Abdulkadir GÜL1 OSMANLI DEVLETİNİN SON DÖNEMİNDE

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir GÜL1
OSMANLI DEVLETİNİN SON DÖNEMİNDE DERSİMİN ISLAHI
İÇİN HAZIRLANAN RAPORLAR ve UYGULAMADAKİ BAŞARI
DÜZEYLERİ2
Özet
Osmanlı yönetimine geçtiği XVI. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Dersim’de,
devletin kontrolü zaman içerisinde zayıfladı. Tarihi süreç içerisinde Dersim, bunu
bağlı olarak asayiş problemlerinin yaşandığı, feodal düzenin derinleştiği, periyodik
nüfus sayımlarının yapılamadığı ve buna bağlı olarak mükellefiyetlerin tahsil
edilemediği, dış dünyaya kapalı, giderek muhafazakârlaşan bir bölge
görünümündedir. Tanzimat’a beraber devletin içine girdiği merkezileşme çabaları
ve buna bağlı olarak başta idari yapı olmak üzere, birçok alanda yaşanan değişim
ve dönüşümün yansımaları, Dersim Sancağını da içerisine aldı. İşte bu dönem,
geçmişten devir alına ve büyüyerek devam eden yukarıda belirtilen problemlerin
çözümü için mesailer harcandı ve Dersim’e yönelik ıslahatlar yapılmasına karar
verildi. Öncelikle Dersim’de mevcut sorunların tespiti ve çözüm önerilerini içeren
birçok layiha kaleme alındı. Layihaların bir kısmı Anadolu’nun Doğu ve Güney
Doğusu’nu da içerisine alan, geniş kapsamlı raporlar olmasının yanı sıra, bir kısmı
ise bizzat Dersim hakkında çözüm önerilerini içermektedir. İşte bu çalışmada,
onlarca layiha incelenerek, Dersim’in ıslahına yönelik geliştirilen politikalar,
başlıklar altında tasnif edildi. Bu dönem imparatorluk genelinde uygulanan
ıslahatlar ile Dersim bölgesindeki uygulamaların benzeyen ve benzemeyen yönleri
ortaya konuldu. Dersim’e yönelik çözüm önerileri, diğer bölgeler için hazırlanmış
ıslahat raporlarıyla mukayese edildi. Dersim’in ıslahı için ortaya konulan çözüm
önerilerinin, hangi düzeyde hayata geçirildiğine dair sorunun cevabı arandı. Bunun
için, diğer arşiv kayıtlarına müracaat edildi. Elde edilen bulgular, sonuç kısmında
genel bir tasnife tabi tutuldu.
Anahtar Kelimeler: Dersim, Islahat, Layiha, Politika, Modernleşme.
1
Doç. Dr., Erzincan Üniversitesi, Sosyal Bilgiler ABD., [email protected]
Bu çalışma; “Osmanlı Devleti Dönemi Dersim’de Eşkıyalık Hareketleri Ve Bununla İlgili Uygulanan
Sosyal Politikalar” adlı proje Erzincan Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü (SOS-A140613-0024)
tarafından desteklenmiştir.
2
17
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
THE OTTOMAN STATE DURING TO LAST PERIOD POLICIES FOR
THE IMPROVEMENT of DERSIM and THEIR FEASIBILITY
Abstract
The state control in Dersim was gradually weakened after it had been taken under
Ottoman rule in the first quarter of the 16 th century. In parallel with this
development, Dersim historically emerged as a region where security problems
were widely seen, the feudal order was deepened, census could not be carried out
and taxes could not be collected as desired, while being more closed to the outside
world and becoming more conservative. The reflections of the centralization the
state was affected after the Tanzimat, and the reform and transformation in many
fields, especially in the administrative structure were also seen in Dersim Sanjak.
In order to solve the abovementioned growing problems those were inherited from
the past, hours were spent and it was decided to initiate improvements for Dersim.
To this end lots of reports, containing present problems and solution suggestions,
were prepared. Some of these reports were wider reports comprising Eastern and
South Eastern Anatolia while some of them were only related to solution
suggestions about Dersim. In this study, after examining tens of reports, the
policies for the improvement of Dersim are classified under headings. The
similarities and differences among the improvements carried out throughout the
empire and the policies for Dersim are put forward. The solution suggestions for
Dersim are compared with other improvement reports prepared for other regions
and the answer for to what extend these solution suggestions put forward for the
improvement of Dersim were realized is sought. In order for this, other archive
records are referred and the findings are subjected to a general classification in the
conclusion. These efforts, which could be named as the centralization of the state,
caused reaction in the region. The long-lasting security problems were deepened in
this period and inherited to the Republic. The first step of the central government
for the improvement of Dersim was asserted as first identification then solution
process. During the identification process, reports were prepared on how to
improve the region. The solution suggestions of these reports provided inspiration
for those of the Republic period. The solution suggestions put forward in these
reports underpinned the policies of the state towards the region. These policies
includes military operations, reconstruction operations, education, fostering new
area of employment, the construction of government agencies, migrant housing,
Sunniizaiton, inclusion of the local forces into the state apparatus, prevention of
missionary and some other general headings. Some of these solution suggestions
were achieved as planned while some other could not be realized. Despite these
efforts, Dersim question remained as an important problem.
Key Words: Dersim, Improvement, Report, Policy, Modernization.
1.GİRİŞ
Bölgeye hâkim olanların tam anlamıyla bir düzen kuramadığı yerlerin başında Dersim
gelmekteydi. Dersim’e, bu özelliğini coğrafya sunmuştur. Dersim’in zorlu coğrafi yapısı,
bölgede hâkimiyeti tesis etmeye çalışanlar açısından olumsuz bir durum sergilerken, devlet
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
18
denetimine girmek istemeyenler açısından da avantaj sağladı. Aslında Dersim tarihi hep bunun
kavgası ve hikâyesinden ibarettir.
Bölgede meskûn aşiretler, kendileri açısından güvenli bir mıntıka olduğu için, daha erken
dönemlerde, konar-göçer hayattan vazgeçip, yerleşik hayatı tercih ettiler 3. Ancak ekilebilecek
arazinin yetersizliği ve hayvancılığında istenilen seviyede yapılamaması, artan nüfusun
beslenmesini çok zor hale getirdi. Bu durum Dersim’de ziraat, hayvancılık, sermaye oluşumu ve
buna bağlı zanaat sektörünün gelişmesine de imkân tanımadı.
Osmanlı fethiyle birlikte bölgede, Çemişgezek Sancağı olarak adlandırılan bir idari
yapılanmaya gidildi4. Bu idari yapılanma, bilenen klasik sancaklardan farklı olarak, yurtlukocaklık sancaklar statüsündeydi5. Bu sancak türünün en belirgin özelliği, yerel hanedan veya
beylerin, yeniden yönetici olarak tayin edilerek, zaten önceden mevcut olan güçleri
meşrulaştırmasıydı6. Klasik dönem Dersim bölgesinin idari yapısı; Çemişgezek, Sağman,
Pertek, Kiğı, Kuzucan ve Mazgirt, yurtluk ve ocaklık şeklinde idare edilmekteydi. Başlangıçta
bu idari ünitelerin büyük kısmı Diyarbakır Eyaletine bağlı iken, sonradan Pertek, Sağman,
Çemişgezek, Kuzucan ve Mazgirt kısa dönemler halinde Erzurum Eyaletine bağlandığı görülür.
Modernleşme dönemi Dersim’in idari sınırları, klasik dönemden pek farklı olmadan varlığını
korudu. Dersim Sancağının ana kütlesi; Pülümür, Kızılkilise (Nazimiye), Mazgirt, Çemişgezek,
Çarsancak, Ovacık ve Hozat’tan ibaretti7.
Son dönem kayıtlarında Dersim; İç Dersim ve Dış Dersim olmak üzere iki önemli
mıntıkaya ayrılmaktaydı. İç Dersim; esas itibarıyla Munzur vadisi ile Pülümür vadisi arasında
kalan dağlık alandı8. Bu saha güneyde bugünkü Tunceli il merkezinin hemen kuzeyine kadar
uzanıyordu. İç Dersim’in bir diğer adı da “Asıl Dersim”dir. Kayıtlarda Asıl Dersim ile Hozat,
Mazgirt, Kızılkilise, Ovacık ve Pülümür Kazaları kast edilmekte ve aşiretlerin yerleştiği bölge
olarak tanımlanmaktadır9. Bu bağlamda “Dersimli”, “Dersim ekrâdı” ve “Cebel-i Dersim
ahalisinin” büyük kısmı da Pah, Kızılkilise, Köşer Dağı, Darboğaz ve Dere Nahiyesi ile Hıran
bölgelerini içerisine alan bölgede meskûndular 10.
İç Dersim’deki yerleşmeler, en az 2-3 ve en fazla 15-20 haneyi geçmeyen küçük köyler
ve mezralar olarak şekillenmiştir 11. Bu durumun, XIX. Yüzyılın sonuna kadar devam ettiği
görülür12. İki nesil öncesine kadar, istisnasız Müslim veya Gayr-i Müslim köyler, az nüfus
barındıran iskân birimlerinden ibaret olup, iç içe girmiş ve kümelenmiş evlerden oluşuyordu.
Evlerin pencereleri oldukça küçük, köy içerisinde sokak yok denecek kadar azdı. Bu şekliyle
köyler, suru olmayan birer kale görünümündeydi. Hatta bazı Ermeni köylerinde evler, bir ev
3
BOA. TD.64,164. vb.
Mehmet Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, TTK. Yayınları, Ankara 1999; Dündar Aydın, Erzurum Beylerbeyliği ve
Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566),(Basılmamış Doktora Metninden), Erzurum 1972, s.233-239.
5
Yaşar Yücel, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantralizasyona (Âdem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”,
Belleten, Cilt: XXXVIII, (Yıl: 1997)No.152, s.657-708.
6
Ömer Toraman, Tanzimat’ın Yurtluk-Ocaklık Ve Hükümetlik Sancaklarda Uygulanması (1839-1864), (Basılmamış
Doktora Tezi), Elazığ 2010, s.7-8; Orhan Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari TaksimatıEyalet ve Sancak Tevcihatı, Ceren Matbaacılık, Elazığ 1997, s.10-12.
7
BOA. İ.DH. 1026/80927; DH. MKT. 1481/84. vb.
8
BOA. Y. EE. 132/39; Y. PRK. AZJ. 33/70.
9
BOA. İ.MMS.68/31338.vb.
10
BOA. İ.DH. 1467/1.vb.
11
BOA. TD. 64, 164, 106.
12
Heyet-i Islahiye Layihası, BOA. Y.PRK. KOM.7/59.
4
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
19
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
olmaktan ziyade mağara hükmünde, oldukça iptidaî meskenlerdi. Bu iskân yapısı bölgenin her
açıdan geri kalmasına zemin hazırladı.
Ayrıca İç Dersim haklı “ahali-i gayr-i mutia” (itaatsiz halk), Dış Dersim için ise “ahali-i
mutia” (itaat eden halk) şeklinde tanımlanmıştır 13. İç Dersim ile Dış Dersim arasındaki bu
belirgin fark, insan-çevre etkileşiminin en güzel örneklerinden birisini vermektedir. Tarım
faaliyetlerinin yaygınlığı, ulaşım imkânlarının uygunluğu ve buna bağlı olarak geçim araçlarının
daha gelişmiş olması, Dış Dersim’de yaşayan ahaliyi, devletle uyumlu hale getirmiştir. Çünkü
üretim ve ticaret için güvenlik zaruridir; güvenlik ise devletin birkaç asil görevinden biridir. İç
Dersim ise daha çok dağlık, tarıma elverişsiz arazilerden oluşan bir yapıya sahipti ve geçim son
derece zordu.
Diğer taraftan sosyal yapı itibariyle Dış Dersim, yoğunlukta Türk-Sünni, Gayr-i Müslim
(ağırlıklı olarak Ermeni) İç Dersim’de ise Zaza-Kızılbaş ve az miktarda Gayr-i Müslim
bulunmaktaydı. Bu kimlikler, İç ve Dış Dersim ayırımını tek başına izah edebilecek unsurlar da
değildir 14. Öncelikle Kızılbaş kitleler Anadolu’nun birçok yerinde de vardı. Ancak bunların
büyük çoğunluğu, Dersim’deki sosyal davranışları göstermemekteydi.
Bu toplumun liderleri; ağa, reis ve reis yardımcıları, hanedanlar 15, dini önderleri;
seyyidler, dedeler, papazlar, pirler, mele (molla, monla’dan gelme) ve şeyhler (özellikle Sünni
gruplar arasında Nakşibendî ve Mevlevi Şeyhleri) aşiret veya kabile aristokrasini
oluşturmaktaydılar16. Bazen Kızılbaş aşiretlerde, dini liderlik ile aşiret ağalığı aynı kişinin
şahsında toplandığı da görülür 17.
Akkoyunlu Devletinden devralınan bölgede, Osmanlı döneminde de Akkoyunlu
beylerinin etkinliği bir dönem daha sürdü. Bitlis emiri Şerefhan tarafından yazılan Şerefname’ye
göre, Dersim bölgesi Akkoyunlu hanedan üyelerinin yönetimi altındaydı 18. Dersim bölgesinin
idaresi, neredeyse tamamen Pir Hüseyin’in çocuklarına bırakıldı. Bundan dolayı Dersim, Pir
Hüseyin Bey ülkesi olarak da bilinmekteydi19. XVI. Yüzyılın sonundan itibaren Dersim’de
varlığına rastladığımız, Şeyh Hasanlı, Seydanlı ve Desimli/Dersimli aşiretlerinin altında
konfedere olmuş, yüzden fazla irili ufaklı aşiret veya kabile şeklinde örgütlenmişlerdi20. Bu
aşiret yapılanması, yukarıdan aşağı doğru “konfederasyon”, “aşiret”, “kabile” ve “ezbet”
denilen gruplara ayrılırlar. Genellikle aşiretleri oluşturan kabile veya ezbetler, isimlerini ailenin
büyünden alırlar ve isimlerinin sonlarında da “uşağı” tabirini yaygın kullanırlardı.
Şeyh Hasanlı, Seydanlı ve Disimanlı aşiret konfederasyonu, bölgeye Osmanlı fethinden
kısa bir dönem sonra Malatya ve Gerger’den geldikleri görülür 21. Dersim’e göçen bu aşiret
konfederasyonu, zamanla buradaki Sünni Türk hanedan gruplarını Dış Dersim’e doğru ittiler 22.
13
BOA. Y. PRK. SGE. 7/16; Y. PRK. UM. 32/92. vb.
BOA. Y. PRK. MYD. 15/41.
15
BOA. Y. EE. 132/39; Y. PRK. AZJ. 33/70.
16
BOA. Y.PRK. UM. 44/80.
17
Kureyşanlı, Şeyh Hasanlı ve Balabanlı gibi aşiretlerin liderleri ağa ve seyyidlik vasıflarını uhdelerinde
toplamışlardır.
18
Şeref Han-ı Bitlisi, Şerefname, Kahire 1930, s.431.vd.
19
Şerefname, s.218.vd.
20
Abdulkadir Gül-Ali Rıza Özdemir, Dersimliler Ermeni mi? XVI. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Dersim’in Nüfus
Coğrafyası, İdil Yayınları, İstanbul 2014, s.172-178.
21
BOA. Y.PRK. SGE.7/16; İ.DH. 1467/1, 3 C.1326.
22
Sağıroğlu hanedanlığı için bkz. BOA. C.DH. 252/12584; MVL. 588/45; A.MKT. DV.198/25. vb. Çemişgezek ve
Çarsancak hanedanlarından Hacı İshak Paşa, Osman Paşa ve aileleri için bkz. BOA. İ.DH.1234/96674;DH. MKT.
2656/48. vb.
14
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
20
Ermenilerin de büyük bir kısmı bu zorunlu yer değiştirmede, Sünni Türklerle hareket etmek
zorunda kaldılar. Bu hanedan aileleri Çemişgezek, Çarsancak, Pertek ve Kemah taraflarındaki
ekilebilen arazilerin olduğu bölgelere yöneldiler. Bunlar yeni geldikleri bu yerlerde, çiftlikler
oluşturup, birçok insanı istihdam ederek güçlerini devam ettirdiler. Bu yaşanan nüfus hareketi,
bütün Dersim’in güç dengelerini, sosyal ve demografik yapısını derinden etkiledi23. Artık
Dersim’de ikinci bir güç olarak Kızılbaş Ekrad aşiretleri 24 ve onların yöneticileri sahne almaya
başladılar.
Dersim’deki Türk hanedan ailelerin çok büyük kısmı, eskiden itibaren asker orijinli ve
devlet hizmetinde bulunuyorlardı. Ancak zamanla Dersim’de Kızılbaş aşiret liderleri de devlet
hizmetini kabul ettiler. XVII-XVIII. Yüzyıllar boyunca, Türk hanedanlar ve kısmen Kızılbaş
ağalar bölgede voyvodalık yaptıkları görülür 25. XIX. Yüzyılda ise devletin atadığı yöneticilerin
her biri, kendi hâkimiyet bölgelerinde resmiyet kazanarak, ayrı bir yerel güç olarak varlıklarını
korudular.
Dersim’e gelen bu Zaza’ca konuşan Kızılbaş aşiretler zamanla, bölgede bulunan Ermeni
ve Sünni Türk veya büyük aşireti bulunmayan Kızılbaş grupları kendilerine bağlayıp, bunları
kapı halkı, maraba, besleme, yarıcı ve uşak noktasına getirdiler ve ellerindeki arazileri alarak
kendilerine iyice bağımlı kıldılar. Buna karşılık, Dış Dersim’deki hanedan gruplarının nüfuz
alanları, zamanla daraldı ve merkezi otoriteyi kabul etmek zorunda kaldılar. Bu durum onları,
Zaza aşiretleri karşısında zayıflattı. Hatta onların zaman zaman çapullarına maruz kaldılar.
Bunların her biri bölgesinde birer hâkim güç olarak, varlıklarını Cumhuriyet’e kadar devam
ettirdiler.
2. Dersim Neden Islah Edilmek İstenmektedir?
Dersim’in idari yapısı, sosyal durumu ve demografik özellikleri, Osmanlı’nın fethinden
sonra, yaşanan geniş çaplı siyasal hadiselerden etkilendi ve şekillendi. Doğu Anadolu’da daha
XVI. Yüzyıldan itibaren, sürekli yaşanan savaş, yağma ve talanlardan dolayı bölge meskûnları,
daha güvenli yerlere göç etmek veya kaçmak zorunda kaldılar. İşte Dersim, kaçan bu grupların
sığınak ve saklanma noktalarından birisi oldu. Çemişgezek tahrirlerinde bölgede, Kızılbaş
nüfusla beraber, yoğun Ermeni nüfusunun meskûn olması, yaşanan bu siyasal hadiselerin bir
sonucu olsa gerektir. Sonraki sayımlarda Dersim’de, Ermeni nüfusun giderek azalması, savaşlar
sonrası sağlanan huzur ortamıyla izah edilebilir 26.
Osmanlı, İran ile olan savaşlarda Sünni ideolojinin temsilcisi olarak ortaya çıktı ve
Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki birçok Sünni Kürt aşiretini saflarına kattı. Hatta İran’ın bu
bölgeler ve daha iç taraflardaki Kızılbaş gruplarla irtibatını kesmek için Sünni Kürt aşiretleri,
Kars, Erzurum, Bayezid ve Van hattı boyunca yerleştirdi27. Osmanlı Devleti bu şekilde,
Anadolu’daki Kızılbaş gruplar üzerinde hâkimiyet tesis etmek gayretinde oldu ve Kızılbaşları
ötelerken, Ermeni veya diğer zimmî nüfusu yönetimine ısındırmaya çalıştı. Bu stratejinin
23
BOA. Y.PRK. UM.32/108.
Osmanlı arşiv kayıtlarında bölgede meskûn aşiretler “Ekrad” yani Kürtler şeklinde ifade edilmiştir. İç Dersim’deki
aşiretlerin çok büyük kısmı Zaza-Kızılbaş, Dış Dersimdekiler ise Zaza-Kızılbaş, Kurmanç-Kızılbaş ve az miktarda
Kurman-Sünni gruplar şeklindeydi.
25
BOA. C. DH. 19/924; C. ML./23123; ML. MSF. d. 12313; 13083; 13846; MVL.323/4; C.DH.89/441.vb.
26
BOA. TD. 64, 164.vb.
27
Bu dönem Türkmenlerin bu bölgeleri boşaltıp İran içlerine gitmeleri üzerine bu yerlere, Osmanlı Sünni siyasetinin
bir tezahürü olarak Diyarbakır ve havalisinden Zilan, Milan, Celali, Kaskanlı ve Camadanlı gibi Kürt aşiretleri sürgün
yoluyla yerleştirmiştir. BOA. MD. 36, s.115, (13 Nisan 1579).
24
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
21
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
sonucu, Dersim gibi dağlık alanlar Kızılbaş gruplar için sığınak halene geldi. Bu şekilde Doğu
Anadolu’nun içerisinde bir ada gibi bulunan Dersim bölgesi, Sünni kuşak tarafından
çevrelenmişti28. Bu süreçte, sürekli askeri teftişlere maruz kalan Dersim’deki aşiret üyeleri can
ve mal güvenliklerinin temini maksadıyla ağalara sığınmak mecburiyetinde kaldılar. Bu durum,
bölgede feodal yapının oluşmasına etki eden nedenler arasında sayıla bilir.
Osmanlı, Dersim’e hâkim olduğu XVI. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren, zaman
içerisinde merkezi erkini kaybetmeye başladı. Daha XVII. Yüzyılın başlarından itibaren
bölgede, güvenlik meselelerinden dolayı, külliyatlı nüfus sayımları yapılamadı, ancak parça
parça belirli kazaları içeren sayımlar tamamlandı 29. Devlet artık, Dersim’den istediği gibi asker
almayan, vergi toplayamayan ve güvenliği tesis edemeyen bir konuma düştü 30. Bu durumun
derinleşerek XIX. Yüzyılın sonlarına kadar devam ettiği görülür. Yaklaşık 300 yıl devlet erkinin
istenilen düzeyde tesis edilemediği Dersim’de, otorite boşluğunu, aşiret reisleri ve hanedanlar
doldurdu. Tanzimat’la beraber başlayan merkezileşme gayretleri 31, aşiret reisleri tarafından
büyük tepkilerle karşılandı ve bu siyasetten dolayı büyük çatışmalar yaşanmaya başladı. Bu
kaotik yıllarda, bölge iyice fakirleşti, eşkıyalık bir yaşam biçimi şeklinde iyice belirginleşti.
Dersim bölgesinde istenilen düzeyde devlet idaresinin tesis edilmemesi, bir takım
problemleri de beraberinde getirdi. Bunlar genel başlıklar altında toplandığında:
1. Bölgede sosyal ve iktisadi hayat; gelişmiş bir yol sisteminin eksikliği, ekilecek arazinin
yetersizliği, güvenlik ve aşiret yapılanması gibi daha birçok gerekçeden dolayı, dışa kapalı,
yakın bölgelerdeki gelişmelerden dahi haberi olmayan, gittikçe muhafazakârlaşan, tabiata yoğun
anlamlar yükleyen ve toplumsal hareketin alt düzeyde kaldığı bir yaşam biçimi şeklinde gelişti.
2. Devlet otoritesinin boşluğunu yerel liderler doldurdu ve feodal düzen hâkim oldu.
Devletin tahsil etmesi gereken vergileri bunlar tahsil ettiler. Devletin toplaması gereken askeri
bunlar kapılarında beslediler ve kendileri için silahlı güç oluşturdular. Bu yapıdan dolayı,
bölgede ne nüfus sayılabildi ne de bunun doğal sonucu olan mükellefiyetler belirlendi.
3.Bir yaşam biçimi olarak eşkıyalık bölgede kurumsallaştı. Bu durum Dersim’i tehdit ettiği
gibi bu eşkıyalığın etki alanı; Kemah, Arabgir, Eğin, Divriği, Erzincan, Refahiye, Gümüşhane,
Sivas, Tercan, Harput ve Erzurum önlerine kadar genişledi 32. Bu durum, geniş bir alanda
güvenlik zafiyeti oluşturdu. Suç oranlarını artırdı. Özellikle Kemah, Eğin ve Arabgir gibi
bölgelerdeki zengin Ermeni nüfus, İstanbul’a göç etmek zorunda kaldı ve bu yaşanan zorunlu
göçler bölgenin ekonomik yapısı olumsuz yönde etkilendi.
4. Dersim bölgesinin ilk meskûnları Sünni idi. Sonradan gelen aşiretler sayesinde Şiilik
bölgede hâkim oldu. Ancak bölgedeki Şiilik zamanla değişime uğrayıp, Kızılbaşlık olarak
adlandırılan bir yorum şekline evrildi. Devletin bölgeye yönelik askeri müdahaleleri, Dersimli
aşiret mensuplarının korunma ve güvenlik içgüdüsünden dolayı içe dönük, ötekileşmiş ve dış
tehditlere karşı daha organize hale getirdi. Hatta XIX. Yüzyılın sonunda bu durum zamanla
siyasallaşmaya zemin hazırladı.
28
Fazıl Paşa layihası, BOA. İ.MMS.68/3183. vb.
BOA. A.MKT. MHM.389/90; DH. MKT.1393/106;1719/43.vb.
30
BOA. DH. MKT.1363/23. vb.
31
Halil İnalcık, “ Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri” , Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren
Yayıncılık, İstanbul 1993, s.361-425.
32
BOA. DH. MKT. 172/50; A. MKT. MHM. 723/13;İMMS. 108/4621; Y. PRK. AZJ. 17/80. vb.
29
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
22
İşte Tanzimat dönemiyle beraber başlayan merkezîleşmeye kadar, Dersim bölgesinde
yılların getirdiği, biriktirdiği, kökleştirdiği problem ve açmazlar bunlardı. Bu yeni dönemde
devlet, kendisi açısından yanlış işleyen bu çarkı ve düzeni ayarlamak gayreti içerisine girdi.
Artık kendi erkini bölgede hâkim kılmak istiyordu. Zaten kavgada tam bu noktadan çıktı.
3. Dersimin Islahı İçin Geliştirilen Politikalar
a. Raporlar
Modernleşmeyle beraber, devlet kurumlarının bir düzene sokulması ve yenilerinin
ihdası süreci, her yerde aynı oranda başarılı olamamıştır. Bir kısım bölgelerde yaşayan halk bu
uygulamaları benimsemiş iken, bir kısmı ise tepkiyle karşılanmıştır. Devlet yeni düzenini
kurmak için, bölgelerin özelliklerine göre farklı siyaset takip etmek zorunda kalmıştır. Bu
siyaseti ise hazırlattığı layihalar üzerine kurmuştur.
Osmanlı layiha (rapor)33 geleneği eskilere kadar girmektedir 34. Ancak XIX. Yüzyılın
ortalarından itibaren farklı konuları içeren raporlar hazırlandı. Kömür tozunun geri
dönüşümünün nasıl olması gerektiğinden tutunuz, damızlık hayvanlara, ağaçların aşılama
tekniklerinden, güvenlik meselelerine kadar çok geniş bir yelpazede hazırlandığı görülür 35. Bu
uygulama çerçevesinde, Dersim’in ıslahına dair birçok direk ve dolaylı raporlar kaleme alındı.
Bu raporların bir kısmı, muhtelif araştırmacılar tarafından çalışılmıştır. Bu raporların büyük bir
kısmı Cumhuriyetin ilk dönemlerine ait olup, yayınlanan raporların bazıları ise bir birinin
tekrarı niteliğindedir36. Ancak Osmanlı dönemine ait üzerinde hala çalışılmamış yerli ve
yabancıların kaleme aldığı, Dersim meselelerini ilgilendiren birçok rapor bulunmaktadır. Şunu
ifade etmek gerekir ki, Osmanlı döneminde, herhangi bir idari birimin ıslahı için hazırlanmış
rapor sayısı, Dersim’in ıslahı için hazırlanmış rapor sayısına ulaşamaz.
Osmanlı dönemi Dersim’e dair raporlar bir tasnife tabi tutulduğunda:
1.Bizzat Dersim’in ıslahı için kaleme alınan raporlar,
a. Dersim yöneticilerinin bizzat kaleme aldıkları raporlar37,
33
Bundan sonra böyle anılacaktır.
Ergin Çağman, III. Selim’e Sunulan Islahat Layihaları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010, s. XI-XV.
35
Başbakanlık Osmanlı Arşivi kataloglarında 13877 tane farklı konuda kaleme alınmış layiha kaydı bulunmaktadır.
36
Cihangir Gündoğdu, Vural Genç, Dersim’de Osmanlı Siyaseti, Kitapyayınevi, İstanbul 2013; Suat Akgül, Amerikan
ve İngiliz Raporları Işığında Dersim, Yaba Yayınları İstanbul 2009; İbrahim Yılmazçelik, Osmanlı Devleti
Döneminde Dersim Sancağı, İdari, İktisadi ve Sosyal Hayat, Kripto Yayınları, Ankara 2011; Faik Bulut, Dersim
Raporları, Evrensel Basım Yayın, İstanbul 2007; İzzeddin Çalışlar, Dersim Raporu, İletişim Yayınları, İstanbul 2010;
Dersim Jandarma Umum Kumandanlığı Raporu, (1932), Kaynak Yayınları, İstanbul 2010; Sami Önal, Tuğgeneral
Ziya Yergök’ün Anıları, Harbiye’den Dersim’e (1890-1914), Remzi Kitabevi, İstanbul 2006. vb.
37
Dersim Mutasarrıfı İbrahim Hakkı Bey Layihası: 23 Ağustos 1895 tarihli Dersim Mutasarrıfı İbrahim Hakkı Bey’in
layiha müsveddeleri için bkz. BOA. Y.PRK. MYD. 15/41. Lef. 1, 2, 3, 4, 5. Layihanın son hali için bkz. BOA.
Y.PRK. UM. 32/92. Bu layihanın sonunda “Dersim mutasarrıfı sabıkı sadık kulları”, ibaresinden de anlaşıldığı gibi
ismi yazılmasa da bu kişi Hacı İbrahim Hakkı Bey’dir. Ayrıca Lef. 7’de mutasarrıf İbrahim Hakkı’nın ismi
bulunmaktadır. 27 Haziran 1895 tarihinde Dersim mutasarrıf İbrahim Hakkı Bey, azil edilip yerine Maraş mutasarrıfı
Şükrü Paşa tayın edilmiştir. Bkz. BOA. İ.DH. 1324/1313/M-29. Hazırlanan layihanın tarihi 22 Eylül 1895 tarihidir.
Yani hazırladığı layihayı görevden ayrıldıktan 3 ay sonra Dersâdet’e takdim edilmiştir.
Dersim Mutasarrıfı Arifi Bey layihası: Dersim Jandarma Umum Kumandanlığı Raporu, s.218-220.
Dersim mutasarrıfı Hayri Bey’in layihası: 13 Haziran 1908 tarihli layiha için bkz. BOA. İ.DH. 1467/1326/C.01.
Ayrıca Hayri Efendi’nin Dersim mutasarrıflığına tayını için bkz. BOA. İ.DH. 1466/1326/C.11.
Dersim Mutasarrıfı Musa Celal Bey layihası: 23 Haziran 1908 tarihli olup, layihanın orijinali bkz. BOA. İ.DH. 26/
1324/R.19; aynı layiha için bkz. BOA. İ.DH. 1467/1326/C.01. Asıl ismi Musa Celal bin Hakkı olan, Musa Celal
Bey’in Dersim mutasarrıflığına tayını için bkz. BOA. İ.DH. 1418/1321. Ayrıca Musa Celal Bey’in Priştine
mutasarrıflığına tayını ve layihanın Dersim’den ayrıldıktan sonra takdimi için bkz. BOA. Y.A.RES. 131/84.
34
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
23
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
b. Dersim yöneticisi olmayıp, ancak Dersim’e yönelik hazırlanan raporlar 38,
2.Erzurum ve Mamuretül-aziz vilayetlerine yönelik hazırlanmış raporlar,
a. Bu vilayet valilerinin bizzat kaleme aldıkları raporlar39,
b. Umum müfettişler, heyetler, komisyonlar ve merkez yönetim tarafından, Dersim veya bu
vilayetlere yönelik hazırlananlar raporlar40,
3. Doğunun ıslahı, Kızılbaşlık meselesi, misyoner faaliyetleri, aşiretlerin iskânı, Kürt
aşiretlerinin durumu veya eşkıyalığın nasıl önleneceğine dair hazırlanan raporlar 41,
4. Erzurum, Mamuretül-aziz, Bitlis, Van, Sivas ve Diyarbakır’da uygulanacak ıslahatlara
dair umum raporlar42,
5. Yabancı devlet yetkililerinin, Dersim ve benzeri bölgelere dair çeşitli konuları içeren
raporları,43
6. Dersim hakkında kaleme alınmış raporların, muhtelif maddelerini içeren diğer kayıtlar 44,
Dersim mutasarrıfı Hüseyin Şükrü layihası: BOA. Y.EE.131/34. Diğer sureti için bkz. BOA. Y.PRK. UM. 32/108.
(23 Eylül 1895). Hüseyin Şükrü’nün Dersim mutasarrıflığına tayını için bkz. BOA. MV. 85/11. (21 Mayıs 1895).
38
Fıkra-i İslahiye Kumandanı Fazıl Paşa layihası: BOA. İ.MMS. 68/3183.(23 Ekim 1880).
Miralay Hüseyin Hüsnü, Miralay Yusuf Ziya ve Meclis-i Vükala memurlarından Ahmed Cevdet’in layihası: BOA.
Y.A.RES.60/27.(28 Mart 1893).
Erzincan bidayet mahkemesi başkâtibi Mustafa Şefik Efendi layihası: BOA. Y.EE.131/33 (30Nisan 1896). Bu
layihanın nasıl hazırlanıp İstanbul’a gönderildiğine dair ayrıca bkz. BOA. DH. MKT. 1920/102.
Hamidiye alay komutanlarından Yüzbaşı Mehmed Bey’in Dersim hakkındaki layihası: BOA. Y.EE.131/35.(16 Kasım
1897).
Genç Sancağı eski mutasarrıfı İbrahim Muhlis’in Dersim hakkındaki layihası: BOA. DH. MUİ.2-5/33.(16 Eylül
1908).
Erzincan mutasarrıfı Şefik Bey’in layihası: Gündoğdu- Genç, Osmanlı Siyaseti, s.139-158.
Mikdad Midhat Bedirhan layihası: BOA. DH. İD. 3/81.(13 Şubat 1913).
4.Ordu Müşiri İbrahim Paşa’nın Dersim’in ıslahı için kaleme aldığı layiha müsveddesi: BOA. MV.133. (31 Temmuz
1909).
39
Mamuretül-aziz eski valisi Hasan Hilmi’nin layihası: BOA. Y.PRK. AZJ.17/80. (26 Ağustos 1890).
Erzurum valisisin ıslahat layiha müsveddesi: BOA. Y.MTV.237/99. Lef.1, 2, 3, 4. Aynı dosyada Mamuretül-aziz
valisinin layiha müsveddesi: BOA. Y.MTV.237/99. Lef.5,6, 7, 8, 9.
40
Dersim ıslahatı için oluşturulmuş komisyona sunulan, kim veya kimler tarafından hazırlandığı belli olmayan layiha
müsveddesi: BOA. Y.A.RES.51/9.(18 Eylül 1889).
Heyet-i Islahiye layihası: BOA. Y.PRK. KOM.7/59. (21 Haziran 1897).
4.Ordu Müşiri Zeki Paşa başkanlığında komisyon tarafından Dersim’deki ıslahatın başarısız olma sebeplerine dair
hazırlanmış geniş bir rapor: BOA. Y.PRK. ASK. 90/63.(10 Ekim 1894).
41
Müşir Zeki Paşa ve Ahmet Şakir Paşa’nın layihası: BOA. Y.EE.131/31, diğer müsvedde için bkz. BOA.
Y.EE.2/4.(3 Haziran 1896).
Şakir Paşa’nın 4. Ordu Müşiri Zeki Paşa’ya takdim ettiği layiha: BOA. Y.EE. 81/8. (4 Aralık 1892).
Dersim bölgesinde misyoner faaliyetlerine karşı alınması gereken önlemler hakkında layiha: BOA.
Y.PRK.BŞK.19/27. (12 Eylül 1890).
Tokat mutasarrıfı Bekir Sıtkı Paşa’nın Şakir Paşa’ya sunduğu layiha: BOA. Y.EE.132/39. (30 Eylül 1900).
Sason Naibi Fazıl Efendi’nin layihası: BOA. Y.EE.131/32.
42
Bu eyaletlerde uygulanacak müşterek ıslahat maddeleri için bkz. BOA. YEE.97/55; 81/19; Y.PRK. A.10/101.
Zor kıtasındaki Kürtlerin ıslahı maddeleriyle Dersim’de uygulananlar arasındaki büyük benzerlikler için bkz. BOA.
Y.EE.8/11.
Doğu Anadolu’daki Kürtlerin nasıl ıslah edileceğine dair Dersim Kürtlerini de içeren geniş bir layiha: Komisyon
tarafından hazırlanmıştır. BOA. Y.PRK. ASK. 20/58.
43
İngiltere sefiri tarafından bir kısmı bölgedeki ıslahatlar, Ermeni ve Kürtlerin durumuna dair oldukça uzun ve
tafsilatlı layiha: (İngilizce ve Osmanlı Türkçesiyle), BOA. Y.EE.11/8; diğer bir İngiliz elçisi tarafından yine bölgede
ki meseleleri de içeren layiha için bkz. BOA. Y.EE. 7/10; İngiltere Van konsolosunun Dersim hakkında kaleme aldığı
rapor için bkz. BOA. HR. SYS.84/2.
44
Dersim’in ıslahı maddelerinden olan yeni idari yapılanmalar ve çeşitli bayındırlık işlerinin dair layiha: BOA.
A.MKT. MHM. 723/1. (16 Nisan 1894).
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
24
7. Dersim ıslahat maddelerinin uygulana bilirliğine dair münferit raporlar45,
8. İstihbarat raporları,46
9. Dersim veya yakın bölge halkının, özellikle askeri operasyonlar, eşkıyalık hareketleri ve
imar faaliyetlerine dair merkezlere sundukları çözüm önerileri 47 şeklinde gruplandırılabilir.
Bu tasnifte 1, 2, 3, 4 numaralı maddelerdeki rapor türlerinde, önce problemlerin tespiti
ve ardından çözüm önerileri sunulmuştur. 5, 6, 7, 8 ve 9 nolu rapor ise daha tafsilatlıdır ve
bölgedeki, aşiretler, yerel hanedanlar, kişiler, mevki isimleri ve yerel hadiseler gibi daha birçok
konu kaleme alınmıştır. Bu raporları yazanlar, Dersim bölgesinde seyahat ederek şahit
olduklarını nakil etmişlerdir. Genel ıslahat maddelerine dair sundukları çözüm önerileri 1-4 nolu
raporlarda da sıkça vurgulananların tekrarı niteliğindedir. Bazı raporlar ise dönemin şartlarına
ve kaleme alanın farklı bakış açısına göre, bir takım farklı çözüm önerilerinden oluşur.
Bölgede çeşitli kademelerde görev yapmış yöneticiler raporlar hazırladıkları gibi,
Dersim’de görev yapmamış, ancak yakın yerlerde bulunmuş veya bir vesileyle bölgeyi gezmiş
kişiler de raporlar kaleme almışlardır. Ayrıca Anadolu’da umum müfettişlik ve teftiş
faaliyetlerinde bulunmuş kişilerin de Dersim hakkında kaleme aldığı raporlar bulunmaktadır.
Raporlardan bazıları sadece Dersim’deki misyoner faaliyetleri, bir kısmı eğitimin vaziyeti, bir
kısmı ise bölgeye gönderilen idarecilerin hangi özellikte olması gibi çok farklı hususları ve
çözüm önerilerini içerir niteliktedir.
Bunun yanı sıra raporlarda dile getirilen çözüm önerilerinin uygulanması hususunda,
her türden imara dair (mektep, yol, teftiş, köprü, doğal afet, silah toplanması vb.) konuları içeren
belgeler veya bu raporların yalnızca birkaç maddesi üzerinde duran kayıtlar da oldukça fazladır.
İlave olarak Dersim’de uygulanan ıslahat maddeleriyle, Hakkâri veya Hatay-Adana bölgelerin
uygulanan ıslahat politikalarını mukayeseli şekilde anlatan ve aşağı yukarı benzer çözüm
önerileri sunan raporlarda azımsanmayacak sayıdadır 48.
Yine Sivas ve Erzurum valilerinin kendi vilayetleri için kaleme aldıkları raporlarda,
Dersim Sancağının nasıl ıslah edilmesi gerektiğine dair bilgiler bulunmakta veya benzer çözüm
önerileri sunulmaktadır49. Ayrıca İngiliz50 ve Fransız konsolosları51 yukarıda isimleri ifade
Dersim’de ıslahat maddelerinden eğitime dair rapor için bkz. BOA. MF. MKT.649/33. (5 Temmuz 1902). Aynı
konuyla ilgili Mamuretül-aziz vilayeti maarif müdürü Tevfik Efendi’nin Dersim ve Malatya gezileri ve eğitimin
durumu hakkında layihası: BOA. MF. MKT.519/20. ( Ekim 1899).
45
Dersim’deki askeri ve mülki erkânın yapılacak ıslahat çerçevesinde vergi toplama, asker celbi, nüfus ve emlak
sayımında uygulanacak usuller hakkında layiha: BOA. DH. MKT.1858/45. (13 Ağustos 1891).
Şakir Paşa’nın Dersimde ıslahat maddesi çerçevesinde kaleme aldırdığı eğitim faaliyetleriyle ilgili layiha
müsveddesi: BOA. Y.PRK.BŞK.45/24. (8 Mart 1898).
Dersim ıslahı hakkında kısa bir layiha: BOA. İ.DH.1275/100278.
4. Ordu müşirinin Dersim’in ıslahı maddesi çerçevesinde imarın nasıl olması gerektiğine dair layiha: Bkz. BOA.
İ.MMS.41/1688.(5 Mayıs 1871).
46
Haşim adlı muhbirin Mamuretül-aziz valisi Nasuh Bey’e Dersim’de eşkıyalığın önlenmesi hakkında sunduğu
layiha: BOA. Y.MTV.53/85. (23 Ağustos 1891).
Dersim’in nasıl ıslah olacağı hakkında istihbarat layiha: BOA. İ.MMS.39/1605.(30 Mayıs 1869).
Dersimin ıslahı hakkında geniş bir istihbarat layiha: (Tüfengi kâtiplerinden Mustafa Şevket kulları) BOA. Y.PRK.
SGE.7/16.(1895).
47
Bölge ileri gelenlerinin Erzurum valisi vezir Mustafa Paşa’ya gönderdikleri arz-ı mahzar hakkında bkz. BOA.
C.ZB.22/1094.(1782).
Dersim’de eşkıya ile nasıl mücadele yapılacağı, vali, mutasarrıf, kaymakam ve memurlarda aranan şartların ne
olması gerektiği ile ilgili layiha: BOA. Y.PRK. KOM. 16/33.(7 Haziran 1908).
48
Hakkâri bölgesi için bkz. BOA. MVL. 1031/136; İ.DH.184/10182; Y.EE.33/5; 131/13; İ. DUİT.146/93. Adana
bölgesi için bkz. BOA. A.MKT.110/97; 160/108; A. AMD. 33/57; ŞD.2120/58. vb.
49
BOA. DH. MKT.1718/23; Y.PRK. DH.8/69.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
25
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
edilen eyaletlere dair yazmış oldukları raporlarda, Dersim’den de bahsettikleri gibi, bizzat
Dersim’le alakalı raporlarda hazırlamışlardır 52. Şakir Paşa’nın mahiyetinde oluşturulan
komisyonlarda da, Doğu ve Güney Anadolu bölgelerine dair muhtelif konularda hazırlanan
raporlarda, çözüm önerileri kaleme alınmıştır. Şakir Paşa’nın kaleme aldığı çözüm önerilerinin
bir kısmı, Dersim’in ıslahat maddeleriyle benzerlik gösterir 53.
Anadolu’nun doğusunu içeren diğer raporlarda da, ıslahat maddelerinin bir kısmı
birbirinin tekrarı niteliğindedir. Bu durum bize bölgedeki problemlerin tespitinde, müşterek
aklın iyi çalıştığını, Osmanlı yöneticilerinin bu işlere kafa yorduğu ve çözüm önerileri ürettiğini
ortaya koyar. Ancak bölgeler arasındaki farklılık, bu çözüm önerilerinin uygulana bilirliğini
etkilemiştir.
b. Raporların Benzer Çözüm Önerileri
Güvenliğe dair: Hazırlanan raporlarda güvenlik meseleleri başlığı altında toplanan ve
üzerinde en çok durulan konular; eşkıyalık, güvenlik meseleleri ve bununla mücadele
yöntemleridir. Raporlarda çözüm önerileri ve mücadele yöntemlerine bakıldığında, devletin
oldukça geniş tecrübelere sahip olduğu görülür. Dönem ve şartlara göre farklı stratejiler
uygulandığı anlaşılır. Güvenliğe dair çözüm önerileri şunlardır:
1. Hafiye teşkilatının oluşturulması54,
2. Aşiretler arasındaki düşmanlıkların sonlandırılması55,
3. İtaati kabul etmeyen aşiretlerin toptan başka bölgelere (Rakka, Trablusgarp vb.) sürülmesi
ve iskânı56,
4. Namlı aşiret ağaları ve eşkıyalığa dâhil olmuşlarının, kamuya ait suçlarının af edilmesi 57,
5. Bazı aşiretlerin Hamidiye alaylarına alınması58,
6.Eşkıya önderlerinden bazıları ıslah edilmeleri için gayret gösterilmesine rağmen, bir sonuç
alınamayanların ibretlik için idam edilmesi59,
7. Aşiretlerin vergi ve asker vermeleri hususunda nezre bağlanması ve kefalet uygulamasının
etkin kullanılması60,
8. Aşiretlerin elindeki silahların toplatılması61,
9. Barut ve benzeri ateşli silahlarda kullanılan maddelerin Dersim’de imalatı ve ticaretinin
yasaklanması62,
10. Bölgede kalıcı askeri birlikler bulundurulması63,
50
BOA. Y.A.HUS.162/139.
BOA. HR. MKT.158/21.
52
BOA. Y.EE.11/8; 7/10; HR. SYS.84/2.
53
BOA. Y.EE.12/39; İ.DUİT.146/33;146/93; 146/80; 131/13. vb.
54
BOA. Y.PRK. MYD. 15/41. Lef.5.
55
BOA. Y.PRK. UM.32/92; 32/104; Y.EE.131/34; MV.85/11.
56
BOA. Y.A.RES.60/27;Y.MTV.237/99. Lef.2.
57
BOA. BOA. Y.EE.131/31;132/39; Y.PRK. A.10/101.
58
BOA. YPRK. AZJ.17/80.
59
BOA. Y.EE.7/10;11/8;97/55.
60
BOA. Y.RES.51/9;DH. İD.3/81;Y.MTV.53/85.
61
BOA. DH. MKT.1858/45;İ.DH.1275/100278. Islahat layihalarının dışında bu hususta birçok kayıt bulunmaktadır.
62
BOA. İ.MMS.39/1605;Y.PRK.SGE.7/16.
51
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
26
11. Protestanlık faaliyetlerinin önlenmesi64,
12.Ermeni gailesinin ortaya çıktığı dönemlerde, Dersimli aşiretlerle bunların ittifak
yapmalarını engellenmesi65,
13. Eşkıya ile mücadele de hukuk dışına çıkan, toplu itlafa kalkışanların tespit edilip ve
bunların idam edilmesi66,
14. Çevre yerlerden gelip Dersim’e sığınan kanun kaçaklarına müsaade edilmemesi 67,
15. Askerlerin ve memurların halktan zoraki iane istememesi, bunun önüne geçilmesi 68,
16. Dersim’de her türlü suça karışmış veya mükellefiyetlerini yerine yetirememiş olanlara
genel af çıkarılması69,
17. Dersim’in “Daire-i İtaate” alınması için her türlü gayretin gösterilmesi70.
Sosyal hayata dair: Dersim’de ki feodal düzen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki
feodal yapıdan bazı hususiyetleri açısından farklı olsa da, birçok yönü ile de benzerlik gösterir.
Bu düzen içerisinde yerel güçlerin hâkimiyetini azalmak gayreti, devlet tarafından uygulanan
genel bir politikadır. Göçmen nakli uygulamaları ise yine imparatorluk genelinde yürüklükte
olan bir politikanın ürünüdür. Sosyal hayata dair çözüm önerileri şunlardır:
1. Feodalitenin yıkılması71,
2. Hanedan, aşiret ağaları ve seyyidlerin halk üzerindeki etnikliğinin azaltılması ve bu yerel
güçlerin zulmünün önlenmesi72,
3. Dersime Nogay ve Çerkez muhacirler yerleştirmesi 73.
İdareye dair: İdari yapıya dair yukarıda maddeler halinde tasnif edilen çözüm önerileri
ve uygulamalar, aslında devletin XIX. Yüzyılın ortalarından itibaren imparatorluk genelinde
yapmak istediklerinin bir tezahürüdür. İdari yapılanmaya dair 186474 ve 187175 “Vilayet
Nizamnameleri”, 1876 tarihli “İdare-i Umumiyye-i Vilayet Talimatnamesi” ve bunun içerisinde
“Nahiye Nizamnameleri” yeni idari yapılanmanın hukuksal temelini oluşturdu 76. Bölgeye
yönelik raporlarda, idari yapıya dair öne sürülen çözüm önerileriyle, nizamnamelerin hemen
hemen çoğu maddesi, birbirinin tekrarı niteliğindedir. Maddelerin birbirleriyle örtüşmesi, bu
alanda yapılan yeniliklerin, sadece Dersim bölgesine ait olmadığının ispatı niteliğindedir. Ancak
“Bölgenin lisanı ve inancını hâkim yöneticilerin Dersim’de görevlendirilmesi”, “Dersim’de
doğmuş memurları yine bölgeye memur olarak atanması” ve “Bazı seyyid ve aşiret ağalarına
63
BOA. Y.A.RES.60/27; MV.85/11.
BOA. Y.EE.132/32;132/39.
65
BOA. Y.EE.2/4.
66
BOA.A.MKT.MHM.9/10.
67
BOA.İ.DH.501/34074;İ.MSM.70/2035.
68
BOA.MV.28/12.
69
BOA.A.MKT.NZD.412/3.
70
BOA. İ.DH.1275/100278.
71
BOA.A.MKT.MHM.723/1.
72
BOA.İ.MMS.41/1688.
73
BOA.İ.DH.1275/100278.
74
Düstur, I. Tertib, I, s.625-626.
75
BOA. İ.DH. 626/43548. Lef. 1-12; Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul
2009, s.76-77.
76
Erkan Tural, “Bir Belge, 1864 ve 1871 vilayet Nizamnameleri ve 1876 İdare-i Umumiyye-i Vilâyât
Talimâtnâmesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt: 14, Sayı:1, Ocak 2005, s.71-91.
64
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
27
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
maaş bağlanması” gibi örnekler de olduğu gibi ıslahat raporlarında bölgeye ait spesifik
uygulamaların da mevcut olduğu, ancak büyük bir yekun tutmadığı ifade edilebilir. İdareye dair
çözüm önerileri şunlardır:
1. Aşiret reislerinin taltif edilmesi, nişan ve madalya verilmesi 77,
2. Bölge ileri gelenlerinin yönetim aygıtı içerisine dâhil edilmesi 78,
3. Güvenliğin daha iyi temini için idari taksimatta yeni değişikliklere gidilmesi79,
4. Bölgenin lisanı ve inancını hâkim yöneticilerin görevlendirilmesi 80,
5. Vergi toplamak81,
6. Nüfus sayımı yapabilmek 82,
7. Askere adam almak83,
8. Hukuku tesis etmek ve mahkemeler kurmak84,
9. Bölgede görev yapan mülki ve askeri erkânla halkın kaynaştırılması 85,
10. Bazı seyyid ve aşiret ağalarına maaş bağlanması 86,
11. Dersim’de devletin kurumlarının oluşturulması87,
12. Dersim’de doğmuş memurların yine bölgeye memur olarak atanması 88,
13. Dersim’in umumiyetle merkezi olan Hozat’ta imar çalışmalarına hız verilmesi ve yeni
mahalleler kurulması89,
14. Kısa aralıklarla yöneticilerin bölgede teftişe çıkması, halkın vaziyetini görerek
şikâyetlerine kulak verip, hal çarelerine bakması 90,
15. Başarısız yönetim sergileyen, ehliyetsiz yöneticilerin görevden el çektirilmesi 91.
İmara dair: Tıpkı idari yapılanmada ortaya konulan çözüm önerileriyle imparatorluk
genelinde uygulanan imar faaliyetleri arasında bir paralellik bulunmaktadır. Bu tarz projelerin
Dersim’de başlangıç, bitiş ve yarım kalması gibi hususları, diğer bölgelerdekiler ile farklılık arz
etse de, ortaya konulan çözümler ve uygulama alanı arasında benzerlik vardır. İmara dair ıslahat
raporlarında ileri sürülen hususlar, Dersim’e dair bir özel durum değildir. İmara dair çözüm
önerileri şunlardır:
1. Yol yapımı92,
77
BOA.Y.PRK.KOM.16/33.
BOA. A.MKT.MHM.723/1.
79
BOA. A.MKT.MHM.723/1.
80
BOA.Y.PRK.KOM.16/33.
81
BOA. MV.85/11.
82
BOA.Y.A.RES.131/84.
83
BOA.Y.EE.131/31.
84
BOA. Y.PRK. KOM 7/59.
85
BOA. MV.85/11.
86
BOA. Y.PRK. KOM 7/59.
87
BOA.Y.PRK.UM. 32/108.
88
BOA.Y.PRK.KOM.16/33.
89
BOA.Y.PRK.BŞK.19/27.
90
BOA.Y.EE.132/39.
91
BOA.Y.PRK.KOM.16/33.
78
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
28
2. Hükümet konağı inşası93,
3. Kışla inşası94,
4. Telgraf hatlarının yapımı ve posta teşkilatının oluşturulması 95,
5. İnşa edilecek yolların kenarlarına yeni köyler kurulması96,
6. Yol üzerinde karakol, köprü ve hanlar inşa edilmesi97,
7. Hastane ve hapishane inşası98,
8. Bölgeye askeri ve belediye tabipleri gönderilmesi99,
9.Çevre vilayetlerde salgın hastalıkların görüldüğü dönemler de, kordon uygulamaları
yapılması100.
Eğitime dair: Islahat raporlarında en dikkati çeken hususlardan birisi ise eğitime dair
olan önerilerdir. Dersim’deki Kızılbaş gruplara yönelik geliştirilen bu politikalar, Tokat,
Erzincan ve Sivas gibi Kızılbaş nüfusun yoğun meskûn olduğu yerlerdekilerden biraz daha
farklı uygulanmıştır. Bu açıdan devletin, Dersim Kızılbaşlığına bakış açısı ile imparatorluğun
diğer bölgelerinde meskûn olan ve “fıkra-i dalle (Ana yoldan çıkmış zümre)”101 olarak da
adlandırılan, Yezidiler için yürütülen siyaset arasında benzerlik görülüyor. Raporların bir kısmı,
bölgenin geri kalmışlığı ve güvenlik meselelerini, Kızılbaşlık ile ilişkilendirmektedir.
“Sünnileştirmek”, “Tahsis-i İtikad (İtikatları düzelmek)”, “Tasfiye-i Ezhan (Zihinleri
düzeltmek)”, “Temdini (Medenileştirmek)”, “İzale-i Vahşet (İlkelliğin ortadan kaldırılması)”
gibi çözüm önerileri bölgeye yönelik siyasetin temelini oluşturur. Eğitime dair çözüm önerileri
şunlardır:
1. Sünnileştirmek102,
2. Protestanlık faaliyetler ile mücadele etmek103,
3. Bölgeye Zazaca Kur’an-ı Kerim gönderilmek104,
4. Tahsis-i İtikad (İtikatları düzelmek) 105,
5. Tasfiye-i Ezhan (Zihinleri düzeltmek) 106,
6. Temdini (Medenileştirmek)107,
7. İzale-i Vahşet (İlkelliğin ortadan kaldırılması) 108,
92
BOA. Y.PRK. KOM 7/59
BOA. Y.PRK. MYD. 15/41. Lef. 1-7
94
BOA. Y.PRK. MYD. 15/41. Lef. 1-7.
95
BOA. İ.ŞD. 58/3288.
96
BOA. İ.DH. 380/23057.
97
BOA.İ.MMS.41/1688.
98
BOA.İ.MMS.41/1688.
99
BOA. A.MKT.MHM.723/1.
100
BOA. A.MKT.MHM.723/1.
101
Dersim ve Erzurum vilayetine bağlı Bayezıd sancağındaki Yezidi zümre için bkz. BOA. A.MKT. MHM.
343/66;354/37; Y.PRK.BŞK.22/57; Y.MTV.23/13;51/61; DH. MKT.2818;2676/67; Y.A.HUS.194/40. vb.
102
BOA. A.MKT. NZD. 406/79 vb.
103
BOA. Y.PRK. UM. 28/70.
104
BOA. Y. PRK. BŞK.19/27.
105
BOA. Y.PRK. KOM. 7/59 vb.
106
BOA. DH. MKT. 74/10.
107
BOA. Y.MTV.74/44.
93
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
29
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
8. Sıbyan ve rüştiye okulları açmak109,
9. Aşiret ağaların çocuklarını İstanbul’daki aşiret mekteplerine göndermek 110,
10. Camiler inşa etmek 111,
11. Dersim’de bir muallim okulu açıp Zaza’ca bilen gençlerden muallim yetiştirip, yine
bölgede öğretmenlik yapmalarını sağlamak112,
12. Bölge lisanını bilen Nakşî ve Mevlevi şeyhlerini buralara göndererek, bölge de
misyonerlere karşı halkı eğitmek 113,
13. Seçilecek geçleri sınaî mektebine kayıt etmek114,
14. Çocukları ziraat ve ticaret mekteplerine göndererek iş güç sahibi olmalarını sağlamak ve
devlete bağlı kişiler olarak yetiştirmek115.
İktisadi hayata dair: Dersim’e yönelik bu çözüm önerilerinin yine büyük bir kısmı,
başka bölgelerde de uygulanan ıslahat politikalarının tekrarı niteliğindedir. Madenleri işletmek,
yeni ziraat alanları açmak, istihdamı artırmaya yönelik faaliyetler ve fakirlikle mücadeleye dair
çözüm önerileri bunlardan bir kaçıdır. Yalnızca “Büyük ölçekli yatırımlarında (yol ve telgraf
hatlarının inşası gibi ) işsizlerin belirli bir yevmiye ile çalıştırması”, “Vergisini ödeyememiş
olanların, bayındırlık işlerinde istihdam ederek, günlük iaşeleri hariç, çalıştırılarak borçlarını
mahsup ettirilmesi” ve “Hozat, Pertek, Çemişgezek, Pah ve Çarsancak kaza merkezlerindeki
ticaretin canlandırılması” gibi uygulamalar, Dersim’e yönelik çözüm önerilerindendir. İktisadi
hayata dair çözüm önerileri şunlardır:
1. Yeni ziraat alanlarının açılması116,
2. Bölge insanına kredi verilip, tarım veya diğer mesleklere yönlendirilmesi 117,
3. Madenlerin işletilmesi118,
4. Fakirlikle mücadele yöntemlerinin geliştirilmesi119,
5. Dağınık, uzak ve dağlık alanlarda yaşayan aşiretlerin bir araya toplanıp, yeni köyler
kurulması120,
6. O dönem için endüstri ürünlerinden olan mısır, yonca, patates gibi bitkilerin ekimi
yaptırılması, yine bölgede meşhur olan aracılık ve peynirciliğin geliştirip çevre vilayetlere
satılması121,
7. Halkın birikmiş vergi borçlarını silinmesi veya mümkün ise yeniden yapılandırılması 122,
108
BOA. Y. PRK. BŞK.19/27.
BOA. MF. MKT. 848/62.
110
BOA. İ.DH. 26/19.R./1324.
111
BOA. İ.MMS. 68/3183.Lef.1,3.
112
BOA. Y.MTV. 135/19. Lef. 1,2.
113
BOA. İ.DH. 1003/79220. Lef. 1, 3, 5.
114
BOA. MF. MKT. 89/54.
115
BOA. MF. MKT. 848/ 62.
116
BOA. BEO.3340/250463.Lef.1.
117
BOA. A.MKT. NZD.246/52.
118
BOA. A.MKT.MHM.723/1.
119
BOA.İ.DH.1275/100278.
120
BOA.İ.DH.1275/100278.
121
BOA.YPRK.KOM.16/33.
109
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
30
8. Büyük devlet yatırımlarında (yol, köprü, han, telgraf hatlarının inşası gibi) işsiz
güçsüzlerin belirli bir yevmiye ile çalıştırması123,
9. Vergisini ödeyememiş olanların, bayındırlık işlerinde istihdam ederek, günlük iaşeleri
hariç çalıştırılarak, borçlarını mahsup ettirilmesi 124,
10. Doğal afetlerden zarar görenlere mal sandığı ve ziraat bankası aracılığı ile kredi
verilmesi ve bunların tefecilerin eline düşmelerinin engellenmesi 125,
11. Hozat, Pertek, Çemişgezek, Pah ve Çarsancak kaza merkezlerindeki ticareti
canlandırılması126.
4. Dersim’in Islahı İçin Geliştirilen Politikaların Ne Kadarı Hayata Geçirliştir?
Tasniflenmiş bütün ıslahat maddelerinin tek tek irdelenmesi bu çalışmanın kapsamını ve
sınırlarını oldukça aşmaktadır. Bu zorunluluklardan dolayı, geliştirilen politikaların ne düzeyde
hayata geçirildiğine dair örnekler verilerek izah edilecektir.
Güvenliğe dair: Güvenlik meseleleri Dersim’de en önemli sorunların başında gelir.
XVII-XVIII. Yüzyıllarda Dersim’deki eşkıyalık hareketlerini devlet, hem asayiş hem de siyasi
bir boyutta ele aldı. İran harpleri döneminde, Dersim’de eşkıyalık yapanları devlet, bir nevi İran
devletiyle ittifak yapan bir iç düşman gibi algılandı 127. Bu münasebetle, eşkıya ile mücadele
oldukça şiddetli sürdü. Aynı oranda bölgede, Desimli ve Şeyh Hasanlı aşiretlerinin eşkıyalık
faaliyetleri de o derece sert seyrettiği görülür. Bu gruplar hakkında verilen fetvalarda, bunların
Şia mezhebine mensup oldukları ve bu mezhebi yaymaya çalışan bir iç düşman gibi
tanımlandılar. Bu bakış açısının bir tezahürü olarak, ele geçirilen aşiret liderlerinin, başları
kesilerek öldürüldü, mallarına el konuldu ve çoluk çocukları sürgün edildi. Sürgün yeri olarak
genellikle Rakka veya Fizan bölgeleri tercih edilmiş ise de pek uygulanmadı 128.
XIX. Yüzyılda eşkıya ile mücadelede daha makul ölçülerde yapıldı. Eşkıyalığın
sebepleri irdelendi ve bölgenin ıslahı için çabalar sarf edildi. Eşkıya ile mücadelenin sadece
askeri operasyonlarla yapılamayacağı anlaşıldı ve bu sebepten bölgeye yönelik yeni, makul ve
mümkün olduğu kadar uygulanabilir politikalar geliştirilmesi yoluna gidildi. Ancak neticede,
hem XIX. Yüzyıla kadar eşkıyayla mücadele tarzı, hem de bu yüzyıldan sonra eşkıya ile yeni
mücadele yöntemleri istenilen neticeyi vermedi. Asayiş problemleri zamanla emperyal
devletlerin dikkatini çekti. Bölgede var olmak için kanallar aradılar ve kısmen de buldular 129.
Örneğin Ruslar, Dersimli aşiretler ile ihtilalci Ermenileri yakınlaştırmak için büyük gayretler
122
BOA.YPK.SGE.7/16.
BOA.YPRK.KOM.16/33.
124
BOA.İ.DH.1275/100278.
125
BOA. DH. MKT.874/12.
126
BOA. DH. MKT.13/1.
127
BOA. C. DH. 286/14257; 331/16543; 86/4293.
128
BOA. C. DH. 62/3088; C. ZB. 34/1697; 41/2047.vb.
129
“4. ordu müşirliğinden Dersaat’e gönderilen şifreli telgrafname de Rusya devletinin Rize konsolosu ve yanında
beş adamı Trabzon vilayetinden mürur tezkeresi alarak tebdil-i hava bahanesiyle Dersim’e gelmiştir. Bu dönem
Dersim, tebdil-i hava için müsait değildir. Bu mevsimde dağlara kar düşmüş ve yollar kapanma derecesine gelmiştir.
Böyle bir zamanda konsolosun Dersim’e gitmek fikrinde bulunması, henüz vahşet ve cehalet içinde bulunan Dersim
ekradını ifsad etmek maksatları olduğu kesindir. Ayrıca buradaki Hıristiyanları uyandırmak, fesat çıkarmak, Ermeni
ve Kürtler arasında irtibat kurmak için gayret sarf ettikleri istihbarat edilmiştir….”(2 Ocak 1896 tarih) BOA. Y.PRK.
ASK. 51/37. Lef.1, 2. Dersim üzerinde Rus-Alman mücadeleleri ayrı bir çalışma konusu olacak kadar geniş bir
mevzudur. Bu hususta Osmanlı-Rus arşivlerindeki kayıtlar esas alınarak mesai harcadığımız çalışma yakında
yayınlanacaktır.
123
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
31
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
sarf ettiler, ancak istenilen düzeyde bir netice alamadılar130. Diğer taraftan Dersim’in güvenlik
meselesi, zamanla (azınlıklar hariç) hiçbir Müslüman grupta olmadığı kadar siyasallaştı.
İster siyasi nitelikli olsun, isterse adi nitelikli suçlardan oluşsun, Dersim bölgesinde,
eşkıyalık ve buna bağlı olarak güvenlik problemleri her zaman mevcut oldu. Aslında coğrafya,
eşkıyalık, sosyal yapı, sermaye, güvenlik, nüfus, aşiret sistemi, ağalık, din, muhafazakârlık,
üretim şekilleri gibi birçok farklı parametre birbirinin sebep sonuç ilişkisi içerisinde
çözülemeyen bir sarmal gibi asırlardır sürdü. Bölgedeki Kızılbaş aşiretlerinin yürüttüğü
eşkıyalık hareketleri, başlarda bir zorunluluktan doğmuşken, zamanla bir kültür ve yaşam biçimi
haline dönüştü; çünkü bu faaliyetler artık doğallaştı ve bir geçim kapısı olarak görülmeye
başlandı.
Bölgedeki güvenliğe dair bütün dengeleri değiştiren 1877-78 (93 Harbi) Rus savaşıydı.
Dersim, bu dönemde daha kaotik bir sürece girdi. Osmanlı’nın içine düştüğü malî kriz
nedeniyle, bölgede güveni sağlayacak kolluk güçleri görevini yerine getirecek güçten uzak ve
aciz bir durumda kaldı. Bu şartlar içinde merkezîleşme çabalarından da bölgede sonuç
alınamadı. Onu izleyen yıllarda Doğu Anadolu’da Ermeni ve Türkler mal ve can güvenliğini
sağlayamayan merkezi otoriteye olan güveni giderek yitirmeye başladılar. Bölgedeki bu
güvenlik zafiyeti, daha da derinleşerek Cumhuriyet’e kadar devam etti.
Sosyal Yapıya dair: Osmanlı aslında Dersim’e hakim olduğu ilk dönemden itibaren
pragmatik bir siyaset takip etti. Devletin asıl gayesi, bölgedeki feodaliteyle mücadele etmek
değildi. Devlet bölgede, mükellefiyetlerin icrasını ve güvenliği tesis etmek istedi. Bu maksatla
merkezi iktidar, modernleşmeyle beraber bölgede devlet düzenini kurmak gayretindeydi.
Dersim’de feodal yapının temsilcileri olan yerel güçler, toplum üzerindeki hâkimiyet ve
denetimlerini devlete bırakmak istemiyorlardı. Kontrol ettikleri halkı devletin kontrolüne
bırakmak ve devlet kapısında birer paralı memur olmak kendileri açısından kabul edilebilir bir
durum değildi. Uzun yıllar kendi adlarına vergi toplayan, topluma önderlik yapan, davaları
konaklarında çözen ve güvenliği yine kapılarındaki adamlarıyla sağlayan, aşiret üyelerinin
iaşesini temininde asıl güç bu ağalardı. Bu kişilerin devlete tabi olmaları, bütün bu üstünlükleri
merkezi iktidara devretmek anlamına gelmekteydi. Devletin iktidarını kabul ettiklerinde ağalar
ve onlara bağlı aşiret mensupları, askere gidecek, vergi verecek ve eşkıyalık yapmayacaklardı.
Devletin kanunlarına uyacak böyle bir insan profilini o dönem için Dersim’de hayal etmek, çok
mantıklı ve gerçekçi bir durum değildi. Ancak Dersim’de sınırlı sayıda aşiretler devletin
kendilerine yüklediği mükellefleri yerine getirmekteyse de, bu durum devamlılık arz etmedi.
Dersim’de sosyal yapının temelini yerleşik hayata geçmiş aşiretler oluşturur 131.
Dersim’de uzun yıllar Şeyh Hasanlı ve Dersimli aşiretlerinin çatısı altında varlığını devam
ettiren aşiretler siyasal otoritenin merkezîleşme basıncıyla belli bir süre sonra parçalandılar. Bu
aşiretler, hâkimiyet alanlarını kurarak, daha başlarına buyruk talan ekonomisi temelinde
gruplaşmalar içine girdiler132. Zaten XIX. Yüzyılda Desimli gibi büyük aşiretinden belgeler söz
etmemektedir. Muhtemelen ondan kopan ve kısmen de Seydanlı ve Şeyh Hasanlı’dan ayrılan ve
çoğunlukla isimlerinin sonuna “uşağı” tabirini alan birçok şedit aşiret grubunun bölgede
130
“Dersim sancağı mutasarrıflığından Zaptiye Nezaretine çekilen şifreli telgrafname de Dersim’in sahip olduğu
ehemmiyet ve bu aralık Kürtlerin, Ermeniler ile ziyadesiyle ilişkilerinin gelişmesi ve itaate alınamayan aşiretler
içinde serbest gezen Ermenilerin ruhanisinin fesada çalıştığını istihbarat ve hafiyeden öğrenilmiştir”. (23 Mayıs 1895
tarihi),BOA. Y.PRK. ZB. 15/79.
131
Musa Celal Bey’in Layihası, BOA. İ.DH. 1467/1.
132
BOA. İ.DH. 878/70059. Lef. 7; İ.DH. 941/74478. vb.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
32
oldukça etkin olduğunu görmekteyiz. Bunlar arasında Şam uşağı, Koç uşağı, Kav, Yusufanlı,
Kureyşanlı, Demenanlı, Hıranlı, Şadıllı, Alanlı, Haydaranlı, Lolanlı, Karsanlı, İzollu, Sur uşağı,
Cibanlı, Şeyh Mehmetli, Maksut uşağı, Karaballı, Arilli, Arslan uşağı, Topuzlu, Beyt uşağı,
Kalanlı, Pilvenk, Bahtiyarlı, Abbas uşağı ve Ferhat uşağı gibi aşiretler bunlardan öne
çıkanlardır133.
Bu merkezileşme çabaları sonucu, uzun yıllar kendi özel hususiyetlerine göre
şekillenmiş idari, sosyal ve ekonomik düzen bir daha eski halini almayacak şekilde bozuldu 134.
Bozulan bu siyasal ve toplumsal denge ile birlikte aşiretler arasında bitmez tükenmez hâkimiyet
mücadeleleri ve bunun doğal bir sonucu olarak aralarında kan davaları ve çatışmaların ortaya
çıkmasına sebep oldu 135. Aşiretler arasında hızlanan çatışma 136 ve kargaşanın yarattığı
güvensizlik ortamı, bu kaotik durumu aşmak üzere arabulucu bir mekanizma olan dini ve dinin
yerel düzeydeki dede ve seyyid gibi dini liderlerin durumunu daha da ayrıcalıklı hale getirdi 137.
Böylece zaten Dersim’de etkin olan kendilerini peygamber soyundan geldiklerini söyleyen bu
zümre, daha etkin bir rol oynamaya başladılar 138.
Diğer bir husus ise devlet bölgede demografik yapıyı değiştirmek ve bölgeyi nüfus
açısından Sünnileştirmek için Nogay ve Çerkez muhacirlerinin yerleştirilmesi planlarıdır 139. “26
Eylül 1862 tarihinde muhacirin komisyonu başkanlığından vilayetlere gönderilen yazıda
Malatya’da bulunan 210 hane Nogay muhacirinin Dersim, Erzurum ve Kürdistan’a iskânı
istenmektedir. Ancak ekilebilecek uygun arazi ve yerleşme bulunmadığı ve güvenlik
meselelerinden dolayı bu muhacirler Dersim’e yerleştirilememiştir. Bunun üzerine, bu 210
hane, 993 kişi diğer vilayetler arasında taksim edilmiştir” 140. Bu dönem Osmanlı’nın muhacir
iskânındaki uygulamalara bakıldığında, uygun olan topraklara hem Balkanlardan hem de
Kafkasya’dan gelen nüfus iskân ediliyordu. Bu durum sadece Dersim’e yönelik bir uygulama
değildi. Ayrıca muhacirler, hem ziraat ve hem de zanaatta mahir olduklarından yerleştikleri
bölgelere hem nüfus hem de üretim açısından katma değer sağlamaktaydılar. Dersim’e muhacir
iskânı hiçbir dönem yapılamadı. Ancak Sivas, Erzincan, Erzurum ve Harput gibi çevre yerlere
farklı zamanlarda, muhacir iskânı gerçekleştirildi. Ayrıca, iskânı planlanan bu muhacir nüfus,
(993 kişinin 1/3 Dersim’e yerleştirilmek istenmiştir) Dersim Sancağına iskân edilmiş olsa bile,
demografik yapıyı değiştirebilecek ve asimile edecek bir yoğunluğu değildi 141.
Toplumsal meseleler hakkında uygulamaya konulan politikalar hemen sonuç veren
uygulamalardan ziyade uzun dilimi içerisinde sonuçları alınmaktadır. Neticede, Dersim’deki bu
133
BOA. İ.DH.1467/1.
Musa Çadırcı, Tanzimat Dönemi’nde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK. Yayınları, Ankara
1997 s.190.
135
BOA. İ.DH. 501/34074; DH. MKT.1918/23; 1971/110; BEO. 2704/202756; 3517/263743; A.MKT. MHM.9/10;
İ.MSM. 70/2035.vb.
136
“Dersim liva merkezi civarında sakin Karaballı ve Koçuşağı aşiretlerinin çekişmesi neticesinde Koç uşakları,
Karaballı aşiretine mensup iki köyü basıp, adam öldürmüşler ve birkaç yüz büyükbaş hayvan gasp etmişlerdir.
Ayrıca, Şam uşağı aşireti de Ovacık kazasına bağlı Kav aşiretiyle geçmişten gelen düşmanlıkları bulunmaktadır….”
Örneğinde olduğu gibi birçok aşiretin birbirleriyle hem kan hem de arazi davaları vardı. BOA. İ.DH. 1244/97466.
Lef.1, 2, 3, 4, 5, 6, 7.
137
Martin van Burinessen, Ağa, Şeyh ve Devlet, (çev: Sabiha Banu Yalkut),İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s. 273.
138
Dersim'deki Ermeniler, Keldaniler, Süryaniler'den ve Cizvit papazları, yine dede ve seyyidlerin toplum
içerisindeki etkinlikleri ve Kızılbaş inancıyla ilgili Sason Naibi Fazıl Efendi'nin layihası, BOA. Y.EE.131/32.
139
8 Mayıs 1892 tarihli (hafiye raporu) “…Lazistan ve Rumili muhacirlerinden 10 bin nüfusun Dersim’in muhtelif
yerlerine iskânı , cami ve mescit ve mektep inşası lazımdır….” BOA. İ.DH. 1275/100278. Lef. 2.
140
BOA. A.MKT. NZD.412/3; MV. 28/12( 4 Ekim 1887 tarih).
141
BOA. A.MKT. NZD.412/3;MV.28/12;İ.DH.1275/100278.
134
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
33
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
toplumsal yapının kodları Osmanlı dönemi çok esnemeden, Cumhuriyet’in rejiminin getirdiği
yeni uygulamalar ile zaman içerisinde hızlı bir değişim geçirdi.
İdari Yapıya dair: Dersim’de klasik dönemden modernleşmeye kadar İç ve Dış
Dersim olarak adlandırabileceğimiz, idari ünitelerde köklü değişiklikler olmadı. Değişim, bir
dönem bölgedeki bütün Ekrad gruplarını tek bir yönetim altında tutmak maksadıyla, Dersim
sancak statüsünden çıkarılıp vilayet statüsüne getirildiyse de, bu idari yapı oldukça (8 yıl) kısa
ömürlü oldu142. Dersim tekrar sancak statüsüne getirildi143.
Dersim Sancağına bağlı kaza ve nahiyelerin sınırlarını doğal özellikleri belirlemiştir. Bu
coğrafya içerisinde, kaza merkezi144 ve sancak içerisindeki idari yapıda değişim, oldukça yoğun
devam etti. Bu değişimlerin hepsinin temelinde merkezileşme ve bölgeyi daha iyi yönetmek
düşüncesi yatmaktaydı.
Tanzimat reformları kapsamında yeni bir mülkiye nizamnamesi hazırlandı. Bununla
imparatorluk genelinde aşiretlerin, kabilelerin ve yerel beylerin hâkimiyetleri kırılmak
isteniyordu. Kaymakamlık, nahiye müdürlüğü gibi makamlara tayinler için vilayetlerde intihab
komisyonları kuruldu ve bu görevlere gelmek isteyenlere sınav yapıldı. Genellikle okuma
yazma bilmeyenler bu makamlardan uzaklaştırılmak istendi145. Ancak, ister İç Dersim isterse
Dış Dersim’deki yerel güç olan ağa, bey ve hanedanlar devlet mekanizmasında tıpkı eskiden
olduğu gibi, yönetici olma imkânına sahip oldular. Sancağın yöneticisi mutasarrıf hariç, diğer
yöneticiler yani kaymakam, kaza ve nahiye müdürleri hep bölge ileri gelenlerinden seçilirdi.
Raporlarda, Dersim’in huzur, güvenliği ve ıslahı için yerel güçlerin yönetime dâhil
edilmesi gerektiğinden bahsetmişlerdir 146. Bu raporların tavsiyelerine uyan devlet erki, aşiret
reislerini taltif ederek nişan ve madalya verdi147. Bazı seyyid ve aşiret ağalarına maaş bağladı. 148
Dersim ileri gelenlerinin bu şekilde taltif edilmelerinin gerekçeleri arasında, eşkıyayla
mücadelede yaptıkları hizmetler, imar faaliyetlerinde gösterdikleri gayretler veya yardımlar,
devlete yakın olmaları gibi daha birçok husus sayılabilir149.
142
“19 Haziran 1886 tarihinde Dersim ve Hakkâri vilayetleri üçüncü sınıf vilayetler olup, tayın olacak valilere zamlı
maaş olarak 12 bin kuruşun 15 bin kuruşa çıkarılarak verilmesine karar verilmiştir. Uygulamada vilayetlerin
dereceleri ile burada istihdam edilenlerin maaşları arasında doğrudan bir ilişki vardır. Aslında Hakkâri ve Dersim
valilerinin maaşları üçüncü sınıf olup 5000 kuruştur. Ancak bu iki idari ünitenin kendisinden kaynaklı öneminden
dolayı, kalifiye personeli burada tutabilmek ve hayat pahalılığından dolayı maaşlar üç katına çıkarılmıştır”. BOA.
İ.MMS. 84/3616. Lef.1, 3, 4.
143
BOA. DH. MKT. 1537/71. (23 Haziran 1888).
144
Mazgirt, Ovacık ve Kemah için bkz. BOA. A.MKT. MVL. 2/10; Y.A.RES. 26/6; ŞD.2671/29.
145
BOA. Y.EE. 112/2.
146
Dersim mutasarrıfı İbrahim Hakkı Bey, layihasında nahiye müdürlerinin her birine 400 kuruş maaş bağlanmasını
teklif etmiştir. BAO. Y.PRK. UM. 32/92.vb.
147
BOA. DH. MKT.1775/120;İ.DH.1188/92973; A.MKT. MHM. 265/71; 264/11; 265/61.
148
BOA. DH. MKT.2072/11; İ.DH. 1227/96087, Lef.1, 2, 3.
149
“(3 Nisan 1863 tarih) Dersim dağının ıslahı için büyük hizmetleri görülen Dersim kaymakamı Arslan Bey ile
tanınmış aşiret reislerine müceddeden 3, 4, 5 rütbelerden mecidiye nişan-ı zişanı ve kapıcıbaşılık rütbesi verilmiştir.
4. ordu müşiri Beşir Paşa’nın Dersaat’e gönderdiği yazıda isimleri bulunanlar:1.Dersim kaymakamı İzzetlü Arslan
Bey 4. rütbeden sahibi olduğu mecidiye nişanının 3. rütbeye yükseltilmesi, 2. Şah Hüseyin oğlu Ali Bey’e, adı geçen
kaymakamlıktan boşalan 4. rütbeden mecidiye nişanı verilmesi, 3. Şah Hüseyin oğlu Hüseyin Bey’e 5. rütbeden
mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi, 4. Kahraman Ağa’ya 5. Rütbeden mecidiye nişanı ile
dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi, 5.Yusuf Ağa’ya, 5. rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık
rütbesi tevcihi, 6. Teymur Ağa’ya 5. rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi, 7. Munzur
Ağa’ya, 5. rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi, 8. Kara hüseyni oğlu Mahmut
Ağa’ya, 5. rütbeden mecidiye nişanı ile dergâh-ı ali kapıcıbaşılık rütbesi tevcihi.” BOA.İ.DH. 506/34416 lef. 1, 3, 5.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
34
Devlet, yine politik bir hamle olarak Dersim’de doğmuş memurları yine bölgeye memur
olarak atadı150. Dersim’in umumiyetle merkezi olan Hozat’ta imar çalışmalarına hız vererek,
yeni mahalleler kurdu151. Halk ile iyi ilişki kurmayan, başarısız yönetim sergileyen yöneticiler,
görevden el çektirildi.152 Bu tarz idari yönetim açısından uygulamalarda başarılı oldu. Hatta
XIX. Yüzyılın sonlarında devlet, Dersim’de erkini daha fazla artırmak için, bir adım daha ileri
giderek kışlalar153, hükümet konakları154, yollar, telgraf hatları, okullar ve mahkemeleri inşa
etme gayretini gösterdi155. Maliyeti diğer imar faaliyetlerine göre az olan, ancak devletin
bölgede yönetiminin somut göstergesi olan bu kurumları tesis etmede başarılı oldu.
İmar Faaliyetlerine dair: Dersim bölgesi coğrafi yapısı açısından oldukça olumsuz bir
durum sergiler. Coğrafya bölgede, ulaşım, haberleşme, üretim, tüketim, iskân, güvenlik ve
sosyal yapı gibi birçok hususiyetin belirleyicisidir. Dersim Sancağı bulunduğu konum itibariyle,
Osmanlı dönemi Anadolu’daki ana yolların dışında bir bölgede bulunmaktadır. Dersim’de
ulaşım, bu ana yollara bağlı kuzey-güney istikametinde bulunan oldukça iptidai, güvenlik ve yol
standartları düşük, tali yollar sayesinde yapılmaktaydı. Modernleşmeyle beraber imparatorluğun
diğer bölgelerinde olduğu gibi Dersim’de de ulaşım ve haberleşme alanında büyük bir imar
faaliyetleri planlandı ve bir kısmı ise hayata geçirildi. Bu maksatla 1863–1910 yılları arasında
bölgede birçok yol şebekesi onarıldı veya yeniden yapıldı 156. Ayrıca bu dönemde, sancak
dâhilinde bir hayli telgraf hattı inşa edildi 157. Bir kısım büyük nitelikli imara konu olan yolların
inşası planladığı gibi gitmedi, sadece düşünce aşamasında kaldı.
Dersim’in ıslahı için yazılmış bütün raporlarda, yol ve haberleşme ağı ile şu ıslahat
maddeleri arasında bir irtibatın olduğu görülür: Merkezileşme, asker celbi, vergi toplama,
güvenlik, ulaşım, medenileşme, eğitim, ticaret, istihdam, ziraat, madencilik gibi. Bu ıslahat
maddelerinin uygulanması, ancak yol ve haberleşme sisteminin sağlanmasıyla mümkün olacağı
ısrarla vurgulanmıştır.
Bunun yanı sıra devleti temsil eden ve birçok dairenin hizmet vereceği hükümet
konaklarının tesisi yoluna da gidildi. Özellikle Hozat, Mazgirt, Kızılkilise ve Kuzucan gibi
aşiretlerin ağırlıkta bulunduğu merkezlerde kışlalar158, telgrafhaneler, belediye binaları,
mektepler, köprüler de inşası yapıldı159. Bütün olumsuzluklara rağmen umumiyetle vilayetin
merkezi konumunda olan Hozat’ta; kışla, hükümet konağı, belediye binası, hastane veya
hapishane gibi devleti temsil eden bina ve kurumları tesisine ilk buradan başlandı. Hatta burada
150
Dersim Sancağına bağlı idari ünitelerde doğmuş 32 memurun biyografileri sicil-i ahval defterlerinde kayıtlar
bulunmaktadır.
151
(28 Temmuz 1885 tarih) “Dersim vilayetinin merkezi Hozat kasabası eskiden beri 20-25 haneden ibaret iken,
vilayet teşkilinden beri bina sayısı çoğaldığı gibi imar ve inşaat faaliyetleri de artmıştır. Kasaba dört mahalleden
oluşmakta, ancak yapılacak Hamidiye adında yeni mahalleye de ihtiyaç vardır. Miri arazi üzerine bu mahallenin
inşasına izin verilmiştir”. BOA. İ.DH. 957/75692. Lef.1,2. İ.DH. 1236/96789. Lef. 3, 5.
152
BOA. İ.DH. 984/77675; İ.DH. 1245/97535; Y.PRK. MYD. 15/41. Lef. 8.vb.
153
(6 Şubat 1895 tarih) “Hozat’taki kışlanın koğuşlarının inşası için 500 adet tahtanın kâfi olmaması üzerine, ilave
olarak 235 adet daha tahta gönderilmiştir”. BOA. Y.PRK. UM. 32/92. Lef.5.
154
BOA. DH. MKT. 1424/19; İ.ŞD. 79/4680. Lef.1, 2, 3.vb.
155
BOA. MV. 125; ŞD. 1459/32; İ.MMS. 108/4621,Lef. 1-17. vb.
156
Yol şebekeleri şunlardır: 1.Erzincan-Kuzucan-Kızılkilise-Harput yolu,2.Erzincan-Mercan Boğazı-Ovacık-HozatHarput yolu,3. Erzincan-Kemah-Eğin-Çemişgezek-Çarsancak-Pertek yolu, 4.Erzincan-Kemah-Eğin-Arapgir-AğınHarput veya Arapgir-Malatya yolu. BOA. Y.A. HUS. 242/11; Y.MTV. 306/170; Y.PRK. UM. 13/78; İ.DH.
380/23057; A. MKT. MHM. 288/92. vb.
157
Hozat-Kuzucan, Hozat-Ovacık, Mazgirt-Çemişgezek-Pertek vb. BOA. Ş.D 2417/30; İ.ŞD. 58/3288;İ.ŞD. 88/5265;
DH. MKT. 1471/94; 1464/39.
158
BOA. Y.PRK. UM. 32/92. Lef.5.
159
BOA. A.MKT. MHM. 723/1; BOA. A.MKT. MHM. 286/30; BOA. MVL. 666/35. vb.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
35
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
ihtiyaca binaen yeni mahalleler kurdu. Bu şekilde şehirleşmeyle beraber, güvenlik ve ticarette
geliştirilmek istedi.
Eğitime dair: Devletin bölgeye yönelik eğitim politikalarının temelini “tashîh-i itikad”
ve “tasfiye-i ezhan” terimleriyle de ifade edildiği üzere halkın itikadını ve inancını düzeltmek
şeklinde kendisini gösterdi160. Bu yaklaşım, okula gitme arzusunun önünde ki en önemli
engeldi. Dersim bölgesinde okullaşma istenilen düzeyde sağlanamadı. 161 Bunun sebepleri
arasında, güvenlik, dağınık iskân yapısı, feodal düzen ve buna bağlı olarak ağa veya seyyidlerin
denetimimdeki topluluğun devletle olan irtibatının gevşek olması gibi gerekçelerle izah
edilebilir. Örneğin bölgedeki gençler, okullara sadece askere gitmemek için kayıt oldukları,
çoğunlukla Sünnileşme korkusuyla bu okullara gitmedikleri belgelere yansımıştır 162.
Devletin Sünnileştirme gayretlerinin yanı sıra diğer taraftan Hıristiyan misyonerlerin
bölgedeki faaliyetleri arasında kalan halk daha fazla muhafazakârlaştı ve içine kapandı.
Dersim’in ıslahına yönelik, kaleme alınan birçok raporda, Cizvit papazlarının faaliyetlerinden
bahsedilmiş, ancak buna yönelik okul ve cami inşası ise istenilen düzeyde yapılamadı. Devlet,
bölgede misyonerlerin etkinliğinin kırmak için Zaza’ca Kuran-ı Kerim dağıtıldı 163 ve
Nakşibendî şeyhleri bölgeye gönderildi164. Ayrıca Şeyh Hasanlı, Karaballı aşireti gibi dönemsel
olsa da devlete bağlı aşiret ağalarının çocuklarının bir kısmı, İstanbul’da aşiret mekteplerine
kayıt ettirildi165.
İktisadi Duruma dair: Devlet, Dersimi iktisadi açıdan kalkındırmak için bulduğu
çözüm önerilerinin büyük bir kısmını gerçekleştiremedi. Örneğin aşiretlerin uzak mıntıkalardan
gelip yeni köylere yerleşerek denetim altına girmek istemediler. Aşiretler için planlanan yeni
ziraat alanlarının açılması ve yeni köyler kurulması düşüncesi hayata geçirilemedi. Bölgede
muhtelif maden yataklarının tespiti mühendisler sayesinde yapılmış ise de bunlar işletilemedi 166.
Ayrıca, Hozat, Pertek, Çemişgezek, Pah ve Çarsancak kaza merkezlerinde ticareti
canlandırılması gayretleri de bir sonuç vermedi.
Ancak halkın birikmiş vergi borçlarını yeniden yapılandırıldı. İhtiyacı olanlara özellikle
de bölgenin ileri gelenlerine krediler verildi ve tefecilikle mücadele edildi. Buna ilave olarak
doğal afetlerden zarar görenlere mal sandığı ve Ziraat Bankası aracılığı ile kredi sağlandı 167.
Büyük imar faaliyetlerinde bölge halkı mevsimlik amele olarak istihdam edildi.
160
BOA. Y.A.RES. 60/27; 51/9; Y.PRK. KOM. 7/59.vb.
“27 Haziran 1886 tarih) “Dersim Sancağı dâhilindeki rüştiye mekteplerinde eğitim gören talebe sayısı şöyledir:
Hozat 15, Çemişgezek 68, Peri 24, Pertek 35, Mazgirt 25 adettir”. BOA. MF. MKT. 89/54. Diğer kazalarda bu
okullar henüz inşa edilememiştir. Zaten Çemişgezek, Peri ve Pertek tarafları ise dış Dersim olarak kabul edilen ve
ağırlıklı Sünni Türk, kısmen Kızılbaş Türk ve Ermeni topluluklardan oluşmaktadır. İç Dersim’de okullaşma oranı yok
denecek kadar azdır. Bu kısımda ise Kızılbaş Kürt, kısmen Kızılbaş Türkler ’den oluşmakta ve bunlar devlete pek
tabi olmayan gruplardır.
162
BOA. MF. MKT. 519/20.
163
BOA. Y. PRK. BŞK.19/27.
164
BOA. DH. MKT.1826/23.
165
BOA. DH. MKT. 74/10. Lef.1, 2, 3; Y.MTV.74/44. vb.
166
BOA. İ.DH. 250/15339; İ.MVL.202/6435; MVL.705/32. vb.
167
(6 Nisan 1893 tarih) “Dersim Sancağına bağlı Kızılkilise, Mazgirt kazaları ve Çarsancak kazasına bağlı Peri
köyünde iki seneden beri kuraklık sebebiyle zahirenin eksik olduğu, yiyecek zahirenin dahi bulunamadığından bazı
köylerde ölüm hadiselerine rastlanmaktadır. Bunun üzerine, bölge insanı hükümetten yemekli ve tohumluk zahire
veya nakdi yardım talebinde bulunmuşlardır. Bu yardımların fakir halkın durumuna göre adaletli şekilde
dağıtılmasına karar verilmiştir. Bu münasebetle, şube sandığından yardım yapılmıştır. Ve yakın yerlerden tohumluk
ve yemeklik zahire nakli için çevre kazalara emirler gönderilmiştir. Yardım yapılacak köylüye teminat olarak arazi ve
emlak istenmiştir. Kızılkilise ve Mazgirt kazalarında teminat için yeteri kadar arazi olmadığı için yardımlar kefilsiz
161
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
36
Sonuç
Tanzimat’la beraber, ülke farklı bir döneme girdi. Bu dönemde, merkez ve taşra
teşkilatında yeniden yapılanma süreci başladı. Bu yeni değişim ve dönüşüm bütün ülkeyi
kapsayacak şekilde planlandı ve uygulamaya konuldu. İşte bu dönem, uygulanan politikaların
yansımalarını Dersim’de görmekteyiz. Uzun dönemler otorite yokluğundan kaynaklı sosyal,
iktisadi ve idari yapısı şekillenmiş Dersim’in, normalleştirilmesi için gayret gösterildi. Devletin
Dersim’de hayata geçirmek istediği politikaların temelini, bütün sancağı kapsayacak şekilde
sayımlar yapabilmek ve buna bağlı olarak vergi toplamak, asker celb etmek ve güvenliğin tesisi
ekseninde şekillendi. Bu siyaseti, kısmen Dış Dersim’de uzun yıllar hayata geçirmiş ise de İç
Dersim’de pek uygulama alanı bulamadı. XIX. Yüzyılın ortalarından itibaren, Dersim’in nasıl
ıslahın edileceğine dair direk veya dolaylı bir hayli rapor, çeşitli kişi ve makamlar tarafından
kaleme alındı. Raporların sunduğu çözüm önerileri genel bir tasnife tabi tutulduğunda; güvenlik
meselleri, sosyal yapı, idari düzen, iktisadi durum, eğitim ve imar gibi hususlar ana başlıkları
altında toplanabilir.
Bu çözüm önerilerinin ne kadarının uygulamaya koyulduğu ise diğer bir meseledir.
Devletin mali yapısı, yetişmiş insan gücü, bürokrasinin işlerliği ve idarecilerin kabiliyeti gibi
belirleyiciler, bu ıslahat maddelerinin uygulanmasındaki başarı düzeyini şekillendirdi. Ağır mali
yük getirmeyen küçük çaplı projeler tamamlandı. Ancak maliyetleri yüksek ve uzun dönemler
süren projeler ise ya yarım kaldı ve hiç başlanamadı. Dersim’in ıslahatına yönelik geliştirilen
politikaların hayata geçirilen veya geçirilemeyenler bir tasnife tabi tutulduğunda:
1.Güvenliğe dair kısmen veya tamamıyla uygulanan ıslahat maddeleri: Hafiye
teşkilatının oluşturulması. Namlı aşiret ağaları ve eşkıyalığa dâhil olmuşlarının, kamuya ait
suçlarının af edilmesi. Aşiretlerin elindeki silahların toplatılması (kısmen), Bölgede kalıcı askeri
birlikler bulundurulması. Ermeni gailesinin ortaya çıktığı dönemlerde, Dersimli aşiretlerle
bunların ittifak yapmalarını engellenmesi (kısmen). Eşkıya ile mücadele de hukuk dışına çıkan,
toplu itlafa kalkışanları tespit edilip ve bunların idamı (kısmen). Askerlerin ve memurların
halktan zoraki iane istememesi, bunun önüne geçilmesi (kısmen). Dersim’de her türlü suça
karışmış veya mükellefiyetlerini yerine yetirememiş olanlara genel af çıkarılması.
Uygulanamayanlar: Aşiretler arasında ki düşmanlıkların sonlandırılması. İtaati kabul etmeyen
aşiretlerin toptan başka bölgelere (Rakka, Trablusgarp vb.) sürülmesi ve iskânı. Bazı aşiretlerin
Hamidiye alaylarına kabulü. Aşiretlerin vergi ve asker vermeleri hususunda nezre bağlanması
ve kefalet uygulamasının etkin kullanılması. Barut ve benzeri ateşli silahlarda kullanılan
maddelerin Dersim’de imalatı ve ticaretinin yasaklanması. Protestanlık faaliyetlerinin
önlenmesi.
2 Sosyal hayata dair başarıya ulaşan ıslahat maddesi bulunmamaktadır.
Uygulanamayan ıslahat maddeleri ise: Feodalitenin yıkılması. Hanedan, aşiret ağaları ve
seyyidlerin halk üzerindeki etnikliğinin azaltılması ve bu yerel güçlerin zulmünün önlenmesi.
Bölge insanını yerel güçlerin kontrolünden koparılarak bireyselleştirilmesi planlandı. Dersime
Nogay ve Çerkez muhacirler yerleştirmesi.
3.İdari yapıya dair uygulanan ıslahat maddeleri: Aşiret reislerinin taltif edilmesi, nişan
ve madalya verilmesi. Bölge ileri gelenlerinin yönetim aygıtı içerisine dâhil edilmesi.
dağıtılmıştır…” BOA. DH. MKT. 113/1. Bu hususta diğer kayıtlar için bkz. BOA. İ.MVL.241/8646; Y.PRK. SH.
3/51; MVL.298/2. vb.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
37
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
Güvenliğin daha iyi temini için idari taksimatta yeni değişikliklere gidilmesi. Bölgenin lisanı ve
inancını hâkim yöneticilerin görevlendirilmesi. Hukuku tesis etmek ve mahkemeler kurmak
(kısmen). Bölgede görev yapan mülki ve askeri erkânla halkın kaynaştırılması (kısmen). Bazı
seyyid ve aşiret ağalarına maaş bağlanması. Dersim’de devletin kurumlarının oluşturulması.
Dersim’de doğmuş memurların yine bölgeye memur olarak atanması. Dersim’in umumiyetle
merkezi olan Hozat’ta imar çalışmalarına hız verilmesi ve yeni mahalleler kurulması (kısmen).
Kısa aralıklarla yöneticilerin bölgede teftişe çıkması, halkın vaziyetini görerek şikâyetlerine
kulak verip, hal çarelerine bakması. Başarısız yönetim sergileyen, ehliyetsiz yöneticilerin
görevden el çektirilmesi. Vergi toplamak (kısmen), Nüfus sayımı yapabilmek (kısmen ), Askere
adam almak (kısmen).
4.İmara dair uygulanan ıslahat maddeleri: Yol yapımı (kısmen). Hükümet konağı
inşası. Kışla inşası. Telgraf hatlarının yapımı ve posta teşkilatının oluşturulması. Yol üzerinde
karakol, köprü ve hanlar inşa edilmesi. Hastane ve hapishane inşası. Bölgeye askeri ve belediye
tabipleri gönderilmesi (kısmen). Çevre vilayetlerde salgın hastalıkların görüldüğü dönemler de,
kordon uygulamaları yapılması. Uygulamayanlar: İnşa edilecek yolların kenarlarına yeni köyler
kurulması.
5.Eğitim faaliyetlerine dair uygulanan ıslahat maddeleri: Bölgeye Zaza’ca Kur’an-ı
Kerim dağıtılması. Sıbyan ve rüştiye okulları açılması (kısmen). Aşiret ağaların çocuklarını
İstanbul’daki aşiret mekteplerine kabulü (kısmen). Camiler inşası (kısmen). Bölge lisanını bilen
Nakşî ve Mevlevi şeyhlerini buralara gönderilmesi ve bölge de misyonerlere karşı halkı
eğitilmesi. Uygulanamayanlar: Sünnileştirmek. Misyonerler faaliyetler ile mücadele etmek.
Tahsis-i itikad (İtikatları düzelmek). Tasfiye-i ezhan (Zihinleri düzeltmek). Bir muallim okulu
açıp Zaza’ca bilen gençlerden muallim yetiştirip, yine bölgede öğretmenlik yapmalarını
sağlamak. Çocukları ziraat ve ticaret mekteplerine göndererek iş güç sahibi olmalarını sağlamak
ve devlete bağlı kişiler olarak yetiştirmek.
6.İktisadi hayata dair uygulanan ıslahat maddeleri: Bölge insanına kredi verilip, tarım
veya diğer mesleklere yönlendirilmesi(kısmen). O dönem için endüstri ürünlerinden olan mısır,
yonca, patates gibi bitkilerin ekimi yaptırılması, yine bölgede meşhur olan aracılık ve
peynirciliğin geliştirip çevre vilayetlere satılması. Halkın birikmiş vergi borçlarının silinmesi
veya mümkün ise yeniden yapılandırılması (kısmen). Büyük yatırımlarda (yol, köprü, han,
telgraf hatlarının inşası gibi) işsiz güçsüzlerin belirli bir yevmiye ile çalıştırması (kısmen).
Vergisini ödeyememiş olanların, bayındırlık işlerinde istihdam ederek, günlük iaşeleri hariç
çalıştırılarak, borçlarını mahsup ettirilmesi (kısmen). Doğal afetlerden zarar görenlere mal
sandığı ve Ziraat Bankası aracılığı ile kredi verilmesi ve bunların tefecilerin eline düşmelerinin
engellenmesi (kısmen). Uygulanamayanlar: Dağınık, uzak ve dağlık alanlarda yaşayan
aşiretlerin bir araya toplanıp, yeni köyler kurulması. Yeni ziraat alanlarının açılması,
Madenlerin işletilmesi, Hozat, Pertek, Çemişgezek, Pah ve Çarsancak kaza merkezlerinde var
olan esnaf ve ticareti canlandırılması (kısmen).
Yapılan tasniflerden de görüldüğü üzere, maliyeti düşük olan, imar ve iktisadi hayata
dair ıslahat maddeleri uygulana bildi. Sosyal hayata dair yapılan ıslahatlar, uzun vadede
sonuçlar verecek nitelikte olduğundan, çabaların sonuçları hemen görülmemiştir. Eğitim ve idari
yapılanma da kısmen başarılı oldu. Ancak güvenliğe dair köklü çözüm önerilerinin
uygulanmasından ziyade, daha yüzeysel ıslahat maddeleri hayata geçirildi. Dersim’e yönelik
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
Abdulkadir Gül
38
geliştirilen ıslahat politikalarının bir kısmı, ülkenin diğer topraklarında uygulanan politikalarla
benzerlik arz ederken, bir kısmı da Dersim özeline yöneliktir.
KAYNAKLAR
1.Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tasnifleri. (BOA.) İstanbul.
A.MKT. MHM.:Mektubî Mühime Kalemi.
BEO.
:Bâb-ı Alî Evrâk Odası.
C.DH. :Cevdet Dâhiliye.
C.ZB.
:Cevdet Zaptiye.
DH. MKT.
İ.DH.
:Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi.
:İradeler Dâhiliye.
İ. DH. DUİT.
:İradeler Dosya Usulü.
İ.HUS. :İrade Hususi.
İ.MMS. :İradeler Meclis-i Mahsûs.
İ.ŞD.
:İrade Şikâyet Defterleri.
MD.
:Mühimme Defteri.
MF. MKT.
:Maarif Nezareti Mektûbi Kalemi.
MV.
:Meclis-i Vükela Mazbataları.
MVL.
:Meclis-i Vala.
ŞD.
:Şura-i Devlet.
TD.
:Tapu Tahrir Defteri.
Y.EE.
:Yıldız Esas Evrak.
Y.PRK. AZJ.
:Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabet Dairesi
Marûzat.
Y.PRK. BŞK.
:Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabet Dairesi
Marûzatı.
Y. PRK. KOM. :Yıldız Perakende Komisyonlar Marûzatı.
Y.PRK. MYD.
:Yıldız Perakende Yaveran-ı Maiyyet-i Seniyye Erkan-ı Harbiye.
Y.A.RES.
:Yıldız Resmi Marûzat.
Y.PRK. UM.
:Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı.
Y.PRK. SGE.
: Yıldız Perakende Mabeyn Erkanı ve Saray Görevlileri Maruzatı.
2.Araştırma ve İnceleme Eserler
AKGÜL, S. (2009). Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersim, İstanbul, Yaba
Yayınları.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39
39
Osmanlı Devletinin Son Döneminde Dersimin Islahı İçin Hazırlanan Raporlar ve
Uygulamadaki Başarı Düzeyleri
AKYILDIZ, A.(2009). Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul, İletişim
Yayınları.
AYDIN, D.(1972). Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri
(1535-1566), (Basılmamış Doktora Metninden), Erzurum.
BULUT, F.(2007). Dersim Raporları, İstanbul, Evrensel Basım Yayın.
ÇADIRCI, M.(1997). Tanzimat Dönemi’nde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik
Yapıları, Ankara, TTK. Yayınları.
ÇAĞMAN, E.(2010). III. Selim’e Sunulan Islahat Layihaları, İstanbul, Kitabevi
Yayınları.
ÇALIŞLAR, İ.(2010). Dersim Raporu, İstanbul, İletişim Yayınları.
Dersim Jandarma Umum Kumandanlığı Raporu, (1932).(2010). İstanbul, Kaynak
Yayınları.
GÜL, A.- ÖZDEMİR, A.R.(2014). Dersimliler Ermeni mi? XVI. Yüzyıldan XX. Yüzyıla
Dersim’in Nüfus Coğrafyası, İstanbul, İdil Yayınları.
GÜNDOĞDU, C.- Genç, V.(2013). Dersim’de Osmanlı Siyaseti, İstanbul, Kitapyayınevi.
İNALCIK, H.(1993). “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri” , Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, İstanbul, Eren Yayıncılık, s.361-425.
KILIÇ, O.(1997). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı- Eyalet
ve Sancak Tevcihatı, Elazığ, Ceren Matbaacılık.
BURİNESSEN, M.V.(2006). Ağa, Şeyh ve Devlet, (çev: Sabiha Banu Yalkut), İstanbul,
İletişim Yayınları.
ÖNAL, S.(2006). Tuğgeneral Ziya Yergök’ün Anıları, Harbiye’den Dersim’e (18901914), İstanbul, Remzi Kitabevi.
Şeref Han-ı Bitlisi (1930). Şerefname, Kahire.
TORAMAN, Ö.(2010). Tanzimat’ın Yurtluk-Ocaklık Ve Hükümetlik Sancaklarda
Uygulanması (1839-1864), (Basılmamış Doktora Tezi), Elazığ.
TURAL, E.(2005). “Bir Belge, 1864 ve 1871 vilayet Nizamnameleri ve 1876 İdare-i
Umumiyye-i Vilâyât Talimâtnâmesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt: 14, Sayı:1,
s.71-91.
ÜNAL, M. A.(1999). Çemişgezek Sancağı, Ankara, TTK. Yayınları,
YILMAZÇELİK, İ.(2011). Osmanlı Devleti Döneminde Dersim Sancağı, İdari, İktisadi
ve Sosyal Hayat, Ankara, Kripto Yayınları.
YÜCEL, Y.(1997). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Desantralizasyona (Âdem-i Merkeziyet)
Dair Genel Gözlemler”, Belleten, Cilt: XXXVIII, No.152, Ankara, s.657-708.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 3, Sayı: 16, Eylül 2015, s. 16-39