EHiR, T ARiH, SOSYOLOJi: KORKUT TVNA`NIN ~EHiR

Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 22. SaYI, 2011, 305-328
~EHiR, T ARiH, SOSYOLOJi:
KORKUT TVNA'NIN ~EHiR YAKLA~IMI
Oya Okan'
Ozet: Korkut Tuna'mn $ehirlerin Ortaya C;lklfj ve Yaygmla~masl Uzerine Sosyolojik
Bir Deneme ba'~hkh yah~maSI, bu yazmm ana konusudur. Sosyoloji biliminin
kentl~ehir ile olan ili~kisi kurulu~undan beri siirmektedir. 19. YiizYlldan itibaren
toplumlann sorunlanmn degi~mesi ile, kentl~ehirlerde goriiniir hale gelen bu sorunlara
yonelik kuramsal ve ampirik yah~malar yaplldl. Tiirk sosyolojisinde de kentl~ehir
yah~malan Bah'daki omeklerine benzer biyimde geli~ti. Kent, kentle~me, kentlile~me
siireylerinin okunmasl 'modemle~me' temelinde yiiriidii. Tiirkiye'de kentl~ehir
yah~malan ve ara~hrmalan farkh disiplinlerin konusu oldu. Bu farkhhk ve
ye~itlenmenin yarattlgl bilgi birikiminin olumlu sonuylannm yam Slra yakla~lmlardaki
ortakhk, Tuna'nm yah~maSml ozellikli kllar. Tuna'nm yah~maSI ~ehirlerin ortaya
ylkl~ml tarihsel bir biitiinliik iyerisinde ele almaslyla farkhdlr. <;:ah~manm geni~
ozetinin verildigi bu yazl, onun 'sistemle~tirme denemesi'nin hatlrlanmasml ve ozgiin
yerinin belirlenmesini amaylamaktadlr.
Anahtar Kelimeler: Sosyoloji ve kent, Tiirk Sosyolojisi ve kent, tarihte ilk
Dogu ve Batl ~ehir orgiitlenmesi.
~ehirler,
City, History, Sociology: Korkut Tuna's Approach to The City
Abstract: The subject of this paper is Korkut Tuna's book which is titled as $ehirlerin
Ortaya C;lkl~ ve Yaygmla~lIlasl Uzerine Sosyolojik Bir Deneme. Relation of sociology
with cities and urbanism can be traced back to its foundations. As the social problems
that became more visible in cities changed since 19. century, theoritical and emprical
studies regarding the subject has been done. Urban studies in Turkish sociology
evolved in a similar line as in the West. Analysis of urbanisation and urban life was
conducted on the basis of modernisation in Turkey. Urban studies, as in the West,
became the subject of different disciplines. Among the similarities of the other
approaches and perspectives, that initiated the accumulation of knowledge on urban
and urbanism, Tuna's work gains its uniqeness by his historical approach on
emergence and dissemination of cities. As the extended summary is given in the paper,
his efforts of sistematisation attempt deserves to be put on the agenda.
Key Words: Sociology and city, Turkish sociology and city, emergence of cities,
organization of cities in the West and the East
$ehirler tarihte ve giiniimiizde bazl onemli toplum ili~ki
ve ba~anlarma bagh olarak ortaya ylkml~, iiretimin,
Yard. 009. Dr., istanbul Univ. Edebiyat Fak. Sosyoloji Bol.
306
OyaOkan
yonetimin ve bunlara bagh faaliyetlerin orgiitlendigi
toplum birimlerinden bir tanesidir.
Ait olduklan toplumlarm genel gidi!?atma paralel olarak
ortaya ~:tkmakta, geli!?mekte, gerilemekte ve yok
olabilmektedir. Bu geli!?melerde toplum iyi oldugu kadar
toplumlararasl ili!?kilerin de ~ehirler iizerinde dogrudan
etkisi oldugu aylkya belJidir.1
Bu yazl, giiniimiizden yirrni iiy yll once yaymlanml~ olan Korkut Tuna'mn
$ehirlerin Ortaya 91kl~ ve Yaygmla~masl Uzerine Sosyolojik Bir Deneme2 ba~hkh
yah~maSml geni~ bir biyimde yeniden tamtmaYI amayhyor. Bu amaca yonelik
olarak oncelikle sosyolojinin ortaya ylkl~mda kent/~ehirle baglanh ve ilgisinin yonii,
ard111dan Tiirkiye'de sosyolojinin ani amI iizerinden kent/~ehir konusundaki ana
yizgisi belirlenecektir. Yazmm ilk boliimii, Tuna'mn yah~maS111m tamhlmasl ve
degerlendirilmesine hazlrhk mahiyetinde okunabilir. Kent/~ehir, kentle~me­
kentlile~me, kent-~ehir tarihleri konulannda yapdml~ ve yapIlmakta olan yok saYIda
nitelikli yah~ma ve ara~tIrrnanm Tiirkiye'de kent/~ehir alanma sagladlgl bilgi
birikimi ve sorunlann yoziimiine katkdan goz ardl edilmemelidir. ifade ettigim gibi,
amay, kent/~ehir alamndaki oldukya geni~ literatiiriin iyerisinde -ozellikle
yaymlandlgl donemde-, Tuna'nm biitiinliiklii bir 'sistemle~tirrne denemesi'ne
yonelik yabaS1111 ortaya koymaktIr. ~ehirlerin ortaya ylkl~ ve yaygmla~ma
siireylerini tarihse1 bir temel iizerinden ele alarak kavramla~hran Tuna'mn yah~maSl
yaz111111 ana konusudur.
Sosyoloji ve Kent/~ehir Kurammm ilk ifadeleri
Sosyoloji, 19. yy'da diger bilim dallanmn yamnda, kendine bir alan belirlemi~, yeni
toplumsal durumu, diizeni/diizensizligi anlama, aylklama ve yoziimleme iddias111da
olmu~tur. "Sosyoloji ( ... ) aglr toplum sorunlan nedeniyle yalkantIlar iyinde olan
Batt toplumunun kavraYI~111m bilgisi oldugu gibi, yeni Bah bilincinin, modem
zamanlardaki Bah bilincinin de temelini olu~turacakhr.,,3 'Aglr toplum sorunlan ve
yalkantIlanmn' nedeni yeni toplumsal diizendir. Sanayi iiretiminin ve hlZh
kentle~menin belirledigi yeni toplumsal diizen, sorunlara yol aymakla birlikte aym
Korkut Tuna, "Feodalizm Tartl~malaflnda Yeni Bir Ele Ah~ Denemesi:Feodal Diizen ve $ehir", Yeniden
Sosy%ji, Istanbul: Kara Kutu Yaymlafl, 2002, 55. 277-310, 5.299 (ilk yaym: IOEF Sosy%ji Dergisi, 3. Dizi, 1.
SaYI, 1988-1989,55.197-222)
Korkut Tuna, $ehir/erin Orlaya C;lkl§ I'e Yaygm/a§masl Ozerine Sosy%jik Bir Deneme, Istanbul: to. Edebiyat
Fakiiltesi Yaymlafl, 1987.
Recep Ertiirk, "Sosyoloji Ostiine", jOEF Sosy%ji Dergisi, 3. Dizi, 7. SaYI, 2004, 55. 155-165, s. 160.
~ehir,
Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'ntn
~ehir Yakla~lml
307
zamanda Batt toplumlannm biiyiik donii~iimiiniin de diizenidir. Ekonomik,
toplumsal ve siyasi anlamda, geleneksel olamn dt~tnda geli~en degi~itnldonii~iimiin
bilgisi ve bilinci de geleneksel olandan farkhdlr. Yeni diizenin, kurgulanan
toplumun bilgisi, Batt toplumunun kendini merkeze alan ve bu merkezin odagtndan
bakarak geleneksel-modem, tanmsal-endiistriyel, koleci-ozgiir, klrsal-kentsel, ilerigeri nitelemeleri iizerinden sistemle~tirilmi~tir.
Sosyolojinin kuruldugu donemde, "( ... ) mevcut kaygl ve baskdarla bilimin aradlgl
ti.imellik ve genel-geyer aylklaytclhk gibi beklentilerin etkisiyle eldeki mevcut olay
ve bilgiler ( ... ) genelle~tirerek aytklama biyimlerine ula~dmak"4 istenmi~tir.
Sosyoloji Biliminin kurucu babalan Durkheim, Marx ve Weber Batt toplumlanmn
sanayi-kent a~amastna degin geyirdigi evreleri sistemle~tirerek modem toplumun,
endiistriyel kapitalizmin, evrensel ve mutlak bir modelini olu~tunna paydastnda
birle~irler. Evrensel olarak kurulan ve sunulan modelde, geli~menin ana motoru
endiistriyel iiretimdir. Bu geli~meyi saglayan; yeni toplumsal yaptntn/diizenin
temeli olan unsurlar da yani zenginligi iiretenlerle orgiitleyenlerin birarada
. bulundugu fiziki alanlar kent bolgeleridir. Sanayi iiretiminin merkeze altndlgl
aylklamalarda, kentler endiistriyel faaliyetlerin geryekle~tigi, klrlardan ba~kala~ml~,
ayn~ml~, yeni/farkh olantn ya~andlgt ya~atddlgl bolgeler olarak yer ahm~t1r.
DolaYlslyla sosyoloji ba~langlctndan itibaren kentin, endiistri kentinin bilimidir. Bu
baglamda sosyolojinin kente ilgisi kapitalizmin dogu~u ve geli~mesine kaynakhk
eden ana damar olu~u nedeniyledir.
Endiistri kentlerinin -endiistri toplumu- yaplsl ve i~levleri temelinde toplum
kuramtnl olu~turan Durkheim, "toplumsal evrim siirecinde ( ... ) i~boliimiiniin
yarattlgl kar~thkh baglmhhk olgusu yeryevesinde bireylerin ve kurumlann
biiti.inle~tigi biiyiik, modem, farkhla~ml~ endiistriyel toplumlar,,5 1 'organik
dayam~ma' kavraml iizerinden evrenselle~tirir.
Marx endiistriyel kenti, klr-kent kar~lthgl baglamtnda, kapitalist iiretim biyiminin
geryekle~tigi, bu anlamda stnlf yeli~kilerinin keskinle~tigi ve slmf bilincinin
geli~erek nihai a~amaya evrilmede ana unsur olarak olumlar. Batt kentlerinin
ozgiinliigiiniin sebebi, digerlerinin sahip olamadlgl, kapitalist iiretim tarzldlr.
Tuna, /$ehirlerin Ortaya C;:lklj lie Yaygmia,masl Uzerine Sir Deneme,. s. 2.
Whitney Pole, "Emile Durkheim" Rob Stones (hzr), Sosyoiojik Dii,iincede /z Slrakaniar, Istanbul: Baglam
Yaymclltk, 2008, ss. 76-90, s.80.
308
OyaOkan
Weber'in 'ideal' kent modeli Bah kentidir. Ona gore Dogu'da kent ve kentsel
topluluk yoktur. Kent, kapitalizme temel dayanagml veren 'protestan ahlak'l ve
'rasyonalizasyon' kavramlanyla aylklanabilecek bir orgiitlenme biyimidir.
Her biri yeni toplumsal diizeni anlama, aylklama ve sistemle~tirme a~amalannda
kuramlanna temel aldlklan kurum yeryevesinde kentleri de degerlendirirler. Ktsaca,
endiistriyel Bah kentlerinde ortaya ylkan yeni durumun, toplumsal yapmm
yoziimlenmesi meselesi iizerinden hareket ederler. Her iiyii de degi~imin ve
donii~iimiin genel teorisini kurarken insanhgm/uygarhgm tarihini Bah toplumlan
iizerinden okurlar.
"Modern Avrupa ~ehrinin yiizlerce Yllhk bir geymi~i vardlr; buna kar~lhk Amerikan
~ehirlerinin ancak birkayl ondokuzuncu yiizyIim gerisine uzamr.,,6 DolaYlslyla
Avrupa'da iiretilmi~ kuramlar biiyiik olyiide toplumlann (tedricen) ula~tlklan bir
geli~me siirecinde geldikleri noktaYl; klta Avrupasl kentlerinin ekonomik, toplumsal ve
siyasi diizenini, kentlerdeki ya~am biyimlerini ortaya koyma amacmda olmu~lardlr.
Amerika'da sosyoloji yah~malanna baktlglllllzda ise, 20. yiizyIim ba~larmdan itibaren
biiyiik kentlerde, ozellikle Chicago kentinin hlZh biiyiimesinin ardmdan giindeme gelen
sorunlarla . ba~ etmenin araylanm iiretme yolunda yabalarm one ylktlgl
gozlemlenmektedir. "Ekolojik yakla~lmm temellerinin atIiml~ oldugu ilk yah~malarda,
insan eliyle yaratIiml~ yevrenin de incelenmesinin gerekliligi savunulmu~ (oo.) bu amay
yeryevesinde yiiriitiilen yah~malar, ntifusun daglhmml, yerle~im yerlerini, i~ ve ticaret
bolgelerini, kurumlan v.b. her tiirlti insan tirtiniinii kapsayabilecek nitelikte haritalann
hazlrlanmasma dayanml~tlr"7
Chicago kentinin sorunlanmn iizerinden geryekle~tirilen yah~malar sosyoloji
literatiiriinde 'ekolojik', 'sosyal psikolojik', yakla~lmlar olarak degerlendirilmekte,
bu yonleriyle de kuramsalyah~malardan ayn, farkh bir yakla~lm gibi belirmektedir.
Donemin giincel sorunlan iizerinden iiretilen bu yah~malann ozgiinliigii, ozellikle
belli bir kentte olu~an, ekonomik ve sosyal yapl degi~iminin nedenleri ve
sonuylanna odaklanmasmm yamsIra literatiirde kent sosyolojisinin ozel bir alan
olarak ifade edildigi ilk yah~malar olarak yer almasmdan kaynaklanmaktadIr. 8
Kentlerde yogunla~an niifus, niifusun karma~lk yapIsI, karma~lk yapIdaki niifusun
kent mekamnda iyiyeligi, mekanm kullamm biyimleri, mekanm geni~lemesi ve bu
yeryevede mekanm fiziki kullammmda ortaya ylkan sorunlara yonelik
Don Martindale, "~ehir Kuraml" Ahmet Aydogan (hzrl, $ehir ve Cemiyet, istanbul: lz yaymclhk, 2000, ss. 35100, s.37.
Biilen! Duru ve Ayten Alkan, (Der. ve Cev.l, "Giri~: 20. YUZYllda Kent ve Kentsel Du~unce", 20.YiizYli Kenti.
Ankara: Imge Kitabevi, 2002, s. 11-12.
Chicago kentinin kurulu~u, geli~mesi, bu baglamda ortaya t;lkan sorunlar ve Amerikan sosyolojisi- Chicago
ekolu ili~kisi konusunda aynnllh bir degerlendinne i9in bkz: Tiilay Kaya' nm bu saYldaki yazlSI.
$ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm $ehir Yakla~lml
309
geryekle~tirilen yah~malar, "1925 ylllllda Robert E. Park ve Ernest W. Burgess'in
birlikte ya)'lmladlklan 'Sehir' adh eserde derIenmi~, ( ... ) ABD'de ilk sistemli ~ehir
teorisi ortaya Ylkml~t1r. Bu teori sosyoloji tarihinde 'ekolojik teori olarak
adlandtnlml~ttr. ,,9
Park, kenti "doganlll, ozellikle de insan dogasllllll bir iiriinii"lOolarak tammlar. insan
dogasllllll iiriinii olan kentler, insan davranl~lanmn nasll biyimlendiginin
belirIenmesi aylSllldan bir laboratuvar i~levi goriirIer. Laboratuvardan ylkacak
sonuylar sorunlann yoziimiinde rehberlik edecekleri gibi insan davram~lanmn
denetim altma ahnmaslllda da yol gosterici olacaklardlr. Park'a gore kent aym
zamanda "kendisine ait yasalarca iiretilen mekanda dl~tan diizenlenen bir
birimdir."ll
Chicago ekolUniin kurucu isimlerinden Burgess ise kentin mekanda i~levsel
yayllmasl iizerinden nasll biyimlendigi ve farkhla~ttgl sorusunu 'ortak merkezli
yemberIer' kuramlyla yanltlar. Ona gore modem toplumun en yarplCl olaYl
~ehirIerin biiyiimesidir ve modem ya~amlll kente dair tiim goriiniimleri
Amerikandlr. 12
\
Park ve Burgess'in kent kuraml, bir anlamda modem sanayi kentlerinin portresini
yizmektedir. Laboratuvardan ylkan verilerIe netle~en resim ve bu resmin
netle~mesini saglayan yasalar iizerinden geli~mi~ olan ekolojik kent kuraml,
literatiirde ele~tirilerel3 ugramakla birlikte daha sonraki donemlerde ~ehir ve bOlge
planlama yah~malan iizerinde etkili olmu~tur. "Bir Ya~am Biyimi Olarak
Kentle~me" ba~hkh makalesi kent sosyolojisi yazmmda bir doniim noktasl olarak
kabul edilen 14 Louis Wirth, kentle~menin bireylerin ki~ilik ve zihinsel siireylerinin
farkhla~masl iizerindeki etkilerini kavramla~ttnr.
Sosyolojinin kentl~ehir konusuna ilgisi her iki kitada da ba~langIcllldan itibaren yer
aimaktadir. Avrupa'da ilk kuramlardan itibaren endiistri ile birIikte kentl~ehir
yah~malann ana eksenidir. Modem endiistriyel kentler ekonomik, sosyal, siyasi
sorunlan banndiran fiziki mekanlardir ama ayni zamanda 'ideal', 'evrensel'olan
iiretim biyimini, sosyal yapl)'l da bu kentlerde, Batt kentlerinde goriiriiz. Tarihsel
If)
II
12
13
14
F-24
Ayda Yiirilkan, $ehir Sosyolojisinin ve lnsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Der. Turhan Yiirilkan, Ankara:
Nobel Yaym Dagltnn, 2005, s. 74.
Korkut Tuna, Sehirlerin Ortaya <;:Ikl~ ve Yaygmla~masl Uzerine Bir Deneme s. 61.
Martindale, "Sehir Kuramt", s. 50.
Korkut Tuna, Sehirlerin Ortaya <;:lkl~ ve Yaygmla§masl Uzerine Bir Deneme, s. 61.
Rana A. Aslanoglu, Kent. KimUk ve Kiireselle~me. Bursa: ASA Kitabevi, 1998. s.30; Martindale, "Sehir
Kuramt", s. 59-61.
As1anoglu, Kent. KimUk ve Kiireselle§me, s. 10.
310
OyaOkan
ama Bah tarihinin merkezde oldugu bir yakla~lmla toplum kuramlan kenti/~ehri
anlamamlzm kavramlanm sunarlar. Kentl~ehrin tek olasl biyimi Bah kentidir.
Amerika'da ise sosyoloji hlzla ya~anan bir toplumsal degi~menin ardmdan
kentlerde ortaya ytlcan sorunlar iizerinden ba~lamakla birlikte kentl~ehir
kuramlannda 'olgulan' toplaYlP diizenlemenin yamnda kuramsal bir yeryeve kunna
yabaSl iyinde de olmu~tur. Burgess ve Park sosyolojiyi toplumu kontrol i~levi
iizerinden tanllnlarlar 15 Wirth kentl~ehir konusunu, "Bah'ya ozgii yagda~ bir olay
oldugu varsaytmma dayandlnnl~; Chicago ~ehrinden yola ylkan ara~ttnnalarla
ozde~le~mesini saglaml~hr." 16
Tiirkiye'de Sosyoloji ve
KentJ~ehir
Tiirkiye'de sosyoloji bilimi, siyasi kadrolann tercihleri dogrultusunda, yeni toplum
tasanmmm in~a araCl olarak yerini bulmu~tur. Tanzimat donemiyle birlikte
siyasetin "modem" olana yonelik tercihleri, "modem" olamn bilgisinin edinilmesini
de beraberinde getirdi. Toplumsal olanm donii~tiiriilmesine yonelik bu kurgunun
mekansal olarak ifadesi de kentl~ehirler iizerinden geryekle~tirildi. Tiirk
sosyolojisinin konulan omek modelin yizgisinde ilerledi, kuramsal, ampirik
17
yah~malann yontemleri benimsendi. Diinya siyasetinin bilim alamna yanslmalan
Tiirk sosyolojisinde de izlendi, ana yizgiden kayan yah~malar ilgi gonnedi,
gonnezden gelindi.
Tiirkiye'de sosyoloji yah~malan ilk donemlerinden itibaren eski klta gelenegine
uygun yeryevede geli~mi~tir. Bir taraftan toplum kuramlanmn anla~tlmasma ve
yaygmla~masma yonelik yah~malar geryekle~irken ote yandan -daha once de
vurguladlglmlz gibi- yeni kurulan modelin kavramlan ve bilgisi oncelikle
imparatorlugu kurtannak amayh ardmdan ulus devlet anlayt~ma uygun
fonniilasyonlar iizerinden kurulmu~tur. Bu temel ozellikler iizerinden geryekle~en
yah~malar arasmda kent/~ehir yah~malan da aym yontemi izlemi~tir.
Toplum bilgisinin kurumsalla~masl Bah'daki omeklerinin hemen ardmdan
Dariilfiinun'da Z. Gokalp'in onciiliigiinde geryekle~mi~tir. Bu noktada iytimaiyat
Enstitiisii'niin kurulu~undan onceki dii~iiniirlerin, toplum bilimi tamtma ve iilke
sorunlanm yoziime ula~hnna konusundaki yabalann altml yizmek gerekir. Y ogun
IS
16
17
Lee Braude, '''Park and Burgess': An Appreciation". The American Journal of Sociology. Vol. 76. No.1 (Jul.,
1970), ss. 1-10.
Korkut Tuna, $ehirlerin Or/aya 91kl~ ve Yaygmla~masl (jzerine Sir Deneme, s. 63.
Ismail Co~kun, "San Francisco Sonrasl Diinya", Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 12. SaYI, 2006, ss. 17-21, s. 20.
Sehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm Sehir Yakla~ImI
311
tarh~malann ya~andlg1,
imparatorlugu kurtanna yabalan iizerinden geryekle~en
etkinliklerin yiiriitiildiigii d6nemi kapsayan geni~ bir literatiir mevcuttur.
Konuyu kent/~ehir yah~malanmn, akademi disiplini iyinde geryekle~enler iizerinden
smlrlamak anlammda sosyolojinin bir bilim dah olarak yer ah~ma vurgu
yaplyorum.
dii~iinsel
Bahdaki 6rneklerinin izinde ilerleyen toplum bilgisi; iki ana yizgide ilerlemi~,
tarihsel bir dogrultuda kuramlar aktanlml~, geli~meler izlenmi~tir. Benzer bir
yakla~lm kent/~ehir konulanna da yanslml~t1r. Kentin/~ehrin sosyolojik kuramlan
ve kent/~ehir diizenleme ve planlama yah~malan tamtllml~, 6neriler iiretilmi~tir.
Kent/~ehir olgusuna bakl~m ilk 6rnekleri Ziya G6kalp'in 'K6y Medeniyeti-$ehir
Medeniyeti' ve 'K6y ve $ehir' ba~hkh yazllandlr. H. Ziya Ulken istanbul Belediye
MecmuaSl 'nda seri olarak yaymladlgl makalelerde, tarihsel yakla~lmla, sosyolojinin
kent/~ehire dair kuramlanm tamtlr. Siyasi tercihler dogrultusunda yeni toplum
modelinin kurulmasmda kentler uygulama alam olarak planlamrken, bilgi birikimi
ve ideolojik kurgulama bu dogrultudadlr. iki ana dogrultuda Tiirkiye'ye giri~ yapan
sosyolojinin 'monografik' temelli kolu, ilk d6nemlerinde uygulamalar~ ilgi
g6stennemi~tir. Ekoliin temsilcisi M. Ali $evki Bey'in 'urbanist' Agache'dan
yaphgl yeviriler ve Agache'm istanbul iyin yaptlgl plan 6nerileri iizerinden
yazdlklan kent/~ehir sosyolojisinin uygulama ile ili~kisini giindeme getiren
yaztlardlr. I8 Kent/~ehir konusunun sosyoloji disiplini yeryevesinde ele ahndlgl bir
ba~ka kol Ankara Universitesinde yapdan yah~malar iizerinden Herler. Bu
yah~malann temel 6zelligi ise kentle~me/~ehirle~me sorununu, Chicago ekolii
perspektifinden incelemeleridir. Bu yeryevede Behice Boran'm yah~malan
amlabilir. Boran doktorasml Michigan Universitesi'nde tamamlaml~hr. Kent1e~me
siireyleri aylsmdan sorunlan irdeleyen Boran'm 'Ankara'da yocuk sUylulugu,I9
iizerine yazlsl, Chicago Okulunun konulan ile 6rtii~en bir 6rnektir.
30'lu ve 40'h ytllar kent/~ehir konulannm sosyal bilimlerin farkh alanlanyla
payla~lldlgl d6nem olarak belirginle~ir. Universitelerin iktisat, cografya,
antropoloji, mimarhk ve ~ehircilik b6liimlerinde kent/~ehir konusunda yah~malarm
18
19
Bu donemlerle iIgili ayrmtlh bilgi ve ge~itli degerlendinneler i9in bkz: Sevil Atauz (Der.), Tiirkiye'de Sosya/
Bilim Ara~lIrma/arllllll Geli~imi, Ankara, Turk Sosyal Bilimler Demegi, 1986; Tiirkiye Ara~/Irma/an Litera/iiI'
Dergisi, Turk Sehir Tarihi, Cilt 3, SaYI 6, Istanbul 2005.
IIhan Tekeli, "Turkiye'de 19. Yuz YII Ortalarmdan 1950'ye Kadar Kentsel Ara~tmnalann Geli~imi" Sevil
Atauz, (Der), Tiirkiye'de Sosya/ Bilim Ara~/mna/arllllll Geli~imi, Ankara, Turk Sosyal BiIimler Demegi, 1986,
ss. 239-268, s.264.
312
OyaOkan
yaplldlgml ve bilgi birikimi aylsmdan kayda deger katkllann
yizmekle yetinelim.
geryekle~tiginin
alttm
Sosyolojinin Tiirkiye'ye giri~iyle baglantlh olarak baklldlgmda ilk donem olarak
degerlendirebilecek bu ytllann ardmdan, Tiirkiye'de siyasi ve ekonomik tercihlerin
netle~mesi He birlikte hlZh bir kentle~me siirecine girilmi~tir. Tanzimat donemiyle
birlikte yukardan a~aglya dogru yiiriitiilen toplumsal yapllanmanm ifadesi olarak
kent/~ehrin biyimlendirilmesi 1950'li ytllarla birlikte hlZ kazanml~ttr. Bu donemden
itibaren diinya siyasetinin iki merkezli yaplsl iyinde Tiirkiye, entegre olmaya karar
verdigi sistemin sorunlanm da yiiklenmi~tir. "II. Diinya Sava~l'nm sona ennesinden
sonra C... ) diizenli kentle~me, konut, gecekondu ve kentsel ya~ama uyum gibi
sorunlar C... ),,20 on plandadlr. Sorunlann goriiniir alanlan olarak kentler/~ehirler
iizerinden, toplumun planlamnasl ve denetlenmesi anlayt~lyla yah~malar
ba~latllml~tlr. Bu sorunlara yonelik olarak kent/~ehir konusunda sosyoloji disiplini
iyerisinde yapdan yah~malarda da farkhla~ma ve yogunla~mamn geryekle~tigi ifade
edilebilir.
Bu baglamda sosyolojinin kent/~ehirle ilgisi hlZh kentle~me ve sanayile~me ana
sorunsah iizerinden, ozellikle kasaba ve kentlerde ortaya ylkan sorunlara yonelik
olmu~tur. 1960'lar ve 70'ler Tiirkiyesi'nde kasaba ve kent ara~ttnnalan biiyiik bir
s19rama kaydetmi~tir. Bu donemde Miibeccel Belik KIray'm yah~malan model
olma ozelligi ta~lmaktadlr. 'Eregli' ve 'izmir' ara~ttnnalan yeni sanayile~en ve
sanayile~mi~ kentlerde ya~anan siirec;:leri, alan iizerinden degerlendinnesiyle c;:ok
saytda c;:ah~manm referansldlr. Kasaba ve kiic;:iik kent ara~ttnnalanmn c;:erc;:evesi
c;:izilmeye ba~lanml~ttr. '70lerde yabancl antropologlar da Tiirk kasabalannm
toplumsal ve kiiltiirel yaplsl ile ilgilenmi~ ve ara~ttnnalar yiiriitrnii~lerdir.
iizerinden yapllml~ olan bir dokiim, kentle~me­
sanayile~me
siirec;:lerinin ortaya C;:lkanlmasma yonelik bir yogunla~mayt
gostennektedir. 21 Kentlere -sanayi ve ticaret bOlgelerine- dogru akan ve yogunla~an
niifus kentin fiziki yapllanmasmda ve mekansal fonnunda farkhhklar yaratml~ttr.
Niifus hareketlerinin kentlerin goriiniimiine katttgl gecekondularda ya~ayan
insanlann ya~adlgl fiziki sorunlann yamnda davram~ ve tutumlannda meydana
gelen degi~iklikler c;:ah~malann odaklandlgl konulardlr. Kasaba ve kiic;:iik kent
ara~tlJ.i.nalanna ilgi '80lerde siinnii~ ve hatta artml~ttr. Tiirkiye'de kentle~me ve
Bu
20
yah~malann
Ru~en Kele~ "1951-1960 Ylllannda Kent Ara~tmnalan", Sevil Atauz, (Der), Tilrkiye'de Sosya/ Bilim
Ara~ltrmalarmm
21
ba~hklan
Gelijimi, Ankara, TUrk Sosyal Bilimler Demegi, 1986, ss. 269-282, s. 270.
Alim Arb, "Cumhuriyet Diineminde TUrkiye'de $ehirle~me ve Gecekondu Ara~tmnalan", Tiirkiye Ara~llI'1l1a/a/'l
Literaliir Dergisi Cilt 3, SaYI 6, 2005, ss. 283-352.
$ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm $ehir Yakla~lIm
313
metropoliten kentle~me ara~tmnalan gecekondu ara~tlrmalan ile birlikte
yiiriitiilmii~tiir. 22 izleyen Yillarda da kent-kentle~me-kentlile~me siirec;lerine ili~ldn
c;ah~malar sanayile~menin Tiirkiye'nin ekonomik siyasi ve toplumsal ko~ullan
iizerinde yarattlgl degi~iklikleri, yaplldlklan donemin ko~ullan c;erc;evesinde ele
alml~lardlr. Kent ara~tlrmalan c;e~itlenmi~23, farkhla~ml~ ancak Bah' daki
omeklerine katkl anlammda kuramsal ve ampirik bir yakla~lm gerc;ekle~memi~tir.
I>ehirlerin Ortaya <;Il{l~ ve Yaygmla~masl Uzerine Sosyolojik Bir Deneme
Tuna'mn $ehirlerin Ortaya 91klij ve YaygmlaijmaSl Uzerine Sosyolojik Bir Deneme
ba~hglyla1987 yllmda yaymlanan c;ah~masmm ilk bic;imi Mart 1982'de 'Toplumu
AC;lklama Giri~imleri Olarak I>ehir Teorileri' ba~hkh kabul edilmeyen doc;entlik
takdim tezidir. Tuna, c;ah~masmm giri~inde adl gec;en tezindeki gorii~lerinin
degi~medigini ifade ederek tezine sahip C;lkar. Ona gore ~ehir konusu sosyolojinin
ku~ahcl ve gec;erli aC;lklamalar sunmaSl aC;lsmdan toplumun farkh yonlerinin
tesbitini kolayla~hracak bir alan olarak onemlidir.
Tuna'nm ~ehir konusuna yakla~lml "tek ve genel-gec;er bir sosyoloji anlaYl~l
tarafmdan iiretilmi~ kavram ve bilgilerle degil, ortak bir bilim anlaYl~l ile her
toplumun kendisine gore olu~turdugu farkh sosyolojiler" bic;iminde tanllnladlgl
'yerli sosyoloji' anlaYl~l c;erc;evesindedir. 24
'Modem' zamanlann en onemli olaylanndan biri oldugu ileri siiriilen ~ehir
konusundaki aC;lklamalann, belirli donem ve olaylarla slmrlandmldlgm125 ifade
eden Tuna, ~ehirlerin tarihi boyutunun goz ardl edilemeyecegini ve ~ehrin ait
oldugu tarihi siirec; ic;inde ele ahnmasl gerekliliginin alhm c;izer. Tarihi bakl~ aC;lSl
onemlidir; ancak "Bah' daki gibi elde tutulan ili~kileri anlamada geriye donii~c;ii bir
tutum degil, geriden gelip giiniimiize varan bir yakla~lm ic;inde olaylan ele almamlz
daha yararh sonuc;lar,,26 doguracakhr.
22
23
24
25
26
Bahattin Ak~it, "Turkiye'de Sosyoloji Ara~l1nnalan: B6lmelenmi~Iikten Farkhla~ma ve Ce~itlenmeye", Sevil
Atauz, (Der), Tiirkiye'de Sosyal Si/im Ara~tlrmalarllllll Geli~imi, Ankara, Turk Sosyal Bilimler Dernegi, 1986,
ss. 195-232, s.201.
Turkiye'de Kent Ara~tmnalanmn konulan etrafmda ~e~itlenmesinin ele ahndlgl bir ~ah~ma i~in bkz; Ay~en
~al1roglu'nun bu saYldaki yazlSI.
Korkut Tuna, ijehirlerin Ortaya C;:lkl~l ve Yayglllla~masl Uzerine Sosyolojik Sir Deneme,s.III-IV.
Ag.e., s. 2.
Ag.e., s. 7.
314
OyaOkan
Tuna'nm yah~maSI, ~ehirlerin; Batt ~ehir modelinin ve Batt kentinin ozgiinliiguniin
temeli olarak belirlenen sanayi devriminin de kendi ba~ma bir aylklamasmm
olmasmm otesinde toplumlararasl i1i~kiler baglammda anla~tlabilecegi ve ~ehirlere
tarihsel geli~me iyinde baktldlgmda toplumlann orgiitlenme biyimlerine gore
~eki11endikleri ana tezi iizerinden geli~mektedir. 'Yerli sosyoloji' anlaYI~1 ve
'geriden gelip giiniimiize varan' tarihi bakl~ yeryevesinde belirledigi yontemine
bagh olarak yah~maSml iiy ana ba~hk iizerinden kurar: Batl Sosyolojisinde $ehir,
Tarihte ilk $ehirler ve Ozellikleri, $ehirle~me Silrecinde Yeni Geli~meler.
ilk boliim -Batl Sosyolojisinde $ehir-, sosyolojinin ortaya ylkl~ ko~ullannm klsa bir
analizi iizerinden hareket eder. Comte, Spencer, Tonnies'in Batt toplumlannm
endiistriyel biyiminin rum toplumlann ula~masl gereken nihai a~ama olarak nasll
sistemle~tirdiklerini okuyucuya tamttr. 19. yiizytl, Avrupa'nm topiumiararasl
i1i~kilerde sanayi aracIhglyla iisrunliik elde ettigi; ama aym zamanda endiistti.yel
faaliyetlerin yarathgl yeni toplum biyiminin, yeni slmflann, kapitalist diizenin
yaratttgl sorunlann da ya~andlgl bir donemdir. Kapitalist diizenin yeli~kilerinin
ortaya kondugu Marx'm kuraml da ele~tirilere ugramakla birlikte "Batt'daki mevcut
geli~meyle bir arada yiiriiyen bir biyimde ayIklanmasl, Bah sosyolojilerinde ~ehir
konusunda ileri siiriilen aylklamalar iizerinde etkili olmu~tur."27 Bu aylklamalann
ardmdan sanayi devrimine evrilen tarihsel a~amalann aylklanmasmda ~ehrin,
~ehirlerin nastl etken rol oynadlgml ve toplumsal geli~me siirecinin eksenini
~ehirlerin belirledigini one siiren kuramlara dogru geyi~ yapar.
Tarihyi Pirenne, ozellikle orta yag doneminde ilk niivelerini ta~lyan bUljuvazinin
kurdugu ~ehirler ve kurumlann iizerinden yiikselen Batt uygarhgmm ozelliklerini
sistemle~tirir. Weber -rationalisation- kavraml aracIhglyla Batt uygarhgmm
ozgiinliigunii ortaya koyan bir model olu~turur. Diger uygarhklarda bulunmayan bu
ozellikler ekonomik, siyasi, hukuki ve toplumsal bakImdan, orta yagdan itibaren
Batmm kendine ozgii yanlanm aylklamak bakImmdan onemlidir. Yeryiiziinde
olu~mu~ ve var olan rum ~ehirler arasmda ortak yanlar ve benzer niteliklerine kar~m
Batt ~ehrinin, ozel bir dayam~ma, ozerklik ve bagImsIzhk iyinde birlik olma niteligi
'~ 1 . d
onu d1ger
enn en aytnr. 28
iki diinya sava~mm ardmdan topiumlararasl i1i~kilerde Batt diinyasmm egemen
yerini sagiamla~ttrmaslyla birlikte, Pirenne ve Weber'in Batt toplumlanm ve Batt
27
2K
Ag.e.• s. 16.
Ag.e.. s. 30-40.
$ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm $ehir Yakla~lml
315
~ehrini
merkeze alan a<;lklama bi<;imleri, Bah ~ehrini tarihteki ~ehirle~me siirecinin
doruguna yerle~tirip, evrenselle~tiren bir anlaYl~a donii~mii~rur. Emrys Jones ve
Arnold Toynbee'nin bu anlamdaki kavramla~ttrmalan iizerinden "Bah ( ... ) rum
uygarhklann miras<;181 olarak gosterildigi gibi Bah ~ehri de tarihteki rum ~ehirlerin
miras<;lsl 01acakttr.,,29 Emrys Jones, 'Sanayi oncesi ~ehir' , 'sanayi ~ehri'
kategorileri iizerinden sm1f1amalar yapar. ilk ~ehirlerin toplumsal orgiitlenmelerinde
ortaya <;lkan ortak ozellikler Bah ~ehirlerinde de goriilmektedir. ~ehirle~me
siirecinin, Dogu'daki ilk ~ehirlerin ortaya <;lkl~mdan ba~layarak Antik Yunan
sitelerini; Roma donemi ~ehirle~mesini; ( ... ) orta<;ag ~ehirlerini katederek ronesans
~ehirleri iizerinden ( ... ) yeni sanayi ~ehirleriyle sonu<;lanan bir yol izledigini ileri
siirer. 30 Tuna, Jones'un yakla~l1n bi<;iminin ~ehirle~me siirecinde birbirini izleyen
evreler arasmda kurulacak baglanhlarla, Batmm, kendisini hem ge<;mi~
uygarhklann devaml, hem de sanayile~meye bagh olarak bu uygarhklan a~an bir
konuma yerle~tirdigini dii~iinmektedir.
Sanayi odakh Bah kenti modelinin, tarihsel <;er<;eveye yerle~tirilmesine yonelik
<;abalar Arnold Toynbee'nin ii<;lii modeli aracd1glyla 'Gelecegin Diinya ~ehri'nin
bi<;imlenmesine ve 'Diinya Hiikiimeti' ile yonetilmesi anlaY1~ma yam. "Sanayi ve
ikamet bolgelerine aynlan tek diinya ~ehrinde, Bah dl~l toplumlar ( ... ) Bah
toplumlannm niteliksiz i~<;ilerini 01u~turacaklardlr.,,31
Sanayi merkezli, ge<;mi~e dahil ve gelecege egemen bir toplum ve ~ehir modeli
iizerinden ilerleyen a<;lklama bi<;imlerinin tamtdarak tartl~dd1g1 <;ah~mamn ilk
boliimii, sanayinin ve ~ehirlerde ya~anan h1Zh degi~me-geli~menin yarathgl
sorunlara yonelik <;oziim onerilerinin ele ahnmas1yla sonlamr. Gunumiiz Sorunlan
A91smdan $ehir alt ba~hg1 elbette <;ah~manm yaymlad1g1 donemin sorunlanm
anlatlnaktad1r. Ancak, Tuna'mn <;ah~masm1 ozel ve onemli kdan, benzer sorunlar
ve sorunlara yonelik <;oziim onerileri ve uygulamalanmn bi<;imlerinde farkhhklar
olsa bile, oziinde, bugiinden okundugunda da ge<;erliligini koruyor 01masld1r.
Chicago Ekoliiniin <;ah~malanmn <;lk1~ noktasl oncelikle Chicago kentidir. R. Park,
E. W. Burgess ve R. D. Mc Kenzie'den olu~an bir grup ara~tmnac1 Chicago ~ehrini
belirleyen ozellik ve siire<;lerin tammlanmasma yonelik <;ah~malar yapml~lardlr.
~ehri insan dogasmm bir iiriinii olarak goren Park, insan i1i~kileri a<;lsmdan ~ehri
29
311
31
Ag.e., s. 41.
Ag.e .. s.42-43.
Ag.e., s. 53.
316
Oya Okan
laboratuvar olarak goriir. Burgess ~ehrin biiyiimesi iizerinden hareketle farkh sosyal
gruplann yaytlmasllli ve hareketlerini ortaya koyar. Mc Kenzie ekolojik yakla~lmla
insan topluluklannlll iiretim faaliyetleri iizerinden nastl biyimlendigini aYlklar.
Tuna, ozellikle Burgess'in kuramllllll ~ehir planlamalan iizerinde etkili olacagllli
vurgularken, ekoliin olu~turdugu kavramlann mm kentler iyin geyerli1igi
iddialannlll altlll1 yizmektedir. Louis Wirth'in ~ehri bir 'hayat tam' olarak
tammlamasl, Simmel'in, biiyiik ~ehirlerde bireyin be~eri ve dogal yevresi He olan
i1i~ki biyimini ortaya koyan aylklamalannlll etkisindedir. Tuna'ya gore Chicago
okulunun genel yeryevesi iyinde degerlendirilebilecek olan Wirth "yagda~
uygarhkla ~ehir araslllda baglantl kunnayt ve ( ... ) ~ehir olgusunun teorisini kunnaYI
dener. 32"
HIZh niifus artl~1 ve ~ehirle~menin yarattlgl sorunlara yonelik yozi.im arayt~lan,
"mekan iizerinde geryekle~en kitle hareketlerini disiplin altllla alarak onlan belli
yerlerde toplamayt amaylayan yah~malar" -urbanisme- ve ~ehirlerde meydana gelen
denetlenemez degi~melerin kontrolii anlamlllda planlama yah~malannda kar~lhgim
bulur. 33 "Kar~tla~tlan sorunlar, bunlann yozi.imii yolundaki giri~im ve politikalar,
~ehirci1igin ilerleyen ytllarda tek tek ~ehirlerin diizenlenmesinden yorenin
diizenlenmesine ve oradan i.ilkenin diizenlenmesine dogru bir geli~me iyine
ginnesine yol ayml~tlr.,,34 Planlama yah~malan sorunlann kontrol altllla ahnmasl
amaCllllll yanlllda yonlendirilmesinde de onemli etken olmu~tur. Planlama bugiinle
gelecek araslllda bir yol olarak dii~iini.ilmektedir. ~ehir planlamalan, ~ehirlerin
gozle goriinen sorunlanna yonelik yozi.im iireten uygulamalardir ama bu
uygulamalar aym zamanda ~ehirlerin ozgiinliikleri aylsllldan baktldlglllda tekrar
sorun yaratlr gibi dunnaktadirlar.
Sava~lann ~ehirlerde yarathgi ytklmlll ardllldan, i.ilke diizenleme ve mekanlann
orgiitlenmesine yonelik yah~malan sllliflandlran Tuna 'ya gore, 1945-1960 ytllan
araslllda gOy ve niifus yogunlugu sonmlanm merkeze alan farkh disiplinlerin
perspektiflerinden meseleler ele ahnml~t1r. "( ... ) diizenleyiciler toptanci ve
teknokratik bir yakla~lm iyinde kentsel iskeleti daha iyi ve akla uygun bir biyimde
diizenlemek durumunda olmu~lardIr.,,35
l2
33
34
35
Ag.e ..
Ag.e ..
Ag.e..
Ag.e ..
s.
s.
s.
62-63.
64.
64.
s. 67.
$ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'mn $ehir Yakla~lml
317
1960-1975 )'lllan H. Lefebvre, R. Ledrut ve M. Castells'in kentsel sorunu
sosyolojik ayldan ele alan yah~malannm etkisindedir. Kentsel sorunu sennaye ve
iiretim iizerinden ele alan bu yah~malarda '~ehri kimin iirettigi ve bu iiretimde
devletin rolii' temel sorudur. "C ... ) ~ehir ara~ttnnalan teknik alandan iktisadi-siyasi
aglrltkh ara~ttnnalara donii~mii~ bulunmaktadlr. 36 ~ehirci1ik kendi ba~ma
yiiriimemektedir, mekanm yeniden iiretiminde ekonomik ve siyasi sistemin rolii
yadsmamaz. Kapitalizmin varhgl kabul edilmi~tir, mekanm yeniden iiretimi bu
yeryevede nasll geryekle~mektedir sorusunun yamtlan ortaya konmaktadlr. Bu
kabulle birlikte ara~ttnnalar mikro yah~malar, yerel analizler iizerinden
geryekle~mi~tir. 1975'ten sonraki donemin en belirleyici ozelligi ~ehircilik alanma
aynlan kamu desteginin azalmasldlr. Tuna'ya gore bunun nedeni devletin politika
degi~ikligidir. Ara~ttnnactlar yerel olamn ve ya~am tarzlanmn iizerinden yah~malar
yaparlar.
Korkut Tuna yah~masmm ilk bOliimiinde ana tezi dogrultusunda Batt toplumunun
geli~mesi ve kimliginin aylklanmasma ve ~ehirlerde ortaya ylkan sorunlann
yoziimlerine yonelik giri~imlerde ~ehirleri sanayi ile birlikte ozde~le~tiren bir
ortakhk belirler. Bu aylklamalann evrensellik iddialanm ve genel-geyerligini
smamak adma, Tarihte ilk $ehirler ve Ozellikleri, $ehirle§me Surecinde Yeni
Geli§meler ana ba~hgl iizerinden sistemle~tinne denemesine giri~ yapar.
"~ehirlerin
ortaya ylkl~lm saglayan toplum ko~ullan ile yaygmla~masml saglayan
toplum olaylanndan ba~layarak C... ) ~ehir, toplum ve toplum olaylan arasmdaki
baglantt)'l kunnamlZ ve ~ehri kendi ba~ma bir olay olmaktan kurtannamlz miimkiin
goriinmektedir.,,37 Bu temelden bir ba~langIy, 'uygarhgm yatalla~masl' iizerinden
~ehrin iki ayn orgiitlenme, faaliyet ve yoziim biyimi olarak anla~tlmasma katkl
saglayacaktrr. Tarihte ortaya ylkan ilk ~ehir orgiitlenmeleri, toplumlann
farkhla~masma yol ayan siirey ve bu bilgiler iizerinden ~ehri olu~turdugunu
savladlgl orgiitlenme biyimi bu b6liimiin ana temalandlr.
insan topluklanmn ortaya ylkI~ siirecinde kar~tla~ttklan sorunlara -ilk sorun
varhgml siirdiirmektir-, iirettikleri yoziimler iizerinden baktldlgmda dogal
yevreleriyle girdikleri miicadele ilk slrada yer ahr. Dogu'da cografi ko~ullann
dayatmasl en temel sorunun yoziimiinde deneyim ve bilgi birikiminin olu~masml
saglaml~ttr. insanlar dogayla miicadelelerinde tek ba~lanna e1de edemedikleri
:~
.
A.g.e:. s. 69 .
A.g.e .• s. 72.
318
Oya Okan
ba~an)'1
topluluk halinde daha birikimli ve orgiitlii olarak gergekle~tirdiklerinde
ilerleme saglaml~lar ve toplum 90ziimiine ula~ml~lardlr. Dogu'da ilk yerle~imler
iizerinden bir s19ramanm, toplumsal 90ziimiin izleri siiriilebilir.
Cografi ko~ullann, insanm dogayla miicadelesinde ona deneyim ve birikim
yoniinden katklsml omeklerle ortaya koyan Tuna Dogu' da ve Batt' da dog a
ko~ullanmn orgiitlenme bi9imleri a91smdan farkhhk yaratttgml one siirer.
Uygarhklann ve halklann kaderini gevrenin belirledigi sonucuna varmadan yapar
bunu. O'na gore "( ... ) mevcut imkanslzhk ve sorunlann zorlamnasl toplumlarda ba~anh 90ziimler bulundugu ol9iide- ilerlemeye yol a9maktadlr.38 Yeryiiziiniin
farkh bolgelerinde sorunlann 90ziimiine yonelik faaliyetlerin yol a9ttg1 farkhhklara
kar~m, uygarhk a~amalanm aYlrmada arkeolojik, sosyolojik ve tarihi a91dan bazl
ortak verilerin kullamldlklanm belirtir. Tuna, 'paleolitik donem' ve 'neolitik'
donem' lerin ortak ozelliklerini tamtarak, insanm doga1gevresine egemen olmaslyla
amlan 'neolitik' a~amada daha orgiitlii birliklere donii~tiiklerini vurgular. "Ortaya
91kan toplumsal donii~iim 90banhk ve tanma dayah bir iktisadi hayatm sonu9lan
olarak goriilmektedir. ,,39
Filistin'den iran ve Afganistan' a uzanan bolgede ilk yerle~ik tanm merkezleri
ortaya 91kar. Koy a~amasmda bir orgiitlenmenin toplumsal 90ziimii olarak tanmsal
fa ali yet, uzun donemler boyunca insanlann tek zenginlik kaynagml olu~tunnu~tur.
ilk koy yerle~meleri, uygulanan karma tanm ve bolgelere ait ozelliklere bagh olarak
farkhhklar gosterir. Avrupa'da e~degerde topraklann varhgl g0gebe tarnn ve
g0gebe koylerin varhgma izin verirken, Asya'nm cografi yaptlanmasl farkh bir
orgiitlenmeye yol a9ml~ttr. Asya'da bozklrlar, 9011er ve daglann yamslra nehir
ta~malannm sagladlgl toprak yenilenmesi ilk donemlerden itibaren ili~ki ve
orgiitlenmeleri belirleyen unsurlar olmu~tur. Uretim orgiitlenmesinin 'neolitik'
a~amaSl, toplumlan birbirine baglayan ve koylerin iistiinde bir orgiitlenme
modelinin heniiz olu~madlgl donemdir. Tarihin bu doneminde, ekonominin
toplumsal birimi olan koylerde, tanmsal iiriinlerin elde edilmesi ve gerektiginde
kullamlmak iizere saklanmasmm yamslra insanlarm bannma sorunu da
9oziimlenmi~, tanmdan 90k sonralan gergekle~mekle beraber farkh zenaat
etkinliklerinin iiriinleri de hizmete girmi~tir. Koy orgiitlenmesinin, tiim ba~anlanna
38
39
A.g.e.• s. 76.
A.g.e.• s. 77.
$ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm $ehir Yakla~lml
319
kar~m
" C..• ) smlrh kaldlgl ve toplumun sorunlanm c;ozemedigi, C... ) yeni toplum
birimi olan ~ehirlerin varhgl" ile ortaya C;lkml~ttr.40
Tarihte ilk ~ehirler
Tarihte ilk ~ehirler oncelikle Mezopotamya ardmdan Nil vadisinde ortaya C;lkml~ttr.
ilk ~ehirlerin ortaya c;lkttgl bOlgeler, Asya topraklannm ozellikleri nedeniyle, farkh
orgiitlenmeleri gerektinni~tir. Cografi ko~ullann yarattlgl dogal engeUerin yanmda
saldm ve yagmalar da tanm faaliyetini kesintiye ugratml~ ve verimliligini
engellemi~tir. Nehir ta~malanmn denetlenebilmesiyle saglanacak verim artI~l ve bu
artI~m getirecegi iiriin fazlaSl yeni bir uretim-denetim orgiitlenmesi ile
gerc;ekle~mi~tir. Yeni orgiitlenme bic;iminin unsurlan, Asya'dan ge1en ve tanm
bOlgelerine yerle~en asker topluluklardlr. Y erle~ikler iizerinde goc;ebelerin basklsml
da denetim altma alan askeri orgiitlenmeler, aym zamanda tanm faaliyetlerinin
sorunlanm da c;oziime ula~ttnnl~ttr. Dagmlk toplum giic;lerini ortak bir c;aba
etrafmda birle~tiren merkezile$me, askeri-siyasi kadrolar araclhglyla diizenli ve
devamh bir iiretimin gerc;ekle~mesini saglaml~ttr. Koy toplulugundan farkhla~ml~
ve/veya ona dl~ardan katdml~ orgutleyici-yonetici kadrolar iiretimin devamhhgl,
verimliligi ve korunmasml saglayarak iiriin fazlasmdan pay alml~lar, aym zamanda
urun fazlasml toplumun farkh etkinliklerinde kullamlmak iizere haZlr
tuttnu~lardlr.41
Yeni bir toplumsal birim olarak ortaya C;lkan ~ehirler, endiistriyel faaliyetlerin de
merkezi olmalarlyla birlikte kendi ili~ki ve yapIlanmasmm dl~mda yer alan
hammaddelere ihtiyac; duymu~tur. ilk ~ehirlerin ticari faaliyetleri bu gereksinimin
sonucudur. Bu ili~ki bic;imi yeni toplum orgiitlenmesine temel bir gorev daha
yiiklemektedir. Uretimin siirdiiriilmesi, korunmasl, denetlenmesi, yeni iiretim
bic;iminin unsurlanmn biraraya getirilmesi v.b gorevleri yerine getirerek toplumsal
birligi saglayan merkezi giic;, ticaretin denetim ve gozetiminden de sorumludur.
Toplumlararasl ili~ki1er yeni orgiitlenme bic;imi iizerinden farkh bir ani am
kazanml~ttr.
"Toplumun bir ~ehirde ifadesini bulan yeni iiretim-yonetim orgiitlenmesi ~ehrin
fiziki yaplsmda da kendisini belli eden yeni toplum kesimlerinin ortaya C;llGnasma
40
41
A.g.e .• s. 82.
Ag.e .. s. 82-86.
320
OyaOkan
yol a9ml~tlr.,,42 Merkezi birlik, ~ehirlerin ortaya 91kl~mda ana unsurdur. Bu birlik
ilk ~ehirlerin -Siimer, Babil, Nil vadisi ~ehirleri- mekansal formunu da belirler;
Tuna, bu bolgeler iizerinden Dogu ~ehir orgiitlerunesinin alana yaYllan
goriiniimlerini taruhr. Mekanm diizeni, ~ehir orgiitlenmesinin toplumsal unsurlanru
da kapsar ve a91klar.
Tanm ve koy a~amasmdaki insan topluluklanrun sorunlanmn 9oziilmesi, askeri,
idari ve siyasi olanm merkezi olarak orgiitlendigi ~ehirlerde billurla~an 90ziimler
araelhglyla gergekle~mi~tir. ilk uygarhklann habercisi olan ilk ~ehirlerin ortaya
91kttg1 bolgenin bu orgiitlenme bi9imi 'uygarhgm 9atalla~masl' run nedenidir.
ilk ~ehir orgiitlenmelerinin merkezi yaplsl i9inde tiearet ve sanayi faaliyetlerini de
siirdiirebilmesi i9in yeni ~ehir alanlan ile biitiinle~meleri gerekmi~tir. ~ehir
uygarhklanrun gevreleriyle girdikleri ili~kiler hem bolge sorunlanna 90ziim
getirmi~, hem de birbirini tamamlayan iki etkinlik bi9imi ortaya 91karml~hr: ilk
a~amada farkh iiretim birim ve alanlanm merkezi olarak toplayarak geni~ bir iiretim
giieiine ve orgiitlenmesine sahip olmak, ardmdan gevre alanlara yaytlarak tiimiinii
siyasi bir birlik altmda yonetip denetlemek. 43 Bu eksende Mezopotamya, onemli bir
omektir. Dogu modeline uygun ~ehirler, ~ehir uygarhklanmn iiretim sistemleri ile
hammadde iiretiminin biitiinle~mesi esasma dayamr. ~ehir uygarhklanmn
hammadde ihtiyaeml kar~llayan yeni iiretim alanlan da merkezi orgiitlenmenin
siyasi birligi i9ine katthr.
Dogudaki iiretim merkezleri ile dogal zenginligi olan bolgelerin siyasi birlik i9inde
biraraya getirilmeleri ~ehirlerin iiretim a91smdan kar~tla~hgl darbogazlan a~mak
kadar toplumun geli~meleri iizerinde de etkili olmu~tur. Mezopotamya ve Nil
vadilerindeki tanm alanlanna ek olarak Anadolu ve D. Akdeniz'de yeni ~ehir
44
alanlan ortaya 91kar. Kendi iiretimlerinden baglmslz tiearet ~ehirleridir bunlar.
Tuna, Dogu orgiitlenmesinin kendi gii9 ve imkanlanna gore ortaya 91ktlg1 iddiasml
temellendirmesinin ardmdan, 'Dogu-Dl~l Orgiitlenme'nin ve ~ehirlerinin
ozelliklerini ortaya koyar. Dogu orgiitlenmesi, bu a~amaya gelmemi~ toplumlarda
da eanlanmaya, ~ehirle~meye yol a9ml~tlr. Bu anlamda ilk geli~meler deniz a~tn
b6lgelerdedir -Ktbns, Oirit, Ege Adalan v.b.-; eografi olarak baktldlgmda da ilk
~ehir uygarhk alanlanndan farkh yapldadlr bu yerler. "Dar vadiler arasma slkl~ml~
42
4)
44
Ag.e., s. 92.
Ag.e., s. 102.
Ag.e .. s. 105-107.
$ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'mn $ehir Yakl~lml
321
topluluklar, birbirinden farkh faaliyetler ic;;inde Dogu'da tamnmayan bir kendi
ba§ma olma ozelligine sahiptiler.,,45
ilk A vrupahlar, Batlhlar olarak tammlanan topluluklar Dogu uygarhklan tarafmdan
biriktirilen zenginliklerle i1i~kiye girdiklerinde veya dolayh olarak kaqlla~hklannda
geli~menin ic;;ine girdiler. "Dogu-dl~l orgiitlenme kendi iiretemedigi bir iimn
fazlasmdan yola C;;lkarak bir mamul ve hammadde trafigini orgiitleyerek sorunlanna
c;;oziim bulmu~tur."46 Klbns ve Girit omekleri iizerinden, Dogu'dan gelen
zanaatkarlar kadar, Dogu arhk iimniiniin de iktisadi yapmm temelini nasll
belirledigini anlatrr Tuna. Yunanhlar 1500 ydhk bir gecikmeyle ~ehirli a~amasma
ula~lrlar.
$ehirlerin herbiri kendilerini besleyecek art bolgeden, tanm alamndan yoksun
olduklan ic;;in siteler ~eklinde ortaya C;;lktdar. Sitelerin en onemli ac;;mazl niifus
sorunudur; hammadde ticaretinden mamul madde ticaretine gec;;mek bile niifus
. sorununa c;;oziim getirmemi~tir. Bu giic;;liik koloniler araclhglyla c;;oziimlenmi~tir.
Siteler ihrac;; ettikleri niifusla hem i1i~ki kurduklan hammadde bOlgelerindeki
C;;lkanm ve sevkiyatt ellerinde bulundurmu~ hem de niifus basklsml hafif1etmi~tir.
Yunan orgiitlenmesi koloniler araclhglyla ~ehirle~meyi deniz, Ege klydanndan
Karadeniz'e, Bah'da Sicilya'ya, Giiney italya'ya ve Marsilya'ya kadar genWetir.
Bu yaydma daha sonralan Atina'dan denetlenip yonlendirilecek iktisadi bir sistem
yarath. Dogu-Bah arasmda birbirini tamamlayan, besin de dahil olmak iizere mamul
ve hammadde imkanlan, iki diinya arasmda yer alan Yunan toplumu tarafmdan iyi
degerlendirilmi~tir.47 'Uygarhgm c;;atalla~masl' anlammda Dogu uygarhk
orgiitlenmesinin yamnda, Dogu-dl~l orgiitlenmenin ortaya C;;lkl~mm tamamlandlgl
ve iki ayn cephenin c;;ah~masma dogru gidildigi anla~tlmaktadlr. Dogu uygarhklan
ve ~ehirlerinin kendi iC;; imkan ve giic;;lerini orgiitleyerek vardlgl a~amaya Bah kendi
dl~mdaki i1i~ki ve giic;;lere bagh olarak varml~trr. Bu baklmdan kendi dl~mdaki
imkanlara bagh olan c;;oziimlerini de dl~arda araml~t1r.
Korkut Tuna, tarihte ortaya C;;lkan ilk ~ehirlerin 'uygarhk c;;atalla~masl'na yol ac;;an
orgiitlenme bic;;imlerini ve bu temelden ~ehirlerin yaygmla~masml ortaya koyduktan
sonra, sistemle~tirme denemesini gerc;;ekle~tirir. <;ah~mamn vurgulanmasl gereken
en onemli bOliimiinde Tuna, Dogu ve Bah'da iki farkh yonde geli~en orgiitlenme
45
46
47
Ag.e .• s. 109.
Ag.e .• s. 112.
Ag.e.• s. 113.
322
OyaOkan
bic;:imlerinin temel ozellikleri iizerinden slmfiama yapar. ilk kar~tla~malardan
itibaren birbirlerini etkileyen, geli~tiren iki uygarhk modelinin tarihin
ba~langlcmdan itibaren nastl bic;:imlendigi bu smlfiama iizerinden okunabilir. Tarih
boyunca toplumlann sorunlanmn c;:ozi.imii ve aym zamanda sorunlann iiretildigi
alan olan ~ehir-~ehirle~me siirec;:leri de bu okumamn iizerinden daha kolay
anla~tlabi1ir .
Tuna'mn ilk ~ehirler iizerinden elde ettigi veriler iizerinden yaphgl
degerleridirmeden C;:lkardlgl sonuc;:; ~ehir konusundaki ilk tespiti tUm c;:ozi.imlerin
~ehirlerde oldugu ve giiniimiizde de ~ehir c;:ozi.imiinii a~an bir orgiitlenme bic;:imine
ula~tlmadlgldlr .
1- $ehirler toplum gU9 ve olanaklarmm birle~tirildigi ya da birle~me faaliyetlerinin
yonlendirilip denetlendigi yerlerdir. ilk ~ehirler ve ~ehirle~meler aC;:lsmdan
baktldlgmda Dogu ~ehirlerinin teme1 niteligi olan bu birlik ~ekli Yunanhhkla ortaya
C;:lkan Dogu-dl~l orgiitlenmelerde goriilmez. 2- $ehirler sadece iktisadi degi,l aynz
zamanda sosyal baklmdan da bir toplumsal birlik ve orgiitlenme saglaml~, toplum
ili~kilerinin de yonlendirildigi merkezler olmu~tur.
ilk ~ehirler ve yaygmla~malan aC;:lsmdan baktldlgmda, Dogu'da artan boyutlarda
merkezi birlikler ve ~ehirler ortaya 9zlcml~, iktisadi olarak tanm ve hammadde
alanlarml, ticari a9ldan onemli baglantl noktalarml, askeri a9ldan bu ili~kileri
surdurecek stratejik noletalan elde tutarak butiinle~tirmi#ir. Dogu-dl~l
orgutlenmenin ~ehirleri karalardaki merkezlerde yogunla~ma yerine denizlerde
dagllan ve her baklmmdan dl~a baglmlz bir orgutlenmeye sahip olmu~lardlr.
iktisadi ozellikleri: ~ehirler tanm dl~l faaliyet ve iiretim
ili~kilerinin merkezidir ve sanayi iiretimi buralarda orgiitlenmi~tir. Kendine ozgii bir
iiretim faaliyeti araclhglyla zenginlik yarahlml~t1r. Zenginligin yarattlmasmda
iiretici giic;:ler, hammaddeler ve iiretim arac;:lanmn bir araya getirildigi sanayi
orgiitlenmesinde miilkiyet merkezi otoritenindir. Merkezi otorite iiretim unsurlanm
bir araya getirecek ticari faaliyetin orgiitlenmesi anlammda da etkindir.
Dogu 'da
~ehirlerin
Dogu 'da ~ehirlerin siyasi ozellikleri: ilk Dogu ~ehirleri, tanm -dl~l orgiitlenmenin
dl~mda ve tanm toplumunun kendi ic;: dinamikleri iizerinden gerc;:ekle~mez, askeri
orgiitlenme ic;:indeki bir miidahalenin sonucunda ortaya C;:lkml~t1r. Bu miidahale ile
tanm iiretimi iizerinden geli~en sorunlara getirilen c;:ozi.imler ~ehirleri ortaya C;:lkardl
ve ~ehir orgiitlenmesi idari-siyasi olarak yonetim merkezi olma ozelligini ta~ld1.
~ehir,
Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm ~ehir Yakla~lml
323
"Yonetimle ilgili askeri, idari ve siyasi i~leri ~ehirlerde yiiriitmeleri ve mevcut
toplum i1i~kileri dl~mdaki i1i~kilerin olu~tugu bir merkez olu~u bunlann toplum-iistii
niteligini peki~tinnektedir."48
Dogu 'da
~ehb'lerin
dini ozellikleri: Dogu
~ehirleri
sorunlara c;:ozum getirerek
kendilerinin olu~masml saglayan ba~anh kadrolan ve ~ef1erini yiicelterek
kutsalla~ttnnl~ttr. Kiic;:iik iiretim birimleri tek bir orgiitlenme etrafmda toplanarak
sorunlar c;:oziiliince dini olan da "~ehir tannsmm kanatlan" altmdadlr. 49
Dogu-dl~l
toplumlarm ~ehirlerinin iktisadi ozellikleri: Adalar ve deniz klytlanndaki
engebeli arazi arasma slkl~an toprak parc;:alan iizerinde gerc;:ekle~en tanm faaliyeti
niifusu besleyemez durumdadlr. Bu nedenle tanm dl~mda geli~en i1i~kiler
gereginden hareketle c;:oziimler deniz a~m bolgelerde aramm~ttr. Tahtl ihtiyacmm
diger toplumlarla giri~ilen i1i~lciler iizerinde saglanmasl bu b6lgelerin uzman tanm bagclhk ve zeytin- iiriinlerini degi~hTI araCl haline getirl11i~tir. Tanm-dl~l etkinlik
olarak ise hammadde kaynaklannm kullamml on plana C;:lkml~ ve hammadde iiretim
alanlan ile tiiketim alanlan arasmda i1i~kide rol oynaml~lardlr. En onel11li faaliyet
alam ticarettir.
Dogu-dl~l
toplumlarm siyasi ozellilderi: Bu toplumlarda ba~langtc;:ta yonetim
aC;:lsmdan asker-siyasi kadro iiretim etkinliklerinden bagllTISlZ degildir. Askerlik
yamnda c;:obanhk gibi bir iiretim alanmm birlikte yiiriidiigii Yunan toplumunda
goc;:lerle asker-siyasi kadrolar degi~se bile iktisadi orgiitlenmenin bu kadrolara
aktaracak birikimi yoktur. Site ic;:indeki i1i~kiler geni~ c;:apta idari-siyasi bir
orgiitlenmeye izin vennez dolaYlSlyla merkezile~l11e de yoktur. Askeri orgiitlenme
toplul11 sorunlanm c;:ozmek ic;:in istilacl bir yaplda Dogu bOlgelerine SlZl11a bic;:iminde
geli~mi~tir.
Dogu-dl~l
toplumlarm
~ehirlerinin
dini ozellikleri: Tek ve mutlak bir gucun
kutsalla~lp
bir tapmakta cisimle~mesi goriilmez. Siiriip giden miicadelede degi~ik
ve toplum unsurlannm varhgl farkh dini unsurlann birarada toplanmasma yol
ac;:ml~ttr. Bu toplumlarda tannlar ki~ile~mi~tir.
i1i~ki
Ana ba~hklar etrafmda belirlenen tel11elozellikler, okuyucuya, Dogu ve Batt'nm ilk
donel11lerinden itibaren iiretim-denetim-yonetil11 orgiitlenmesi c;:erc;:evesinde
toplumsal olarak da farkh bic;:imlendigini gostennektedir. ~ehirler-~ehirle~l11e,
::
A.g.e.. s. 122.
A.g.e .• s. 122.
324
OyaOkan
ilerleyen-farkhla~an toplum i1i~k.ilerine bagh olarak devam etmi~ ve siiregelen
toplumsal geli~melere ragmen ~ehir dl~mda bir c;:oziim iiretilememi~tir. "( ... )
~ehirleri, ifadesi ve iiriinii oldugu toplum i1i~ki1eriyle birlikte ele alarak aC;:lklamak'
varsaYlmmdan hareket eden Tuna; 'arhk-iiriin', toplum giic;: ve imkanlannm
orgiitlenme bic;:imi, bunlan orgiitleyenler, sorun ve c;:oziimler iizerinden beliren
sis tern ' araclhglyla, rum ~ehirlerin ve ~ehirle~me dogrultulanmn kavranabilecegini
ifade eder.50
Hellen-Roma, Batl Orta 9ag $ehirleri ve islam, Turlc-Osmanlz $ehirleri tarlhsel
siirec;: ic;:erisinde klsaca degerlendirerek, ilk farkhla~malarla birlikte ortaya C;:lkan
ayn~manm dogrulamasml yapar.
Yunanhhk olarak belirginle~en Dogu-dl~l orgiitlenme Ege Denizi ve kIYllanndan
Karadeniz ve Akdeniz'in Bah klY1lanna kadar geni~ bir c;:evreyi kaplayan i1i~kiler
agl olu~turmu~tur. Dogu uygarhklannm kapladlgl geni~ kara parc;:alan Yunan ~ehir
ve kolonileri ile c;:evrilmi~tir. Kar~111kh ah~veri~ ve C;:lkarlar iizerinden yiiriirulen bu
faaliyetlerle, Yunan sitelerinde ortaya C;:lkan (niifus ve glda sorunu yanmda
yaygmla~an kolelik, i~sizlik ve sanayi iiriinleri yerine sanayinin kendisinin ihracl
gibi) sorunlara da c;:oziim getirilmi~tir. 51
Dogu uygarhk merkezlerinin denetim altma ahnmasl Dogu-dl~l orgiitlenmelerde
yeni geli~melere yol ac;:ml~hr. Hellenistik donem, Dogu toplumlan ve iiretim
merkezleri iizerinde Yunan egemenligi'nin ifadesidir. Mezopotamya, Mlslr ve
Yunan uygarhk merkezleri siyasi bir birlik etrafmda toplanml~hr. Hellen siyasi
birligi bu iic;: etkinlik alamm bir araya getirmi~ ve baglantl yollanm denetim altma
alml~hr.52
Hellen siyasi birliginin iktisadi sonuc;:lan yeni iiretim, denetim, yonetim
merkezlerini ortaya C;:lkanrken, Anadolu, MlSlr-Mezopotamya ve Hindistan yolu
iizerinde Dogu'da ve deniz klY1lan ve adalarda Bah'da yeni ~ehirler belirdi. Bu yeni
orgiitlenme merkezlerini stratejik, iktisadi ve siyasi amac;:lar dogrultusunda
degerlendiren Tuna iskender donemindeki ~ehirlerin ticarl ozellik kazandlgml
belirtir. 53
129-130-131.
511
Ag.e.. s.
51
A.g.e .. s. 135.
52
Ag.e .• s.
Ag.e.. s.
53
136.
137.
Sehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm Sehir Yakla~lml
325
iskender somaSl, Hellenistik Kralhklar doneminde, toplum ili!?kilerine bagh olarak;
a-askeri site veya koloni biyiminde -Anadolu, Llibnan, FIrat nehri yakmmda Dogu
iiretim bolgeleri arasmda i1i!?kileri denetleyebileeek elveri!?li yerlerde-, b-dogal afet
veya sava!? nedeniyle yeniden in!?a edilenler, e-Eski Dogu !?ehri varhgml
siirdiiriirken hemen yanmda ikinei !?ehirler biyiminde Yunan !?ehirleri, yeni !?ehirler
kurulmu!?tur. Mezopotamya, Mlslr ve Yunan yevrelerini siyasi birlik etrafmda
orgiitleyen Hellenistik donem iktisadi birligi saglayamaml!?hr. Siyasi birligin de
yozi.ilmesinin ardmdan yonetimler Bah' dan gelen hammaddelerin toplandIgI kendi
iktisadi ve tieari merkezlerini geli!?tirerek (Efes, iskenderiye, Rodos) yozi.ilmeye
direndiler. 54
Hellenistik sistem yokerken, A vrupa'yt da ekonomik i1i!?kilerin iyine katarak siyasi
bir birlikle biitlinle!?tiren Roma yiikselir. KUyiik bir tanm kasabasmdan askeri
ba!?anlanyla giimii!? pazanna donii!?iir. Geni!? bir bolgenin ba!?!?ehri ve birle!?mi!? bir
ekonominin tek merkezi olur. Askeri bir orgiitlenmeyle !?ehir bolgeleri geni!?ler.
Kolonilerden ayn olarak A vrupa iylerinde yeni !?ehir alanlan ortaya YIkar.
imparatorluk tlim Akdeniz'e yaythr, siyasi birligi saglar aneak iktisadi birlik refah
getireeek diizeye ula!?maytnea iktisadi birlikler paryalamr. Tiim iiretim alanlanna
egemen Roma, siyasi-askeri ortlisiiyle tieari i1i!?kileri de denetim altmda tutmasI'na
ragmen iiretime dair hkamkhklar ve yeli!?kiler nedeniyle geriler. iy pazar imkanlan
yaratamayan iktisadi orgiitlenme dI!? pazarlann varhgIyla direnirken "kendi varhk
!?artlan olan orgiitlenmeyi ve bunun gerektirdigi i1i!?ki ve ba!?anyt ellerinden kayIran
!?ehirler kiiyiili.irler. ,,55
Hellen'le ba!?layan, Roma ile geni!?leyen, 0 zamanki bilinen diinyanm egemenligi ile
sonuylanan Batt orgiitlenmesi, iiretim merkezlerinin iktisadi butlinliigunii
saglayamaymea yoken !?ehirlerle birlikte kIrsal bir biyime donii!?tli. Feodal ili!?kilerle
ayakta kalan Bah Orta <;::ag'mda !?ehirler aneak feodal i1i!?kiler dl!?mda geli!?ebildi.
Zorunlu maddelerin iiretim kaynaklan Dogu'daydl ve tlieearlann hedefi Yakm
Dogu'ydu. Dogu ile tieari ili!?ki kurup kendi toplum yevreleri dl!?ma ylkabilen italyan ~ehir Devletleri-, farkh yollardan Dogu ile ili!?ki kurabilen bolgeler -Hansa
!?ehirleri- yeni !?ehirlerin ve orgiitlenmelerin ornegi oldular. Bah Orta <;::ag !?ehirleri
degi!?ik bolgelerde, farkh ozelliklere sahip olarak ortaya «Ikar. Bah'mn iyinde
54
55
F-25
A.g.e .• s. 138-140.
A.g.e.. s. 146.
326
Oya Okan
bulundugu sorunlara getirilen 90ziimler farkh olunca, tek ortak yanlan kendi
imkanlan dl~mda, girilen ili~ki ve orgiitlenmelerin iizerinden 90ziim sunmalandlr. 56
7. ve 9. yiizylliar arasmda ~ehirlerin, ekonominin, uygarhgm Dogu' da geli~me
gostermesi, ~ehirle~me tarihinde bu donemin 'islam Donemi' olarak
degerlendirilmesine yol a9ar. islamiyet yaylldlgl bOlgelerde eski yerle~me yerlerine
sosyal, demografik, topografik ve iktisadi a91dan yeni bir hayat tarzml getirmi~, bir
90k yeni ~ehrin olu~maslm saglaml~hr. Bagdat 9. yiizyll sonu ve 10. yiizydda bir
milyonu a~an niifusuyla onemli bir omektir. iktisadi ve sosyal ozellikleri
baklmmdan ise bir ticaret merkezi olarak beliren 'islam ~ehri', i9inde bulundugu
sistemin bir par9aSl olarak yer ahi. Bu baklmdan,' islam ~ehri', Dogu ~ehir
modelinin temel ozelligi olan merkezi bir yaplda orgiitlenmeye sahip degildir.
islamiyetin yayddlgl bOlgeler a9lSlndan baklldlgmda "islamiyet, bir ~ehir bolgeleri
birligi olarak 90k geni~ ili~kiler agml orgiitleyebilmi~tir. Afrika i9lerinden Urallara,
Atlas Okyanusundan <;in'e kadar etkilerinin ula~tlgl gekim merkezleri
yaratml~hr.,,57 Ama merkezi orgiitlenme yoktur, bu ~ehir bOlgelerinin birligi dini ve
ideolojiktir. islam orgiitlenmesi siyasi birliginden baglmslz olarak Dogu-Batl
ili~kilerinin siirdiiriilmesinde onemli rol oynaml~hr. Ancak merkezi olma
ozelliginden yoksunluk islami ~ehir olgusunu kar~l gii9ler kuvvetlendiginde
gerilemeye dii~iinnii~tiir.
Dogu'da Osmanh merkezi orgiitlenmesinin egemenliginde yeni
bi9imleri ortaya 91kml~hr.
~ehirler,
yeni
ili~ki
"Tarihin her doneminde konumu ve iizerinde ya~ayan toplumlann yevre ile
geryekle~tirdikleri ili~kilerde, ba~anh orgiitlenmelere sahne olan Anadolu, ~ehirli bir
ozellige sahip olarak onemli bir yer tutmu~tu. ( ... ) Anadolu'nun bir geyit ve baglantl
yeri oimasl nedeniyle, kurulan baglantIlann diigiimlendigi yerlere gore Anadolu
~ehirleri onem kazanml~tJr.',58
Hellen ve Roma donemlerinde merkez olmayan Bizans siyasetinin giderek
yitirmesiyle ozellikle ~ehirlerde kendisini ortaya koyan bir duraklama
devresine giren Anadolu; Tiirklerin geli~iyle birlikte toplumsal ili~ki1er sisteminde
yeniden yerini bulur. Bu siireci iki donem iizerinden inceleyen Tuna, Sel9uklu
doneminde Anadolu'nun Bah ile olan ili~ki1erde koprii olma ozelligine vurgtl yapar.
Anadolu'ya yerle~me siirecinde, toplamna ve yeni bolgelere dagdmalarda merkez
ba~anSllll
56
57
5K
A.g.e .. s. 146-152.
A.g.e .. s. 163.
A.g.e .. s. 164.
$ehir, Tarih, Sosyoloji: Korkut Tuna'nm $ehir Yalda~lml
327
olabilecek yerlerde ~ehirle~meler goriiliir. Bu anlamda Erzurum, yerle~me
hareketinin orgiitlendigi yer olarak canlamr. Canlanmanm izleri Selyuklu mimarisi
iizerinden gozlenir. Selyuklular, Orta Asya-Anadolu baglanhsmt. saglayan
kav~aklarda iz blrakml~hr. Selc;:uklulann sagladlgl klsmi birlik ise beylikler donemi
ile son bulur. Beylikler donemi ~ehirler iizerinden yiiriiyen bir miicadelenin
yanslmaSldlr. 59
Osmanh donemi Tuna'nm model olarak belirledigi Dogu toplum orgiitlenmesinin
. en yetkin omegidir. Merkezi bir birlik c;:eryevesinde, iktisadi alanlan, ticari baglantl
noktalanm ve askeri ayldan stratejik noktalan ele gec;:irmi~ ve biitiinle~tirmi~tir.
Osmanhlar'm siyasi stratejisi ba~~ehirlerinin degi~en konumlan iizerinden
izlenebilir. Bizansm toplumlararasl ili~kilerin dl~mda kalmasma neden olan
bolgelerdedir bu ~ehirler. iznik, izmit, Bursa, Edime, MIslr, Musul ve Bah'ya dogru
orgiitlenmenin merkezleri, ba~~ehirleridir. Osmanh ~ehir orgiitlenmesi eski uygarhk
merkezleri ve islam ~ehirlerini de birligine katml~hr. Biitiin 9smanh ~ehirlerinin
baglandlgl merkez olarak istanbul iic;: klta ve iic;: biiyiik deniz ula~lm sisteminin
diigiim noktasldlr. Osmanh egemenliginde istanbul, Dogu-Bab ili~kilerinin
orgiitlendigi ve denetlendigi merkez olarak 16. yiizYllda niifus aylsmdan en biiyiik
~ehir olma ozelligindedir. imparatorluk siyasetinin bic;:imlendigi merkez olarak
istanbul'da her tiirden etkinlik, halkm giindelik ya~aml dahil, devlet i~i olarak
yiiriitiilmii~tiir.
"Osmanh imparatorIuk orgiitiiniin merkeziyets:i denetimi aItmdaki ili~kiler diinya
ili~kiler sisteminin Akdeniz dl~ma kaYl~1 ile yava~ yava~ gerilemeye bal?layacaktlr ( ... )
giiniimiize ula~an zamanlarda ili~kiler ba~ka yerlerde orgiitlendigi is:in geli~meler ve
~ehirle~meler Osmanh alant dl~mda kahm~tlr."60
~ehir,
kesintisiz bir siirec;: ic;:inde, 'belli ili~ki, orgiitlenme ve yoziimler' sonucunda
ortaya C;:lkml~hr. ~ehirler tarihteki ilk goriiniimlerinden itibaren tanm ve iiretim
ili~kilerinin dl~mda bir giicii, bunlan a~an bir orgiitlenmenin ifadesidir. DolaylSlyla
tarihin birc;:ok doneminde Dogulu ozellikler ta~lyan kent/~ehiri, sanayi devriminin
iizerinden belirlenen ekonomik ve toplumsal sistemin ozellikleri iizerinden
tammlamak sorunludur. Tuna'nm yah~maSI, kendi ifadesiyle "ba~ka alanlar ic;:in de
gec;:erli olabilecek bir sistemle~tirme denemesidir." Bu 'deneme' kent sosyolojisi
c;:ah~malan ic;:erisinde ozellikle yaymladlgl donemde -1987 - gereken ilgiyi
gormemi~tir. Kent Sosyolojisinin alanlm kent-kasaba ara~hrmalannm belirledigi bir
59
60
Ag.e.. s. 165.
Ag.e .. s. 172.
328
OyaOkan
siireyte Tuna'mn $ehirlerin Ortaya 91kl~1 iizerinden biitiinliiklii bir ~ehir kurrum
onerisi ortaya koymasl ve sistemle~tirme yabasma giri~mesi bunun nedeni olabilir
mi? 90'h ytllarla birlikte neo-liberal politikalann etkiniik kazanmasl, kent/~ehirlerin
sorunlanm ve kavramlanm (gecekondu-varo~, merkezi yonetim-yerel yonetim,
sermaye hareketlerinin mekana-toplumsal olana yanslmalan v.b.) degi~tirdi.
Kent/~ehir yah~malan ye~itlendi, ekonomik ve siyasi yapmm kentlerdeki degi~im,
geli~im, donii~iim siirecine etkileri iizerinden yaptlan yah~malar farkh disiplinlerin
konusu oldu. Bu siirecin kentlerin formunda ve sosyal yaplsmda yol ayt1gl
degi~iklikler ara~t1rmalann ana konusunu olu~turur. Kent/~ehir yah~malannda
konulann farkhla~masl ve ye~itlenmesinin yanlSlra kent/~ehir tarihleri iizerine
yaptlan yah~malann artl~ma kar~m ~ehir olgusunun tarihsel bir biitiinliik iyerisinde
ele ahndlgl yah~malardan soz etmek zordur. Bu ayldan baklldlgmda da Tiirk
Sosyolojisinde, kent/~ehir yah~malanmnlara~tlrmalanmn iyinde Korkut Tuna'mn
yah~maSl ozgiinliigiinii ve onemini korumaktadlr. Giiniimiizde sermayenin kentlerin
yaptlanmasmdaki etkinligi He birlikte diinya kentlerinden, kiiresel kentlerden soz
edilmektedir. istanbul'da son ytllarda kentin ye~itli bolge1erinde yerel yonetimler
araclhglyla geryekle~tirilen 'kentsel doni.i~iim projeleri' ve UNESCO destekli
ara~t1rma projelerinin art1~ma dikkat yekmekle yetinecegim. Kent/~ehir yah~malan,
~ehirci1ik faaliyetleri adl altmda, toplumu biyimlendirmenin araCl olarak okunabilir.
Son som Korkut Tuna'ya blrakahm:
"( ... ) Sosyolojinin de katkllanyla, ashnda, ~ehirler topluma yeki diizen vermenin,
toplumu biyimlendirmenin bir aracI haline geliyorlar. Hakikaten sosyolojik ayldan Batl
~ehri iizerine yazl!anlardan hareket!e Batl toplumunu ve daha da i1eri giderek gelecegin
diinya kentinin nasI! bir kent olacagml ( ... ) ~ehirier ekseninde diinyanm nasI! bir biyim
alacaglnt da gormek miimkiin.,,61
61
Korkut Tuna, "Disiplinlerarasl Sehir <;:ah~malafl Sempozyumu A91h~ Konu~masln, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 9.
SaYI, 2004, 55. 5-8, 5.6-7.