SELÇUK ÜNiVERSiTESi ILAH lY AT FA KUL TESI DERGi·Si

~- SELÇUK ÜNiVERSiTESi
.
..
.
ILAH lY AT FA KULTESI
.- ""
-
.
DERGi·Si
Yıl
: 1994·
Sayı
: 5
ME'ANI'L-KUR'AN LiTERATÜRÜ
Doç. Dr.
Durmuş
Ali KAYAPlNAR (*)
GiRiŞ
:· Me'ôni'I-Kur'ôn ve l'rôb'ül-~ur'ôn kitapları arasında yaptığımız 'kar·
şılaştırmada, Me'ôni'l-Kur'ônların ilk Lüğavi Tefsirler olduğunu,
bütün
Kur'ôn ilimlerini içine alan; nahiv, i'rôb ve şiire. 'hatta bôdlyede yaşayan
arabın arı diline kadar baş vuran ve yerine göre. Rivôyet Tefsiri. Hadisi
Şerif ve sahôbe kavillerine ôyeti kerimelerin esbôbı nüzOllerine, ğarib ve
müşkil gibi konularına da kısmen yer veren ve bütün Kur'ôn llimlerinin·
nüvelerini taşıyan ilk tefsirler olduklarını belirlemiştik.
MezkQr çalışmamız. bu kitapların ,önemini belirlemiş bulunmaktadır.
Dr. Fuôd Sezgin Tôri'h'ut- Türôs'ında, islôm'ın ilk asırlarında tedvinine baş­
lanan bu kitapların günümüze ancak ikisinin ulaştığını kayd etmiştir. Son
yıllarda bunlara birde Ahfeş'üi-Evsat'ın Me'ôni'I-Kur'ôn' ı katılmıştır.
Demek oluyor ki kütüphanelerde bu kitapların kayıp olanlarının da
her an Icin mümkündür. Bir yitiğin bulunmasının söz konusu
olabilmesi Icin her şeyden önce o yitiğln ne olduğunun bilinmesi gerekir.
bulunması
Mevcud olan Me'ôni'I-Kur'ônlar nelerdir? Kayıp olanlar hangileridir'?
Bunların yazarları kimlerdir? Me'ôni konusundaki ilmi güc ve seviyeleri
nedir? Diğer kaynaklarda haklarında neler söylenmiştir? Elimizdeki ım­
kônlar bize onları ne. ölçüde tanıma imkônı vermektedir. Kitap ve yazarı­
nın değerini gösterecek konuya yakın ne gibi eserleri vardır? Yazmalarındon mevcud olanlan varsa nerelerde ve ne durumdadır?
Bu ve benzeri sorular mutlak cevap bekleyen sorular ve çözümü gereken meselelerdir. Tabii ki istanbul kütüphanelerinde geçirdiğimiz bir
hummôlı yaz bütün bu sorulara cevap veremezdi. Takdir edileceği gibi
bu iş. değll bir yaz, belki yüzlerce ömür harcamaya değer konulardır. Bu
calışmamızla bu sorulara belli bir ölçüde de olsa çözüm getirmeye çalı­
şacağız.
<*>
s. ü.
İlahlya:t F akültesi ö g·r etim Üyesi.
Doç. Dr.
120
Durmuş
AU KAYAPINAR
ME'.ANi'L-KUR'.AN LiTERATÜRÜ
rıyla
Bu incelememizde "Me'dni'l-Kur'dn"ların, tesbit edebildiğimiz kadakronolojik literatürünü vermeye çalışacağız. Bunu yaparken ölçümüz
şunlar olacaktır:
1-
önce yazarın meşhur olduğu isim yada lakabı vereceğiz.
2 -
Ardından
3 -
Üçüncü olarak müellifin tam ismini ve varsa, künye ve lakebı·
hicrl ve milôdi olarak vefôt tôrihini belirleyeceğiz.
nı kayd edeceğiz.
4 - Sonra kısaca müellifi tanıtacağız. Bunu yaparken de müellifin
sôdece Me'ôni'I-Kur'ôn konusundaki yeterliğini belirleyecek; dil, sarf, nahiv,· iştikôk, kırôat vb. Kurôn ilimleriyle ilgili özelliklerine a.ğırlık vereceğiz.
5 - Söz konusu müellifin kitabının adını verdikten sonra. varsa - adı
üzerindeki ihtilôflara temôs edip, bu konuda kaynaklardaki bilgileri akta· .
rarak, mevcud ve mahtOt olanlarına kitapları tanıtırken işôret etmeye çalışacak; matbu' olanlarının baskı, yer, tôrih, tahkik ve mu'h akkiklerini belirleyeceğiz.
Böylece Tefsir ilmi'nde en. eski ve temel kaynaklar olan Me'ôni'IKur'ôn'lar konusuna eğilrnek isteyenlerin eline bir malzeme sağlamış ola·
cağımızı umuyoruz.
1 -
VASIL 'B. ATA: (131/738) (1)
EbCı Huzeyfe, Vôsıl b. Atô EI-Gazzôl: Kelômcı, edib, beliğ , ve hatib..
Mu'tezilenln başıdır. "Rd" harfini çirkin bir şekilde "ğô" şeklinde telaffuz
ettiği, bu harfi içine hiç almayan hitôbe irôd etmiş ve kitap yazmış olduğu rivayet edilmiştir.
Kitabının adı: ME'ANi'L-KUR'AN'dır.. ibnü'n-Nedim, verdiği me'ôni kitapları listesi içerisinde bu kitaptan bahs etmemiştir. ibnü Hallikôn, EdDôvCıdi, ve Zirikil ismini "Me'dni'I-Kur'ôn" olarak tasrih etmişlerdir. Te'lif
ettiği kitaplarının çoğu da onun bir dilci olmaktan çok bir kelômcı, bir cedelci olduğunu göstermektedir. Kaderiyye ve Mürci'e'ye reddiye gibi bircak kelômi kitapları arasında Me'ônisinden başka konumuzu ilgilendiren,
0)
İbnti Hallikan, 181 H.de vefat ettiğini ·kayd etmiştir. Fakat diğer teracim
kitapları vefatını t3'1 olarak vermişlerdir. İbnü Halli'kan, ·v eteyat'ül-A'yan:·
'6/ll.
Meani'l-Kur'an LHer-a türü
121
meselô bir nahiv kitabı yer almamaktadır. Me'ônii'-Kur'ôn'ı bu ko d
zılan ilk kitab olarak kabul edilmektedir (2).
nu a ya2 -
EBAN BiN TAGLiB: (141/748)
EbO Sa'id, Ebôn b. Toğlib b. Rabôh ' ıi-Cerir'ii-Bekri: Büyük
h'
ôlimi .. Fıkıhcı, dilci ve sik~ bir ôlimdir. Asım, EbQ Amr ~o ~v ":
0 0
Musarrif ve EI-A'meş'ten okumuştur (3) . Şi'a'nın imômiyye fırka's
..
·
ı musanniflerindendir.
kıraat
1
Kitabının adı: "ME'ANl'L-KUR'AN"dır. ibnü'n-Nedi!l): "Onun "M ,•.,
Kur'ôn"ı, "EI-Kıraôt"ı
1
Mezheb'i·Şi'a" e anı .:
Ed.,DôvOdi de "Me'ôni'I-Kur'ôn"ını ismerı zikr ~ı vc;:ı.. _
ve "El-Usul Fi'r-Rivôyeti Alô
demektedir (4).
dir (5) . Yôkut'üi-Hamevi ile Es-SüyOtl de onun bir de "Garib'ül-~ ~~ .~_
nın olduğunu kayd etmişlerdir (6).
ur n ı
3 -
VÜNUS BiN HABiB: (183/ 800) (7)
~bO .. A.~dirra~môn (veya ~~O. Muh~mmed)- Yunus b. Habib'id-'Dabbi'l·
·
Basrı : Buyuk nahıv ve kıraat alımı .. Kıraat ve arapçayı Arnr ibnü'I-Aı ··c1
almış_ ve bôdiyede dolaşara~ .b~devi ~r~~lordan din~eyerek geni le~m~~
tir. Sıbeveyh, hocalarındon bırıdır. EI-Kısaı ve EI-Ferro da talebel ş . d ş
dir. Sibevey'h'ten çok nakıller yapmıştır. Ayrıca nahivde kendtrıe e~ı~ ekn:
yôsları vardır. Basra'da -nahivci edib, fasih ve bôdiye araplarının ka~
ldı·
0 1 ı
· ho lk ası va.rd ır.
gı genış b.ır ı· ı ırn
V
•
Kitabının adı : "MEANi'L-KUR'AN"dır.
Ed-DôvOdi, Onun, "M 'Cl ., _
Kurôn'is-Sağir"i ve "Me'ôni'I-Kur'ôn'i1-Kebir"i var.." demektedır 8 e n~ 1
0
dille ilg_
i[i, "EI-Lüğôt" adl ı bir kitabın ı daha kayd etn:ıektedir (S)·. u ara
(2)
(3)·
(4)
('5)
(6)
~7)
(8)
(9)
İbnü'n-Nedim, El-Fihrist : 34. İbnU Hallikfm, Vefeyılt'til-A•y· .
.
·
•
A .ı...
an. 6/7 - 1·2
Ed-Davüdt, Muhammed b. Ah b. n!umed, Tabakat'ül-!Mütes.sı i ..
.
:wı. Z1rikll, H ayruddin. El-A'lam, Karnusu TerAcim'ir-Rıcaıı r n., 2/ 3'56min'el-Arabi ve'l-Müsta'rabine ve'l-Müsıteşrikin: 9/ 12'1:
ve n-N1sa1
İbnü'l-Cezeri, Ebü'l-Hayr, Muhammed b. Muhammed. C·
ayet~un ...NihAye:
Fi Ta'be·k a t 'il-Kurra: lj4.
İbnü'n-INedim, El-•F ihrist: 220,
Ed-Davüdi. Ta:bekat'ül-Müfess!rin : ı ;ıı.
Yakü-t'ül-Hamevi. Mu'cem'Ul-Üdeba: 1/108. Buğyet'ül-Vü'At: lj 4{)
4
1'bnU'I-Cezeri ve Ed-DavOdi vefat tari:h!ni 182 H., olarak kiıyd
·
etmişlerdir .
T a be'kat'ül-Kurra: 2J406. Tabe~at'ül-lMüfessirin: 2J 386.
Ed-DruvOdi, T aba'kat'iH-'Müfessirtn: 2/ 386. İbnU'l-'Cezeri Tab k"
,
a M'ül-Kurr a: 2/ 406.
H e'diyyet'ül-Arifin'de v~fatı '1"70 H ., olarak kayd edilmiştir. El-~B
mail Paşa. Hed1yyet'ül-Arifin: 2/7- 8.
a~dadt, İs-
Doç. Dr.
' 122
Durmuş
Ali
KAYAPıNAR
Ebü'I-Hasen Mu'hammed b. Ebi Sôre Ali'I-KOfl'r-Ru'ôsi: Nahiv ve lügat ôlimi, şôir ve kôridir. Çok sôlih bir zôttır. Rivôyete göre, KOfelilerden
nahiv ilmini ilk vaz' eden ve nahiv konusunda ilk kitap yazan kişidir. EIKisôi ve EI-Ferrô'nın hocasıdır. "Halil b. Ahmed benim kitabıını istedi.
Verdim. Okudu ve kitabını yazdı .. " demiştir. Sibeveyh kendisine çok itibôr ederdi. Başı büyük olduğu icin Ru'ôsi denmiştir.
Kitabının adı: "ME'ANi'L-KUR'AN"dır. Onun bundan başka nahiv ilmindeki yüksek mevkiini gösteren bazı kitapları daha vardır. Bunlardan
bazıları: "EI-Vakfü ve'l-ibtidô", "EI-Cem'u ve'J-ifrôd" ve "Et- Tasğir" bunlardandır (10).
5 -
EL-KiSAT: (189/805) (11)
Ebü'I-Hasen, Ali b. Hamze b. Abdillôh'ii-Kisôi: Lügat, nahiv ve kıraat
imômıdır. Kehhôle onun bu vasıfları-na bir de tecvic;l ôlimi ve şôir sıfatia­
rını eklemiştir. Er-Hu'ôsi'den ve Hamze Ez-Zeyyôt'ton ilim almıştır. Arap
dili icin bôdiyeyi dolaşmıştır. Halife Hôrun'ür-Raşid'in oğlu EI~Emin'in müeddibidir. Bil'ôhare müeddiblikten cülesô derecesine yükselmiştir.
'Kitabının adı: "ME'ANi'L-KUR'AN''dır. Ayrıca dildeki yerini belirleyen
eserlerinin isimlerini de kayd edelim: "EI-HurCıf", "Muhtasar'un-Nahv"..
Bir de konumuzia yakından ilgili olan "MaktCı'ui-Kur'ôn ve Mevsiılihi" ile
"El-Kıraôt"ını kayd edelim (12).
şu
6 -
EL-MÜ'ERRiC'S-SEDÜSi: (195/901)
Ebu Feyd, Müer:ric b. Amr b. EI-'Hôris b. Sevr b. Harmale b. Alkome
b. SedOsi b. Şeybôn'is-Sedusi: Ez-Zebidi'nin ifôdesine göre: "Arapçada
alim, nahivde imam.. " idi. Ebu Zeyd'ii-!Ensôri, Halil b. Ahmed, Amr b. El- .
Alô ve Nadr b. Şümeyl'den .ilim almıştır. Son derece mevsOk bir ôlimdir.
"Ben badiyeden geldim. Arapçadan kıyas nedir bilmem. Benim bildiğim
karihadan Ibarettir.• " demiştir.
(10) İbnü'n-Nedim. El-Fihrist: 64. İbnü'l-Enbii.ri. Nüzhet'ül-Elibba: 54- 55.
·Zirikli. El-A'lam: 7/ 1'5'4. Es-Süyütl, Buğyet'ül-Vü'at: 1/ 82- 8'3. Katlb ÇelebL Keşf'üz-Zunün: 1'730. Kehhale. Mu'cem'ül-Müellifin:
ıo; ıoo. Brock.
s. 1'/177.
()lll) Vefat tarihinde ihtilaf vardır. '179, 182, 183 ve 192 r~vayetleri vardır. Zirikli, El-A'lam: 5j93. Kehıha.le, Mu'cem'ül-iMüellifin: 7j84.
02) El-Kıfti, İnbah-ür-Ruvat: 2/2·56 - .274. Kehhale~ Ömer Rıza. Mu'cem'ül-Müellfin 7/84. Yaküt, Mu'cem'ül-Üdebll.: 5.(183- 200. Hatib'üi-Bağdil.dt, Tari. hu Bağdad: H /403 - 415. İbnü'l-Cezeri, TaJbakat : 1/535- '540. İbnü'n-Ne­
dim el-Fihrist: 6·5 - 66. El-Bağdil.di, Hediyye: 1/668. Kehha.le, vefatını
l80j796 olarak vermiştir. Mu'c. M. 7j84.
.
·~ı
!.
Meani'l-Kur'an Liter·a:türü
123
Kitabının adı: "ME'ANi'LMKUR'AN"dır. Ed-Dôvudi ve ibnü'n-Nedim isetmişlerdir. Konumuza v·akın olan bir kitabı da "Garib'üi-
men kayd
Kur'ôn"ıdır
7 -
(13).
SÜFYAN BiN UYEYNE: (198/ 904)
EbO Muhammed, Süfyôn b. Uyeyne b. Ebi lmrôn MeymCın ' ii-Hilôli:
imam, ôlim, sika, huccet gibi vasıflarla vasf edilen bu zôt, büyük bir müM
fessir. muhaddis ve fakihtir. imôm- ı Şôfii kendisinden rivôyette bulunmuş­
tur. Hadis tarafı ağır basmakla beraber tefsirde onun gibisinin görülmediği rivôyet edilmiştir.
f·
Kitabının adı: "CEVABAT'ÜLMKUR'AN"dı.r.
ibnü'n-Nedim Me'ôni kicümlesi icarisinde onun kitabını bu isimle kayd etmiştir. Ed-DôvOdi de konusunu belirtmeden: "Onun Cevôbôt'üi-Kur'ôn'ı var .. " demekle
yetinmiştir. ibnü Hallikôn ise kitaplarını hiç vermemişti·r (14).
tapları
8 -
KURTUB: (206/821)
Ebu Ali, Muhammed b. Müstenir: Büyük dil ve lügat ôlimlerindendir.
Sibeveyh'ten ve Basra ulemôsından ilim almıştır . . Aslında hiç durmadan
hareket eden bir hayvancığın ismidir. Hacası Sibeveyh ona bu ismi derse
çok erken geldiği icin vermiştir. Sika ve ilmine güvenilen bir ôlimdir.
Kitabının adı: "ME'ANi'L·KUR'AN"dır.
Dôvüdi Kutrub'un bu kitabı
icin: "Onun kitaplarındon Me'ôni'I-Kur'ôn'ının benzerj görülmemiştir.. ·
demektedir. ibnü'n-Nedim ve ibnü Halllkôn da bu kitabın ismini tasrrh etmektedir. Kôtib Çelebi de zikretmiştir. "i'rôb'üi-Kur'ôn konusunda da eser
veren Kutrub'un gramer sahasındaki seviyesini belirJeyen pek çok kitapları vardır. Bunlan i'rôb'üi-Kur'ôn 'literotürü arasında kayd edeceğiz." (15).
<l3) İbnü Hallikan, VefeyiH'ül-A'yan: 5/ 204- 208.
İbnü'n-Nedlm. El-Fllhrist:
34. El-Kıfti, İnba:h'ür-Ruvat: 3/327. H1ttb'ül-Bağdfı.d1, Tarl\hu Bağdad: 13/
258. Ed- D3Jvüdi, Ta:ba'k3it'ül-.Mülfesslrin: 2/340. Zirikli, El-A'lam: 8j266. EsSüyütr, Buğyet'ül- Vü'at: 2/305.
(14) İbnü'n -Nedim, El-Fihrist: 34. İbnü Hallikan, Vefeyat'ül-A'yan : 2/.391 - 393.
·H atıb'Ul- Bağdadi, Ahmed 'b. Ali Ta rihu Bağdad: 9/ 174'. İbnü H acer'il-ASkalani, Ahmed b. Ali. Tehzib'Ut-Tehzib: 4/ 1'F7 - '1'2'2. Ed-DavOdi, Ta;bakat'ül -Müfessirin : lf!HlO- 192. Ömer Nasüht Bilmen, Bilyük tersır tarihi-:
1/309 - 31'1.
05) İbnü H a llioka n . Vefeyat'ül-A'ya n : 4/3'lı2 - 3·1'3. El-Kıfti, inba:h'ür-Ruvat :
3/'2 1~.
Yaküt 'ül-Hamevi. Mu'cem'ül-Üde·ba.: 7;ııos. i ·bnü'l-En'ba.r!. Nüzhet'ül-EHb'ba.: 91- 9'2. Katib Çelebi. Keşf'Üz-Zunün: 1730. Es-SUyüt[. ElMüzhir: 2/405- 4'63. El-Bağdadi. Hediyyet'ül- Arifin: 2/ 9. Ed-Davüdi. Tabakat'ül-Müf.essirin: 2/25'5. İbnü'n-Nedim: 5'2 - 53.
Doç. Dr.
124
9 -
Durmuş
Ali KAYAPIN-AR
EL-FERRA: (207/ 822) (16)
Ebu Zekeriyyô, Yahyô b. Ziyôd 'ii~Fe rrô : Büyük nahiv, lügat ve edebi. yôt ôliJ11i, KOfe na'hiv ekolünün imamıdır. EIJKisôi'nin talebisidir. Kendi
talebeleri sayılamaaycök kadar çoktur. ibnü Hallikôn; "Ferrô, nohivde,
lügatta ve edebi ilimlerde Kilfe ulemôsının en üstünü ve en pariağı idi.."
demektedir. Halife EI-Me'mOn'un iki oğlunun nahiV hacası ve müeddibi
idi. Sonra' halifenin nüdemÔ ve cülesôsı ara sında yer almış, çok büyük
1tibôr görmüştür. Hakkında haklı olarak: "Nahivde Mü'mlnlerin emiri .. "
denmiştir. Kitaplarını hep ezberden imlô ettirirdi. O kadar kitabı yazdırır­
kan hiç elinde kitapla görülmediği ve kitaplarının ücbln varokı bulduğu .
nakl edilmektedir (17).. /
·
Kitobının adı : "ME'ANT'L-KUR'AN"dır. 1972 de basılan nüshasının ilk
sayfasında Isim: "Müşkllü i'rôb'ii-Kur'ôn ve Me'ônihi" şeklinde geçmektedir.
kitabı tahkik eden Dr. Ahmed Mekki'I-Ensôri, kitabın meşhur isminin Me'ôni'I-Kur'ôn olduğunu, "Müşkllü i'rôb'ii-Kur'ôn..." ta'birinin, Ömer ._
Bu
b. Bükeyr'in talebinden, Allôh'ın kitabındaki bütün müşkilleri çözecek bir
kitab yaz.. diye imdôd dilernesinden kaynaklandığ ını söylemektedir (18) .
EI-Ferrô 'nın, lbnü'n-Nedim'in dört cüz olduğunu kayd ettiği bu kitabı. bize ulaşan ilk Me'ô·ni'l -ıKur'ôn'ların en önemlisi yada en önemli ilk üç Me'ôni'den biridir. ·
·
.
.
Daha önce de bir münôsebetle bel irttiğimiz gibi bu kitab,
cok büyük bir Ihtiyacını karşılamıştır. Verrôkin denilen bir tür
nıfının türeyip servet sôihibi olmalarını sağlamıştır.
zamanını n
kitabçı sı-
·
Kaynaklar birçok kitaplarının isimlerini vermektedirler. Bunlardan
konumuzia ilgili olanlarından bazılarını şöyle sıra layabi l iriz: "EI-Mesôdır
Fi'l-i<ur'Cin", "EI-Cem'u ve't-Tesniyetl Fi'I-Kur'ôn", "EI-Vakfü ve'l-ibtidô",
"Mecôz'üi-Kur'ôn", "EI-Lüğôt Fi'I-Kur'ôn" adlı eserleri, isimlerinden de
anlaşılacağı gibi, birer Lüğavi tefsir, bir bakıma. birer "i'rôb'üi-Kur'ôn"dırlar. "Fe'dle ve ef'ale", ''El-Maksur ve'I-MemdOd", "EI-Müzekker ve'l- ·
Müennes", "Mô Telhanü Fihl'l-ômme", "Müşkll'ül-Lüğatl's-Sağtr", "MüJ<IIü'I~Lüğati'I-Kebir", "Muhtasar fi'n ~Nahv", ,. na hiv kon ularını ta'rifleriyle
inceleyen "KitCib'üi-Hudud" gibi eserleri de isimlerinden de anlaşılacağı
(16) İbnü'l-iEnMri, Nü~het'Ol-Elibba'da .200 H.de vef~t ettiğini kayd etmiştir.
shı: 10'3. İbnü'n-Nedim ise d1ğer bazı kayna'klarla birlllkte 207 H. tarihini
vermektedi-r . El-•Fihrist: 67.
( 1"7) İbnü'n-Nedim, El-F-ihrist: 66- 67. İbn'ül-Enbart, Nüzhet'ül-EUb'ba: 98-103.
1bnü HalllMn, Vefeyat'ül-A'yan: 6/176 -ı1'8'3.
(18) Dr. Ahmed Mekki'l-Ensari, Ebu Ze'keriyy~' l-Ferrll. : 267.
Meani'l-Kur'a n L1tera·t ürü
125
gibi, genel ?nlamda na hiv, sarf, iştikôk, lügat ... ilimlerini ihtlyô eden detaYI i eserlerdir (19) . Zôten Dr. Ahmed Mekki'I ..Ensôrl, onun edibliğin l genel anlamda bir ediblik olarak anlarnokta ve o zamanki edibliğin, nahiv,
· sarf. lügat, aruz, kôfiye, ensôb, ahbôt, cedel fi'n-Nahv, usOI'ün-Nahv ve
ıştikôk gibi ilimleri ihtivô eden bir ediblik idiğini ileri sürmektedir (20).
Dr. Ahmed Mekki, EI-Fenô'nın yirmi dokuz tane ktabını tanıtmaktc
yazma ve matbu' olanlarını; yqzmalarının yerlerini ve nüshalarını öze ll ikieriyle tanıtmaktadır (21).
ve
bunların
Bu kitab üç cilt olarak, Ahmed YOsüf Necôti ve Muhammed Ali'n-Necile 1955 te Kôhire'de ilk; 1980 de ofset baskı olarak ikinci
: defa ·a~yn1t'ta Alem'üi-Kütüb tarafından bastırılıp neşr eqilmiştir.
cllr'ın tahkikı
önemine binôen daha fazla yer vermek zorunda kaldığımız EI-Ferrö'Me'ôni'sine de Dr'. A. Mekki'I-Ensöri'nin şu değerlendirmesiyle son
v·erelim: "Özet olarak şöyle diyebiliriz: EI-Ferrô'nın Me'ôni'I-Kur'ôn'ı, kı­
r.aotlar ve kır~atlarla lhtlcac,... Resmü'I-Mesôhif ve ve bu konudaki lhtilôfların yanında, özel ve genel anlamıyla lüğôvi lncelemelerle; eski ve yeni anlamıyla nahiv incelemelerini cem' eden ilk tefsirdir." (22).
nın
10 -
EBÜ UBEYDE : (209/824)
.Ebu Ubeyde ·Ma'mer b.. Müsennô Et-Temimi: Nahiv, lügat, edebiyat,
arab, ahbôr-ı arab ve hadis ilimlerinde sivrilmiştir. Amr. b. Alô'.dan na hiv, şi ir ve ğarib ilimlerini almıştır. EI-Côhız onun hakkında: "Yer·yüzünde bütün ilimleri onun kadar bilen · yoktur." demiştir (23). 'YôkOt:
"Lügat, ensôb'üi-Arab ve Ahbôr'üi-Arab'da · insanların en · öllml idi.. " demiştir (24) . Hôrici, şu'Obi ve 'ibôzi olduğu ileri sürü lmüştür. lbnü Kuteybe:
"Onun en güçlü olduğu llimler, Garib, Eyyam'üi-Arab ve Ensôb'üi-Arab
ldl... " demiştir. Kimse dilinden kurtulmamış ve cenazesine kimse gelme· miştir. Kendisine: "Ya Ebô ubeyde, herkesi diline doladın ve neseblerine
ensôb-ı
(19) İbnU'n -INedim, · El-<Flhrlst: 67. İbn'ül-Enbari, NüzJhe: 9.9. İbnü Halllki!.n, Vefeyat: 6/·liH. Katib Çelebi, Keşfü'z-Zunün : 2/ 207. Zirikli. El-A'llim: 9/'178.
El-Kıftt, tnbah'ür-Ruvlit:
Terceme no: 814. · Hatib'ül-Ba~da'dt, TArlhu
Bağdad : 14jl14~- 1'55. İ-bnü'l-Cezeri, Tabakat'ül-Kurra: 2/371 - 372. El-Bağ­
dadt, Hediyye: 2/51'4.
(2Q) Dr. A:hmed Mekkt'I-Ensari, Ebu Zekeriyya 'l-Ferra ve Mezhebühü fi'n-Nahvı ve 'l-Lüğa: 113 - 1'14: Ed-Da·v üdi, Taba.kat : 2/367.
(21) Dr. Ahmed Mekki'l-'Ensari, Ebu Zekeriyya'l-Ferra : 169.
(22) Dr. Ahmed Mekiki'l-Ensari, Ebü Zekerlyya'l-Ferra.: 272.
Buğyet'Ul- Vü'il.t Fi Tabakılti'n­
(33) Es-SÜyütt, Celıllüddiddin AbdUrrahma n ,
Nahrviyyln .v e'n -Nühdt: 2(295.
(24) . Ya·küt'ül-H a.mevi, Mu'cem'ül-Üdeba.: 7j1164.
Doç. Dr.
126
Du rmuş
_All
KAYAPıNAR
dil uzattın. Allah aşkına senin baban kimdir söylermisin?! ... " diye sorulmuş. EbO Ubeyde bu soruya: "-Babam bana kendisinin yahudi olduğu­
nu söyledi. .." cevabını vermiştir (25).
EbO Ubeyde, El-Fazi b. Er-Rabi'in davetiyle
t9kdim ed ilişini şöyle anlatır:
Bağdad'a
gidip HôrOn'ür-
Reşid'e
"Yapılan davet üzerine Bağdad'a gittim. Fazi b. Rabi'ln buzOruna girdim. Yanında yer gösterdi oturdum. HuzOruna giren bir zôta beni takdim
ederek: -Bu Basraiiiarın allörnesi EbO Ubeyde'dir, dedi. O zôt da memnon·iyetini belirterek: "zaten ben bu zôtı merôk ediyor, iştiyôk duyuyordum." dedi ve: "Bana bir mesela soruldu, onu sana bildirmeme izin verir
misin?.." dedi. Ben de, söyle .. dedim.
~~~CJ"'. ; ..:U
1f •
tb J
"Onun tomurcukları sanki şeytanların başları, gibidir." (26) ayetinde cehennemdeki ağacın tomurcuğu, şeytanların başlarına teşbih edilmiş ...
Halbuki va'd ve va'id, bilinen şeyle yapılır. Bilinmeyen şeyle yapılan bu
benzetmenin hlkmeti nedir? diye bana !Sordu. ·Ben de dedimki: "At1ôh,
Arab'a, kendilerinin konuştukları şekilde, kendi kelômları ölçü·sünde
hitab
etmiştir.
imrü'I-Kays'in şu şiirini işitmedin mi?
J ~~~~
.._.. L.ttS'
.. ).)·
~
ı.J
4.;.,.._
•
C::,..:.. LA- .I.TJ J
- -• -''·
~
~ ı:
..,
~
l
beytinde şôir nasıl bilinmeyen ve korkunç tasavvur edilen bir şeyi dişle­
rine benzetmişse, Aflôh da cehennemdeki bilinmeyen ağacın tomurcukla·
rını şeytanların başlarına benzetmlştlr."
Verdiğim bu cevap onların çok hoşuna gitti. Bu günden itibaren, bu
ve benzeri şekillerde Kur'ôn'la ilgili bi.r eser yazmaya karar verdim. Basra'ya dönünce de "Mecôz'üi-Kur'ôn" adını verdiğim bu kitabı yazdım (27).
EI-Esma'i, EbO Übeyde'yi bu kitabından dolayı ayıplar ve Kur'ôn'ı kendi re'yi lle tef'3ire kalkıştığını söylermiş . Bunu duyan EbO Übeyde bir gün
kalkıp EI-Esmô'l'nin yanına kadar gitmiş ve: " - Yô Ebô Seyyld, hubz
nedir" diye sormuş, O'da : " - Yoğurup yediğin şeydir." cevabını vermiş.
Ebu Übeyde: "Sen Kitôb'ullôh'ı . kendi re'yin'le tefsir ettin. Kur'ôn'da:
1_r....> <:Y
e
~
c
'.J -.; ; J - 1 t.Y t .J ı t.Y 1 28) "Ben kendimi başımın üstün-
de ekmek taşır gördüm.. " buyurulmuştur, demiş .. . EI ...Esma'l: "-Hayır ben
kendi re'yimle tefsir etmedim; bu bana zôhir olan, bence ma'h1m bir şey('25)
Ed-Davıidi,
Muhammed b. Ali,
Tabaka..til' l-Müıfes&lrla n :
(26) E s- Saffat süresi, ayet: &5.
(27)
(28)
Ta bakat'üi-IMü fesslrin: 2J 327.
suresl, ayet: 3'6.
Ed..!Oıivüdi,
Yılsüt
2/ 327.
·
,,.
~
Mea ni'l-Kur'an L'itemtürü
127
.. ------------------------------------------------------.
(
<dir de onun icin böyle söyledim .. " deyince, EbO Übeyde: "işte bu senin
beni ayıpladığın şeyin ta kendisidir. Benim yaptığım açıklamalar, yazdı­
·. ğım şeyler de bana zôhir olan mônôlardır. Yoksa kendi re'yimle yaptığım
: tefsir değildir." diyerek Ef-EsmaTnin meclisini terk etmişt i r (29) .
~
Kitabının adı : "ME'ANl'L-KUR'AN (30) veya MECAZ'ÜL-KUR'AN"dır.
: Jbnü'n-Nedjm yüzbeş kitabının ismini vermektedir (31). Zamanının tanı­
:~ nan bütün ilim dallarında . kitap yazmıştır. ikiyüz kitabı vardır diyen ibnü
; Hallikan seksenbir kitabını ismen zikretmiş ve konuyu uzatmak korkusuy~ la diğer kitaplarının ismini vermiyorum demiştir. ibnü'n-Nedim gibi, ibnü
;. Hallikôn'da Me'ani'I-Kur'an, Mecaz'üf-Kur'an ve Garib'üi-Kur'an'ını ismen
: ··ver,miş fakat i'rôb'üi-Kur'an'ını vermemiştir (32). Fu'ad Sezgin de Mecôz'.
: üi-Kur·an ~ukaddimesinde bu konuda şunları söylemektedir: "ibnü'n-Nef. . crım, Ebu Ubeyde'ye ôit Mecôz'üi-Kur'ôn, Garib'üi-Kur'ôn, Me'ôni'I-Kurôn
~ ve i'rôb'üi-Kur'ôn adlarıyla birçok kitap zikr etmiştir. SonrakiJer d& bu kof· nuda aynı şeyi yapmışlardır. Burada aklımıza şu soru gelmektedir: "Ebu
ı Obeyde acaba gercekten bu isimlerle verilen· kitapların hepsini te'lif etmiş
(. midir? Yoksa bunlar:.. birtek kitaba verilen değişik Isimler olup, o do şu
elimizdin altındaki "Mecôz'üi-Kur'ôn'dan mı ibôrettir?l .."
t
t
ları
çeşitli
"Zannedlyoruz ki, Ebu Obeyde'nin
isimlerle ileri sürülen kitapsôdece Mecôz'üi-Kur'ôn'ından ibôrettir." (33).
Fuôd Sezgin, her ne kadar Mecaz'üf-Kur'ôn'ın bazı nüshalarındaki:
ğarib, tefsir ve mecaz arasında değişen isimleri vererek, bu kitapların hep-
·
: sinin aynı kitaba verilen fark•lı isimler olduğu zehôbını uyandı rıyorsa da,
dört ayrı kitaba, biri diğeriyle pek uyuşmayan başka başka isimler taşı­
:: yan, dört ayrı isimdeki dört kitaba bir tek kitab nazarıyla bakmak pek
; doğru olmasa gerektir. Nitekim bu isimler. mesela tefsir ve môna gibi,
.biri diğerinin yerini tutacak isimler değildir. Sonra ibnü'n-Nedim, bunlafın
birini
bu
karışıklığın
görmemişse
<:lahi, birini diğerine karıştırmışsa dahi, öbür ikisini de
icine katmak biraz zor gibi görünmektedir.
Ebu Übeyde'nin gramerle ilgili birkoc eserinin ismini oktarorak bu
konuyu da kapatmak istiyorum. "Fe'ale Ef'ale", "EI-Mesôdlr", "EI-Lüğôt",
[(29) Ed-DA.vQdi, Tabakat'ülJMüfesslrin: 2/ 326- 3'28. İbnü Halli'kan Vefeya.t: 5/
237. İbn'Ul-EnMri ; Nüzh et'ül-Eiibba: 108- '1.09.
{(30) İbnü'n-Nedim, El-Fihrist: 24.
~~·i3'1) İbnü'n-Nedtm, El-Fi'hrlst: ·53 - 54.
'(3'2) İbnü Halllkan, Vefey!l.t: 5/128 - 1'29,
:(·33) Fuad Sezgln, MecAz'ül-'Kur'an Mukaddimesı : 17 - '1'8.
r
Doç. Dr.
128
Durmuş
AH KAYAPINAR
"Mö Telhanü Fihi'I-Amme", "EI-Cem'u ve't-Tesniye" ve ilerde i'rôb literatürü içerisinde vereceğimiz "i'rab'üi-Kur'an" (34) .
EbCı Übeyde'nin Mecôz'üi-Kur'ôn'ı Muhammed Fu'ôd Sezgin'in tahkik ve to'likl ile (1401 / 1981) yılında ikinci baskısını · yapmıştır. Beyrut'ta
Müesseset'ür-ıRisôle tarafından yayınlanmıştır.
11 -
EL-FAZL BiN HALEF: (210/825)
Ebu Amir, El-Fazi b. Halef (hôlid} ismôll'it-Temlmi'I-Cürcôni: Bu zôtın
Isminde de karışıklık vardır. lbnü'n.,Nedim, . EI-'Fazl b. Halef'in~Nahvi olarak kayd etmiş (35). Es-SüyCıti ve Ed-DôvOdi: Eıi-Fazl b. ismôll't-Temimi,
Ebu Am,lr'ii-Cürcôni'n-Nahvi olarak vermi şler (36). YôkOt'üi-Hamevl ise:
EI~Fazl b. Hôlid, Ebu Mu'ôz'ii-Heravi (210 H.} olarak vermiştir (37} .
.Büyük nahiıv ôlimi, şôir, ôkil. kômil. esrının en faziletli ve parmakla
gösterHen ôllmlerindendi. Hem nazmı, hem de nesri cok güzeldi.
Kitabının adı İbnü'n-Nedim'e göre:
"ME'AN1L'KUR'AN"dır (38}. Ed·
"EL...BEYAN Fl ILMi'L-KUR'AN"
DôvCıdi ve Es-SüyCıtl de bu .isim yerine:
vermişlerdir (39}. Ayrıca Ed-DôvOdi,
ismini
onun
şôirliğini
gösteren:
"Uruk'üz-Zeheb Min Eş'ôr'ii-Arab"ını ve diğer bazı eserlerini koyd . etmiş­
tir (40).
12 -
AHFEŞ'ÜL-EVSAT: (215/830) (41)
Sa'id b. Mes'adet'II,Mücôşi'i'I~Belhi, Ebü'I'-Hasen, EI-A1ıfeş'üi-Evsat:
Basra nahiv ekolü imamlarının ileri gelenlerindendir. Sibeveyh'ten ilim
alaniann en ôlimidir. Ayrıca Sibeveyh'in Him aldığı kimse·lerden o da Ilim
(34) İbnü~n-Nedim, El-Filhris't: 34, 5~. 54. İbnü H alli'kan, Vefeyat'Ul-A'yan: 5/
235 - 24!1. İbnü'l-En'bari, Nüzhet'ül-·EUbba:: ı·04- 1112. El-Kıftı, tnbah'ür. Ruvat: 3j2'16- 287. ömer Rıza KehhiUe, Mu'cem'ül-MüelUftn: 12/309. EsSüyılti, Buğyet'ül - Vü'at: 2/294- 12·96.
Hatib'Ül-IBağdadl,
Tari:hu Bağdact :
•13/2'5i2 - '258. KatlbÇelebi, Keş'fü'z- Zunün: 1'130. Es-SüyO.tl, El-ıMüzhir: 2/
402- '403, 462. Mu'cem'ül-'Matbü'at: 322- 3·23. El-Bağd8.di, İsmail Paşa, Hedlyyet'ül-Artfin: 2/4'66- 4'67. El-Askalani, Ahmed b. All b. Hacer, Tehzi'b'tTehzib: 10/246 - 249.
·
(3'5) İbnü'n-Nedim, El-Fi'hrist: 24.
(36) Ed-Davüdl, Tabaka·t'ül-Müfessirin: 2/28. Es-Süyüti, B'Uğyet'üi-Vü'at: 2J245.
(37) Yaküt'ül-'Hamevi, Mu'cem'ül-Üdeba: 6/21'4.
(38) İbnü'n-Nedlm: 24.
(39) Es-Süytiti, Buğye : 2/245. Ed-Davüdt, Tabakat'ül-Müfesslrin: 2j 2B.
(40) Ed-DavO.dl, Ta'bakat'ül-'Müfessirin: 24.
.
.
(4.1) İbnü Hamkan'la İbnü'n-Nedlm vefatını 221' H. olarak vermiş, · ayrıca İb­
nü'n~edim, 215 rivayetide var demiştir. Vefeya t'ül-A'ya n: 2/381. El-Fihrist: 52.
·
1
Me1l.n1'1-Kur'an
~iteratürü
129
almıştır. Yaşca
Sib13veyh'ten daha büyük, ondan önce doğmuş, ondan
sonra vefôt etmiştir. Sibeveyh'ten EI-Kitôb'ı doğrudan doğruya okuyan ve
başkala rı na okutan tek kişi olarak göste'rilmiştir (42) .
Es-SüyOti. saydığı on beş A'hfeş'ten "Üç meşhur Ahfeş'in biri ve bir
mu'tezili idi. Sibeveyh'ten ilim alanların hôfızası en kuvvetli olanı Ahfeş'ti.
· · Arab kelômını en Iyi bilen ve cedel ilminde ve cadelde en usta ôllmdi." (43)
Es-Sa'leb, "Onun Insanların en ôlimi olduğunu" söylemiştir (44), EI-Ahfeş
· de: "EI-Kitab'ı'na bana sormadan hiçb_ir şey koymadı .." demiştir (45).
Kitabının. adı: "ME'ANi'L-KUR'AN".dır. ibnü'n-Nedim bu kitabın adını:
. TEFSİRU ME'ANi'L-KUR'AN olarak vermiŞtir (46) . ibnü Hallikôn da aynı
· ismi vererek lbnü'n-Nedim'e katılmıştır (47). Kôtib Çelebi, Es-SüyQti ve
diğerleri Me'ôni'I~Kur'ôn isminde birleşmektedirler (48). ibnü'n-Nedim ondört ki tabını ismen vermektedir (49). Dr. Fôiz Fôris Ahfeş'in Me'ôni'sine
yaptığı tahkikin mukaddimesinde onsekiz kitabının ismini vermiştir.
Ahfeş'üi-Evsat'ın bu •kitabı, (1400/ 1979) da il'k, (1401 / 1981) de ikinci
ve (1401 / 1981) de ücüncü baskısı Dr. Fôiz Fôris'in tah kikiyle basılmıştır.
· _Dôr'ui-Kütüb'is-Sikôfiyye-EJ ...Küveyt neşr etmiştir (50).
Onun gramerle ilgili eserlerinin isimlerini verirsek nahiv ve i'rabdaki
ilminin derecesini belirlemiş oluruz: "EI-Evsat Fi'n-Nahv", "EI-Mekayis
Fi'n-Nahv", "EI-iştikak", "EI-Evsat", "Vald'üt-Tôm", "Et-Tasrif"; bir de
özellikle, tefsir, me'ôni ve -nahiv ilmini ihtivô eden: "EI-Vahid v'ei-Cem'
Fi'I-Kur'an"ını kayd ederek Ahfeş'üi-Evsat'ın günümüze ulaşan Me'ônilerin ilki olduğunu belirleyen EI ...Kıfti'nin şu naklini aktaralım:
EI...Kıfti, inbôh'ür~Ruvôt'ında şöyle demektedir: "EI-Ahfeş, Me'anisl. nin te'lifi ile Ilgili olarak diyor ki: ..:... EI-Kisai benden Me'ani'I-Kur'an'ı te'lif
etmemi istedi, bende te'lif ettim. Sonra benim bu kltabımı esas ittihaz
ederek, kendisi "EI-Me'ani" konusunda bir kitap yazdı. EI-Ferrô da mezkur iki kitaba dayala o1arak, kendi "Me'ônl"sini yazdı .." (51) .
(4'2 ) 1-bnü'l-Enb~ri, Nüzhe: 1-33 - 134. Es-Süyütl, Bu~ye: 1/590. El-Fihrist: 52.
(43) Es-Süyuti, Bu~ye: 1/"590. EHKrfti, İnba'h'ür-Ruvat : 2/36- 40.
(4~) İb.nü'i-Enba.ri, Nüıhet'ül-Eli'bba : 1'3"4.
(45) İbnü Halltkll.n , vereya.t' ül-A'yll.n : 2/ 38'1.
<4"a) Fımü'n•NiNedim, El-•F l'hrist: 52. İbnü Hallikan, Vefeyat: 2/38'1.
(47) 'Ed-Dilıvüdt. T abeka.t: ı;ıHla. tbnü Halllka n , Vefeyat: 2/11H. KeŞt : 1730.
(4"8) Es-Süyütı. Bu~ye: 1'(590. Dr. Faiz Faris, Me'ani Muka ddimesl: 48.
(49) D r. Faiz Fll.ris, Me'an i'l-Kur'an Muka ddirnesl : 38- 48.
, (50) T ll.rth'ut-.T ürll.s'll-Arabi: 1/ 109. Brock. 1/109.
(5'1) El-Kıftı, İnMh'Ur-Ruva.t: 2j 37. Es-Süyüti, Bu~ye: 1/590. Ya'ktit'ül-Hamevi,
Mu'cem'ül-Üde.ba: 1<1j26.
(F.: 9)
Doç. Dr.
130
Durmuş
AH 'K'AYAPINAR
.Siz bu çalışmamızda kronolojik sırayı gözettiğimiz Icin. EI-Ferrô ve
Me'ôni'si ile. EbO Übeyde ve Me'ôni',sini öne almak zorunda kalm;şsak
da; yukardaki nakil. Ahfeş' in Me'ôni'slnin, El-Kisôi ve EI-Ferrô ' nın Me'ôni'lerinin aslı olduğunu ve otllardan önce yazıldığını açıkca ortaya koymaktadır.
Ayrıca EbO Hôtim'is-Sicistôni: "Ahfeş, EbO Übeyde'nin Me'ôni'slnl
ele aldı, ondan bazı şeyleri çıkardı, bazı şeyle.rl ilôve etti, bazı şey'leri ~e
değiştirdi. su · durum karşısında kendisine: " - Senin bu kitaptan yaptı­
ğın bu garip şey nedir? Arapçayı daha iyi bilen kimdir? Sen ml, EbO Übey.
de mi?l .. " diye sordum. Bunun üzerine bana: " - Klt.Pb, onu düzeltib 18•
lôh edenlndlr, yoksa bozup dağıtanın değil .. " karşılığını verdi. (52) .
Bu ifôde ve devamından anlaşıldığına . göre Ahfeş, Es-Sicistôni'nin
bu muôhazesinden sonra. EbQ Ubeyde'nin Me'ôni'sini bir kenara atı b kendi Me'ônisini müstekillen yaAzmıştır. B:ın.? rağmen yine de faydalanmışsa
ve münôkaşalı olmakla beraber. Ebu Ubeyde'nin Me'ônisi bugünki Me- ·
côz'üi-Kur'ôn adıyla neşr edilen kitab ise bu iki kitabın ikisi de elimizdedir, kücük bir ·karşılaştırma ile Ahfeş',in E~~ Übeyde'den ne· oranda yararlandığı ortava çıkacaktır. Yok eğer Ebu Ubeyde'nin Mecôzı ayrı, Me'ô· .
·nisi ayrı bir kitapsa. o zaman, Me'ônisi kayıp olduğu icin bu karşılaştır­
mayı yapma ımkanı ortadan kalkmış.. olacaktır. Şunu rôhatlıklo söyleyebiliriz ki, Ahfeş'in Me'ônisi ile Ebu Ubeyde'nln Mecaz'ını korşılaştırdığı­
mız zaman. bu iki kitabın .. birbiriyle hiçbir ilgisi olmadığını görürüz. Buda
açıkca ya Ahfeş'in, Ebu Ubeyde'nin Mecôzından hic lstifôde etmediğini,
ya do, EbO Obeyde'nin Mecôzı'nın başka, Me'ônlslnln başka kitaplar olduğunu rtôde eder.
13 -
esO'L-MiNH~L: ( .. .! ... ) (53)
·~Ebü'l-Minhöl, Uyeyne b. Abdirrahmöri'II-Mühellebi: Nahiv ve lüga(
ö'limidlr. Halil b. Ahmed'in talebesidir. Emir, .Ebü'I·Abbôs Abdullôh b. Tô· .
hir'in müeddibidlr. Bu Emir NisöbOr'a tsôhip toldu ve ölünceye kadar· mü- ·
eddibl Ebü'I-Minhtil ile birlikte orada kaldı ve neticede orada vefôt etti.."
. diyen Es-SüyOti. iclerinde Me'ôni'l..ıKur'ôn'ının yer almadığı bazı kitapla·
rını vermiştir. Verdiğ i kitapları da: "Kitôbü'n-Nevôdir"i ·ile "Kit<~bü'!f-Şi'r''in·
den ibôrettlr (54) ·
ibnü'n-Nedim de onun hakkında şunları kayd etmiştir: "ismi Abdullah .·
b. Sa'id'dir. Ardo değildir. Ulema ile buluşmuş, badiyeye katiimış, Fusa~
· hadan ve A'röb'dan Ilim almıştır. "Kitabü'n-Nevôdir'' ve "Kitôbü Rahli'l·
(~) EJ-Kıftt, tnbah'ür~uvat: 2/31- 38.
(&3) v~rat tar ihine kaynaklard'a işaret edilmemiştir.
('5 4) Es-Süyüti, Bu~ye't'ül- VU'at: 2/239.
ı· ·
r .
,.: _ _ _ _ _ __ _ _ _
M_e_aru
_·_
·ı_-K_u_r_·a_n_~_i....
te_r_a:t__u_·
r_u_ _ __ _ _ _ _ _
13_1
: ı·
;: Beyt, gibi
kitapları vardır.. " demekte ve Me'ônlsinden burada söz etme-
~- mektedir (55) . tKitabının bir başka yerinde ise, Ebu Minhal, diye künyele:.·,nen Uyeyne b. Minhôl, A'hbôr ve ensôb rôvisidir. "Kitôb'üi-Ebyôt'is-Sôira",
·. "Kitôb'üi-Mübôyenôt", "Kitôbü Emsôl'is-Sôira" ve "Kitôb'üs-Serôb"ı var: · dır ... " demektedir (56).
:ı ·
Halife Me'mun'un Abdullôh b. Tôhiri Horasan'a 214 H.de tayin ettiği
vefôt ettiği bilinmektedir:(57). Uyeyne b. Minhôl'in Horasan'o varışı şüphesiz ki Emir Tôhir'den sonra olmuştur. Emir .de 214 H.
!·· de tayin adildiğine göre, Uyeyne'nin 214 de hayatta olması lôzım gelir.
Lve 230 H. senesi
r
~
Kitabının ·.a.dını sôdece ibnü'n-Nedim vermektedir. ME'ANl'L-KUR'AN'[: d!r (58) . Diğer kaynaklarda zikr edilmemiştir.
f.
ı. .
f ..
~
14 -
iBNÜ SELLAM : (224/ 832)
Eb Cı Ubeyd, EI~Kôsım b. Sellôm'it-Türki: Dindôr, mütteki, cömert, na-hiV, tefsir, hadis, edebiyat ve fıkıh ôlimlerinin ileri gelenlerlndendir. Ma'mer
f.·.b. Müsennô, EbQ Zeyd, Kisôi, Fer:rô vb. ulemôdan ilim almıştır. Kitapları­
. nı yazarken hocası Ma'mer b. Müsennô'nın . kitaplarındon faydalandığı
. ~öylenmektedir. Insanlar onun eserlerinden yararlanarak yirmi kadar ki. tap te'Hf etmişlerdi r-(59). Aynı zamanda şôii·, edib, hatib, lügat ve kıraat .
··ôlimidir.
·
t.·.
r
Kitabının adı : "ME'ANi-'L-KUR'AN"dır (60). ibnü'n-Nedlm yirmi kitabı­
· ._.nı ismen vermektedir. Bunlardan UIQm'üi~Kur'ôn'la ilgili olanları : "Garib'\üi-Kur'ôn", "EI-KırôtJtl', "Adedü Ay'ii-Kur'ôn", ('En~Nôslh ve'I-Mensuh",
· "Fezôil'ül-Kur'ôn" vb. eserlerdir. Nahiv ve i'rôbla ilgili olanları: "EI-Mak-
.:.sor ve'I-MemdOh", "EI-Müzekker ve'l-Müennes" vb. eserlerdir (61).
.
:lif
Ed-DôvGdi: "-
Luğat ulemôsmdan Me'ôni'I-Kur'ôn konusunda ilk te'-
yapan Ebu Übeyde Ma'mer b. Müsennô'dır.
·_('5:5) İbnü'n-Nedim,
(56) İbnü'n-Nedim,
Sonra Kutrub b. Müste-
El-.Fllhrlsll: 48.
El-Fihrlst: 108.
:.cem Ez-Zehebi, El-~ber : 1/406.
(63) İ'bnü'n-Nedtm, El-Fihrist:: 34.
iC59) · Zlrikli, El-A'lam: 6/ 10. El -'Xıfti, İnb§:h'Ur-Ruvat:
3/ 12- ·23. Es-Süyı1tı,
Bu~yet'Ul-Vü'a.t: 2/253 - 254.
Hatibü'hBağdadi, TA.rthu Ba~ dad: 1'2/403-41'6. İbnü'l-Cezeri, Tabakatü'I-Kurra: 2/'16 - 1'8. İbnü'n-'Nedtm, El,.Fihrist:
·7'ıı - 7<2. Katlb Çelebi, Keşfü'z-Zunün: 1730. Es-Süyütt, El-MüZ'h1r: 2/ 4'11,
4.19, 4'64. · Yakut'ül-Hamevl, Mu'cem'ül-Üdeba; 16/ 253- 2fY1. Ketıbale, Mu'..
cem'ül-'MüeUlfin: 8/101. Bilmen, Ömer Nasüht, Tefsir Tarihi: 1'/327.
(110) :Thnu·n..:-Nedtm, El-Flhrlst: 7'1. Es-Süyüti, Buğye: 2/ 25-9. Ed-Dtı.vüdt, Taba,,
kA.t'ül-IMU.fessirin: 2/35 - 3'6.
(61) İbnü'n-Nedtm, El-di'lhrist: 71 . Ed-DavQdi, T abakat: 2/32- 38.
132
Doç, Dr.
Durmuş
Ali KAYAPINAR
nir'dir. Sonra E'i-Ahfeş'tir. KOfi ulemôsından da önce EI-Klsôi, sonra EIFerrô'dır. Sonra da Ebu Ubeyd bunların kitaplarındakileri toplamıştır.." (62)
diyerek ilk Me'ônilerin sôdece te'lif sıra larını değil aynı zamanda hangisinin hangisinden faydalandığını ve faydala nabileceğini bel irlemişt-ir.
15 -
EL-YEZiD1: (225/840)
Ebu lshôk, ibrô"him b. Yahyô b. EI-Mübôrek'il-Yezidi'I-Adevi: Nahivcı,
edib ve şôirdir. Halife Me'mCın'un nedimlerindendlr.
Kitabının adı: "MES.ADiR'UL-KUR'.AN"dır. Bir de "ME'TTEFEKA LAFZUHU VE'HTELEFE MA'N.AHU" adlı eseri vardır. Dr. All Şevvôh bu iki
eseriyle EI-Yezidl'yi Me'ôni'I~Kur'ôn yazarları arasında göstermektedir (63). Yazidi'nin bu kitabını kırk seneden fazla zamanda te'liif ettiği
kaynaklarda zikr edilmiştir (64). ibn'üi-Enbôri de Vezidi'nln, ME'TTEFEKA
LAFZUHÜ'sunu yediyüz varak olduğunu, kitabın te'lilfine onyedi yaşında
başladığını, altmış yaşına geldiği halde · hôlô yazmaya devam ettiğini ve
tamamlayamadığını kayd etmektedir (Ş5). Ed-'Dôvüdi de EI-Enbôri'nin bu .
sözlerine: "- Bu kitap'la Yezidiler· iftihôr ederler. O'nun bir de MES.Aoi~·UL-KUR'AN'ı vardır.
Bu kitabının te'lifinde
sOresine (66), ib- .
nü'n-Nedim de "EI-Hadid" sOresine varmıştır." (67) demektedir. Zirikil ve ·
kaynaklar "tamamlamamıştır" demekle yetinmektedirler (68).
diğer bazı
16 ·-
HAFS'UL-KARi: {246/860)
Ebu Amr, Hafs b. Ömer b. Abdilaziz b . .Suhbôn b. Adiy b. Suhbôn'iiEzdi'd-DOri: Nahiv ôlimi, kıraat 1mamı .. Kıraatfon :ilk cem' eden kişi .. MevsOk ve mütteki bir zattır (69).
·
Kitabının adı: "ME'TTEFEKA ELFAZUHU VE ME'.ANiHi MiN'ELKUR'AN"dır. Dr. Ali Şevvôh, Hafs'ui-Kôri'yi bu kitabıyla Me'ôni'I-Kur'ôn
(62) .Ed-'Davüdi, Tabaka.t'ül-Müfessirin: 2/36.
(63) Dr. AU Şevova.'lı İshak, Mu'cemü Musannefa,t 'il-Kur'an'U-Kertm:. '215.
(64) Ed ~Davtldi, Tabrukat: lf2·4. İ'bnü'l-Enba.rt, NüZhe: li3'5.
(65 ) İbnü'l -EnMrt, Nüzhe t 'ül-IElibba: 1'6'5.
(66) Ed~Dtıvüdi, Ta-bekat'ül-Müfessirin: 1/ 25,
(6'7) İbnü'n-Nedtm, El-Fihrist: 51.
(6'8) Zirikli, El-A'Hl.m: 1/ 74. El-Kıfti, !nbah'ü:r-RuvM: l.flS9- :191. El-Ba~dAdl,
İsmAil Paşa, İzi\:h'ul-:Me•knün: 2/675. Es-Süytltt, Bu~yet'ül-Vü'At: lj4':M -·
435. Hatrb'ül-'I3a~dadi, Tariıhu Bağdad: 6/209-2110. İbnü'l-Cezerl, Ta-ba~ .·
kat'Ul-«urra: 1/2~. Es-Süyütı, El-Müzhlr:' 2J41J2.- 4'19. lbnü'n-!Nedim: Ek ·.
Fihrlst: 50- 51. Yaküt'ül-Hamevi, Mu'cem'ül- Üdeba: 2/97- '104. Kehbıile,':
ömer Rıza, Mu'cem'·ü l-iMüeiHfin: ljlı:26.
~
(69) İ'bnü'l-Cezeri, TırbakM'ül-iKurra: 1/25'5. Z!rlkl1, El-A'lam : 2/29.1. lbnü'l- -~
Cezeri, En-ıNeşr Fi'l-Kıraat'il-'Aşr: ı·( lt4·..
·
~z
. ~;+!.
_,
. .•.
Meani'l-Kur'an LiteratUrU
133
yazarları cümlesi Icarisinde göstermektedir (70) . Kitaba ulaşmam~z mümkün olmadığı icin isiminde yer alan "Me'ôni" lafıının onu bir Garib'üi-
Kur'ôn olmaktan çıkarıp Me'ôni'ıi-Kur'ôn cümlesi içerisine katabilecek nitelikte olduğunu söyleyemiyoruz.
On·un "Eczaü'I-Kur'ôn", "Fezôil'üi-Kur'ôn" ve "Ahkôm'ül-Kur'ôn" gibi
· tefs.irle ilgili bazı ki tapları daha vardır.
18 -
1
IBNÜ KUTEYBE : (276/ 889)
EbO Muhammed, Abdullôh b. Müslim b. Kuteybe Ed-Dineveri: Arapca, nahiv, lügat, ohbôr, eyyôm, şiir, hadis ve fıkıh ôllmidlr. Zamanının bütün ı· ilimlerinde ırıütebahhlrdir. EbO Hôtim'is-Siccistôni, lbnü Destereveyh
vb. ôlimlerden ilim almıştır. Kerrômiyeden olduğu, yalancı (kezzôb) olduğu ve müşebbi'heden olduğu söylenmiştir.
Ed-Dôr~kutni, Müşebbiheye
reddiye yazdığını delil göstererek teşblhten ber1 · olduğunu söylemektedir.
ibnü Hazm de onun dininde ve ilminde sika olduğunu söylemiştir (71) .
Kitabının adı: "ME'ANi'L-KUR'AN"dır. ibnü'n-Nedim altmışbir kitabı­
ismen kayd etmiş fakat bunlar arasında Me'ôni' I-.Kur'ôn'ına yer ver. memiştir ·(72). Ed-DôvOdi, Es-Süy0t1 ve diğerleri ise Me'ôni'•sini Jsmen zikr
etmişlerd i r (73}. Bu arada konumuzia alôkalı diğer bazı eserlerini de kayd
etmemiz yerinde olur: "i'rôb'üi-Kur'ôn", "Müşkil'ül-~ur'ôn", "Garibü'IKur'ôn" "EI-Müştebehu Mln'ei-Hadisi Ve'I-Kur'ôn'', "El-Kırôat".. . Nahivle
ilgili kitapları da vardır. Bunlardan "Côml'u'n-Nahv", "En-Nohv" ve "EnNahv'üs-Sağir"inl zikredebiliriz (74).
nı
19 -
ISMAiL'ÜL-KAZi'L-EZD1 : (282/ 895)
ismô11 b. ishôk b. ismôil b. Hammdd b. Zeyd b. Dirhem, Ebu ishôk'ıi­
Ezdi: Arapça'da imôm, fıkıhta kôzi. nahiv ve lügat ilminde zirvedir. Hakkında ibnü FerhOn şunları söylemektedir: "Kur'ôn'ı, UIOm'üi-Kur'ôn'ı, ha·
disi, ulamanın ôsôrını, fık·hı, kelômı ve lisan ilmini cem' etmiştir. Kendisi
EI-Müberred'ln dengl ôllmlerdendi. Hakkında EI-Müberred: - Eğer onun
(70 ) Dr. All Şevvilh İsha'k, Mu'cemu Musannefatıl -Kur'An ; 215.
<7·1) Ed-Davüdt, T abakil't'ül-Müfessirin: 11/'24'5 - 24·6. Es -SüyOt i, Bu~yet'ül-Vü'at :
2/ 63 - 64. İbnü'n..ıN'edtm, El-Fihrist : 77 - 78. İ'bnü'l -Enbart, Nüzhet'ül-Eiibba : 209 - '21'1. Zlrikli, EI- A'la m-: 4{280. El-Kıftl , İnbah'ür-'RuvıU: 2/14'3'14'7. Hatiıb'ül -'BaMMt, T arlll u Bağdad-: 10/'1'10 - ·17ll. . El-'Bılğdc\di, Hediyyet 'ül-Arifln: 1/4~'1.
(72) İbnü'n-Nedtm, EI-!Flhrist: 77- 78.
('73 ) Ed...Da vlidi, Ta bakM: 24'5. Es-Süyü.ti, Buğye: 2/ 63.
(74) Es -Süyüti, Buğye:· 2/ 63. İbnü'n-Nedim : 77 - 78. Ed-DavOdt, T a:ba:ka t : 245.
Dr. Müftd Kumeyha. Na'im ZerrOr Eş -Şi 'r Veş-Şuaa.: 15.
Doç, Dr.
134
Durmuş
AH KAYAPINAR
fıkıh rlyôseti ·olmasaydı bizim elimizden nahlv ve edebiyyat
rlyôsetini de
.
alırdı ... " demiştir
ı
(75).
. Kitabının adı : "ME'ANI'L-KUR'AN"dır. ibnü'n-Nedini yedi k itabınırı
ismini verm i ş, bun lçır a rasında Me'ôni'sinden bah ls yoktur (76). Es-SüyOti kitabının ismini "Me'ôni'I-Kur'ôn" olarak vermiş (77) ; Ed-DavOdi de
"Me'ôni'I-Kur'ôn ve 'i'rôblhi" şekl i nde vermiş ve y i rmibeş cüzdür ifôdesini ilôve etmiştir (78) . Kôtib Çelebi de EI.IKôzi'nin, Zeccôc'ın Me'ôni'slndeki beyitle.ri şerh ettiğini, Me'ôni'I~Kur'ôn'lar arasında zikr ediyor (79) .
Hotib' üi-Bağdôdi'nin : "Kur'ôn konusunda yazdığı kitaplar kendisinden
önce yazılanların çoğundan üstündür. Me'ôni'H<ur'ôn'ı, Ahl(ôm'üi-Kur'ôn'ı ­
ve Kıraat - kitabı kendisinden öncekilerin çoğunu geçtiğine dellldlr" '(80),
sözü ile Ed-DôvOdi'nln "Yukardaki: Me'ôni'I-Kur'ôn adlı J(itabına gelince,
onu önce EbO Ubeyd Kasım b. Sellôm ·yazmaya başladı, Hacc veya Enbiya sOresine vardı, sonra bıraktı ve tamamlamadı: Ahmed b. Hambel'In
ismail'ü'I-Kôzi'ye yazdığı: ''Me'ôni'I-Kur'ôn kOJ'lus.unda El-Ferre ve Ebu
Ubeyd'ln yapmış olduğu te'lifi sen yapmaya kalkmu;sın, bunu yapma..•meôtindekl me!<tubu üzerine, bazı ilôveler yaparak EbO Ubeyd'ln bıraktı- ­
ğı yerde bırakmıştır.. " (81) sözü pek birbiriyle uy_uşmomaktodır. Nitekim :
Hotib, lsmôil'ül-ıKôzi'n i n önceki me'ônicileri geride bıraktığını söylemekte;. Et-:OôvOdi Ise, ismôil'in sôdece Ebu Abeyd'in me'ônisine bazı ilôveler.
yaptığını ve eksik bıroktığını ; yok-so kendisinin müstekil ve mükemmel bt.r
Me'ôni'I...Kur'ôn 'ının söz konusu olmadığını söylemektedir. Bu karanlık
noktaya do herhalde kitabın oslıhın ele geçmesi ışık tutabilecektir.
20 -
EL-MÜBERRED : (285/ 898) ·(82)
Ebu'I-Abbôs, Muhammed b. Yezid b. Abdrlekber'is-Sümôli : Nohivcl
ve dilciterin şeyh i. . EbO Amr'ii-Cürmi'I-Môzini ve EbO Hôtim'is-Sicistôni'den ilim almıştır. EbO Bekr b. Mücôhid, hakkı nda : "Me'ôni'I-Kur'ôn konu(15) İbnü Ferhiln, Ed-DtM c'ül-Müze'hheb : 93:
<7tl) İbnü'n-Nedtm, EJ -Flhr1st : 200.
(77) Es-Süyfiti, Bu~yet'ül- VU'M: 1/ 44'3.
(78) Ed-Davüdi, Ta:bakat' ül-Mü!essirin : 1'/HYS.
( 79) Ka:tib ~elebi. Keş!'üz- Zunün: 1730.
.
(iSO) Hatib'Ul-Ba~dli.dt, Tar ihu Ba~dad : 6/ 28'5 - 2-86.'
(!U) Ed...J)avüdi, T abakat'Ul-Müfessirln : 1/ 106 - 107. İbn'ül -Cezert, Ta balka.t'ül- .
Kurra: 1/ 162.
('82) EI-~Kıfti, İnbah'Ur -Ruvlı.t·: 3/24'1 - -253. Zlrikli, El-A'lam : 8/11•5. Es-.süyQti,
Bu~yet'Ul - Vü'at: 1'/269- 271. Hatib'ül-Ba~dadi, Ta rih u Ba~dad : 3/3'80-38'1.
'İ:bnü'l-Cezert, T a bakat'Ul-'Kurra: 2/260. Ed~vfidl, T a·bakat'ül-Müfesslrtn:
2/ 268 - •271. El-Ba~dil.di, İsmail Paşa, Hedlyyet'ül-Arlf!n : 2/20- 2'1 . Şöhre- :
ti aslında Mübcrrlddlr . Hakkı tesbtt eden d emektir. K11felller kasıtlı olar~ ·­
tahrif etmiş ve MUber red demişlerdlr . Nüzhe ..
·,
Meani'I-Kur'an Liter-atürü
135
sunda, hakkında önce hiç bir şey söylenmamiş şeyler hususunda EI-Müberred'den daha güze'j cevap· veren hiç kimseyi görmedim..." (83) demiş­
ti·r.
Kitabının · adı: "ME'ANi'L-KUR'AN"dır. ibnü'n-Nedim eliiyi geçkin kitabını vermiş,
iclerinde . Me'ôn i'J-.Kur'ôn'ını da kayd etmiştir. Ayrıca EIMüberred'in bu kitabı icin "EI-Kitôb'üt-Tôm" diye tanınır. kaydını düşmüş­
tür (84). Ed ...DôvOdi de lbnü'n-Nedim'le bklikte hem Me'ôni'•I-Kur'ôn'ını
hem de "EI-Huruf R Me'ôni'I-Kur'ôn ilô sOrati Tôhô"sını kayd etmiştir (85).
Böylece Me'ôni'I-Kur'ôn konulu kitabı Iki; hattô "ME'TTEFEKA LAFZU.HU
:VE'HTELEFE MA'NAHU FiL-KUR'AN"ını da katacak olursak üce bôliğ
olmaktadır (86) .
Konuyla ligiii diğer baiı kitablafrnı verecek olursak, ilerde i'rôb'üiKur'ôn· llteratürü içerisinde müstekil olarak ele olacağımız "i'rôb'üiKur'ôn''ı . ile bunla~a başlamamız gerekir. Buna "ihticôc'üi-Kırôe"sını llôve
.ettikten sonra sarf ve nahivle ilgili sayılamayacak kadar cok ve hôlô en
:t<ıymetli mQrôcaat kitabı olan kitaplarından bi rkocını vererek EI-Müber.·red'i de bağlayalım. "E'j-Muktedab", "EI-iştlkôk", "EI-Medhal ilô Kitabi's
Sibeveyh", "EI-MaksOr ve'I-MerndOd", "EI-Müzekker ve'I-Müennes", "Ma'nô Kitôbi Sibeveyh", "Ma'nô Kitôbi'I-Ahfeş .. " vb. (87) .
21 -
ES-SA'LEB : (291/904)
Ebü'I-Abbôs, Ahmed b. Ya·hyô b. Zeyd b. · Seyyô-r'iş-Şeybôni: Zamanı­
Kufe ulemôsı · nah~v ve lügat imômıdır. . Nahve diğer ilimlerden daha
çok düşkündü. Şiir rôvlsi, muhaddls. hôfıza gücüyle meşhOr, sika ve huc·cet 'bir ôlimdir (88). Lehce sıhhati, ğarib bilgisi, eski şiir rivôyeti ile meş­
hOrdu.r. Gene olduğu halde ôıJimlerir:ı en önde sayd ıkları büyük bir me'ôni.
ve lügat ôlimidir. EI-Ferrô'n·ın bütün kitaplarını ezberlemiştir ·(89).
nın,
<&3)
(84)
('85)
(86)
.
.
İbnü'l-Enbarl, Nt:ııhet'ül-Elib'ba : 2·17- 2N!.
İbnü'n-Nedfm,
El-Fi.hl'lst: 5.9 .
.
Ed-DalvUdt, Ta'ba'kat'ül-Müfessirtn: 2/269 ve İbnü'n-Nedim, El-Fihrlst: ~9.
Ed-'Davı1dt, Talba.kaıt'ül-M1lf.esslrtn: 2/269. Bu kitap: "Ma'ttefeka lafzuM
ve'hıtelefe ma'nahu f·I'I-Kur'An'!l-Mectd" ·ısmi ile 1350 H.de Matba'at'üsSelefiyye tarafından Ka hlre'de tab' edilmiştir.
t1rn !bnü'n-Nedim, El-IFI'hrlst: 5'9. Ed..lDa:vı1di, Taba'kat: 2/269 ve di~er ...
<&ı > J:bn'ül-En~ari, NüZhet'ül~Eii'bba: 2'28 - 2'3'3. Es-Süytiti, Bu~yet'-ül-vııra.t: ı;
396.. Ed-DavMt, TabakM'ül-Mü.f essirin: lj94' - 98.
·
(99) Ed-Davüdi, Tabakat'ül-Müfesslrtn: 95. iımü'n-Nedim, El-FI:hrist: 74. ElKıfti, İn'bli.h'ür-Ruva..t: ı;t1'3S- 'Hi'l. İbn'ül.:.Ceiert, Tabakat'ül-KurrA: İ/1:38'139. · Es-Süyı1tt, EI-Müzhir: 2J462. Hatlb'ül-ıBağdadi, Tadhu Ba~dM : 5/204.
YA:k~t;'ıül-·Hlameviı Mu'·cem'ül.,Üdeıba :2j\102J -.1146, KehM.1e.. Mu'cem'iül-Müellifln: '2./003.
·
Doç. Dr.
136
Durmuş
Ah KAYAPINAR
Kitabının ad ı : "ME'ANi'L-KUR'AN"dır. Bundan başka uiOm'ül-Kıir'ô .
ile ilgili: ~'Garib'ü'I-Kur'ôn", "EI-Vakfü ve'l-ibtidô" ve "EI-Kıraat"ı vardır.."
Nahivle ilgi_
lide: "Haddü'n-Nahv", "Et-Tasğir", " El-MesOn Fi'n-Nahv'i
"ihtilôfü'n-Nahviyyin", " Mô Telhanühü'I-Amme"si ve "i'rôb'üi-Kur'ôn"ı
vardır (90).
22 -
iBNÜ KEYSAN : (299/ 912)
Ebü'I-Hasen, Muhammed b. Ahmed b. ibrôhim: Büyük nahiv al.imi ve :
Basri ve KOn nahiv· mezhebierini ezberlemiştir. Basri mezhebine
da'ha môildir. EI-Müberred ve Sa'-leb'in talebesidir. ibn ü Mücôhid, onun
hakkında: "ibnü Keysôn, nahivde hacası EI-Müberred ve Sa'leb'den daha üstündü.. " demiştir. EbO Hayyôn'it-Tevhidi onun hakkında: "Onun .
meclisinden daha faydalı, ilim ve servet sahiplerini dahc;ı çok toplayıcısını ·
hiç görmedim.. " demiştir (91).
şair ..
Kitabın ı n adı: "ME'ANi'L-KUR'AN"dır (92) . Bunun yan ında konumuz- ·
la ilgili diğer eserleri şunlardır: "EI-Mühezzeb Fi'n-Nahv'', "Jiel'ün-Nahv",
"Ma'htelefe Fihi'I-BasriyyOn ve'I-Kufiyyun", "Mesôbih'ui-Küttôb" ve "Şer­
h u' veya Seb'u'l-Tıvôl.." (93)
23 -
SELEME BiN ASlM : (310/ 922)
Ebu't-Tayyib, Muhammed b. EI-Mufazzal b. Selerne b. Asım'iz-Zabbi:
Nahiv v~ arab dilinde nıôhir bir ôlimdir. Fukahô nın büyüklerindendir. KO- ·
fe ulemôsındandır. EI-Ferrô'dan ilim almış, rivôyet ve nakiller yapmıştır.
Kendisinden de Es-Sa'leb'in ilim aldığı si ka ve sağ lam bir ôlimdir. Cok,.
zekidir. Cok say ıda eser vermiştir (94}.
Kitabının adı: "ME'ANI'L-KUR'AN" ve "ZIYA'ÜL-KULOB Fi ME'ANJ'LKUR'AN"dı r. ibnü'n-Nedim kitabın ismini: "Zıyô'üi-KuiOb Fi Me'ôni'I-Kur'<in .
ve Garibihi ve Müşkilihi" şeklinde vermiş; aynı yer ve sayfada, aynı ya--;
(90) K a.t!b Çelebi. Kesfü'z-Zunnun: 1730. Ed-Davuı;U . TabakA.t: 97.
(91) Ed-Davüdi, Taba·ka.t'ill- Müfessirin: 2/ 5'4. İbnü'l-Enbari, Nezhet'ül-ElibbA:.235. Katlb Çelebi. Keşfü'z -Zuniln : 1730. İbnü'n-'Nedam, El-Fihr!st: 34-. Mu'-·
cem'ül-Matbtl' ~t: 1/ 229. Zlr!kl!, El-A'lam: 6/ 197.
'(92) Ed- Davildi, Ta·ba kat'ül-Müfess!rin: 2/54. Kat!b Çelebi, Keşf'üz- Zuno.n:;~
1730. İbnü'n-Nedlm, El-Fihrist: 34.
(93) 'EHKıfti, İnbfı.h'ür-RuvA.t : 57. Es-Süyüti, Buğye: '1 / 181'9. İbnü'n-Nedtm, El- .
F!hrlst: 81. El-Hatib, T~rihu Bağdiid: 1/33'5.
(94) İbnü'l-Enbari, Nüzhet'til-Ellbba.: 14'6. El-'Kıfti, İnMh' ür-Ruvat: 2j56 - 57._,:
Es-1Süyı1ti. Buğyet'ül- Vü'iit : 1/596. İ·bnü'n-'Nedim:
El-Fihrist: 67 ve 34._;
İbnü Hallikan, Vefeyat'ül-A'yan: 4/'205 - ·206. Ka.tib Çelebi. Keşf'üz-Zunün:_,~
1205, 1730. Ed-.Davtldi, Tabakat'ül-Müfessirln: 1'95. Kehhale, ömer Rız4.~
Mu'cem'ül-Müell!fin: 4/240. Zirikl!, El-A'lam: 3/172. İ•bnü'l-Cezert, Taba,-~·
·kat'üi-Kurra: 11211.
'
Meftn i'l-Kur'an Li·t eratürü
137
zarın , aynı
konuda ikinci bir kitabını daha kayd etmiş, o da: "Me'ôni'IEd-Dôvudl de "Me'ôni'I-Kur'an"ını veriyor, fakat, "Zıyô'­
üi-KuiQb Fi Me'ôni'I-Kur'ôn"ını vermiyor (96) . ibnü Hallikôn "Me'ôni'IKur'ôn"ını (97), Ed-Dôvudf de "Zıyô'üi-KuiQb Ft Me'ônl'I-Kur'ôn"ını vermiyor, biri öbürünün vermediğin i vererek çapraz bir durum arz ediyorlar.
Ayrıca Ed-DôvOdl Selerne b. Asım'ın "Me'ôni'I-Kur'ôn"ı hakkında .ibnü'IEnbôrl'nin şu sözünü naklediyor: "ibnü'I-Enbôri demiştir ki, Selerne'nin
Me'ôni'I-Kur'ôn konulu kitabı kitapların en güze'lidir. Cünki Selerne imôm
ve ôllm bir zattı. Kitabında yazdığı şeyler üzerinde FerrCI'ya danışır ve
tereddüdlerini giderirdi.." (98).
Kur'ôn"dır (95).
Dille ·ilgili "EI..Bôri' fi'I-Lüga"sı; sarfla ilgili "EI•iştikak"ı; nahivle ilgili "EI-Medhal ilô ilmi'n-Nahv", "EI-HuiQI Fi'n-Nahv'' ve "EI-MqksQr ve'IMemdud"u vardır (99).
24 -
EZ-ZECCAC: (311 / 923) (100)
Ebu ishôk ibrahim b. Muhammed b. Es-Seriyy b. Sehl'iz-Zeccôc:
Meş'hur nahiv sarf, i'rôb edebiyôt ve aruz ôlimi.. Müberred'in ilk ve en
müdôvim talebelerindendir. Ayrıca Sa',leb'den de ders almıştır. Dindar,
mütteki ve mevsOk bir zattır. Ebu AWI-Fôrisl de kendisinden ders almış­
tır (101) .
Kitabının adı: "ME'ANl'L-KUR'AN"dır. Hemen hemen bütün kaynak·
lar kitabının adını "Me'ôni'I-Kur'ôn" olarak almışlar, fakat ilerde i'rab Jiteratürü kısmında üzerinde daha geniş duracağımız gibi, bazıları "Me'Cini'I-Kur'ôn ve i'rôbihi;', bazıları sadece "i'rôb'üi-Kur'ôn" şeklinde vermiş,
yada yazma nüshalarına kayd etmişlerd i r. Bu durum önce de belirttiği­
miz gibi Me'ôni ve i'rôb kitaplarının tedôhul hôlinde olduğunu da belirlemektedir (102) .
(9:5) İbnü'n-Nedtm, El-Fihrist: 34 .
(96) Ed-Davıldi , Tabakat'ül-1Müf.ess1rin: 1/ 195.
(97) İbnü Hall1kan, Vefeyat'ül-A'yan : 4/ 206..
(-98> Ed-Davıldi, Tabakat'ül-ıMUfe ssı rın : '1'/ 1'95.
(99) İbnü'n-Nedim, El-Fi'hl'ist: 67. K attb Çeleb i, Keşf'Uz-Zunıln : 120'5. Yakılt'.Ul­
H amevi, Mu'cem'ül-Üdeba: 11/24'2- 243. El-Kıftt, İnbıi.:h'ür-Ruva.t: 57.
('100) El-F thrist'te 3ı10 H.de vef'Çlt e t ti ~ i, Vefeyat't a da ihtilaflı olarak, 3'1(), 311
ve :n6 tarihlerinde vefa t ettl~i kayd edilmişt·ir. Zirlkli, El-A'lam: 1/ 33.
Tarihu Ba ğdıld : 6/ 89- g5. .
0 01 ) İbnü'n-Nedim, EI ~Fihrist : 60-61. Es -Süyüti, Buğyet'ül-Vü'fi.t: 1/ 4111. El·Kıfti, İnbah'Ur-Ruvat: 1} 1'59- 1~6 . i ·bnü'l-Enblirt, Nüzhet'Ul-EU~a: 244 24'6. İbnü Hallikan, Vefeya.t'ül-'A'yan: 1'/49- 50. Fuiid sezg.fn, TarLh'ut-Türfts 'il-Arabi : 1/2'22.
·
/
002) Di~no t 101 'deki kaynaklar v.e Brock. 1/ 109.
Doç. Dr.
138
Durmuş
All KAYA!PFNAR
Sarfla ilgili kitaplarından "Fe'altü ve Ef'altü" ve "EI-iştikôk"ını; nchivle ilgili kitaplarındon "rJ!uhtasar'un-Nahv", "Mô Yensarifü ve Mô Lô Yensarlfü" ve "Şerhu Ebyôti Sibeveyh"ini koyd edebiliriz (103).
Me'ôni 'I~Kur'ôn'lorın en meşhurlarındon sayılan, hottô yazarı "Me'ôni'I-Kur'ôn sôhibl" diye şöhret bulan (104) bu kitabın bazen "i'rôb'üiKur'ôn" adıyla , bazen "Me'ôni" adıyla karışık halde birçok yazmaları istanbul kütüphanelerinde mohtut Şekilde bulunmaktadır. MezkOr yazma·larıyla karşılaştırılıp karşılaştırılmadığını tesbit Imkanı bulamadığımız bu
kitob, Mısır'da. 1974 senesi, Abdülcelil Abduh Şe·leb7'n in tah'kiki ile, ihyöü't- Türôs'il-isılômi tarafından basılmıŞ; "EJ ..Hey'et'ül-6mme ll ŞüOn'll-·
Met6bi'ı'I-Emiriyye" tarafından neşr edilmiştlr ·(105).
25 -
iBNÜ'L-HAYYAT: (320/ 932)
EbO Bekr, Muhammed b. Ahmed b. Mensur: Nohlv ôlimi, müfessir,
arap diline hakkıyla vôkıf, güzel ahiôk sahibi, hoş sohbet bir zattı. EzZeccac ve EI-Fôrisi kendisinden ~!im alm.ıştır (106) .
·
K itabının adı : "ME'ANI'L~UR'AN"dır.-
"En-Nahvü'I-Kebir",
(107) .
Bundan başka nahivle liglll
"EI-Mukni' Fl'n-Nahv", "EI-MOcez Fi'n-Nahv"i var-
dır
26 -
EL-CA'O: (322/935) (108)
EbO Bekr, Muhammed b. Osman b. Müsebbah'iş-Şeybôni: Nahiv, iügat ve edeblyôtta önde gelen değerli ôllmlerdendir. ibnü'n-Nedim: - Basra ve KOfe na hiv ekollerini birbirine karıştırdığını . söylemektedir (109) . .
Kitabının adı : "ME'AN1'L-KUR'AN"dır. Bundan başka UIOm'ü'l-Kur'ôn
ve tefslrle ilgili "Garib'üi-Kur'ôn"ı, "En-Nôslh ve'I-MensOh"u ve "El-Kı- '
(103) 1bnü'n -1Nedim, El- F ih rlst : 61. Ed- Da vtldi, Et-T a ba'kA.t: 1/10 vb.
(1 04) El-iKıftf, İnbMı'ür~Ruva-t : l/1-59-.
('105) Dr. All ŞevvAh , .1m d e bu kitabın sadec e t'ki cüz'ünün A:bdülceıtı Şe lebt ' ­
n ln t ah'letki lle hasıldığını kayd etmektedir . Mu'c emü Musannefatl'l·.
·
K u r'an'll-·K erim : Z17.
(l(}l)) Ed-DA.vO.dt, Tabakat'ül-Mü'fessılrin : 2/ 84. El-Kıftl, İnbAh'ür JRuvAt: 3/ "54.
·Es-SUyt)tı, Bup;yet 'ül-Vü'at : 1J 48. Zir ltlcli, El-A'lAm: · 5/ 308. Tersır Tarihi,
ömer Nasüht : 1/ 371. İbnü'n-Nedim, El-Fihrlst : 91.
(10'7) ·Es-Süyütı, Bu~ye : 1/ 48. El-Kı1·ti, El -İnbah' : 3/ 54. KA.tlb Çelebi, Keşf'üz­
Zunü.n : 1730. Ed -Davüdi, Tabakil.t: 2/'84.
<108) VefM ti\rlhL kesin değildir. 3'2(} H.de s ap; olduğu billnmektedir . Zlrikll. EIA'Him : 71'1<42 .
(109) İbnU'n-Nedim, El-Fi'hrist: 82. El -K.ıftt, İnMhü'r-Ruvı\i : 3/ 1'84. Ed-D3Nildi, Ta bakat ' Ul -MUfessirin: 2/ 193. Es -Sü·y tltr, Bup;yet'ül- Vü'an: l ji1'7L Ha·
ti"bü'l- Bap;dactt, TA.rihu B ağdad : 3j 47.
Meani'l-Kur'an Uteratürü
139
raat"ı; Sarf, nahlv ve şiirle ilgili, "El-·Effôt", "Ef-Hicô", "El-Muhtasar fi'n. Nahv",. "El-MaksOr ve'I-Memdud", "EI-Müzekker ve'I-'Müennes" ve "El·
ArOz"u vardır (110) .
27 -
EL-HAZZAz : (325/ 937) (111)
Ebu'I-Huseyn, (112) Abdullôh b. Muhammed b. Süfyôni'I-Hazzôz: Büyük nahiv ôlimldir. KOfe ve Basra nahiv ekollerini birbirine karıştırdığı
söylenmiştir. EI-Müberred ve Es-Se'leb'den ilim almıştır (113) .
Kitabının adı : "ME'ANi'L-KUR'AN"dır. Na'hiv ve lügat ilimlerinde
"El-Muhtasar Fi'n-Nahv"i, "El-Maksur ve'I-MemdOd"u, "El-Mü~ekker ve'IMüennes"l, ;'EI-'Muhtosar Fi llmi'I-Arabiyye"si ve "E'I-Fesih Fi llmi'I-LOğa"sı
vardır (114).
28 -
EBO BEKR'iL-ENBARi : (328/940)
EbO Bekr, Muhammed b. EI~Kôsim b. Muhammed b. Beşşôr b. Beyôn
b. Simô'a b. Ferve b. Katan b. Di'ôme: Meşh u r nohiv, lügat ve kıraat ôlimi.. insanların nahiv ve edebiyatta en ôlimi, hafızası en kuvvetli, hıfzı en
çok olanı idiği rivôyet edilmiştir. Başlarında Es-Sa'leb olmak üzere pek .
·cak ôlimden ilim almıştır. Son derece dürüst, faziletli ve ehli sünnettendi.
Kur'ôn'a şôh id olarak ücyüz bin beyit ezberlediği ve kitaplarını herhangi
bir kitaptan değiıl, ezberden yazdığı, birde yüzyirmi tefsfri isnôdlarıyla ezberledLğl rlvôyet edilmiştir (115).
K itabının adı: "ME'ANJ'L~KUR'AN"dır. ibnü'ri-Nedim M~'ôni'I-Kur'ôn,
Ed-DôvOdi EI-:Müşkil Fi Me'ôn 'iJ .ıKur'ôn şeklinde verr:niş; ayrıca Ed-DôvOdi, tamamlamadığıno da işaret etmiştir. Bunun dışında pek çok eserleri
yonında "Et-Hô'ôtü Fi Kıtcibillôhl Azze ve Celle"sl, "Jzôhu'I-Vakfl ve'l-ibtida"sı·, "Er-Raddü alô Men hô'lefe Mushofe Osmôn"ını; "EI-Vôzıh fl'nt-1'1~))
Ed-Davüdi, T abaUt'ül-Müfesslrin: 2fll9'3. İbnti'n-Nedlm, El-Fihrlst: 82.
Es -Süyütt, Bu!n'et'ül-Vü'at: 1/ 1'1'1. El-Kıfti, İnbah'Ur-Ru-vat: 3j11'8'4.
( l lll) Zirikli bu ism1 "El-Cerrar" olara'k vermiş .. Di~er kayn aklar hep El-Hazzaz
o la r ak vermişlerdir. El-A'lam: 7/142. Yal nız El -'Kıfti "El..JHarraz" olarak
vermiştir. İnbaAh: 3/1-8"4.
(!lll~l) . Ço~u kaynaklar EbU'l-Jiuseyn, Es-Süyütt ise Ebü'l~asen olara'k vermiştir.
(1'13) Ed-Davudt, T a'bakat'Ul-lf>4Ufesslrin: 1/247- 24·s. El-Kıfti, İnbMı'Ur-Ruvaıt:
'2/ 135. Hatib'ül-Ba~da.di, Tarlhu Bag-dM: 10/'1'23. KAtib Çelebi, Keşfü'z­
Zunün: 1730, İlbnü'l-Enbart, Bu~yet'til-Vü'at: 2~5'5. İbnü'n-Nedtm, ElFihrlst: 8~.
U 14) Ed-Dft-vfidi, T a!blklit: 248. KAti b Çelebi, Keşf: 1730. İbnü'n-Nedtm. ElJi1Lhrlst: a2. Es-Süyüti, Bu~ye: 2/5'5:
QlıH>> Es -Süyüti, Bu~yet'Ul-Vü'a.t: 2;:.uı2- 211'5. Ed-Daviidi, T a ba'kat: 2/'2'26 - 230.
El~Kıfti, İnbah: 3j201- 2d8. Hatib, Tar~hu Bağdiid: 3/l'!ffl.
Doç. Dr.
140
Durmuş
Ali
KAYAPıNAR
Nôhv", "EI-Muvazzıh Fl'n-Nahv", "El-Maksur ve'I-MemdCıd", "EI-Kdfi Fi'nNahv" ve "Edeb'üi-Kôtlb'ini zikr ile yetinelim (116).
29 -
EN-NEHHAS: (338/950) (117)
Ebu Ca'fer, Ahmed b. Muhammed b. ismôll b. VCınüs'ii-Murôdi: Cak
bir nahiv, edebiyôt ve uiCım'üi-'Kur'ôn ôlimi.. EI-Müberred, A'hfeş'.
üi-Esğar, Niftaveyh ve Ez-Zeccôc'dan okumuş, yaygın fazilet!, üstün Ilmi
ma'rCıf, kalemi dilinden daha güzel; mütevôzl, halk tarafından sevilen ve
pek çok kimselerin kendisinden fayda•landığı güçlü bir ôlimdir (118) .
'Kitabının adı : "ME'ANl'L-KUR'AN"dır. Bundan başka "i'rôb'üi-Kur'ôn"ı
değerli
seçkin; "Tefsiru Esmôillôhi Azze ve Celle"si güzel (119) "Tefsir'ui-Kur'ôn'ii-Kerim"ini ibnü Hallikôn vermiş (120); "En-Nôsih v.e'J-MensQh Fi'J.
Kur'ôn'ii-Kerim"i, "El-Vakfü ve:l-lbtidô"sı tefsirdeki derecesini gösteren
eserleridir (121). Kaynakların bir kısmının "çok sayıda", bir kısmının "çok
faydalı" eserleri var dediği En-Nehhôs;ın .kitaplarının sayısını veren sôde.ce Ed-DôvOdi'dir, "Tosnifleri eliiyi aşmaktadır.. " deme·k tedir (122). Onun
"EI-Kôfi Fi IJmi'I-Arabiyye"si, "Edeb'üi-Küttôb"ı, "Edeb'ül-MüiCık"ü, "Şer­
hu'I-Kasôidi't-Tis'ii-MeşhOra" vb. eserleri dil ve edebiyôttaki
seviyesini;
"EI-Mukni' "i, "Et-Tüffôha"sı, "EI-iştikôk"ı, "El-Lômôt"ı vb. eserleri nahiv ve sarf ilimierindeki mevkiini göstermektedir( 123).
ibnü Hayr E·l-'lşbili, Nehhôs'ın Me'ôni'I_,Kur'ôn'ının ismini: "EI-Aiimü ·
ve'I-Müte'allim Fi Me'ôni'I-Kur'ôn" olarak kayd etmiştir (124). Dr. Züheyr
Gôz1 Zô'hid de Nahhôs'ın Me'ôni'sinin i'rôbından önce yazıldığını delilleriyle isbôt etmektedir (125) .
(116) Ed-Davıidi, Tabekat: 2<29. · İbnü'n-Nedtm: 75. El -Kıfti : 3/207. izah: Mk:
4/332.
017) İbnü Halli'kan ve Ed-Davıldi, 338 H . olarak vermişler. Ed-Davüdi ise, 337
·olarak vermiştir. Ed-Davüdi, Tabekat : 1/ 69.
(1118) İbnü Hallikan, Vefeyat'ül-A'yan: 1/99- '101. Ed ~Davıidi, Tabll!kat'ül-Mü-fessirin: 1/67 >10. Es-Süyüti, Buğye: 1/ 3'6'2. İbnü'l-Enbari, Nüzhe : 291.
El-'KıJ.ti, İnbli.h: 3/100- 10'3. Ha-tib'ül-Bağdii.di, Ta rihu Bağdad: 2/ 206- 208.
'İbnü'l-Cezeri, Tabakat'ül-Kurra : l / 100. İ'ra·b'ül-Kur'an Muk. Dr. Züheyr
Gı\zt: 1/ 9-26. El-Bağdiidi, Hediyyet'ül -Arifin: 2/4'1- 48. Katib Çelebi,
Keşfü'z-Zunün : 1730.
(119) Ed-[)avüdi, Tabakat: 1J 362.
(1-20) tbnü H-alli'kan, Vef.eyat: 1/ 99.
~1'2'1) İ>bnü Halllkan, Veieyat: 1/99,
1
( 1'22) Ed-Davüdi, Tabakat: 1/68.
0 '23) Ed-Davüdi, Tabakat: 1/68. İbnü Halli'kan, Vefeyat: '1'/ 99- 100. Es-SUyüU,
·Bu~ye: 1/36'2.
Z'irikli, El-A'Him: 1/ 199. Tarih'üt-Türas'il-Arabi: 1f223.
Brock I/ 13:2.
(124) İbnü Hayr El-İşbili, Fihr·i st: 65.
(ı1'25) Dr. Zübeyr Gazi Zahld, İ'rab'ül-Kur'an Mu'kaddimesi': 27.
Mean!'l-Kur'a n Literatürü
30 -
141
iBNÜ'L-CERRAH : (338/ 946) (126}
Ebü'l-Hasen Ali b. Tsô b. DôvQd b. El-Cerrô h'ı i-'Bağdôdi: Abbôsi hali. fesi El-Muktedir ve EI-Kôhir'in veziridi r. Vôlllikler yapmıştır. Nôhiv ve fı­
kıh ôlimidir. Siyôset ve idôre ile ilgili eserleri vardır (127). Zühd-ü takvô. ·sı , iffet ve ilmi ile benzeri görülmedik bir zôt alduğu rivôyet edi~mekte­
dir (128} .
Kitabının adı: "ME'ANi'L-KUR'AN"dı r. ibnü'n-Nedim, Ebü'I-Hasen
·. Ali b. lsô EI-Vezir'in kitabı "Me'ôni'I-Kur'ôn ve Tefsiri ve müşklli konusundadır. Onun bu kitabı yazmasına Ebu Bekr b. Mücôhid lle Ebü'I·'Hasen EIHazzôz yar~ım etmişlerdir." demektedir (129).
•·
31 - iBNÜ DERESTEVEYH: (347/ 958) (130)
· EbQ Muhammed, Abdullôh b. Ca'fer b. Destereveyh'ii-Fôrisi: Meşhur
·nahivcilerdendir. EI-Müberred, Es-Sa'leb ve ibnü Kuteybe'den okumuş­
tur (131) .
Kitabının adı : "ME'ANi'L-KUR'AN"dır.
Kôtib Çelebi onu Me'ôni'IKur'ôn yazarıarı orasında göstermiştir (132) . ibnü'n-Nedim kitabını şu şe­
kilde vermektedir: "Kitôb'üt-'revassu,t Beyne'I-Ahfeş ve Sa'leb R Me'ôni'I-Kur'ôn." Birde konuya cok yakın olarak "Kitôb'ül-oMe'ôni FiJ-Kıra- ·
at"ını kitapları listesi içerisinde zikr etmişti r. Yine ibnü'n-Nedim, kırka
yakın kitabının ismini vermektedir. Bunlardon onun dll ve na'hivdeki du-.
rumunu gösterebilecek kadarını koyd edelim: "EI-Irşôd Fl'n-Nahv", "EIMüzekker ve'I-Müennes", "El-Maksur :ve'I-MemdOd", "Esrôr'un-Nahv",
"Şerhu'I-Muktezab", "EI-Ezdôd" ve daha bircok kitapları va.r..
Burada
· onun, coğu Me'ônlcilere reddiye yazdığını koyd edelim ve buna misôl olarak "Er-Raddü Alô'l-Ferrô'FI'I-Me'ôni", "Er-Raddü Alô So'leb Fi ihtilôfi'nNahvlyyin", "Er-Raddü Alô ibnl Zeyd'ii-Belhi Fi'n-Nahv_
.. " vb. (133) .
(126) İbnü'ıi-Nedim vefatını 334 H . olarak vermiştir. El-Flhrlst: 129.
('1'27) ~atıb'ül-Bağdactt, TArilm Bağdad: 112/14. Zlriikll, El-A'Hlm: 5/ 1a 3· - 134.
İbnü'n-Nedim, El-Fihrlst: 34, 1'29.
0128) Zirikli, El - A'hlm 'ın dipnotu: 5/ 134.
029) İbnü'n-Nedtm, El-Flhrlst: 124, 34.
0130) İbnü Mak1lla Deres·t eveyh ola rak harekelenmiş, !ıbnü'l-Enbari de b!)nu benlmsemiştir. Es-Sem'a ni ise: Dürüstüve olarak harekelemlştlr. İbnü'l-En­
bari, Nüzhe : 38-3 . .
0311) El-BağdMt, Hediyyet'Ul-Arlfin: 1/446. İbnü'n-Nedtm, El-Fi>hrist: 63. Mu'cem 'ül -Mat-bı1'At: 101. Hatib, Tarihu Bağdad: 9/4'28.
(!1'3'2) Katlb Çelebt, Keşfü'z-ZunOn : 17'30.
0 '33) İbnU'n-Nedlm, El- Fi'hr ist! : 63. El-Bağda.di, Hedlyye : 1/ 446. vb..
Doç. Dr.
142
32 -
Durmuş
Ali KAYA'PINAR
EBÜ BEKR'iN-NEKKAŞ : (351/962)
-EbQ Bekr. Muhammed b. EI-Hasen b. Muhammed b. Ziyöd b. HörCın
b. Ca'fer'ii-Musılt: Kıroat, tefsir ve hadis ôlimi.. Kıraat ve tefsirde KQfe1ilerin imamı idi. Kur'ön'ı HôrCın b. Musö EI -~Ahfeş'ten okumuştur. Kendisinden de pek cok kimseler okumuşlordır. Ebu Bekr Ahmed b. Huseyn b.
Mehrön bunlardandır. EI ..Hasen b. Sütyön vb.lerinden kendisi, kendis inden de Ed-Oôrekutni, lbnü Şôhin vb.leri hadis rivöyet etmişılerdir . (134).
Kitabının adı : "EL-MUVAZZIH F1 ME'ANi'L-KUR'AN"dır. Kôtib Çelebi bir yerde Me'öni 'l-Kur'ôn müellefôtı arasında ·(135) bi-r yerde de "EIMuvazzıh Fi Me'6ni'I-Kur'ôn" olarak vermiş (136); · ıbnü'n-Nedim de aynı
ismi tasrih ederek Kôtib Celeb('ye katılmıştır -(137) .
Tefsiri "ŞifôWs-SudOr", "EI-Ebvôbü Fi'I-Kurôn", "Eş-Se.b'Q bl llelihô",
yine . kırdat konusunda meşhur "EI-Mu'cem'ü'I-Kebir" vb. eserleri konumuzu yakındon ilgilendiren ve En-Nekkôş'ın tefsir, kıraat ve ulömü'·I-Kur'ôn
gücünü gösteren eserleridir (138) .
33 -
iBNÜ EŞTE : (360/971)
Muhammed b. Abdillôh b. Muhammed b. Eşte El-lsbehôni: Büyük üstôd, meşhGr imôm, muhakkık nohivci, sika, arapea ve me'ôniyi cok iyi bilen ve güz~! eserleri olan büyük bir ôlimdir (139). Muhammed b. Mücôhid,
EbO ~ekr'in - Nekkôş vb. bircak ôlimden okumuştur (140).
Kitabının adı : "RiVAZAT'ÜL-ELSiNE Fi i'RAB'il-KUR'AN VE ME'ANi-
Hi"dir. Bu kitaba ulaşamadığımız icin me'ôni kitabı olarak mı yoksa i'rab
kitabı olarak mı kabul etmenin daha doğru olacağını belirleme imkônına
sahib olamadığımızdan hem Me'ôni'I-Kur'ôn. hemde l'rôb'üi..Kur'ôn literatürü içerisinde göstermenin daha itiyatlı bir davranış olacağını düşündük.
ibnü Eşte'nin, ibnü'n-Nedim (141) ve Ed-OôvOdi'nin (142) yukardaki isimle verdikleri me'ôni kitabından başka ; ibnü'I-Cezeri'nin de dediği gibi,
('13'4) İbnU'l-Cezeri, Ta ba:kil.t'üi-Kurra: l / 1T9 - 1'21.
Hatfb'ül-'Ba~da.di, TArihu
.Ba~dlad: 2~<11·. İbnü'n-Nedlm, El-Fihrist: 3'3. i'Zrlkli, El-A'lam: 6J 3-10.
(13-5) K atlb Çelebi, Keşrü'z-ZunOn: 1730.
(1'36) Katib Çelebi, Keştü'z-ZunOn : 1'9ıJ5.
C1·37) !bnU'n-!Nedim , El-ıFlhl'I:St: 33.
038) :lıbnü'l-Cezeri, Ö~y.et'ün-Nihliye: ı ;ıııı•g - 1'21. Zir-lkH, EI-'A'lam : 6/3 10. İb ·
nü'n- Nedlm, El ~Fi!hr ist: 33. Klitlb Çelebi, Keşt ' üz- ZunOn : 1'730, 1905.
ömer NasOhi Bilmen, Tefsir Tarih"i : 1/~2.
(1"3·9) Es-SUyOtf, Bu~yet'UJ .oVU 'at : 1;11'42. Ed-DAvtldt, T a:bakM'ül-Müfesslrin: 2J
·15'1. lbnü'l-Cezert, Bu~yet'ül- Vü 'M: 2/184.
(140) İbnU'l -Cezeri, Öayet'ün-NIM.ye: 2/184.
(141) İbnü'n-Nedim, El-Flhrlst: 34.
(1-4'2) Ed-DavQdi, T abalkat:. 2/1'57.
Mea.ni'·I -Kur'an Literatürü
143
- onun kudretinin yüceliğini gösteren büyük kitab: "EI-MUhabbir"i, "EI_Müfid Fl'ş-Şôzz"ı ve "Kitôb'üi-Mesôhıf"i UIOm'üi-Kur'ôn'.la ilgili kitapları­
dır
(143) .
34 -
ES-SlVRAFi: (368/979) (144}
EbO Se'id, EI-Hasen b. Abdillôh b. EJ-Merzebôn'ls-Siyrôfi: Nahiv ve
edebiyatta zamanının eşsiz ôlimi.. Kur'ôn, Kıraat, Ulüm ~üi-'Kur'ôn, nahiv,
lügot, fıkıh, ferôiz, kelôm, şiir, orüz, kovôfi, hısôb vb. Jimleri okuturdu.
Ebü Bekr b. Es-Sirôc vb. ulemôdon okumuştur. Pek çok kitaplar yazmış­
tır. Bunlardan en büyü.ğünün "Şerhu Kitabi Sibeveyh" olduğu, SJbeveyh'in
kitabını ondan do'ho güzel kimsenin şerh etmedi,ği, bu kitabının özellikle
nohiy_ilminde eşsiz olduğu rivôyet edilmektedir (145) .
Kitabının adı koynaklarda mevcut değildir.' Yalnız Kôtib Çelebi SiraMe'ôni'•I...Kur'an'ındaki beyitleri şerh ettiğini tasrih etve Es-Siyrafi'yi Me'ôni'J-Kur'ôn yazarları arası nda kayd etmiştir (146).
fı'n in, Ez-Zeccôc'ın
miş
1
Dr. Mu'hammed ibrdhim 61J8ennô', tahkik ettiği "Ahbar'un-Nahviyyin
EI-Bosriyyin"lne yazdığı mukaddimesinde Onun muhaddis, kelômcı, a·h- bôrcı, edib, nahivci ve lügatcı olduğunu ve bütün bu ilimlerde büyük bir
nü'fOz ve· yüksek bir seviye sahibi olduğunu kaynak·larında nakletmektedir (147) .
Bunlardan başka onun sa·rt, nahiv, Ulüm'üi-Kur'an ve i'rab konulu şu
· eserlerini vermekle yetinelim: "Eifat'üi-Vasli ve'I-Kat' u, "EI-Medhol iıa
Kitôbl Sibeveyh", "EI-iknô' Fi'iı-Nahv", "El-Vokfü ve''·ibtidô 11 , "Eio~iğrôb
FJ'j.f'rôb" vb. (148).
35 -
EBO ALi'L-FARiSi : {377/987)
EbO AIT, E·I~Hasen b. Ahmed b. Abdilvôhid'iiJFôsi: Nahiv, sarf, arapea
ve kıraat ôlimidir. Na'hivde çok parlamış ve parmakla gösterilir hale gel(14'3) İbnü'l-Cezeri, Tabakat'ül~Kurrat: 2f184,_ Ed-Dilvüdi, Taba'kat'üi-Müfesslrin: 2J'1'5'7. Es-Süyfttl, Bu~ye: 1/14'2.
0 '44) İbnü Halllkan Es-Strafi kellmeslnln okunuşunu harekelerlyle belirlemiş
ve K1rma n'a ya'kın deniz kenarında bir F arls şehridir demiştir . Vefeyat'UlNyan: 2/ 79.
C145) Zirikll, El-A'lam : 2/ 210- '211'1.
İbnU'l-EnbAri, Nüzhe: 307 - 309. El-Kıftt,
.lnbah'ür-Ruvat : 1/310- 31'5. Es~ISU:yütt, Bu~·ye : 1j 507 - sos: Hatib'ül-Ba~­
dadi, T a.rthu, Ba~dad : 7/ 34'1- 3412. İbnü Hallllkan, Vefeyat: 2J 78- 79. lbnü'n-Nedim, El- Fihrist: 62 - 63.
046) KMl:b Çele.b i, Keşfü 'z-Zunün: 1'730.
(147) Dr. Muhammed İbrahim El-•Benna: Ahbar'un-NahiVIyytn El-·Ba.st'iyyin : ıs.
(lı-48) Dr. Muhammed İbrahim
EI-Benne., Ahba.r'un-Na:hıviyytn El-Basriyyin :
·1·8- 19. lbnü Halllkii.n: 7.8. lbnü'I-Enbari NUzhe : 307. ·zıriklt, El-A'lam:
2/21'1. E s-Süy(itı, Buğye : 1j508.
Doç, Dr.
144
Durmuş
Al1 KAYAPlNAR
miştir. Ebu Bekr b. Sirôc'dan ve EbO ishôk Ez-Zeccôc'dan
okumuştur.
Nahivdeki mevkii çok yüks~lmiş ve çoğu ôHmler onu Ebu Abbôs'II-Müberred'den daha üstün saymışlardır (149). Hakkında: "Sibeveyh ve EbO
Ali arasında, EbO Ali'den daha üstünü yoktur" diyenler olmuştur. Kendisinden de başta ibnü Cinni olmak üzere pek çok ôlim ilim almıştır (150) .
Kitabının adı : "EL-IGF.AL F1MA AGFEL,EHU'Z-ZECCAC MiN'EL-ME'ANi"dir (151) . Ebu AH, bu kitabında Zeccôc'ın Me'ôni'I-Kur'ôn'ını inceleyip tenkid süzgecinden geçirmiştir. Bu kitab basılmıştır. Muhammed Muhammed ismôil tahkik etmiş, Aynü'ş-Şems Üniversitesi Edebiyôt Fakültesi'nde mastır tezi olarak incelenmiştir {152) .
Onun konumuzu ilgilendiren d iğer eserleri: "EI-Hucce Fi ilel'ii-Kıraat",
"EI-lzôh Fi'n-Nahv", "EI-MemdOd ve'I-MoksOr", "E~- Tekmile Fi't-Tasrif"
vb. eserlerdir ·(153) .
ES-SAVDELANi'L-MERZÜBANi: (H. 4. asır)
36 EbıJ
da bilgiye
Halef, Abdülaziz'is-Saydelôni'·I-Merzübôni:
Hakkında
kaynaklar-
raslayamadık.
Kitabının adı
: "EI-Muvazzıh Fi Me'ôni'I-Kur'an ve Keşfi Müşkilat'ii­
Bu kitap yazmadır. Ayasofya kütüphanesi 292/ 2 nurnarada
bir nüshasının bulunduğunu Dr. Ali Şevvöh Mu'cemu Musannefôt'ii-Kur'ôn'ii-Kerim'de kayd etmektedir. 244 varak olup 6. H. asırda yazılmış­
Fürkan"dır.
tır
(154).
ar -
MEKK1 BIN EBi TALiB: (437/1045) (155)
Ebu Muhammed, Mekki b. Ebi Talib'ii-Kaysi'I.-Kayravôni: UIOmü
.Kur'ôn ve ulumü arabiyyede ehli tebahhur (156). Fakih. Kôri, edib, kendisinde Kur'ôn ilimleri daha ğôlib, ulumü Kur'ôn'da rusOh ve mahôret sô( 14'9) İbnü'l-Enba.ri, Nezhe: 31·5:
('1:50) Zirik.ll, El-A'lam: 2/19-3 - 194. El-Kıf.tl, İnba:h'ür-Ruvat: 1j 273 - '275. ElBağdA-dt, İzah'Ul-Meknün: 1'/488. Es-Süyüti, Buğye : 1J 496 - 498. Haıtib'ül­
BağdMl, Tfulhu Bağdad: 7/275 -276.
İbnü'l-Cezeri, Tabakat'ül-Kurra:
1/'206- '207. İbnü Beşkival, Sıle: 1/14'1.
(1•5:1) Katib Çelebi, Keşf.ü'z- Zunün: 1:n. Brock. S., 1/ 175 - 176.
(1'52) Mu'cemü'l-Musannefat'il-Kur'an'il-Kertm: 179.
053) 1bnU'l-IEn'ba.ri, NUzhe: 316. El-Kıfti, İnbah'Ur -Ruvat: 1j 2'N .
('154) Dr. Alt Şe\.'vah, Mu'cemü Musannefat'il-Kur'an : 220. Tarthu't-TUras'ii·Ara:bi: 1/'2118.
(1'5'5 ) Bu zat hakkında doktora tezi olaraık yazdı~ım, Mekkl İbnü Ebi Talib, As rı hayatı ve Eserleri adlı doktora tezılınizde geniş bilgi vardır.
(156) İbnü Beşklvaı, Es-.Sıle: 2/ 597. İbnü Hallikan, Vefeyat: 5j737. El-Kıfti,
İnbah'ür-'Ruvat: 3/31'3- 311•5. Şezerat'üz-Zeheb : 3/261.
Me~ni'l-Kur'~n
Uteratürü
145
hibi (157); imôm, allôme, muttakkik, ôrif, kurrô ve tecvidpilerin üstôdı (158);
çok hayırlı , fazilet sôhibi, dindôr, sôlih ve duôsı makbul bir zôttı (159) .
tab
UIOm'üi-Kur'ôn, Kırôat, ndhiv, i'rôb'üJ-Kur'ôn vb. birçok konularda kiyazmış olan Mekki'nin eserleri arasında Me'ôni'I-Kur'ôn konulu bir
. kitabına ras·lamadık.
Ancak Kôtib Çelebi Onun "EI-ibône Fi Me'ôni'I-Kur'ôn" adında bir
kayd etm iştir (160). Kôtib Çelebi dışındaki kaynaklarda
bu isme raslamadık. Yalnız onun kitabiarı arasında bu isme benzeyen:
"EI-ibône Fı Me'ôni'I-Kıraat" adlı bir kitap vardır. Bu da iki ayrı şahıs tarafından iki kerre tahkik edilip basılmıştır ·(161). Doktora tezimizde Makki'nin r~07 eserini tesbit edip tanıttık. Bı.ınlar arasında da böyle bir kitabı
yoktur (162) .
kitabı olduğunu
Ayrıca Dr. Ali
Şevvôh, Mekki'nln "EI-Hidôye iıa Bü'luğ'in~Nihôye"
eserini Me'ôni'I-Kur'ôn'lar arasında göstermektedir (163). Oysa bu
eser Mekki'nin yetmiş cüzlük büyük tefsiridir. Bu zôt üzerinde calışan
günümüz elimlerinden Dr. Ahmed Hcisen Ferhôd'dan a ldığım bir mektubda, Mekki'nin bu eserini tahkik etmekte olduğunu ve yakında basılaca­
ğını bana yazmıştır. Mektubu b'ende mahfOzdur. "EI-Hidôye ira BüiOğ'inw
Nlhôye" isminde dahi Me'ôni'ye delôlet eden bir şey olmadığı halde Dr.
Şevvôh'ın bu kitab Icin: "Me'Cini'I-Kur'ôn konusundadtr." diye tasri r etmesinin sebebini anlayamadık.
açi·lı
·Eğer Mekki'yi Me'ôni'I-<Kur'ôn yazarları arasına katarsa, isimleri tedôhul hôlindekl: "Müşkil'üi-Me'ôni"si, "Müşkilôt'üi-Kur'ôn"ı yada "Tetsiru Müşkil'ii-Kur'ôn"ı katabilir. Oysa onun Müşki'l kelimesini mu'htev1 eserleri birbirine çok karışmaktadır (164). Belki zamanla kütüphônelerdeki
yazmalar arasında bu kitapları cıkar da b~ karışıklık önlenmiş olur. Onun
U57)
(168)
.
(l59)
0'60)
(1'61)
İbnü Ferhün, Ed-Diba.c'ül-Müzehheb: 346.
!bnü'l- Cezert, Ta'ba:ka.t'ül-Kurra: 2}3'10 ve Ez-·Zehebı: Ma'rtfet'ü·l -Kurrii.'il-'Kibar: 1 / 1~5.
'İbnü Beşkl:val, Es-Sıle : 2}598.
K l\tib Çelebi, Keşf 'üz -Zunün : 1·; 2.
.
Dr. Durmuş All Kayapı.nar, Mekkt İbnü Ebi Talib Asrı- Hayatı ve Eserlerı (yazma) Sh: 14'8. El-Kıf.ti, !nbah: 3/3'16. Yfı;kftt'ül\..Hamevi Mu'cem'ülÜdeba.: 7/ 174. El..ıİşbnt, Fi.hrist: 41. Brbck. GAS. 1} 7119.
(162) Dr. Ka'Yapınar, Mekki b. Ebi TIUib, Asrı -Hayatı ve Eserleri.
(163) Dr. Ali Şevvah, Mucemu· Musannefat'il-Kur'an'll-Kerim:. 221.
064) El,.,Kıfti, bu kitabın adını: "Tefsiru Müşk1l'il'-Me'ant ve't-Tefstr" şeklinde
vermiştir, 1nMh: .3/3118. Daha geniş bUgi için ba'k: Dr. Kaya-pınar, Mekki
İbnU Ebi Tallb, Asrı - H ayatt: 1'16.
(F.: 10)
Doç. Dr.
146
Durmuş
All KAYAPINA-R
"MüşkUü i'rôb'II~Kur'ôn"ında da durum aynıdır. K itaplarının çokluğu ona,
başka Ollmlerin kitaplarının do isnôd edilmesine yol açmıştır. Bu duruma
i'r6b'ül~ur'6n literatüründe daha geniş yer vermeyi düşündüğümüz icin
burada bu kadarıyla lktifô etmek istiyoruz.
38- BEVAN'ÜL-HAKK : {550/1155)
Ebü'I-Kôsim. MahmOd b. Ali b. Ebi'I-Huseyn b. EI-Huseyn Necmüddln'in"'NisôbOri'I-Gazvini: Parlak bir mü'fessir, lüğavi, fakih, şôir ve edibtlr . .
Kitabının adı : "iCAZ'ÜL-BEVAN Fi ME'ANi'L-KUR'AN"dır. Kôtib Ce·
lebi, Ed-OClvOdi, Es-SüyOti ve Zirikil kitabının adını bu şekilde (165); ElBağdödi Ise aynı müelllf adına bir "Bôhlr'ui-Beyôn R Me'.ô ni'I-Kur'an" (166),
bir de "Gurer'ui-Ekôvil R Me'anl't-Tenzil" -(167) şeklinde Iki ayrı yerde
iki ayrı is•mıe vermiş ve doğrusu "Btihlr'ui-Beyôn R Me'ani'I-Kur'an"dır,
demiştir.
'39 -
ES-SEM'ANl: '(56211167)
A·bdülkerim- Muhammed b.
Tôrlchi, gezgin ve hadis hôfızıdır.
gili eserine -raslamadım.
Mensur'it-Temimi's-Sem'ôni'I-Mervezi:
Lügatıa ilgili eseri var fakat nahivle il-
Kitabının adını Zirikli: "TEBViNÜ ME'.ADiN'IL-ME'ANi" olarak vermiş (168); KCltib Çelebi ise: "TEBViNÜ ME'ADiN'iL-ME'ANi LiMEN iLA
TIBVANIHA DE'ANi" olarak vermiş ve "Me'ôni'I-Kur'an konusunda bir
muhtasardır. Bir mukaddime, mekôsıd ve hôtimeden oluŞmaktadır, Başı:
• cJ 1 J
._.,J ~ J
tanıtmaktadır
,169) .
Dr. Ali
..1..-D
v- ~
Şevvôh, Me'ôni'I~Kı,ır'ôn
..U
...ı-.1 1
literatürü
dır.. " cümleleriyle
içerisinde daha muahhar
bazı eserlerı de koyd etmişti r. Fa·kat ismi "Me'ôni" kelimesin i ihtivô eden
her kitabı "Me'ôni'I-Kur'ôn" olarak değerlendirmek doğru değildir. Mese:
ıcı Dr. Şevvôh'ın verdiği: Ali b. Abdilmelik Husômüddin b. Kôzl Hôn'ın,
(975/1567) "El-Hıkem'ül-lrfôniyye R Me'ôni Raşôdlyye ve lrşôd6tl Kur'ô·
niyye"6i, Muhammed b. Muhammed'ii-Menôşiri'nln : (1039/ 1630) "EI-Fülk'·
(165) Ed-'DA.vildl, Tabaıkflt: 2/311. Es-Stiyilti, Bu~ye: 2/ 2'17. Zirikll, El-A'Him:
8/43. KA.tib Çelebi, Keşfü'z-Zuniln: 1(205.
(·166) El-B-aıtdadt, tza.h 'ul--Mekn1ln: 3/ 1'62.
(1167) El-Baitdadt, tza.h'ül--Mekniln: 4/14'4.
(\1'68) ZirlkH, El-'A'l~ : 4'/1'73.
(169) ·Ka.ttb Çelebr, Keştü'z-Zunfui: 342 - '343' ve Dr. All Şev:va.h, Mu'cemu Musannerat'-ll-Kur'An'11-Ker1m: 2'10.
::i
,.,
·-~
)
;l
Meani'l-Kur'an Litera·t ür ü
üi-MeşhOn
Fi Tefsiri
147
Ba'zı
Me'ôni Kltôblllôhi'J...MeknOn"u, Muhammed b.
(1191/ 1777) "Husnü't-Tibyôn Fi Ma'n.ô
MediOI'iJ..iKur'ôn"ı, Ca'fer' u1-isti rbôzi'n in:
( 1263/ 1847) "Hallü Meşlikii'II­
Kur'ôn"ı,
Muhyiddin b. Ahmed b. M·uhammed'II-Hôni'nin: (1350/ 1931)
"Husnü'I-Beyôn Fi Tefsirl Müfredlit'ii-Kur'ôn"ı, Muhammed b. Haseneyn
b. Muhammed Mah!Of'un: (1355/ 1936) "Safvet'üi-Beyôn Fi Me'linl'lKur'lln"ı Hasen Muhammed MCısô'nın: (Baskı tari·hi: 1956) "Beyôn'üi-Müş­
tebeh Min Me'ôni'I-Kur'lln'II-Kerim"i (170) gibi eser-leri "Me'ôni" . vb. kelimeleri lhtivô ediyor diye, Me'ôni'·I.JKur'ôn olarak kabul etmek mümkün
Muhammed'ii-Mağribi't- Tôflôti'nin:
değildir.
-~unlar daha zlyôde genel anlamda tefsirler yada U!Om'üi-Kur'ôn'!a
ilgili eserlerdir. Zi rô genel anlamda tefsir de Mübhemôt'üi•Kur'ôn da,
Müfredôt'üi-Kur'ôn da hep Kur'ôn 'ın mônôsını -açıklamayı gôye edinen,
mübhemlerindekr ibhômları gideren, müşk illerini halleden eserlerdir. Dolayısıyla Me'ani'I-Kur'ôn Literatürü dışında kq lı rlar.
Buraya kadar otuzdokuz Me'ôni'l-.jKur'ôn ' ı yazarlorıyla kronolojik sı­
raya göre tanıtm,oy<ı çalıştık . Bunu yaparken, daha önce belirled iğ imiz
esaslara, kaynak-ların imkôn verdiği ölçüde riôyet etmeye çalıştı k.
M_üelliflerin sôdece ·nahiv Hmlndeki güçlerini, arap dili ve tefsirdekl
belirleyen yanlarıyla tanıtmakla yetinip, teefrruôta girmekten
seviyelerın ı
kocınmaya çalıştık.
Eseri hakkındaki bilgilere, gücümüzü-n yettiği ve elimizin erdiği oranda daha fazla ağırlık verdik ve sôdece mşvcud olanlarına işôretle yetlndlk. Matbu' ql anlarını da. yine. gerekli bilgi·leriyle, matbaasıyla, baskısıy­
l<ı, basılış tarihi vb. bilgilerle kitabı tanıtırken verdik.
-Burada şunu beitrtmamiz gerekir ki, bütün Me'ôni'I-Kur'ôn'lar burada tanıttıklarımızdan ibaret değildir. Pek çoğunun sôdece istmleri günümüze ulaşıp, kendileri ulaşmayan bu k itapların, şüphesiz ki, Isimlerine
ulaşamadıklarımız da olacaktır. Umarız ki, onları da arkamızdan gelecek
gene araştırmacılarımız bulacaklar. kütüphônelerdekl ls~mleri bile çoğu
kerre doğru tesbit edilemamiş haz1neler içerisinden gün ışığına cıkara­
caklardır.
Burada Me'ôni'I ..Kur'ôn Literatürünü noktaladıktan sonra sıra artık,
bir fer'i, zamanla Mş'ônilerden ayrılıp istiklôlini ilan
·etmiş bir Ulum'üi~Kur'ôn branşı olan "i'rllb'ü'I-Kur'lln Llteretürü"ne gelmiş
bulunmaktadır.
·
1
ıMe'ôni 'I~Kur'ôn'ların
0 70) Dr. AU Şevvah İsM·k,, Mu'cemü Musannefat 'll-IKur'an 'il-Kerim: 209 - 22'1.
Doç, Dr.
148
Durmuş
Ali KAYAPlNAR
SONUC
Me'ôni'I-Kur'ôn kitapları bu çalışmamızdaki genişlik ve şümOide hiç
bir kitapta tan ıtı l mış değildir. Çalışmamızın ·başında belirlediğimiz ölçüler çercevesinde Me'ôni'I-Kur'ôn yazarlarını vefat tarihlerine göre sıraya
koyduk. Bu tarihlerde ihtilôflar varsa, bunlara kaynaklarını göstererek
işôret ettik' önce yazarın meşhur olduğu isim veya şöhreti, sonra da tam
Isimlerint verdik. Konumuzia ilgili eserini verirken "Kitabının adı" ta'bi~
riyle kitabın ismini tam ve acık bir şekilde kayd ettik. Kitabın ·ismi üzerinde değişiklik yada ihtilôflar varsa bunlara da kaynak belirleyerek işôret
ettik. incelemenin ağırlığını konuyla ilgili kitabın tanıtımına verdik ve llgi·li bilgileri detaylı ve niüdellel olarak kayd etmeye çalıştık.
Yazarına
sôdece eserinin değerin i belirleyici ölçüler içerisinde yer
verdik. Yoksa onun · geniş biyog-rafisirie dalarak gereksiz açıklamalarla
sözü uzatmaktan kacındık. Bazı yazar:lar hakkında kaynaklarda yeterli
bilgi bulamadık. Bunlar icin bulobildiğimiz bilgilerle yetindik.
Diğer eserlerine yalnız Me'ôni, i'rôb ve dil konusundaki seviyelerini
belirleyici ölçüler Içerisinde yer verdik. Bu konuda eser veren ôlimlerin
büyük çoğunluğunun nahiv ôlimi, dil bilgini, kıraat imômı yada müfessir
olduklarını belirledik. iclerinde bu konularla ilgisi olmayan hemen hemen
'hiç kimsenin bulunmadığını gördük ve gösterdik.
Kitapların
mevcud, yazma ve matbu' olanlarını dohc genişçe verme
bulduk. Bunların matbu' olanlarının tahkik durumlarını . matba'a
ve baskılarını bellrledik. Yazmalarının yer ve özelliklerine kısaca işôret
etmeye çalıştık.
imkônını
•Böylece bulabildiğimiz 39 me'ôni kitabını lmkônlar ölçüsünde tanıt­
bulunabilmesi, bulunabilenlerinin insanl ~ğa kazandırılmçısı yolunda küçük de olsa bir adım attığımızı umuyoruz.
tığımızı sanıyor; kayıp olanların
149
Mea,ni'I-;Kur'ii.n LiteratUrU
BiBLiYOGRAFYA
AHFEŞ'ÜL-EVSAT. Ebü'I-Hasen, Sa'id b. Mes'ade.
Me'ôni'I-Kur'ön. Tahkik: Dr. Fôiz Fôris. 3. Baskı. 1401/ 1981 .
EL-ASKALANi. Ahmed ibni Hacer.
Tehzib'üt-Tehzib. Matba'atü Meclisi Dôr'i i-Me'ôrif'in~N iz<)mlyye. Haydarôbôd-Ed-Dekln. 1325 H. (1- XII).
EL-BAGDA:Di. ismöll Paşa. Muhammed Emin Mir Sefim'ii-Bôbôni.
izôh'ui-MeknQn Fi'z-Zeyll Alô Keşf'iz-ZunOn An Esôml'I-Kütübi ve'I'·FünOn. Hazırlayan : Şeretüddin Yaltkaya ve Rifat Bilge. Me'ôrifi Celiyye, Matba·'ot'üi~Behiyye . 1364/ 1945 (1- ll).
·EL-BAGDADT. lsmôil Paşa. _Mu-hammed Emin Mir Selim'ii-'Bôbôni.
Hediyyet'üt-Arifin, Esmô'üi-Müellifin ve Asör'u'f...Musannlfin. Vezôrat'üi-Me'ôrif'il-Celiyye. Matba'at'üHBehiyye. Istanbul. 1951 (1- ll).
BiLMEN. Ömer NasOhi.
Büyük Tefsir Tôrihl ve Tabakôt'üi-Müfessirin veya Mukaddime-i ilmi
Tefsir. ı. Baskı. Bilmen Yayınevi. 1973 (1- 'll).
BROCKSLMANN Karl (1956) Geschichte Der arablschen Litteratür. (GAL),
Lelden. 1943- 1949 (1- ll).
Süpplemantbande. (GAS). Lelden. 1937- 1942 (1· lll).
EL-BENNA. Dr. Muhammed lbrôhtm.
Ahbôr'un-Nohvlyyin EI-Bosriyyin ve Merötibühüm ve Ehaze Ba'zuhüm
·AııBa'zın Mukaddlmesi. Tahkik: Dr. MUhammed lbrôhim'üi-Bennô.
1. baskı. 1405/ 1985. Dôr'ui-Ji'tisôm.
iBNÜ ıBEŞKIVAL. Ebü'I•Kôsim, Halef b. Abdilmelik (Ö: 578 H.)
Kitôb'üs-Sıle Fi Törihi Eimmet'II-Endelüsl ve Ulemölhlm ve Muhaddisihim ve Fukahöihim ve Üd$bôlhim. Neşir ve Tashi h: EsrSeyyld lzzet
EI-Attôr. Türôs'•üi-<Endelüs 1374/ 1955 (1 - ll).
·EL-CEZERT. Ebü '·I-~Hayr, Şemsüddin Muhommed b. Muhammed (Ö: 833 H.
1429 M.)
En-Neşr Fl'l-Kıröôt'ii-Aşr. Tashiıh: Ali Muhammed'iz-Zebbô'. Matba'atü Mustafô Muhammed Mısır. (1- ll).
Gôyet'ün-Nlhôye Fi Tabakôt'ii-Kurrô. G. Bergstraesser. Dôr'ui-Kütüb'il-llmiyye. 2. Baskı. 1351/ 1932 Beyrut- ·Lübnan. (1- ll).
'
~
ED..DAVÜDT. Şemsüddin b. Ali b. Ahmed (Ö: 945 H.)
Tabdklit'üJ...Müfessirin. Tahkik: All Muhammed Omer. ı. Baskı. Mek. tebetü. Vehbe .. Matba 'at' ül~istiğlôl'ii-'Kübrô. 1972 (1- ll).
150
Doc.
Durmuş
Dr.
AU KAYAPI!N.AR
EL...ENBARI. Ebü'I-Berekôt, Kemôlüddin Abdürrahmôn b. Muhammed.
Nüzhet'üi-EIIbbô Fi Tobakôt'ii-Üdebô. Tahkik: Muhammed Ebü'I-Faz~ ·
ibrôhim. Dôru Nehzati Mrsr. Kôhlre.
EL-·ENSARI. Dr. Ahmed Me·kki'.
. Ebu Zekeriyyô'I-Ferrô ve Mezhebühu Fi'n-Nahvi ve'I-Lüğa.
lis'ül-A'Iô Li Ri'ôyet'ii-Fünun. Neşr'ur-Rasôi l'ii-Cômi'lyye.
El-Mec-
FARiS. Dr. Fôiz Fô-ris.
Me'ôni'I-Kur'ôn Muk. Tahkik: Dr. Fôiz Fôris. 3. Baskı. 1401/ 1981.
EL-FERRA E'bCr Zekeriyyô, Yohya b. Ziyôd.
Me'ôni'I-Kur'ôn. 2. Baskı. Aıem'üi~Kütü.b. Beyrut 1980 (1- ll).
tBNÜ FERHÜN. Bürhônüddin ibrohim b·. Ali b. Mu'hammed'il.ıMedeni
(Ö: 799/ 1396).
Ed-Dibôc'üi-Müzehheb Fi Ma'rifeti A'yôni Ulemôi'I-Mezheb. Dôr'ui'Kütüb'il-llmiyye. Beyrut.
iBNÜ HALLiKAN. Ebü'I~Abbôs, Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi
Bekr (Ö: 681 H.).
Vefeyôt'üi-A'yôn ve Enbôü Ebnôizzemôn. Tahki k: Dr. ihsôn Abbôs.
Dôru Sôdrr. Beyrut. (1·VIII).
·
.
HATtB'ÜL-BAGDADL EiJHôfrz Ebu Bekr Ahmed b. Ali. (Ö: 463 H.).
Tch'ihu Bağdôd, Medinet'üs-Selôni. Dôr'ui-<Kütüb'ii-Arabi.
BeyratLübnôn. (1 -·XIV).
.
.
•BNÜ'L-l MA·E>. Ebü'I-Felôh, Abdü'I-Hayy'ii-Hanbeli (Ö: 1089/ 1963).
Şezerôt'üz-Zeheb Fi Ahbôri Men Zeheb. EI-Mekteb'üt-Ticôri Li't-Tı­
b.ô 'ati ve!n-Neşr. BeyrOt. (1- VIII} .
EL-iŞBTLi. EbO Bekr Muhammed b. Hayr b. Omer b. Halife. (Ö: 575 H.).
Fehôrisü Mô Ravôhu An. Şüyuhıhi Min'ed-Devôvin'II-Musannefetl Fi
Durub'll ~llml ve Envô'ıi-Me'ôrifi. El--Mektebet'ül.ıEndülüsiyye. EI-Mektebet'üt-Ticô:ri'. 2. Bask·ı. BeyrQt. 1963.
KATIB ÇELEBi. Mustafa b. Abdi ll~'h, Hacı Halife. .
Keşf'üz-Zunun An Esômi'I-Kütübl ve'I·F~On. Hazırlayan: Şerofüddin
Yaltkaya, Rifat Bilge. Mektebet'üi-Me'ôrif'ii ..Cellyye. Matba'at'üi...Se· ·
hiyye. 1360/ 1941 .
KAYAPlNAR Dr. Durmuş Ali.
Mekki lbnü Ebi Tôlib, Asrı-Hayôtı ve Eserleri. Yazma S.
ilmler Enstitüsü. Konya 1986.
O. Sosyal
Bl·
Mefl.ru'l-Kur'an L1tem·t ürü
151
KEHHALE. Omer Rızô .
Mu'cem'üi-MüeUifin, Terôcimu Musannifi'I-Kütüb'II-Arabiyye. Dôru
lhyô'lt-Türôs'ii-Arabi. BeyrOt. (1- XV) .
EL-KIFTi. Cemôlüddin, Ebü'I-Hasen Ali b. Yüsüf.
inbôh'ür-Ruvôt Alô Enbôh'in-Nühôt. Tahkik: Muhammed Ebü'I-Fazl
ibrôhim. Matba'atü Dôr'II-Kütüb'ii -M ısriyye 1374/ 1955 1. Baskı (1- lll).
KUMEYıHA.
Dr. Müfid Kumeyha .
Eş-ŞJ'ru Ve'ş-Şu'arô Muk. Dôr'ui-Kütüb'il-llmiyye 8eyr0t - LGbnôn 2.
Baskı 1405/ 1985.
1·
S8RKTS. YOsüf liyös.
Mu'cem'üi-MatbO'ôt'II-Arablyye
Mısır. 1346/ 1928 (1- ll).
ve'I-Mu'arrabe.
Matma'otü
Serkis.
· SEZGIN. Dr. Muhammed Fuôd.
Mecôz'üi-Kur'ôn Muk. Müesseset'ür-Risôle 2. Baskı. 1401/1981.
Tôrih'ut-Türôs'ii-Arabi. Ta'rib: Dr. Fehmi Ebü'l-Fazl. Hey'et'üi-Mısriy­
·yet'il-~mme Li't-Te'llfi ve'n-Neşr. Kahi.re. 1971 .
ŞEWAH Dr. Ali Şevvôh lshôk.
Mu'cemü Musannefôt'ii-Kur'ôn'lf-Kerim.
Neşri ve't-Tıbô 'a . 1983 (1- IV).
Menşılrôtü
Dôr'lr-Rifô'i U'n-
ES-SÜYÜTi. Celôlüddln Abdürrahmôn.
Buğyet'üi-Vü'ôt Fi Tabakôt'ti-Lüğavlyyine ve'n-Nühôt. Tohkik: Muhammed Ebü'I-Fazl ibrôhim. ı. Baskı. Matba'atü isô'I-Sôbi'·I-Halebi
1384/ 1964 (1 - ll) .
EI·Müzhir Fi UIOm'II-Lüğatl ve Envô'lha. Muhammed Ahmed Côd'ülMevlô, Muhammed All'n-Neccôr, Muh<lmmed Ebü'I-Fazl ibrôhim,
Dôru ihyôi'·J...Kütüb'ii-Arabiyye. isô'I-IBôbi'I-Halebi. (1- ll) .
-ES-STRAFi. EbO Se'id, EI-Huseyn b. Abdillôh.
· Ahbôr'un-Nahvlyyin EI-Basriyyin ve Merôtlblhim. Ta'hkik: Muhammed
ibrôhim EI-Bennô. ı. Baskı. Dôr'ul-l'tisôm 1405/ 19a5.
iBNÜ~N-NEDiM .
EI-Flhrist. Gustav Flügel,
1964.
Dr. Johannes Roedlge~.
Beyrut- Lübnan
880 ÜBEY<OE. Ma'mer b. EI-Müsennô.
Mecôz'üi-Kur•an, Toh'k ik: Dr. M. Fuôd Sezgin . 2.
Risôle Beyrat 1401/ 1981 .
Baskı.
Müesseset'ür-
152
Doç. Dr.
Durmuş
Ali
KAY.A:PlıN.AR
YAKÜT'ÜL-ıHAMEV1. Şi hôbüddin, YôkOt b. Abdillôh.
Mu'cem'üi-Üdebô, irşôd'üi-Erib iıa Ma'rlfet'ii-Edib. D. S. Margoligoliouth. Matba'atü Hindiyye. Mısır. 1930 (1- VII) .
ZAHiD. Dr. Züheyr Gôzi.
hôb'üi-Kur'ôn Ll'n-Nehhôs. Ta'hkik: Dr. Züheyr Gôzi Zôhid. Mektebet'üi-UJOm ve'I-Hı kem. Alem'üi-Kütüb. Mektebet'ün-Nehza 2. Baskı.
Medinet'ül-ıMünevvera . 1405/ 1985.
EZ-ZEHBBi. Şemsüddin Ebu Abdillôh, Muhammed b. Ahmed b. Osmôn.
Ma'rifet'üi-Kurrôi'I-Kibôr Ale't-Tabakôtl ve'l-A'sôr. Tohkik: Beşşôr
Avvôd Ma'rOf. Şu'ayb'üi-ArnavOdi, Sôlih Mehdi'I-Abbôs. ı. Baskı 1404/
1984 Müesseset'ür-Risôle (1 .- ll) .
·
EZ-ZiRI·~Li. Hayruddin.
EI-A'Iôm, Kômusü Terôcim Li Eşher'lr-Ricôli ve'n-Nisa Mine'l-Arabi
ve'l-Müsta'rabin ve'l-Müsteşrikin 2. Baskı . (1 -·X) .