveç) faydalanabilmektedir. Program kapsamında istihdam hizmetlerini yürüten kamu kurumları ve ajansları, yerel ve bölgesel otoriteler, Topluluk hukuku alanındaki uzman kuruluşlar, sosyal ortaklar, STK’lar, yüksek öğretim kurumları ve araştırma kuruluşları vb. desteklenmektedir (ÇSGB, 2009:9). Progress Programı kapsamında desteklenecek olan öncelik alanlarının ASF’nin öncelik alanları ile paralellik sergilediği görülmektedir. Ancak programın ASF’den ayrıldığı en önemli nokta ASF üye ülkelerde istihdam ve sosyal içerme politikalarının uygulanmasına yatırım yapma amacına yönelik iken Progress hem sektörel hem de sektörler arası sosyal diyaloğu ve işbirliğini desteklemek amacıyla güçlü bir Avrupa boyutu olan, katma değer yaratmayı garanti eden siyasi analizlerin ve gelişmelerin tanıtılmasına yönelik aşağıda yer alan faaliyetlere odaklanmaktadır. Analitik Faaliyetler: Sosyal politika gündemindeki sorunlara ilişkin anlayışı geliştiren, etkin uygulanmasına katkı sağlayan ve diğer AB politika alanları ve stratejileri ile faaliyetlerdir. koordinasyonu Veri ve geliştirmeye istatistiklerin yardımcı toplanması, olmayı amaçlayan geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması, ortak yöntemlerin, gösterge veya kıstasların geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması, inceleme, analiz ve anketlerin yapılması, sonuçlarının yaygınlaştırılması ve değerlendirilmesi, etki analizinin yapılması, internet veya diğer medya aracılığı ile rehberler, raporlar ve eğitim materyallerinin detaylı olarak hazırlanması ve yayımlanması bu tip faaliyetlere örnek olarak verilebilir (TBMM, 2008:9). 204 Karşılıklı öğrenme, bilinçlendirme ve yaygınlaştırma faaliyetleri: Bu alandaki faaliyetlerin güçlü bir Avrupa boyutunun olması, Avrupa katma değeri taşıması, ayrıca ulusal, bölgesel ve yerel otoriteler, Avrupa hukuku alanında uzmanlaşmış kurumlar veya kendi alanlarında temel aktör olarak kabul edilmiş kurumlarca yürütülmesi gerekmektedir. Bu çerçevede yürütülen faaliyetler Avrupa Birliği düzeyinde, uluslararası düzeyde ya da ulusal düzeyde toplantılar, çalıştaylar, seminerler aracılığıyla iyi uygulama, yenilikçi yaklaşım ve deneyimlerin belirlenmesi ve karşılıklı değişim ile emsal değerlendirmenin ve karşılıklı öğrenmenin düzenlenmesi, Topluluk hukuku ve politika amaçlarının geliştirilmesi ve uygulanmasını desteklemek için konferans ve seminerlerin düzenlenmesi, ulusal bilinçlendirme faaliyetleri dâhil, basın kampanya ve aktivitelerinin düzenlenmesi, programın sonuçları ve bilgilerin yaygınlaştırılması için materyallerin toplanmasını ve basılmasını kapsamaktadır (TBMM, 2008:9). Esas aktörlere destek: Đyi uygulama örnekleri, bilgi paylaşımı ve bilinç artırma faaliyetleri konularında karşılıklı görüş alışverişi süreçlerini de kapsayan ana aktörlerinin desteklendiği faaliyetlerdir. Bu doğrultuda yürütülen faaliyetler program amaçlarının uygulanmasına yönelik olan Avrupa düzeyindeki belli başlı ağların işletme giderlerine destek verilmesi, Avrupa düzeyinde uzman kuruluşlar arasında ağlar kurulması, Topluluk hukukunun uygulanması ve geliştirilmesini destekleyen uzman ağlarının ve istihdam ve sosyal içerme alanındaki açık koordinasyon yöntemine hazırlığın fonlanması, ayrımcılığın önlenmesi, farklılık, engellilik ve toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik Topluluk politikalarının geliştirilmesi ve uygulanmasının desteklenmesinde uzman ağlarının fonlanması, 205 istihdam alanındaki Avrupa düzeyindeki gözlemcilerin fonlanması şeklinde planlanmıştır. (TBMM, 2008:9). 3.3.2. PROGRESS’in Mali Çerçevesi Programların bütçesi katılımcı ülkeler tarafından yapılan ödemeler ve AB bütçesinden aktarılan kaynak ile oluşturulmaktadır. Avrupa Topluluğu tarafından, Program çerçevesinde açılacak proje tekliflerini desteklemek amacıyla 7 yıllık bir dönem için 743.250.000 Avro’luk bir kaynak ayrılmıştır (ÇSGB, 2009:7). Tablo 16: PROGRESS Kapsamında Kullanım Alanları ve Miktarları Öncelik Alanları Progress Đstihdam 170.947.500,00 € Sosyal Koruma ve Sosyal Đçerme 222.975.000,00 € Çalışma Koşulları 74.325.000,00 € Ayrımcılıkla Mücadele 170.947.500,00 € Toplumsal Cinsiyet Eşitliği 89.190.000,00 € Uygulama 14.865.000,00 € TOPLAM 743.250.000,00 € Kaynak: ÇSGB, 2009, Avrupa Birliği Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı (PROGRESS). AB Koordinasyon Dairesi Başkanlığı Bülteni verilerinden derlenmiştir. Tablo 16’da PROGRESS Programı kapsamında yer alan öncelikli kullanım alanları ve bu alanlara yönelik destek miktarları yer almaktadır. Şekil 19’da görüldüğü üzere program kapsamında ayrılan yaklaşık 743 milyon Avro’luk kaynağın en büyük kısmı %30 oranı ile sosyal koruma ve içerme alanında kullanılacaktır. Avrupa Đstihdam Stratejisi’ne uyum sağlanması kapsamında istihdam alanında ve her türlü ayrımcılıkla mücadele edilmesi alanında yürütülecek olan 206 faaliyetlere bütçenin %23’üne denk gelen eşit miktarlarda kaynak ayrılmıştır. Toplumsal cinsiyet eşitliğine yönelik yürütülecek olan faaliyetler için ayrılan kaynak oranı %12 olup, bu alanı %10 oranı ile çalışma koşullarının iyileştirilmesine yönelik faaliyetler izlemektedir. Şekil 19: PROGRESS Kapsamında Öncelikli Alanlara Yönelik Destekleme Oranları 12% 2% 23% 23% 30% 10% Sosyal Koruma ve Sosyal Đçerme Ayrımcılıkla Mücadele Uygulama Đstihdam Çalışma Koşulları Cinsiyet Eşitliği Kaynak: ÇSGB, 2009, Avrupa Birliği Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı (PROGRESS) AB Koordinasyon Dairesi Başkanlığı Bülteni verilerinden derlenmiştir. Türkiye Program faaliyetlerine katılım kuralları uyarınca aşamalı olarak katılacak olup bu kapsamda 2007-2008 başlangıç döneminde sınırlı katılım, 1 Ocak 2009’dan itibaren ara katılım ve 1 Ocak 2011’den itibaren de tüm faaliyetlere tam katılım sağlayacaktır. Türkiye’nin Programa katılmak için AB bütçesine ödeyeceği mali katkının; • başlangıç aşamasında 2007 yılı için 60.000 Avro, 2008 yılı için 100.000 Avro • 2009 ve 2010 yılları için her yıl 160.000 Avro • 2011, 2012 ve 2013 yılları için her yıl 400.000 Avro olması öngörülmüştür (TBMM, 2008:10). 207 SONUÇ ve DEĞERLENDĐRME Roma Antlaşması hükümleri uyarınca sosyal politika alanında üye devletlerin ulusallığını koruması esas alınırken Topluluk organlarına açık ve sosyal yetkilerin tanındığı istisnai alanlardan biri de Avrupa Sosyal Fonu olmuştur. AB’nin temelini oluşturan Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kurulduğu 1957 yılında işsizlik oranının %3,5 olduğu bir ortamda Avrupa Sosyal Fonu’nun amaçları da çalışanların istihdam imkanlarının iyileştirilmesi ve yaşam standartlarının yükseltilmesine katkıda bulunmak olarak sınırlanmıştır. Topluluğun giderek genişlemesi ile dünyada yaşanan gelişmelerden olumsuz anlamda etkilenen üye ülkelerin işgücü piyasaları için Fon giderek daha da önemli hale gelmiştir. Yaşanan dönemin koşullarına paralel olarak AB’nin işgücü piyasalarına yönelik yaşadığı endişeler Fon’a yeni reformlar olarak yansımıştır. 1970’lerin başında yapısı ve hedef kitlesi genişleyen Fon kuruluş yıllarından farklı olarak işsizlik sorununun çözümü üzerine odaklanmaya başlamıştır. Topluluk genelinde oluşan ya da oluşacak olan herhangi bir istihdam dengesizliğinde bu durumun Topluluğun tümünü etkilememesi amacıyla ulusal istihdam politikalarına rehberlik eden Fon aynı zamanda işsizlik ile mücadele için uzun vadeli tedbirlerin ve mevcut yapısal ve bölgesel dengesizliği giderici faaliyetlerin gerçekleştirilmesini amaçlamış ve bu kapsamda özellikle 50 yaş üstü çalışanlara, gençlere ve kadınlara yönelik faaliyetleri ve mesleki eğitimi hedeflemiştir. Aslında bu noktada 1970’lerde gerçekleştirilen reformlar ile henüz adı konmamış olsa da Fon’a aktif işgücü piyasası politikalarını uygulama görevi verilmiş ve aynı zamanda da Topluluğun 2000 yılında 208 dünyanın en rekabetçi ekonomisi olmak için ortaya koyduğu Lizbon Stratejisi hedeflerinin alt yapısı oluşturmuştur. Yeni teknolojinin 1980’lerin başında bir fırsat mı yoksa bir tehdit mi olduğu sorusuna Topluluk bünyesinde ASF ile bu durumu bir fırsata dönüştürerek cevap verilmeye çalışmıştır. Đşsizlikle mücadeleyi en üst noktaya taşıyan Fon diğer taraftan da başta dezavantajlı gruplar olmak üzere işgücünün yeni teknoloji karşısındaki uyum kabiliyetini eğitim ile arttırmayı hedefleyerek istihdam yaratmaya odaklanmış ve Topluluk içerisindeki bölgesel farklılıkların giderilmesi için faaliyet göstermiştir. Fon’un özellikle bölgesel farklılıkların azaltılmasına yönelik gösterdiği çabanın altında yatan sebep sürdürülebilirlik ilkesi temelinde Topluluk çapında ekonomik ve sosyal dengeyi korumaktır. Nitekim 1983 yılında Tek Senet ile Fon’a verilen ekonomik ve sosyal birleşmeyi gerçekleştirme ve Topluluğun bir bütün olarak uyumlu gelişimine katkıda bulunma görevi bu durumun bir göstergesi olarak yapılan reformların Tek Pazar’ın etkinliğini ve etkililiğini sağlamak adına gerçekleştirildiğini ortaya koymaktadır. Küresel rekabet ve yeni teknolojinin yol açtığı değişimlere Topluluk çıkarları önceliğinde çözüm arayan ASF, 1990’lı yılların başında karşısına çıkan sosyal uyum sorununu çalışanların mesleki eğitime tabi tutularak uyum kapasitesinin arttırılması yoluyla çözmeye çalışmıştır. Ancak 90’lı yılların sonuna gelindiğinde tüm bu reformların temelinde yatan gençlerin maruz kaldığı işsizlik, yetişkinlerin yaşadığı uzun dönemli işsizlik, özellikle kadınların işgücü piyasasına eşit şartlarda katılımının önündeki engellerden kaynaklı kadın-erkek arasındaki eşitsizlik, dezavantajlı 209 gruplara yönelik sosyal dışlanma ve genel anlamda işsizlik sorunları ile mücadelede Topluluk çapında giderek yükselmekte olan işsizlik oranlarında başarı sağlanamadığını göstermektedir. Teknolojik gelişmeler, istihdam yaratmayan büyüme, küreselleşmenin yarattığı tehditler ve rekabetten kaynaklanan yapısal sorunların çözümünde o güne kadar sürdürülmekte olan politikaların yetersiz kaldığının ve bu durumun sadece ekonomik büyüme temelinde çözülemeyeceğinin AB bünyesinde farkına varılması sonucu istihdam politikasının ekonomik büyüme ile paralel ilerlemesi amacıyla genç ve uzun dönemli işsizlikle mücadele, sosyal dışlanma karşında eşit fırsatların yaratılması, istihdam hizmetlerinin daha verimli hale getirilmesi, insan sermayesinin sürekli gelişen yeni teknolojilere uyum sağlayabilmesi için yaşam boyu öğrenim ile bilgi ve becerilerin arttırılması hedeflenmiş ve esnek çalışma modellerinin bu çerçevede önemi vurgulamıştır. AB bünyesinde Avrupa Đstihdam Stratejisi ile işsizlikle mücadelede işsizlere yönelik gelir desteğinden öte, iş arayanlara istihdam sağlamaya, girişimciliğin teşvik edilmesine, işverenlerin ve çalışanların ekonomik ve teknolojik değişimler karşısındaki uyum kapasitelerinin arttırılmasına, kadın-erkek ve engeliler için eşit fırsatlar yaratılmasına yönelik ön tedbirlerin önemi üzerinde durularak üye ülkelerde istihdam edilen kişi sayısının arttırılması ve bilgi temelli ekonomi ekseninde tam istihdamın sağlanmasına yönelik politikaların uygulanması hedefi öncelikli olarak benimsenerek istihdam alanında artık pasif politikalardan aktif politikalara doğru bir geçiş gerçekleştirildiğinin de altı çizilmiştir. Lizbon Stratejisi hedefleri ile AB 210 organları tarafından insana yatırım ve aktif refah devleti çerçevesinde Avrupa Sosyal Modeli’nin modernleştirilmesi temelinde varılmak istenen nokta açıkça ifade edilmiştir. Bugün gelinen nokta itibariyle AB işgücü piyasalarının %66’lık istihdam oranları ile 2010 yılına yönelik olan %70’lik istihdam oranı hedefini yakalaması zor gözükmektedir. Bu durumun altında yatan çok çeşitli sebepler olmakla birlikte başlıca sebepler arasında 2004 yılında AB’ye üye olan MDAÜ’lerin düşük performansı ve Avrupalıların sosyal devlet geleneğine olan bağlılığı sonucu reformların hızlı bir şekilde hayata geçirilemeyişi yer almaktadır. Aslında AB 1999 yılından itibaren 2004 yılında gerçekleşecek olan büyük çaplı genişlemeye hazırlanmak için aday ülkelerin istihdam başlığı altında yer alan tüm maddelerini tam olarak uygulayabilmeleri amacıyla bu ülkelerle istihdam konusunda bir işbirliği süreci başlatmış ve AĐS’nin kurum ve politikalarını benimsemelerini hedeflemiştir. Yapılan tüm bu çalışmalar ile aday ülkelerin Topluluğa katılımlarında olabildiğince yumuşak bir geçiş gerçekleştirmeleri ve bu kapsamda tam üyelik sonrası Topluluğun ekonomik ve sosyal dengelerine uyum sağlamaları ve olası olumsuz etkilerinin ortadan kaldırması amaçlanmıştır. Küresel Ekonomide Sosyal Bir Avrupa: Herkes için Đş ve Fırsat sloganı ile Lizbon Stratejisi’nin yeniden sunumunda ekonomik büyümeyi sosyal açıdan desteklemek amacıyla ortaya çıkan yeni Sosyal Gündem ile tam istihdama ulaşılmasının yanı sıra fırsat eşitliği, yoksullukla mücadele ve sosyal içermenin teşvik edilmesi alanlarına öncelik verilmiştir. Bu çerçevede tam istihdamın, işgücü piyasalarına erişimde fırsat eşitliği sağlanmadan ve dezavantajlı grupların işgücüne 211 katılımı olmadan gerçekleşmesinin mümkün olamayacağının farkına varılması ile AB’nin bu alandaki en önemli mali aracı Avrupa Sosyal Fonu olmuştur. Daha önceki yıllarda Fon’un istihdam politikası alanına yönelik uygulamalarının gerçekleştirilmesinde kaynaklarının sınırlı kaldığı yönündeki eleştirilere cevap olacak nitelikte Sosyal Gündem tarafından oluşturulan politika arasındaki bağın güçlendirilmesi karara bağlanmış olup 2000-2006 dönemi için 2004 yılında gerçekleşecek olan genişleme de göz önünde bulundurularak 60 milyar Avro’luk bütçe ayrılmış ve 2007-2013 dönemi için de Fon’un bütçesi 75 milyar Avro’ya yükseltilmiştir. 2007-2013 döneminde AB’nin bir taraftan Avrupa Sosyal Modeli’ni korumaya çalışırken diğer taraftan da rekabet düzeyini yükseltmeyi nasıl başaracağına ilişkin geliştirdiği yeni model olan güvenceli esneklik hem esnek işgücü piyasalarını hem de yüksek istihdam düzeylerini ve ücret güvenliğini korumayı amaçlamaktadır. ASF içinde bulunduğumuz son dönemde özellikle esnek işgücü piyasalarının oluşturulması üzerine çalışmaktadır ve en önemli öncelik alanları çalışanların, işverenlerin ve işletmelerin ekonomik değişim karşısında uyum kapasitelerinin arttırılmasıdır. ASF bu dönemden itibaren destek sağlayacağı alanları “yakınsama” ve “bölgesel rekabet edebilirlik ve istihdam” olmak üzere iki yeni hedef altında toplamıştır. Bu kapsamda AB tarafından özellikle eğitimin, yenilikçi uygulamaların, Ar-Ge faaliyetlerinin, yaşam boyu öğrenimin, bilgi toplumu olmanın, toplumun her alanında ve her kademesinde yer alanların birbirleri ile işbirliğinin ve kurumsal kapasitenin geliştirilmesinin önemi vurgulanmıştır. Yapılan bu yeni düzenlemelerin temelinde Lizbon Stratejisi hedeflerinin gerçekleştirilmesi ve 212 sürdürülebilirliğin sağlanması hedefi yer almaktadır. Son dönemde Fon kaynaklarının %80’inin, yakınsama hedefi altında yer alan ve GSYĐH’si Topluluk ortalamasının %75 altında olan AB bölgelerine aktarılması da AB tarafından bölgesel farkların giderilmesine verilen önemi sergilemektedir. Son dönemde ekonomik değişim ve yeniden yapılanma, değişen iş yaşamı, güvenceli esneklik, istihdam ve sosyal içerme, eğitim ve öğretim, kadınların işgücü piyasasına katılımı, ayrımcılıkla mücadele, ortak çalışma, kamu hizmetlerinin iyileştirilmesi, uluslararası projeler ve ağların geliştirilmesi ve yenilikçi faaliyetler alanlarına destek veren Fon’dan en çok faydalanan ülkeler Polonya, Almanya, Đspanya ve Đtalya olmuştur. ASF’nin kişi başına düşen kaynakları sıralamasında ise yeni üye ülkeler olan Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Slovenya, Estonya, Malta, Litvanya, Slovakya, Polonya ve Letonya ilk sıralarda yer almaktadır. Türkiye için bir projeksiyon oluşturması amacıyla incelenen Đtalya, Đspanya, Yunanistan, Polonya ve Macaristan’ın ASF’nin kullanımına yönelik öncelikleri incelendiğinde, her ülkenin kendi sosyo-ekonomik dinamikleri ve öncelikli istihdam politikaları altında geliştirilen ulusal stratejilerde insan kaynaklarının geliştirilmesi, kadın ve erkek arasında fırsat eşitliğinin sağlanması, istihdam ve sosyal içermenin geliştirilmesi ve işgücü piyasasının herkese açık hale getirilmesi alanları öne çıkmaktadır. Türkiye Avrupa Đstidam Stratejisi’ne uyum çerçevesinde istihdam politikalarının Avrupa Đstihdam Stratejisine göre belirlenmesi, kurumsal yapıların 213 oluşturması ve geliştirmesi amacıyla mali ve teknik düzeyde desteklenmekte olup işgücü piyasalarına ilişkin genel çerçeveyi çizen Đstihdam Durum Raporu’nu hazırlamıştır. Bu çerçevede bakıldığında özellikle tarım Türkiye’de işgücü piyasasının sektörel dağılımına ve hizmet sektöründe yoğunlaşmış olduğu görülmektedir. Đşgücü piyasası yapısı itibariyle genç, hızlı büyüyen ve eğitim seviyesinin yetersiz olduğu bir durumdadır. Đşgücüne katılım oranı özellikle kadınlarda düşük ve işsizlik rakamları da özellikle genç nüfus açısından yüksektir. Tarım sektöründeki istihdamının AB ortalamasının çok üzerinde olması ve kayıt dışı istihdamın yaygın olarak görülmesi de Türkiye’deki işgücü piyasasının önemli sorunlarındandır. Ayrıca iş piyasasının esnek olmaması, Türkiye’de istihdam ve eğitim arasında köprü kurulamaması, yaşam boyu öğrenmeye gereken önemin verilmeyişi, arz ve talep arasındaki dengenin bozulmasına ve dolaylı olarak da işsizliğe neden olmaktadır. Đşgücü piyasasının ihtiyaçları doğrultusunda mesleki eğitimin verilmemesi, mesleki eğitim kalitesinin düşük olması ve yaşam boyu öğrenme kavramının benimsenmemesi, iş verenlerin aradıkları nitelikte işgücü bulamamalarına ve sonuçta Avrupa Birliği ülkeleriyle karşılaştırıldığında, işgücü verimliliğinin düşük olmasına yol açmaktadır. AB işgücü piyasalarında 1997 yılından itibaren AĐS kapsamındaki uygulamalar istihdam oranlarında meydana gelen artışlar ve aynı doğrultuda işsizlik oranlarındaki azalışlar olarak etkisini göstermiştir. Bu çerçevede Türkiye bugün geldiği noktada yüksek oranlardaki genç nüfustan oluşan demografik yapısını fırsata dönüştürmeyi ve bu kapsamda istihdam odaklı sürdürülebilir bir büyüme çerçevesinde, rekabetçi bir ekonomi ve bilgi toplumu doğrultusunda istihdam imkanlarının geliştirilmesini, aktif işgücü politikalarının yaygınlaştırılması ile 214 işsizliğin azaltılmasını, işgücü piyasasının işleyişinin etkinleştirilmesini ve eğitim ile istihdam arasında etkin bir ilişkinin güçlendirilmesini hedef edinmelidir. Ayrıca aktif işgücü piyasası politikaları altında yürütülen faaliyetlerde işsizliği önlemeye ve istihdamı arttırmaya yönelik hedeflerin kitle odaklı, sayısal ve ölçülebilir nitelikte olması politika uygulamalarının başarısı açısından çok büyük önem taşımaktadır. 2007-2013 döneminde aday ülkelere yönelik katılım öncesi yeni mali araçlarından biri olan IPA bu noktada önemli bir mali kaynak sağlamaktadır. IPA’dan önceki mali yardımlarda Türkiye’nin aldığı pay diğer aday ülkeler ile kıyaslandığında düşük kalmaktadır. Dolayısıyla ASF’nin destek olduğu alanlara ilişkin öngörülen faaliyetler ile uyumluluk arz eden ve istihdam, eğitim, yaşam boyu öğrenim ve sosyal içermeye ilişkin öncelik alanlarını içeren IPA Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı kaynaklarının etkin kullanılması Türkiye açısından büyük önem taşımaktadır. Özellikle kurumsal kapasitenin iyileştirilmesi ile proje üretme kapasitesinin geliştirilmesi Türkiye’nin AB fonlarından sağlayacağı kaynak miktarını arttırmada faydalı olacaktır. Üye ülkelerin çalışanlarının istihdam imkanlarının ve yaşam standartlarının iyileştirilmesi amacıyla oluşturulan ASF’nin işsizliğin sadece %3,5 dolaylarında olduğu bir dönemde uygulamaya konduğu unutulmamalıdır. Bu çerçevede Türkiye’nin istihdam politikaları alanına yönelik tedbir uygulamalarında geç kalmıştır ve AB’de olduğu gibi dezavantajlı grupların işgücü piyasasına erişimde önlerindeki engeller kaldırılmadıkça sürdürülebilir gerçekleşmesi mümkün değildir. 215 bir istihdam artışının KAYNAKÇA • Acar,Mustafa (2006), Avrupa Birliği ve Türkiye Bir Ekonomik ve Siyasi Analiz, Orion • Baydarol, Can (2001), Avrupa Birliği’nin Genişlemesi, Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliği • Bilici, Nurettin (2005), Türkiye-Avrupa Birliği Đlişkileri, Seçkin • Brine, Jacqueline (2004), The European Social Fund: the Commission, the Member State and levels of governance, European Educational Research Journal, Volume 3, Number 4 • Can, Ergüder-Kocagül Akdenizli, Dilek (2008), Avrupa Birliği’nde Bölgesel Politikanın Gelişimi ve Yapısal Fonlar, TEPAV • Ceylan-Ataman, Berrin (1999), Đşgücü Piyasasında Kurumsallaşma Avrupa Birliği Modeli ve Türkiye, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara • Ceylan-Ataman, Berrin (2005), Avrupa Birliği Sosyal Politikasının Temel Prensipleri ve Avrupa Đstihdam Stratejisi, Avrupa Birliği’nin Đstihdam ve Sosyal Politikası, Ankara Üniversitesi Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi Jean Monnet Sosyal Politika Modülü Proje Yayını:1, Ankara • Ceylan-Ataman, Berrin (2003), Đşsizlik Sorunu ve Türkiye’nin AB Đstihdam Stratejisine Uyumu, TĐSK Đşveren Dergisi • Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) (2007), Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Program Taslağı 2007-2009 • Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) (2009), Avrupa Birliği Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı (PROGRESS), Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı AB Koordinasyon Dairesi Başkanlığı Bülteni, Özel Sayı • Devlet Planlama Teşkilatı DPT (1993), Avrupa Topluluklarına Đlişkin Temel Belgeler Cilt 1: Avrupa Topluluklarını Kuran Temel Antlaşmalar (AKÇT , AET , AAET), Avrupa Topluluğu Đle Đlişkiler Genel Müdürlüğü, Ankara • Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (1998), Avrupa Birliği Bütçesi – Fonları ve Türkiye’nin Tam Üyeliği, Avrupa Birliği ile Đlişkiler Genel Müdürlüğü, Ankara • Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (2007), Dokuzuncu Kalkınma Planı Đşgücü Piyasası Özel Đhtisas Komisyonu Raporu, Ankara Devlet Planlama Teşkilatı • Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (2009), 2008 Yılı Katılım Öncesi Ekonomik Programı , Ankara 216 • European Commission (1998), The European Social Fund an overwiew of the programming period 1994-1999 • European Commission, (2000a), Presidency Coclusions Lizbon European Council, http://ue.eu.int/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/en/ec/00100-r1.en0. htm, Erişim: 20.06.2008 • European Commission (2000b), European Employment and Social Policy: a Policy for People • European Commission (2003), The European Social Fund 2000-2006: investing in people • European Commission (2004), Innovation Through The European Social Fund • European Commission, (2005a), Working Together For Growth and Jobs A New Start for the Lisbon Strategy, http://ec.europa.eu/growthandjobs/pdf/ COM2005_024_en.pdf, Erişim:20.06.2008 • European Commission Employment and Social Affairs (2005b), The European Social Fund 2000-2006 Europe Investing in People • European Commission (2006), The European Employment Strategy More and Better Jobs for All • European Commission (2007a), European Social Fund 50 years investing in people • European Commission (2007b), Ten Years of the European Employment Strategy • European Commission (2007c), Cohesion Policy 2007-13 Commentaries and Official Texts • European Commission (2007d), Towards Common Principles of Flexicurity: More and beter jobs through flexibility and security • European Commission (2007e), Progress The EU programme for employment and social solidarity 2007-2013 • European Commission (2007f) , Education and Training in the European Social Fund 2007-2013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/tp_ education_en.pdf, Erişim:27.12.2008 217 • European Commission (2007g), Economic Change and Restructuring in the European Social Fund 2007-2013, http://ec.europa.eu/employment_ social/esf/docs/tp_restructuring_en.pdf, Erişim: 27.12.2008 • European Commission (2007h), Gender Equality in the European Social Fund 2007-2013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/tp_gender_en.pdf, Erişim: 27.12.2008 • European Commission (2007i), Integration of Migrants in the European Social Fund 2007-2013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/tp_ migrants_en.pdf, Erişim: 27.12.2008 • European Commission (2007j), People with Disabilities in the European Social Fund 2007-2013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/tp_disability_ en.pdf, Erişim: 27.12.2008 • European Commission (2007k), The Roma in the European Social Fund 20072013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/roma_en.pdf, Erişim: 27.12.2008 • European Commission (2007l), The Social Partners and the European Social Fund,http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/tp_social_partners_en.pdf, Erişim: 27.12.2008 • European Commission (2007m), Social Partners as Beneficiaries, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/tp_socialpartners_en.pdf, Erişim: 27.12.2008 • European Commission (2007n), Public Administrations and Services in the European Social Fund 2007-2013, http://ec.europa.eu/employment_social/ esf/docs/tp_institutional_en.pdf, Erişim: 27.12.2008 • European Commission (2007o), The European Social Fund in Italy 2007-2013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/italy_en.pdf, Erişim: 11.02.2009 • European Commission (2007p), The European Social Fund in Spain 20072013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/es_country_profile_en.pdf, Erişim:11.02.2009 • European Commission (2007r), The European Social Fund in Greece 20072013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/gr_country_profile_en.pdf, Erişim: 11.02.2009 • European Commission (2007s), The European Social Fund in Poland 20072013, http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/pl_country_profile_en.pdf, Erişim: 11.02.2009 218 • European Commission (2007t), The European Social Fund in Hungary 20072013,http://ec.europa.eu/employment_social/esf/docs/hu_country_profile_en.pdf, Erişim: 11.02.2009 • Çakır, Meltem, (2006), Avrupa Birliği’nde Küresel Ekonomik Rekabet Gücü ve Lizbon Stratejisi, TÜSĐAD, http://www.anadolu.eu/tusiad/mart2.pdf, Erişim: 20.06.2008 • Gülmez, Mesut (2003), Avrupa Birliği’nde Sosyal Politika, Ankara • Đktisadi Kalkınma Vakfı (ĐKV) (1987), Avrupa Tek Senedi, Çev:Meltem Cansever, Đstanbul • Đktisadi Kalkınma Vakfı (ĐKV) (2006a), Avrupa Birliği’nin Lizbon Stratejisi, ĐKV Yayınları • Đktisadi Kalkınma Vakfı (ĐKV) (2006b), Avrupa Birliği Uyum Politikası Katılım Öncesi Mali Araçları ve Türkiye, ĐKV Yayınları • Đktisadi Kalkınma Vakfı (ĐKV) (2008), Avrupa Birliği’nin Katılım Öncesi Mali Aracı IPA ve Türkiye, ĐKV Yayınları • Đnan, Alpan (2005), Avrupa Birliği Ekonomik Yaklaşımı, TBB Bankacılar Dergisi, Sayı 52 • Karluk, Rıdvan (1998), Avrupa Birliği ve Türkiye, Beta • Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü (2008), Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı 2008-2013, Ankara • Kadın Emeği ve Đstihdamı Girişimi Platformu (KEĐG) (2009), Türkiye’de Kadın Emeği ve Đstihdamı Sorun Alanları ve Politika Önerileri, Đstanbul • Kluve, Jochen (2007), Active Labor Market Policies in Europe, Springer • Özen, Çınar (1998), Türkiye Avrupa Birliği Đlişkilerinin Neofonksiyonalist Teori Çerçevesinde Analizi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara • Selamoğlu, Ahmet-Lordoğlu, Kuvvet (2006), Katılım Sürecinde Avrupa Birliği ve Türkiye’de Đşgücü ve Đstihdamın Görünümü, Belediye-Đş Yayınları, Ankara • Social Agenda (2007), European Social Fund 50 Years Investing in People, Issue No:15, Flexicurity and ESF 219 • Şahin, Ragıp (1983), Avrupa Topluluklarında Bütçe ve Fon Akışları, Katılma Halinde Konunun Türkiye Açısından Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, DPT, Ankara • Şener, Halil Đbrahim (2004), Lizbon Stratejisi ve Türkiye, http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/Lizbon. doc, Erişim:16.06.2008 • TBMM (2008), Avrupa Topluluğu ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Türkiye Cumhuriyetinin Topluluk Đstihdam ve Sosyal Dayanışma Programına Katılımı Hakkında Mutabakat Zaptının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı ve Dışişleri Komisyonu Raporu (1/522) • Tekin, Akay (2008), Avrupa Birliği Đstihdam Politikası Genel Esasları, TĐSK • TĐSK (2005), AB Sosyal Gündemi:2005-2010, Ankara • TĐSK (2006a), Avrupa Đstihdam Stratejisi ve Đşgücü Piyasası Gelişmeleri, Ankara • TĐSK (2006b), Sosyal Politika ve Đstihdam Başlıklı AB Müktesebatı ve Türkiye TĐSK AB Mevzuatını Đnceleme Komisyonu Raporu, Ankara • TÜĐK (2009), TÜĐK Hane Halkı Đşgücü Araştırması 2009 Yılı Şubat Dönemi, Ankara • Türkiye Đş Kurumu Genel Müdürlüğü (ĐŞKUR) (2004), Đstihdam Durum Raporu - Türkiye'de Đşgücü Piyasası ve Đstihdam Araştırması, Ankara • Türkiye Đş Kurumu Genel Müdürlüğü (ĐŞKUR) (2009), Ortak Değerlendirme Belgesi Bilgi Notu, Đşgücü Uyum Dairesi Başkanlığı 220 EKLER EK 1. Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasının tanımlanmasına ilişkin ekli Kararın yürürlüğe konulmasına ilişkin Bakanlar Kurulu Kararı BAKANLAR KURULU KARARI Karar Sayısı: 2002/4720 Bölgesel istatistiklerin toplanması, geliştirilmesi, bölgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin yapılması, bölgesel politikaların çerçevesinin belirlenmesi ve Avrupa Birliği Bölgesel Đstatistik Sistemine uygun karşılaştırılabilir istatistiki veri tabanı oluşturulması amacıyla ülke çapında Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasının tanımlanmasına ilişkin ekli Kararın yürürlüğe konulması; Bakanlar Kurulunca 28/08/2002 tarihinde kararlaştırılmıştır. 28/08/2002 Tarihli ve 2002/4720 Sayılı Kararnamenin Eki KARAR Madde 1- Bölgesel istatistiklerin toplanması, geliştirilmesi, bölgelerin sosyoekonomik analizlerinin yapılması, bölgesel politikaların çerçevesinin belirlenmesi ve Avrupa Birliği Bölgesel Đstatistik Sistemine uygun karşılaştırılabilir istatistiki veri tabanı oluşturulması amacıyla ülke genelinde Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması tanımlanmıştır. Madde 2- Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasında iller “Düzey 3” olarak tanımlanmış; ekonomik, sosyal ve coğrafi yönden benzerlik gösteren komşu iller ise bölgesel kalkınma planları ve nüfus büyüklükleri de dikkate alınarak “Düzey 1” ve “Düzey 2” olarak gruplandırılmak suretiyle hiyerarşik Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması yapılmıştır. Madde 3- “Düzey 3” kapsamındaki Đstatistiki Bölge Birimleri 81 adet olup il düzeyindedir. Her il bir Đstatistiki Bölge Birimini tanımlamaktadır. “Düzey 2” Đstatistiki Bölge Birimleri, “Düzey 3” kapsamındaki komşu illerin gruplandırılması sonucu tanımlanmış olup, 26 adettir. “Düzey 1” Đstatistiki Bölge Birimleri ise “Düzey 2” Đstatistiki Bölge Birimlerinin gruplandırılması sonucu tanımlanmış olup, 12 adettir. Bu Kararın yayımı tarihinden sonra kurulacak iller, yeni bir düzenleme yapılıncaya kadar daha önce dahil olduğu Đstatistiki Bölge Birimi içinde değerlendirilecektir. Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması kodlandırılmış olup, ekli (1) sayılı cetvelde gösterilmiştir. 221 Madde 4- Tüm kamu kurum ve kuruluşlarınca; bölgesel istatistiklerin toplanması, geliştirilmesi, bölgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin yapılması ve bölgesel politikaların çerçevesinin belirlenmesi gibi çalışmalarda, bu Karar ile belirlenen Đstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması esas alınacaktır. Madde 5- Bu Kararın uygulanmasında ortaya çıkacak tereddütleri gidermeye Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve Devlet Đstatistik Enstitüsü Başkanlığı yetkilidir. Madde 6- Bu Karar yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Madde 7- Bu Karar hükümlerini Bakanlar Kurulu yürütür. 28/8/2002 Tarihli ve 2002/4720 Sayılı Kararnamenin Eki I Sayılı Cetvel KOD TR TR1 TR10 TR100 TR2 TR21 TR211 TR212 TR213 TR22 TR221 TR222 TR3 TR31 TR310 TR32 TR321 TR322 TR323 TR33 TR331 TR332 TR333 TR334 TR4 TR41 TR411 TR412 TR413 TR42 TR421 TR422 TR423 DÜZEY 1 DÜZEY 2 DÜZEY 3 TÜRKĐYE Đstanbul Đstanbul Đstanbul Batı Marmara Tekirdağ Tekirdağ Edirne Kırklareli Balıkesir Balıkesir Çanakkale Ege Đzmir Đzmir Aydın Aydın Denizli Muğla Manisa Manisa Afyon Kütahya Uşak Doğu Marmara Bursa Bursa Eskişehir Bilecik Kocaeli Kocaeli Sakarya Düzce 222 KOD TR424 TR425 TR5 TR51 TR510 TR52 TR521 TR522 TR6 TR61 TR611 TR612 TR613 TR62 TR621 TR622 TR63 TR631 TR632 TR633 TR7 TR71 TR711 TR712 TR713 TR714 TR715 TR72 TR721 TR722 TR723 TR8 TR81 TR811 TR812 TR813 TR82 TR821 TR822 TR823 TR83 TR831 TR832 TR833 TR834 TR9 TR90 TR901 TR902 TR903 TR904 TR905 TR906 DÜZEY 1 DÜZEY 2 DÜZEY 3 Bolu Yalova Batı Anadolu Ankara Ankara Konya Konya Karaman Akdeniz Antalya Antalya Isparta Burdur Adana Adana Mersin Hatay Hatay Kahramanmaraş* Osmaniye Orta Anadolu Kırıkkale Kırıkkale Aksaray Niğde Nevşehir Kırşehir Kayseri Kayseri* Sivas* Yozgat Batı Karadeniz Zonguldak Zonguldak Karabük Bartın Kastamonu Kastamonu* Çankırı Sinop Samsun Samsun* Tokat Çorum Amasya Doğu Karadeniz Trabzon Trabzon* Ordu Giresun Rize Artvin Gümüşhane 223 KOD TRA TRA1 TRA11 TRA12 TRA13 TRA2 TRA21 TRA22 TRA23 TRA24 TRB TRB1 TRB11 TRB12 TRB13 TRB14 TRB2 TRB21 TRB22 TRB23 TRB24 TRC TRC1 TRC11 TRC12 TRC13 TRC2 TRC21 TRC22 TRC3 TRC31 TRC32 TRC33 TRC34 DÜZEY 1 Kuzeydoğu Anadolu DÜZEY 2 DÜZEY 3 Erzurum Erzurum* Erzincan Bayburt Ağrı Ağrı Kars* Iğdır Ardahan Ortadoğu Anadolu Malatya Malatya* Elazığ* Bingöl Tunceli Van Van* Muş Bitlis Hakkari Güneydoğu Anadolu Gaziantep Gaziantep* Adıyaman Kilis Şanlıurfa Şanlıurfa* Diyarbakır* Mardin Mardin Batman* Şırnak Siirt * Büyüme Merkezleri 224 Yalgın, Zeynep, Avrupa Sosyal Fonu ve Türkiye’nin Yararlanma Durumu Tez Danışmanı: Prof. Dr. Berrin Ceylan Ataman Yüksek Lisans Tezi, 226 s. ÖZET 1957 yılında oluşturulan Avrupa Sosyal Fonu (ASF) bugün üye ülkeler arasında egemenlik yetkisinin hala üye ülkelere ait olduğu istihdam politikalarının koordinasyonunu gerçekleştiren Avrupa Đstihdam Stratejisi’nin (AĐS) temel finansman aracıdır. Dört Yapısal Fon’dan biri olan ASF ESF, işsizlikle mücadele etmeye, aktif işgücü piyasası politikalarını oluşturmaya, yeni istihdam şekilleri yaratmaya, girişimciliği teşvik etmeye ve işgücü piyasası koşullarını iyileştirmeye yönelik faaliyetleri desteklemekte ve yüksek oranda istihdamı, kadın-erkek arasında eşitliği, sürdürülebilir kalkınmayı ve üye ülkeler arasında ekonomik ve sosyal uyumu hedeflemektedir. Türkiye’nin AĐS’ye uyum çalışmaları kapsamında Đstihdam Durum Raporu tamamlanmış olup Ortak Değerlendirme Belgesi’ne ilişkin çalışmalar devam etmektedir. Aynı zamanda ASF’nin kullanımına yönelik hazırlık çalışmaları Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı’nın (IPA) istihdam, eğitim ve öğretim ve sosyal içerme alanlarına yönelik faaliyetleri destekleyen Đnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşeni uygulamaları kapsamında sürdürülmektedir. Çalışmada ASF’nin gelişim süreci, örnek üye ülkelerin kullanım alanları ve Türkiye işgücü piyasaları ekseninde Türkiye’nin ASF’den yararlanma durumu incelenerek Türkiye için bir değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Đstihdam Politikası, Avrupa Đstihdam Stratejisi (AĐS), Yapısal Fonlar Avrupa Sosyal Fonu (ASF), IPA 225 Yalgın, Zeynep, The European Social Fund and The Case of Turkey As a Beneficiary Supervisor: Prof. Dr. Berrin Ceylan Ataman Master Thesis, 226 p. ABSTRACT The European Social Fund (ESF) created in 1957 is the main financial tool of the European Employment Strategy (EES) which is a process for co-ordinating the employment policies of EU governments as the Member States have the primary responsibility of employment policies. ESF, one of the EU’s four Structural Funds, supports measures to prevent and combat unemployment, to promote active labour market policies and training, to generate new sources of employment, to encourage self-employment and to improve the labour market functions and aims to achieve a high level of employment, equality between men and women, sustainable development and economic and social cohesion in Member States. Under the harmonization process of Turkey in EES the preparation process of the Joint Assesment Paper (JAP) is going on with the formulation of Employment Backround Report. Preparations for the ESF are going on through the implementation of the component on Human Resources Development Component of Instrument for PreAccession Assistance (IPA) which aims to support activities in the areas of employment, education and training and social inclusion in Turkey. The study focuses on the development of ESF, best practises from member states and the case of Turkey as a beneficiary under the Turkish labour market conditions. Key Words: European Union, Employment Policy, European Employment Strategy (EES), Structurl Funds, European Social Fund (ESF), IPA 226
